Атқарушылық билік мазмұнының конституциялық- құқықтық дәрежесі. Үкіметтің міндеттері мен атқаратын функциялары

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І ТАРАУ. Атқарушылық билік мазмұнының конституциялық. құқықтық дәрежесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Атқарушы билік тармағының конституциялық дәрежесі ... ... ... ...
1.3 Үкіметтің құрамы және құрылу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Қазақстан Республикасы Премьер.Минстрінің және Үкімет мүшелерінің конституциялық құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ ТАРАУ. Үкіметтің міндеттері мен атқаратын функциялары ... ... ... ...
2.1Үкіметтің міндеттері мен атқаратын функциялары ... ... ... ... ... ... ..
2.2Үкіметтің жауапкершілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3Үкіметтің Президентпен, Парламентпен және Қазақстан
Республикасының басқа да органдармен арақатынасы ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Үкімет жалпы елді басқаратын және жоғарғы саяси басшылықты жүзеге асыратын алқалы орган.
Үкімет өз қызметінің жалпы шегінде Парламент көпшілігінің қолдауын пайдалану керек және заңнамада берілген өкілеттіктерді иеленеді. Қазақстан Республикасының Үкіметі – Қазақстан Республикасында билік органдары жүйесіндегі жоғарғы атқарушы органы.
Конституцияға сәйкес ҚР Үкіметі атқарушы билікті жүзеге асырады, атқаруш органдар жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық жасайды. Үкімет өз іс әрекетін ҚР Конституциясына, заңдарына, Президенттің заңдық күші бар Жарлықтарына және басқа да нормативтік құқықтық актілері негізінде іске асылрылады.
Басқаша айтқанда, ҚР Үкіметі қатаң түсінікте атқарушылық қызметке басшылықты жүзеге асыратын алқалы, тағайындалатын, құрылымдық орган. Үкіметтің қалыптасу тәртібі басқару түріне байланысты болады, Президенттік республика болғандықтан президент қалыптастырады. Үкіметтің әрбір тағайындалған мүшесі ҚР Парламентімен бекітіледі.Осы сәттен бастап Үкімет жаңа ұйымдық қағида бойынша қалыптасады;Кімде кім жоғарыда мазмұндалған мақсатта бағдарламасын жүзеге асырылуын және оның ақиқаттығын, қоцылқан тапсырмақа сәйкестігін, тиімділігін, орындалатынын көрсете алса, сол оның экономикалық блогн қалыптастырады. Бүгінгі Үкімет және облыстық әкімшілік басқармаларды тағайындау туралы ұсынысты Премьр-министр қарастырса да, олар бір команда болып атқармайды. Үкімет және облыстар әрқайсысы өздігінше қызмет етуде. Үкімет тарапынан оларға әсер ету конституциямен шектелген, Үкіметтің өзі әсер ету сапасына байланысты блокторрға болінеді. Мемлекет басшысы мен Үкімет басшысының қызметі бөлінген. Үкімет Парламент арқылы қалыптасып өз өкілеттігін жүзеге асыраты және парламент алдында саяси алқалы жауапкершілік иеленеді. Жалпы халық дауыс беру жолымен сайланатын Президент шұғыл басқарылатын өкілеттік жағдайында бола тұрса, Үкімет және Парламент арасындағы келіспеушілікті шешуге атқарушы билік тармағына басшылығына стратегиялық және тактикалық нысанды ұстап тұрады.
Үкіметтің топтық қағидасының механизмін қалыптастыру.
Премьер-министр жетілдіру сатысында серіктестердің командасын жинап, Қазақстан Республикасы жоспарланып отырған іс әрекеттің бағдарламасын ұсынады.

1.Назарбаев Н.А. Қазақстан -2030Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауында-Алматы:Білім,1998.-96бет
2.Сагындыкова А.Н. Конституционное право Республики Казакстан-Алматы, Білім,1999-336 бет
3.Сапаргалиев Ғайрат
4.Сапаргалиев Г.С. Станавление конституционного строя Республики Казакстан-Алматы, Жеті-Жарғы,1997, 168 бет
5. Чиркин В.Е. Конституционное право зарубежных стран.-Москва, Юрист, 1999,600 бет
6. Рукоиодитель в аппарате государственного управление.
Отд. Ред. Цветков В.В. Наукова Думка, 1988, 325 бет
7. Государственная служба в Республике Казакстан. Официальные тексты законадателыных актов, Алматы, Юрист, 2002,134
8. Анаков В.Б. Функции и организационная структура органа государственного управления-Киев, Наукова Думка, 1979, 150 бет
9. «Мемлекеттік қызмет туралы» заң
10. Шет елдердің констутуциялық құқығы, Абельдинов А.К, Қопабаев О.Р, Алматы, Жеті-Жарғы, 1997, 152 бет
11. Сапаргалиев Г.С, Конституционное право Республики Казакстан:Академический курс –Алматы, Жеті-Жарғы, 2002, 528 бет
12. Байшиев Жолымбет Констутуционное право Республики Казакстан: Алматы, Білім; 2001, 392 бет
13. Пастонавление Президента РК «Вопросы Министерства Юстиции Республики Казакстан»№223 от11.03.1999г:-САПП Республики Казакстан 1999г.,№8 ст.63.
14. Богданова Н.А. Понятие и элементы правоиого статуса // Вестник Москвского университета.-1998.№3. – 13-14бет
15. Постановление Правительства Республики Казакстан « О регламенте Правительства Республики Казакстан».-САПП Республики Казакстан, 1999. г,
16. Конституция стран СНГ. Алматы: Жеті Жарғы, 1999.-416 бет
17.Конституция зарубежных стран- Москва: Юрлитинформ, 2000, 366 бет
18. Муксимов И.Ш. Совет Министров союздной республики,-Москва Юридическая литература, 1963,203 с
19.Колосова Н.М. Конституционная ответствнность самостоятельный вид юридических ответственности Государство и право,Москва,1997,86-91с
24..Бочило И.Л.Ответственность в управлении.-Москва, Юридическая литернатура,1998,303 бет
25. Тарнополский Р.И. Конституцирнные основы правового полажение Совета Министров АССР.-Казань: Издательство Казанского университета,1983,120 бет
26. Сабикенов С.Н. Салыстырмалы Мемлекеттік құқық-Алматы: Өркениет, 2000, 408 бет
27.Ким.В.А. Годы созидания. Анализ Политических иконституционных идей Первого Президента Республики Казакстан – Алматы; Эндельвейс,2001, 312б
29.Стиркин А.Г. Философия- Москва,Гардарики,2001, 816б
30.Салимбаева В.Н. Конституционная правовая отвенственность Дисертация на соискание учебной степени кандтдата Юридических наук, Алматы:1998

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .

І ТАРАУ. Атқарушылық билік мазмұнының конституциялық- құқықтық
дәрежесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1.1 Атқарушы билік тармағының конституциялық дәрежесі ... ... ... ...

1.3 Үкіметтің құрамы және құрылу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

1.2 Қазақстан Республикасы Премьер-Минстрінің және Үкімет
мүшелерінің конституциялық құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... .

ІІ ТАРАУ. Үкіметтің міндеттері мен атқаратын функциялары ... ... ... ...

2.1Үкіметтің міндеттері мен атқаратын
функциялары ... ... ... ... ... ... ..

2.2Үкіметтің
жауапкершілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...

2.3Үкіметтің Президентпен, Парламентпен және Қазақстан
Республикасының басқа да органдармен
арақатынасы ... ... ... ... ... ... .

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...

Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Кіріспе

Үкімет жалпы елді басқаратын және жоғарғы саяси басшылықты
жүзеге асыратын алқалы орган.
Үкімет өз қызметінің жалпы шегінде Парламент көпшілігінің қолдауын
пайдалану керек және заңнамада берілген өкілеттіктерді иеленеді. Қазақстан
Республикасының Үкіметі – Қазақстан Республикасында билік органдары
жүйесіндегі жоғарғы атқарушы органы.
Конституцияға сәйкес ҚР Үкіметі атқарушы билікті жүзеге
асырады, атқаруш органдар жүйесін басқарады және олардың қызметіне
басшылық жасайды. Үкімет өз іс әрекетін ҚР Конституциясына, заңдарына,
Президенттің заңдық күші бар Жарлықтарына және басқа да нормативтік
құқықтық актілері негізінде іске асылрылады.
Басқаша айтқанда, ҚР Үкіметі қатаң түсінікте атқарушылық қызметке
басшылықты жүзеге асыратын алқалы, тағайындалатын, құрылымдық орган.
Үкіметтің қалыптасу тәртібі басқару түріне байланысты болады, Президенттік
республика болғандықтан президент қалыптастырады. Үкіметтің әрбір
тағайындалған мүшесі ҚР Парламентімен бекітіледі.Осы сәттен бастап Үкімет
жаңа ұйымдық қағида бойынша қалыптасады;Кімде кім жоғарыда мазмұндалған
мақсатта бағдарламасын жүзеге асырылуын және оның ақиқаттығын, қоцылқан
тапсырмақа сәйкестігін, тиімділігін, орындалатынын көрсете алса, сол оның
экономикалық блогн қалыптастырады. Бүгінгі Үкімет және облыстық әкімшілік
басқармаларды тағайындау туралы ұсынысты Премьр-министр қарастырса да,
олар бір команда болып атқармайды. Үкімет және облыстар әрқайсысы
өздігінше қызмет етуде. Үкімет тарапынан оларға әсер ету конституциямен
шектелген, Үкіметтің өзі әсер ету сапасына байланысты блокторрға болінеді.
Мемлекет басшысы мен Үкімет басшысының қызметі бөлінген. Үкімет Парламент
арқылы қалыптасып өз өкілеттігін жүзеге асыраты және парламент алдында
саяси алқалы жауапкершілік иеленеді. Жалпы халық дауыс беру жолымен
сайланатын Президент шұғыл басқарылатын өкілеттік жағдайында бола тұрса,
Үкімет және Парламент арасындағы келіспеушілікті шешуге атқарушы билік
тармағына басшылығына стратегиялық және тактикалық нысанды ұстап тұрады.
Үкіметтің топтық қағидасының механизмін қалыптастыру.
Премьер-министр жетілдіру сатысында серіктестердің командасын
жинап, Қазақстан Республикасы жоспарланып отырған іс әрекеттің
бағдарламасын ұсынады.
Президент қолдаған жағдайда бұл команда Үкімет болып табылады.
Қазақстан Президентінің тапсырмасы бойынша ғылыми қауымдастқ, саяси күштер
және іскерлер ортасында тартылған экономикалық дағдарыстан шығудың
тереңдетілген реформа шараларының бағдарламасын айқындап, депутатар
қарауына өз ұсыныстарын береді. Егер Парламент ҚР Үкіметінің үсынысының
курсымен сәйкес келмесе, ал Президент көрсеткен курс бағдарламасының
сәйкестігін бекітуге дайын болса, Үкімет алқалы түрде ол бағдарламаны
дамытуғатуралы бекітуі кажет.Үкіметтің мүшелері өз кезегінде ҚР
Президентіне және Премьер- Министрге курс бойынша мүмкін тапсырмаларды
дамытуға адал болуы туралы ант береді. Үкіметтің халық алдында
жауапкершілігін жоғарлату мақсатында, Президент және Парламент атқару
биліктің қызметін бақылай келе ҚР Президенті және Үкіметінің аппаратын
бөлуді жүзеге асырады.
Аралас басқару түрінің өзіндік белгілері, президенттік және
парламенттік биліктің сипаттамасы қайда танылса, күшті президенттік,
күшті үкімет сонда танылады деген тұжырым қалыптасқан. Кеңестік кезеңдегі
конституциялық тәжірибеден ерекшелігі Үкіметті мемлекеттің биліктің
сыртқы атқарушы органы ретінде сипаттамайды. Қолданыстағы конституцияда
мемлекеттегі биліктің үш тармағы ажратлып көрсетілген; заң шығарушылық,
атқарушылық және сот билігі. Конституцияда жоғарғы деген ұғым тек
Президент және Парламетке қатысты қолданылған, бірақ өзінің саяси құұықтық
дәрежесі, жүзеге асыратын функциялар көлемі және басқа негіздерге сәйкес
Үкімет атауның өзі оны өз бетіндік жоғарғы статусын, билікті шешетін
мемлекеттік орган екенін айқындайды. Екіншіден, Үкімет биліктің бір
тармағы болып табылады, ешқандай мемлекеттік органға бағынбайды.
Үкімет басқа орган жүйесі ғана емес, сонымен бірге, оны
құрастырушы элементтер жүйесіне басшылық етеді, мемлекеттік органдар
жүйесін нормативті реттейді, бағыт береді, жоспарлайды, үйлкстіреді және
бақлауды жузеге асырады. Үкіметтің өз окілеттігі шегінде шығарған актілері
ҚР территориасында мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар азаматтар үшін
жалпыға міндетті күші бар және өзгеріссіз орындауға жатады.
1995 жлғы Конституция Үкіметті өзінің бүкіл қызметінде Республика
Президентінің алдында жауапты, ал Парламентке оның қызметіне бақылауды деп
жариялады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің мәртебесі кең заңи мағынада.
Конституциямен және Қазақстан Республикасының Парламентінің қолданылатын
заңи құқықтық актілермен айқындалған. Мәртебе деген түсікте функциялары,
өкілетті мерзімі , құзіреті жауапкершілік түрі мен негізі және Үкіметтің
өкілеттігін тоқтату тәртібі қамтылады. Қазіргі уақытта Үкіметтің
Конституциялық нормаларды дамытуда арнайы комплекстік акт 18 .12 .1995
жылы қабылданған Қазақстан Үкіметі туралы Қазаөстан Республикасының
Конституциялық заңы табылады. Үкіметтің ұйымдастырылуы мен қызметін
анықтаушы басқа да актілерге Президент және Парламент актілері жатады.
Үкімет құрамына Премьер –Министр , Үкімет мүшелері кіретін алқалы орган
болып табылады. Үкімет атқару билігіне қатысты басқару
функциясындағы өмірдің жеке салалары бойынша сұрақтар төңірегінде барлық
өкілеттілкке ие.

Үкімет елде билікті Қазақстан Республикасының Конституциялық
заңдарында бекітілген міндетті орындаушы басқа мемлекеттік органдармен
жүзеге асырады. Мұндай ерекшелік, Қазақстан Республикасының
Конституциясында заң шығарушылық бастамашылық құқығы тек Парламент
депутаттары мен Үкіметке берілген, сонымен қатар Үкімет заң актілерінің
орындалуын ұйымдастыру мемлекеттің аппараттың басқарылуын қамтамасыз етеді
, елдің экономикасында Қазақстан Республикасы халықаралық қатынастарда
өкіл ретінде қатысады. Жоғарғы Үкімет өз бағынысындағы басқару
функциясымен қабылдаған шешімдерді жүзеге асыратын атқарушы билік
органдарының территориялық жүйесіне ие. Үкімет мәртебесіне қатысты толық
анықтама мынадай болуы мүмкін. Қазақстан Республикасы атқарушы билікті
жүзеге асырады, атқарушы органдар жүйесін басқарады және олардың қызметіне
басшылық жасайды, мұндай мәртебенің анықталуы Конституцияда және Қазақстан
Республикасының Үкіметі туралы Конституциялық заңында көрсетілген. Үкімет
Премьер - Министр және Үкімет мүшелері кіретін алқалы орган болғандықтан
оның әкімшілік құқықтық мәртебесі бірнеше ерекшеліктерге ие: себепті
қалыптасу тәртібі, біліктілігі тоқтатылған өкілеттіліктер мен отставка
институтына ие. Жалпы Үкіметке сипаттамасы оның саяси құрылымын айта
кетпесе толық болмайды. Әртүрлі елдердің саяси практикасы Үкіметті
бірпартиялы, көппартиялы және партиясыз болатынын көрсетті. Бірақ,
Қазақстанның Үкіметі жоғарыда топтастырылғанның ешқайсысына жатпайды.
Менің ойымша, Қазақстан Республикасының Үкіметі қысқа мерзімде құрылатын
қызметтік орган деп атауға болады.

Үкімет Республика Президентінің алдында жауапты. Үкімет атқарушы
билік органы ретінде Парламент мақұлдаған өз қызметінің бағдарламасы
бойынша Парламентке есеп береді. Қазақстан Республикасының заңдарының
сақталуы және өз қызметінің сұрақтары бойынша Парламент палаталарына
есепті. Президент ҚР Парламентінің келісімімен Республика Премьер-Министрді
тағайындайды. Тағайындауға келіспеген жағдайда басқа кандидатураны
ұсынады. Конституция ҚР Президентіне Үкіметті қызметке тағайындау,
қызметтен босату, актілерінің күшін тоқтата тұруға немесе жоюға құқық
береді. Парламенттің келісімін алғаннан кейін Президент оны Премер Минитр
қызметіне бекітеді Премьер Министр Үкіметтің құрамы туралы ұсынысты он
күн мерзімде дайындайды.

I ТАРАУ

1.1 Қазақстан Республикасы Үкіметінің конституциялық- құқықтық
дәрежесі.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің конституциялық-құқықтық дәрежесін
қарастыру мақсатында оның конституциялық-құқықтық дәрежесінің ұғымын
және құрамына кіретін элементтерін ұғыну керек. Бұл органның заңды
құзіреті үш аспектіден құралады: конституциялық, конституциялық-құқықтық
және құқықтық дәрежесі.
Бірінші аспект құқықтық қатынасқа түсуші субъектілердің нормативтік
сипатынан құралады, олар Конституцияда белгіленген; екінші аспект – кең
мағынада қарастырылады. Ол тек қана Конституцияның нормаларынан
тұрмай, басқа да конституциялық-құқықтық нормалардан тұрады. Бұл
аспектінің құрамы кең мағынада қарастырылғандығынан, оған субъектінің
жалпы белгілері жатады және соған байланысты бір қалыптылығы мен
унификациясы байқалмайды. Үшінші дәрежесі – субъектінің кең сипаттамасы
баяндалған, конституциялы-құқықтық нормалар мұнда оны қалыптастырады,
фундаменті ретінде қатыстырылып конституциялық және конституциялы-
құқықтық дәрежесін негізгі құқықтық жүйе етіп бекітеді.14,15б.
Берілген зерттеулерге сәйкес, біз ҚР Үкіметінің конституциялы-
құқықтық дәрежесін қарастырып өттік, соған байланысты енді оның
конституциялы-құқықтық дәрежесінің құрамын ашамыз. Н.А.Богданованың
тұжырымы бойынша, конституциялы-құқықтық дәреженің элементтеріне
мыналар жатады: 1) Қоғам мен мемлекеттегі орны, әлеуметтік-саяси
маңызы мен бағыты. Қоғамдық және мемлекеттік жүйемен қарым-қатынасы.
2) Жалпы құқыққабілеті - құқыққа ие болу мен міндеттемелерді жүзеге
асыруға байланысты субъектілердің құқықтық қатынасы. 3) Құқықтар мен
міндеттер немесе құзіреті мен жауаптылығы. Берілген элемент
конституциялы-құқықтық дәрежені анықтауда заңды сипатқа ие және кез-
келген субъект үшін дәрежені анықтауда мақсаттарын
белгілейді.14,14б. Органның регламенттелген конституциялы-құқықтық
дәрежесінің тура белгіленуі олардың құзіретінің дәрежесін анықтауға
жәрдемдеседі. И.Л.Бачилоның ойынша, басқару аппараты қызметкерлерінің
жұмыстарын нақты құзыретін белгілеумен байланысты олардың дәрежесі
аясының айқындалуымен нақты мақсаттары, функциялары,құқықтары және
міндеттері нақтылана түседі. Атауы ұқсас немесе бірдей органдардың
құзіреттері нақтылана белгіленіп, әр біреуі ерекшелене
түседі.\24,105б.\
Сонымен қатар құқықтық дәреженің ұғымын қарастырғанда, ғалымдар
пікірлері ерекшеліктерін байқатады: мұндай пікірлердің көбісі жалпы
ұғымға негізделеді, белгілі органға заңи сипаттама беріп олардың
өкілеттіктері мен мемлекеттік жүйедегі орнын белгілейді.
Р.И.Тарнапольский мемлекеттік органның құқықтық дәрежесін сипаттап
көрсетеді, мұнда АССР-дің Министрлерінің кеңесі баяндалады,
белгілі органның мемлекеттік жүйеде орнын айқындай отырып,
құқықтық нормалар арқылы олардың құрылуының тізімі мен әдістерін,
мақсаттарын, функцияларын, құзіреттерінің территориялық масштабтылығы,
өкілеттілігі, басқа органдармен ара-қатынасы, құрылымы мен
өкілеттіктернің әдістерін белгілейді.\25.76б\
Жоғарыда аталып өткен пікірлерге сәйкес, Үкіметтің
конституциялы-құқықтық дәрежесін анықтап алуға болады .Олар:
- біріншіден, Үкіметтің құзіреттері нормативтік құқықтық актілерде
(Конституция мен конституциялық заңдарда) ұсынылған;
- екіншіден, Үкімет жоғарғы мемлекеттік орган ретінде
белгілендіктен оның құрылымының тәртібі белгіленген;
- үшіншіден, өкілеттілігінің нормативтік түрде бекітілуінде. Соған
байланысты үкіметтің құрылымының тәртібі екі негізден
құралған: басқару жүйесі мен Үкіметтің жауаптылығы.
Сол себепті жоғарыда аталып өткен аспектілерге сәйкес, ҚР
Үкіметінің конституциялы-құқықтық дәрежесін қарастырып өту қажет.
Осы аспектінің біріне Үкіметтің құрылуының тәртібі жатқызылады.
Берілген аспектіні қарастыру үшін оны шетел мемлекеттері мен Қазақ
КСР-імен салыстыра өту керек. Бүгінгі таңда буржуазиялық
демократиялық мемлекеттер үкіметтің құрылуын екі әдісте қарастыруда.
Бірінші әдісі, үкімет мемлекеттің парламенті қатысуымен құралады, яғни
парламентте көпшілік дауыс беру арқылы мәселені шешу. Мұндай
мемлекеттер қатарына әдетте шектеулері бар мемлекеттер немесе
конституциялық монархияға жататын мемлекеттер жатады (Жапония,
Ұлыбритания). Парламент алдында жауапты үкіметінің құзіреті
конституцияда көзделген. Парламенттік республикалардың үкіметінің
өкілеттіліктері , жалпы айтқанда кең мағыналы.,себебі Үкімет көбінесе
мемлекеттің атқару билігін жүзеге асырады. Ал монарх мемлекеттің
символы ретінде танылып, салт-дәстүрлердің таратушысы болып табылады.
Екінші әдісі, Парламенттен тыс болып табылады. Яғни, мұнда Премьер-
Министрдің ұсынысы бойынша Президент үкіметті құрады. Көптеген
мемлекеттерде (парламентсіз мемлекеттер мен абсолютті монархиядан басқа)
жаңа үкімет президент пен парламенттің сайлануынан кейін
құрылады. \26,291б\
Президенттік басқаруға жататын мемлекеттердің үкіметіне президент
пен Премьер-Минист басшылық етеді. АҚШ – президенттік басқаруға
жататын мемлекет, атқару билігінің жүйесін президент басқарады. Екі
мемлекетте де атқару билігіне президент басшылық жасайды және оларды
құрады. Ерекшелігін айтатын болсақ, Премьер-Министр ұсынысымен
Президент үкіметтің тізіміне келісім береді немесе келісім беруден
бас тартады, содан кейін Парламент келісімді рәсімдейді.
АҚШ-та президент министрлер тізімін өзі құрады және оны заң шығару
органдарына келісімді рәсімдеуге ұсынады. Дегенмен де, үкіметтің
құзіреті президент өкілеттіліктерімен теңестірілген. В.Е.Чиркиннің
ойынша, кейбір президенттік мемлекеттерде атқару билігінде дуализм
байқалады,мысалға. Француз республикасында.\5,414б.\
Құрылу әдісіне қарамастан,Үкімет – бұл атқару билігінің ортақтық
органы болып табылады және мемлекет басқаруында негізгі
өкілеттіліктерге ие.
Француз Республикасының Үкіметі бір уақытта Министрлер Кеңесі
және Премьер-Министр мен министрлерден тұрады. Премьер-Министрдің
орынбасарының өкілеттілігі Францияның Конституциясында қарастырылмаған.
Президент министрлерді өзі тағайындауы мүмкін, бірақ ол парламенттің
тұрақтылығын негізге алуы тиіс: үкімет парламенттің сенімділігімен
қызметін жүзеге асыруы тиіс, ол болмағанда қызметтен босатылады.
Сенімді кез-келген уақытта білдіруі тиіс, яғни үкіметтің өзі
сенімділігін бірінші білдіруі мүмкін . Бірақ, тәжірибеге чәйкес, үкімет
құрылғаннан кейін сенімділігін арттыруға байланысты дауыс беріді
өткізуі мүмкін. \5,416б.\ Францияда үкімет партиялық сипатқа ие
және көпшілік партияларды ұсынуға құқығы бар. Францияда Канцлердің
ұсынысы бойынша президент министрлерді тағайындайды және Канцлер
оларды жұмыстан босатады. Демек, федералды министрлер Канцлер мен
парламенттің төменгі палатасы алдында жауапты болады. Соған сәйкес
Канцлерлер Президентке өздерінің сенімділігінің жойылғаны жайлы
хабардар етуі мүмкін.
Үкіметтің конституциялы-құқықтық дәрежесінің өзгеруімен байланысты
В.А.Кимнің ойынша, конституциялық реформа Үкіметтің конституциялы-
құқықтық дәрежесі мен өкілеттілігін айқындауда қажет етілді.
Президент постының айқындалуымен үкімет толығымен оның қарамағына
ауысты десек қателеспейміз. Президент мұнда, біріншіден мемлекет
басшысы ретінде, екіншіден, атқару билігінің басшысы ретінде қызметін
жүзеге асырады. Сонымен қатар, өмірлік тәжірибелерге сүйенсек, Үкіметке
тәуелсіздік қажет етілді.\27,198б\.
1993 жылы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасының алғашқы
Конституциявы қабылданды. ҚР Конституциясының 78-бабының 3-тармағына
сәйкес, ҚР Президенті, Жоғарғы кеңестің келісімімен, Премьер-Министр мен
оның ұсынуымен Министрлер бөлмесінің құрамын белгіледі және
Министрлер бөлімі арқылы басшылығын жүзеге асырды. ҚР 1993 жылғы
Конституциясының 85-бабына сәйкес, Президент алдында жауапты, ал 88-
бапқа сәйкес Министрлер бөлімінің өкілдері, яғни заңдардың
атқарылуына байланысты Жоғарғы Кеңес алдында жауапты. Үкіметтің заң
шығарушы органдары алдында жауапты екені айқындалған. \1\. Соған
сәйкес, В.А.Кимнің ойынша , конституциялың шешімдерге байланысты жаңа
бастамалар және атқару билігінің қатаңдығы қажет етілді. Соған
байланысты, біріншіден, атқару билігіне жататын жергілікті уәкілді
органдардың құзіретінің айқындалуы қажет етілді, себебі Конституцияның
нормаларында олар жайлы ешқандай нормалар көзделмеді.\27,198б\
Бүгігі таңда Үкіметтің конституциялық-құқықтық дәрежесі екі
нормативтік құқықтық актілермен айқындалып келген: 1995 жылғы
Қазақстан Республикасының Конституциясы, ҚР Үкіметі туралы
Конституциялық заңымен. ҚР Үкіметі туралы Конституциялық заңы ҚР-
ғы Үкіметтің құзіреттілігін айқындайды. Соған сәйкес, ол атқару
органдарына басшылық жасайтын және олардың қызметтерінің жүргізушісі
болып табылады.
ҚР Үкіметінің құрылуы Парламенттің қатысуынсыз жүзеге асады. ҚР
Конституциясының 53-бабының 5-тармағына сәйкес, Парламенттің қатысуы
палаталардың жалпы көпшілік дауыс беруі нәтижесіндегі Премьер-
Министрді тағайындалуында.\1\. Сонда, яғни парламент палаталарының
отырысындағы жалпы көпшілік дауыс беруі нәтижесі ҚР Үкіметі туралы
Конституциялық заңының 22-бабының 5-тармағына сәйкес,1995 жылы 16
қазанда № 2529 қабылданған, болуы мүмкін:
1) кандидаттыққа ұсынушыға және кандидатқа сұрақтар қойылуы мүмкін;
2) кандидаттыққа ұсынылған адамдарға қатысты депутаттардың
қарсылығы немесе келісімі туралы ой-пікірлер.

Аталған баптың 3-тармағына сәйкес, Президенттің Премьер-Министрге
ұсынған кандидатурасын Сенаттың жалпы отырысында қаралуға жататындығы
мен Мәжілістің отырыстарында қаралуға жататындығы осы органдардың
отырыстарында талқылануға жатады. Отырыста қаралуы туралы мәселені
Сенат Бөлімі немесе Мәжіліс анықтайды. Қарастырылып отырған
кандидатураны растауға немесе келіспеу жөніндегі шешімді Сенат пен
Мәжілістің отырысында айқындалып, шешімі сонда жарияланады. Шешім
Парламенттің қаулысымен бекітіледі.\5\.
Үкіметтің лауазымды адамдарын Президент Премьер-Министдің
ұсынысымен тағайындайды. Сонымен қатар, Парламент Үкіметтің құрамына
кірмейтін Премьер-Министрді және орталық атқарушы органдардың
басшыларын тағайындағанда келісімін береді. Үкіметтің құрылуының бұл
түрі, аталғандай, Парламенттен тыс жүзеге асырылады. А.А.Мишиннің
ойынша, Үкіметтің құрамына, коллегиялық орган ретінде, орталық атқарушы
органдардың басшылары кіреді. Олар органдардың ортақ ұлттық заңи түрде
үкіметтік құрылуына жатады, яғни коллегиялық орган ретінде Үкіметтің
қызметі қысқарғандығы байқалады. Оның ойынша, англосаксондық
мемлекеттерде үкіметінің құрамының аз болуы олардың жақсы жұмыс
істеуіне әкеп соққан\44,С.80\. Біздің Республикамызда Үкіметтің
қалыпты құрылуына байланысты континентальдықты атап өткен қажет.
Үкімет құрамының көптігі, тәжірибелерге сәйкес, жақсы нәтижелер
бермейді.Құрамы континентальды болса да, оның жұмысы өз қалпында
қала бермек деген ойда.
Жоғарыда аталғандай, Парламент Республика Премьер-Министрін
тағайындауына қатысады және Парламент Үкіметтің құрамына кірмейтін
Премьер-Министрді және орталық атқарушы органдардың басшыларын
тағайындағанда келісімін береді. Соған сәйкес, дауыс беру арқылы
мәселені шешіп, таңайындаған лауазымды адамды қызметінен босата да
алады.
Демократиялық мемлекетті құру жолында, мемлекет Үкіметтің құрылуына
аса көп көңіл бөлуі тиіс және соған байланысты атқару билігі
жүзеге асырғанда конституциялық механизмдерді бір-бірімен
байланыстырып қолдану керек. Дүниежүзілік тәжірибелерге сәйкес,
Парламент пен Үкіметтің арасындағы қарым-қатынасты қалыпқа келтіру
үшін партиялық үкімет немесе үкімет белгіленуі тиіс. Үкіметтің
құрылуының бұл түріне конституциялық монархия мемлекеттері мен
парламенттік республикалар жатқызылады. Сонымен қатар, президенттік
республикалар да қолданылуы мүмкін. Бірақ, мұндай Үкіметтің құрылуына
байланысты әдіс біздің мемлекетімізде қолданылуы мүмкін емес,себебі:
Біріншіден, республика президенті өз өкілеттілігін жүзеге асыру
барысында партия құрамында қала береді;
Екіншіден, республикамызда партиясыз үкімет орнатылған;
Үшіншіден, ҚР Парламенті Мәжілісінің жетпіс жеті депутаттарының тек
оны ғана партиялық тізім бойынша тағайындалады.
Сонымен қатар, ҚР Конституциясына сәйкес, Республика президенттік
басқаруға жатады. В.Е.Чиркиннің ойынша, республикадағы болып жатқан
әрекеттерге байланысты парламенттік басқаруға бетін алуда. Яғни,
президенттік басқарудың белгілері мүлдем жоқ. Ақш-тағы басқару сияқты
республикамызда қатаң басқару жүзеге аспайды. \5,141б\. Демек,
қолданыстағы Конституцияға сәйкес, Қазақстан – президенттік басқаруға
жататын мемлекет. Соған сәйкес, дамуымыздың осы деңгейіндегі
президенттік басқару мен үкіметтің құрылу жолының дұрыстығы да
айқындалуда.
ҚР Үкіметінің Регламентінің 12-тармағына сәйкес \15,62,\, Үкімет
отырысында, министрлерден басқа, агенттіктердің төрағалары, акционерлік
қоғамдарың басшылары (ұлттық кәсіпорындар) Премьер-Министрдің бекіткен
тізілімі бойынша қатыстырылады. Яғни, мұнда жоғарыда аталып өткендей,
континентальды жүйенің қолданылуы байқалады. Кейбір кәсіпорындар
мемлекеттік болмағандығынан, олардың тікелей қатыстырылуы көзделген. Ал
республика Үкіметінің құрамы туралы мәліметтер ҚР Үкіметі туралы
Конституциялық заңының 3-бабының 4-тармағында айқындалған.\5\ Үкімет
құрамына Үкімет мүшелері кіреді: республиканың Премьер-Министрі, оның
орынбасары, министрлер және өзге де уәкілетті органдар. Схемасы
төменде көрсетілген:
Премьер-Министрдің орынбасарлары мен министрлерді, Премьер-Министрдің
ұсынысы бойынша, Республика Президенті Жарғысы негізінде тағайындайды.

Үкіметтің құрылуының тәртібі мен жүйесі бірнеше нормативтік
актілермен айқындалады. Үкіметтің құқықтық дәрежесі мен құрылу
тәртібінің тізімі 1995 жылы 18 желтоқсанда қабылданған ҚР Үкіметі
туралы Конституциялық заңымен айқындалады.\5\
Үкіметке арналған Конституциялық заң Конституцияның нормаларын
кеңінен ашып көрсетеді. ҚР Конституциясы мен ҚР Үкіметі туралы
Конституциялық заңына сәйкес, ҚР Үкіметі келесі тәртіпте құралады:
Президенттің Премьер-Министрлікке ұсынған кандидатураны Парламент
өзінің Қаулысымен бекітеді. Премьер-Министр Президенттің Жарлығымен
тағайындалып, ол туралы республикалық баспасөз беттерінде жарияланады.
Жаңадан тағайындалған Премьер-Министр он тәулік ішінде ҚР
Президентіне Үкіметтің құрамы мен жүйесі туралы ұсынысын қарауға
беруі тиіс. Үкіметтің құрылған жүйесі министрліктер мен өзге
уәкілетті органдардың құруына әкеп соғады. ҚР Үкіметінің жүйесі
Президенттің ҚР Үкіметінің жүйесі туралы 1999 жылы 22 қаңтарда №6
Жарғысымен қабылданған нормасымен бекітілген.
1979 жылы 14 желтоқсанында қабылданған Қазақ КСР-нің Министрлер
Кеңесі туралы Қазақ КСР-нің Заңына сәйкес, Қазақ КСР-і Үкіметінің
құрамында өзгерістер байқалмады, тек бірнеше министрліктермен
толықтырылды: орман шаруашылығы Министрлігі, жеміс-жидек өсіру
шаруашылығы Министрлігі, Әділет Министрлігі, дайындық Министрлігі
және қорғаныс Министрлігі мен нан өнімдері және комбикорм өндірісі
Министрліктері таратылды. Коммуналды иелік Министрлігінің атауы
тұрғындық-коммуналды иелік Министрлігі болып өзгертілді. Мемлекеттік
комитеттерге қатысты өзгерістер кеңінен байқалды, сонымен қатар бас
басқармалар мен Қазақ КСР-нің Кеңес Министрлігіндегі ұйымдар, 1937
жылғы Конституцияға сәйкес жеті комитет пен алты бас басқармалардың
қызметтері жаңартылды.Олар министрліктер мен мемлекеттік комитеттер
құрамына енгізіліп, жартысы жойылды. 1979 жылы 14 желтоқсанында
қабылданған Қазақ КСР-нің Министрлер Кеңесі туралы Қазақ КСР-нің
Заңына сәйкес, Қазақ КСР-нің Үкімет құрамына байланысты Кеңес
Министрліктерінің бас басқармаларының құрамы туралы мәліметтер жоқ.
Кеңес Министрлігінің басқару ісінің төрағасы - үкімет құрамының
аппараты болып қаралды.
Қазақ КСР-нің Президенті белгіленгенде және кейіннен мемлекеттік
суверенитеттің өкілеттілігі туралы жариялануына байланысты барлық
орталық атқарушы билік органдары Қазақ КСР-нің Президентіне бағынысты
болды. 1990 жылғы 20 желтоқсандағы №172 Қазақ КСР-і Президентінің
Жарлығына сәйкес, 9 министрліктер мен 7 мемлекеттік комитеттердің
жұмысы тоқтатылды. Соған байланысты жаңа министрліктер мен
мемлекеттік комитеттердің келесідей тізімі берілді: Өндірістік
Министрлігі, сатушы және ауыл шаруашылығы Министрліктері. Мемлекеттік
комитеттер: антимонополиялық саясат пен жаңа экономикалық
байланыстарды қолдауға байланысты; геологияны қорғауға байланысты;
мемлекеттік меншікті басқару; сәулет өнері мен құрылысқа байланысты;
су ресурстарына байланысты; экология мен қоршаған ортаны қорғауға
байланысты; жастар істері жөнінде, дене шынықтыру, спорт; экономика.
1990 жылғы 30 желтоқсанында №187 Қазақ КСР-і Президентінің Жарлығына
сәйкес, аталған өзгерістерге байланысты үкіметтің құрамы келесі
министрліктер мен мемлекеттік комитеттерден тұрды: Министрліктер:
сыртқы экономикалық байланыс; қаржы; денсаулықты қорғау; шетел
істеріне қатысты; автокөлік жолдары; ішкі істер; ауыл шаруашылығы
мен сауда-саттық; сауда-саттық; әлеуметтік қамсыздандыру; энергетика
мен эликтрификация; байланыс; халықтығ білімі. Мемлекеттік
комитеттер: теледидар мен радиобайланыс; материалды және техникалық
қамтамасыз ету; мемлекеттік қауіпсіздік; статистика мен анализ
қорытындысы; баспа; су ресурстары жөнінде; сәулет және құрылыс
жөнінде; тау бақылауы мен өндіріс жұмыстарына қауіпсіз бақылау
жұргізу; мәдениет жөнінде. Үкіметтің құрамына, сонымен қатар, төтенше
жағдайларға байланысты мемлекеттік комиссиясы кірді.
Республикамыздың Үкіметінің тәуелсіздігімен байланысты оның құрамы
түрлі өзгерістерге ұшырады. Олардың нәтижелерінде кейбір
министрліктер мен ведомстволардың құрамы не ұлғая түсті, не
қысқартыла, не олардың өкілеттіліктері өзгертіле бастады. 1993 жылғы 9
маусымдағы №1221 қабылданған ҚР Президентінің Жарлығына сәйкес,
Қазақстан Республикасының Министрлік Бөлімінің құрамы 24
министрліктер мен 10 мемлекеттік комитеттерге бөлініп қарастырылды.
Президент аппаратының одақтығы мен Министрлер Бөлімі Үкіметтің
Министрлер Бөлімі құрамына енді. Ол Қазақ КСР-нің Үкімет құрамына
ұқсас болды.
1995 жылғы 19 қазанда №2542 қабылданған ҚР Үкіметінің жүйесі
туралы ҚР Президентінің Жарлығы Үкіметтің ең қысқартылған құрамын
бекітті. Аталған жүйе тек 11 министрліктер мен 1 мемлекеттік
комитеттен тұрды. \28\
Өткізілген салыстырмалар қорытындыларына сәйкес, атқарушы
биліктегі министрліктердің құрылуы ең жоғарғы ұйымдастырушылық-
құқықтық формаға ие болды. Министрлік – жергілікті органдардың
негізгі ұйымдастырушылық формасы болды. Сонымен қатар, ол мемлекеттік
басқарудағы тұрақта орталық органдарының бірі болды. \25,С.56\
Үкіметтің атқарушы билік органдары қатарындағы тұрақты қызметімен
көрінетін ведомствалары: (әдеби тұрғыдан қарағанда) әскери, ішкі
істер, шет елдері істеріне қатысты, еңбек және әлеуметтік
қамсыздандыру, қаржы, қоршаған ортаны қорғау, халық білімі,
инфражүйеде, әділетте, ауыл шаруашылығында, экономикада. Көрсетілген
ведомствалар тұрақтылығымен ерекшеленеді.
Бірақ, министрліктердің жүйесі де өзгерістерге ұшырацы мүмкін.
Мұның барлығы республикамыздың саясатымен тығыз байланысты.
Бүгінгі таңда, 1999 жылғы 22 қаңтарда №6 қабылданған ҚР Үкіметінің
жүйесі туралы ҚР Президентінің Жарлығына сәйкес Қазақстан
Республикасының Үкіметі жүйесі анықталады. Онда Үкімет құрамының 15
министрліктер мен 8 агенттіктер мен Премьер-Министрдің канцеляриясынан
құралғандығы белгіленген. Соңғы өзгерістерге сәйкес, 2002 жылы 28
тамызда қабылданған №931 ҚР мемлекеттік басқарудағы жүйені әрі қарай
дамыту туралы ҚР Президентінің Жарлығымен жүзеге асырылады және
Үкіметтің құрамына байланысты жаңа жүйе айқындалды. Құрамы 15
министрліктер мен 9 агенттіктер мен Премьер-Министрдің канцеляриясынан
тұрды. Үш министрлік пен екі агенттік қызметтер тоқтатылды, жаңа үш
министрліктер мен үш жаңа агенттіктер құрылды.
Келтірілген мысалдарға сәйкес, үкіметтің құрамына жататын лауазымды
адамдардың қатарына оның жүйесінің құрамындағы ұйымдастырушылық-
құқықтық мәселелері айқындалады. Яғни, орталық атқарушы органдардың
қатыстырылуы.
1999 жылы 22 қаңтарда №6 қабылданған ҚР Үкіметінің жүйесі туралы
ҚР Президентінің Жарлығына сәйкес, Үкіметтің жүйесіне оның
агенттіктері кіреді. Соған сәйкес, Үкіметтің құрамына кірмейтін
агенттіктердің құқықтық дәрежесі атқару органдарына жатады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы Конституциялық заңына
сәйкес, агенттік – Үкіметтің құрамына кірмейтін атқарушы билік органы,
бірақ оған Үкімет басшылық жасайды. Сонымен қатар, 33-бабының 4-
тармағына сәйкес, Үкіметтің жүйесі министрліктер мен өзге де
орталық атқарушы органдардан құралады және Үкіметтің құрамына оның
өкілдері қатысады: республикамыздың Премьер-Министрі, оның орынбасары,
министрлері мен өзге де лауазымды тұлғалары жатады\5\.Мұнда
Үкіметтің жүйесі мен құрамы бір-бірінен айырмашылығы бар. Соған
байланысты Үкіметтің жүйесіне үкіметтің өзі жатады, ал құрамына
оның бөлімі жатқызылады. ҚР Үкіметінің Регламентінің 11,12-
тармақтарына сәйкес, Үкімет отарысына үкімет мүшелері қатыстырылады.
Отырыстың заң шығарушылық сипаты бар болғандықтан оған мүшелердің
үштен екі бөлігі қатысуы тиіс. Олардың шешімдеріне хаттама жасалып
бекітіледі. Шешім көпшілік дауыстың нәтижесінде қабылданады.
Отырысқа Премьер-Министрдің тізімі бойынша Үкімет агенттігінің
төрағалары , қоғам акционерлерінің басшылары (мемлекеттік мекемелердің)
қатыстырылады. Үкіметтің Регламенттеріне сүйене отырып, оның
төрағаларының үкімет отырыстарына қатысуы міндетті болып
табылатындығы ескеріледі. Сонымен қатар, олардың дауыс беруге құқығы
жоқ.
Аталған негіздерге с әйкес, мынадай пікірлер қалыптасты:
- жүйе - ұғымы – бұл уақыттың талаптарына сәйкес объектілердің
элементтерінің кеңістіктегі орналасуы.\29,302б\, сонымен қатар
жүйе ұғымы құрамы ұғымымен сәйкес емес.
- Үкіметтің құрамы ұғымы қарастырылғанда оның құрамындағы
лауазымды адамдардың, басшылардың тұлғалары есепке алынады.
Олардың төрағалары отырысқа қатыса отырып толығымен
мүшелерінің қатысқандығын білдіреді.
- ҚР Үкіметі туралы Конституциялық заңның 3-бабының 4-
тармағына сәйкес, Үкімет құрамына үкіметтің мүшелері кіреді:
республиканың Премьер-Министрі, оның орынбасары, министрлері
мен өзге де лауазымды тұлғалары қатыстырылады. Соған сәйкес,
өзге де лауазымды тұлғаларға Республиканың прокурорлары,
агенттіктердің басшылары жатқызылса, олар Үкімет құрамына да
жатқызылады.
- ҚР Үкіметі туралы Конституциялық заңның 3-бабына сәйкес,
үкімет құрамындағы органдардың жүйесі кең мағынаға ие. Яғни,
Үкімет құрамына жатпайтындықтан олар органдар жүйесі құрамына
кіреді.
- Агенттіктердің төрағалары тек отырыстарға қатысып қана Үкімет
құрамына енген. Яғни, Парламент депутаттары немесе Премьер-
Министрдің канцеляриясының мүшелері.
- Орталық атқарушы органдардың төрағалары Үкіметтің құрамына
жатқызылмайды және соған байланысты мына негізді ескерген
жөн: оларды тек Үкімет жұмыстан босатады және жұмысқа
қабылдайды.. Ол туралы ҚР Конституциясының 66-бабының 8-
тармағында көрсетілген.
- ҚР Үкіметі туралы Конституциялық заңның 14-бабына сәйкес,
Үкімет министрліктер мен орталық атқару органдарына басшылық
жасайды.Оларды қызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
олардың өз өкілеттіліктері шегінде ҚР заңдарының сақталуын
талап етеді; олардың өкілеттіктерін белгілей отырып
ұйымдастырушылық-кадрлық сұрақтарын қамтиды; орталық атқарушы
органдардың актілерінің тоқтатылуы мен жойылу мәселелерін
қарастырады; және т.с.с. Яғни, мұнда олардың жауаптылықтары
негізге алынады.
- Үкіметтің құрамы Президентпен айқындалады, және министрліктер,
өзге де атқарушы органдардың басшыларын да айтуға болады.
Соған сәйкес, жоғарыда айтылған негіздерге бойынша мынадай
қорытынды жасауға болады: бұл тақырыпты кеңінен ашу үшін жүйе мен
құрам ұғымдарын тереңірек қарастыру керек.
Республиканың Үкіметі Қазақстан Республикасының аппаратының бір
бөлігі болып есептелінеді. Оның құрамына барлық мемлекеттік органдар
кіреді. Үкімет өз өкілеттіліктері шегінде барлық құқық қорғау
органдарымен тығыз байланысты. Яғни, сот және үкімет құрамына
жатпайтын атқарушы билік органдары . Үкіметті басқару органы ретінде
қарастырғандықтан аппараттың әрбір бөлімі өз құзіреті шегінде өз
міндеттемелеріне ие болғандығын ескерген жөн. Басқаша айтқанда,
Үкімет өз құзіреті шегінде әкімшілік-құқықтық және мемлекеттік-
құқықтық байланыстарын орната отырып, осы органдарға басқаруды
жүзеге асырады.
Б.П.Курашвилидің пайымдауынша, басқару аппараты жүйесінде үш
негізгі түр байқалған. Осы негіздер мемлекеттік аппарат жүйесінде
субординациялық, реординациялық және координациялық байланыстарының бар
болғандығын көрсетеді. Соған сәйкес,субординациялық байланыстарға
жатады:
1) жоғары тұрған органның басқарушылығы; 2) жоғары тұрған орган
төиенгі органдарға тиісті өкілеттілігі қолданады; 3) төменгі
тұрғандардың абсолютті бағынкы; 4) функционалды және әдістемелі түрде
бағыну; 5) тез арада бағыну; 6) шешімдерді қабылдауға байланысты соңғы
сөзге ие болу; 7) санкция шығару; 8) міндетті келісімге келу; 9)
бақылауда болу; 10) есептер беру; 11) жария етуге құқығы; 12) әрекет
етуге құқық. Субординацияның барлық түрлері басқару органдарының
төменгі тұрған органдардың оған бағынбауы нәтижесіндегі әрекеттерінен
тұрады\30,228б\. Мысалға,орталық атқарушы органдар мен өзге жергілікті
өкілді органдардың Үкіметке бағынуы.
Координациялық жүйе байланыстарына жатады: 1) арнайы координациялық
органдардың қалыптасуы мен функцияларын орындауы; 2) координациялық
жиналыстарды өткізу; 3) ақпараттармен алмасу; 4)ортақ келісімге келе
отырып шешімді қабылдау. Ол да жоғарыда аталған негіздерге ұқсас,
басқару органдарының одан төмен тұрған органдарына басшылық
етуі.\30,233б\ Көбінесе бұл түрді органдар өздері арасында қолданады.
Реординациялық жүйе байланыстарына жатқызылады: 1) тек төмен тұрған
органдардың өкілеттіліктерінен тұрады; 2) төмен тұрған органдардың өз
бетімен жұмысын атқаруы; 3) өздеріне байланысты нормаларды шығару жйне
оларды қолдану; 4) бюджетті жоспарлар жасау; 5) жүйелік-штаттық құқықты
жүзеге асыру; 6) белгілі бір лауазымға кандидатура ұсыну; 7) жоғары
тұрған органдардың шешім қабылдауына қатысу; 8) белгілі шешімді
шығару үшін төмен тұрған орган жоғары тұрған органнан консультация
сұрау мүмкіндігі; 9) заңға қайшы шешімдерді орындамауға құқылы.
Реординациялық жүйе байланыстары атаған төмен тұрған органдардың
жоғары тұрған органдар тарапынан байқалған субординациялық жүйені
қолдану әрекетіне шек қолдануға кепіл бере алады немесе кепіл
береді.\30,231б\.
Аталған негіздерді негізге ала отырып, біз өз өкілеттіліктері
шегінде қызметін жүзеге асыратын органдардың бір-біріне деген әсер
ету мүмкіндіктеріне тұжырым жасай аламыз.
Мұндай құқықтық қатынастар Үкімет пен Президент әкімшілігі
арасында да байқалады және де Үкімет пен орталық атқарушы органдар
арасында да жиі кездеседі. В.П.Курашвилидің келтірген мысалдарына
сәйкес, яғни байланыс жүйе түрлерін саралап қарастырсақ, Үкіметтің
республикадағы басқа мемлекеттік органдармен қарым-қатынасын
байқаймыз.
Қазіргі таңда Үкімет өзінің қарамағында орталық атқарушы
органдар мен топтарды ұстайды. Қазақ КСР-нің Министрлер Кеңесі
туралы ҚазақКСР-нің заңы, Қазақ КСР-нің Конституциясы және өзге де
нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес, сол жылдары Үкімет
жүйесінде ең тығыз министрлер тізімі беріліп отырды. Қазіргі уақытта
олар мынадай атауларға ие болды. Министрліктер: қорғаныс, ішкі істер,
шет елдері, таныстыру, денсаулықты қорғау, сауда-саттық, қаржы,
өндірістік, ауыл шаруашылығы. Осы негіздерді ескере отырып, олардың
тек атқару органдарыменн шектеліп отырғандығын байқаймыз.
Үкіметті құрған уақытта ҚР Президентінің маңызы зор болып
есептеледі. Себебі, ол үкімет құрамын тағайындай отырып, өзге атқарушы
органдардың қызметіне әсер етеді. Мысалға,1999 жылы 3 қарашада №87
қабылданған ҚР орталық және жергілікті органдарының лауазымды
адамдарын басшылыққа тағайындау мен оларды жұмыстан босату туралы
ҚР Президентінің Қаулысы.
Үкіметтің қызметін ұйымдастыру 1999 жылы 23 ақпанда №156
қабылданған Үкімет регламенттері туралы ҚР Үкіметінің Қаулысына
сәйкес жүзеге асырылады. \15\.Аталған нормативтік акт үкіметтің
қызметін жүзеге асырудағы негізгі құжаты болып табылады.
Кеңес Үкіметі уақытында Үкіметтің қызметінің ұйымдастырылуына көп
көңіл бөлінді. В.Г.Вишняковтың пікінше, оның ең негізі мақсаттарына
жатады: 1) басқару жүйесін ұйымдастыру мен іске асыру; 2) белгілі бір
тәртіпті , жүйені, әдістерді, ережелерді орнату; 3) басқарған жүйе мен
басқарушы жүйе арасында айырмашылықтар көп болмауы тиіс.
Г) Министрлер Кеңесінің басқару ісі жөніндегі кейбір мәселелері
жөніндегі құзіретті қарастыру.\62,С.105\. Аталған негіздерге сәйкес, ҚР
заңдарына негізделе отырып, Үкімет қызметін ұйымдастыруға байланысты
келесідей ұйымдастырушылық формалары берілген:
- Үкіметтің отырыстары, онда үкімет қызметіне байланысты номалар
белгіленеді;
- Премьер-Министрдің және оның орынбасарының әкімшілік
қызметі,яғни олардың нәтижелерінде шешімдер шығарылып жеке түрде
жедел қызметін ұйымдастыру.
Үкімет қызметін ұйымдастырудың қосымша формасы:
- Премьер-Министр мен оның орынбасарының отырысы;
- Міндетті және уақытша үкіметтік комиссиялардың отырыстары.
Мұндай формалардың болуына орай. Үкіметтің қызметін ұйымдастыру
алдын-ала жоспарлаумен ерекшеленеді. Отырыстардың өткізілу жоспарлары
әр-түрлі мерзімдерге белгіленуі мүмкін. Орталық атқарушы органдардың
басшысы ұсынысы бойынша, үкімет мүшелері әрбір үш ай сайын өтетін
отырысқа байланысты он бес күн бұрын туындаған немесе
қарастырылатын мәселелер тізімін ұсынады. Келісілген тізім Үкімет
мүшелеріне, орталық атқарушы органдардың басшыларына, облыс әкімдеріне,
қала әкімдеріне, Алматы әкіміне таратылады.
ҚР Үкіметі туралы Конституциялық заңның 18-бабына сәйкес, онда
отырыстардың өткізілу тәртіптері қарастырылып өткен. \7\. Республика
Президентінің немесе Премьер-Министрінің шақыруы бойынша кемінде
айына бір рет отырыс өткізілуі тиіс. Отырыстар ашық түрде
өткізіледі. Отырысқа міндетті түрде Премьер-Министр, ал ол болмаған
жағдайда оның орынбасары қатысады. Егер отырысқа Президент қатысса,
төрағасы орнына өзі отырады. ҚР бірінші Президенті туралы
Конституциялық заңның 1-бабының 2-тармағына сәйкес, республиканың
маңызды істеріне қатысты отырыстарға қатысуға құқылы. Президент
төрағалық еткен отырыстардың шешімдері алдын-ала Президент Әкімшілігі
қарауынан өтуі тиіс.
Үкімет отырыстары мемлекеттік және орыс тілдерінде жүргізіледі.
Егер қарастырылып отырған мәселе құпияға немесе мемлекет құпиясына
жататын болса, онда Президент бастамасымен немесе Премьер-Министрдің
бастамасымен , Үкіметтің көпшілік дауысы негізінде (үштен екі )
отырыс жабық түрде өтуіне хаттама шығарылады. Үкіметтің шақыруы
негізінде отырысқа Парламент депутаттары, астана әкімі мен Алматы
әкімі, облыс ікімдері, мемлекеттік органдардың не ұйымдардың басшылары,
Канцелярия мүшелері қатыса алады.
Үкімет Регламентінің 16-тармағына сәйкес, отырыста қатыстырылған
тұлғалар жөнінде хаттама жасалады. Сонымен қатар, қарастырылып отырған
мәселе атауы, қарсылықтар жазбаша түрде, оларға қатысты ескертулер
мен шешімдері көрсетіледі. Соған қатысты магнитофонға жазу мен
стенограммалық жазулар қолданылады. Отырыстардың хаттама тізбесі
календарлық жылға бекітіледі. Хаттамалар Үкімет мүшелеріне
таратылады.\15\.
Отырыстың күн тәртібіне енгізілген мәселесі жөнінде алдын-ала
регламентация жүргізіледі.Мемлекеттік органдар отырыста қаралатын
мәселелерді қарастырғанда, оның тұрақты талаптарға жауап баре
алатындығы ескеріледі:
- Үкімет отырысында қаралатын мәселелердің тізімі алдын-ала
мемлекттік органдардың басшысы қарауынан өтеді.
- Проект немесе құжаттың мәтіні бес парақтан аспауы тиіс және
тақырыпшалардан тұру керек.
- Материалдарға қажетті барлық қосымша мәліметтер енгізілуі тиіс.
- Мемлекеттік органдар отырысқа қатысатын тұлғалардың толықтай
тізімін ұсынады . Шақырылғандардың келуіне Канцелярия жауапты.
Орталық атқару органдары дайындаған материалдары отырықа бес күн
қалғанда Канцелярияға өткізуі тиіс. Премьер-Министрдің бастамасы
бойынша отырыс өткізілуі туралы шешім тез арада қабылданса,
материалдарды Канцелярияға өткізілетін күні өткізуге болады.
Канцелярия күн тәртібінің жобасын жасап, Премьер-Министрдің келісім
беруінен кейін, отырыстың материалдарын қатысушы тұлғаларға таратуды
жүргізеді. Уақытында таратылмаған материалдар үшін органның бірінші
басшысы жауапты болады.
Сафинов К.Б.,Үкіметтің ұғымының мәнін өзіншеашып көрсетті: ҚР
Үкіметі орталық атқару билігінің жоғарғы органы ретінде, мемлекеттік
органдардың өкілді және өкіларалық мемлекеттік басқару мәселелерін
қарастырды. Яғни, олар орталық және жергілікті органдардың қызметіне
әсер етіп республика аумағында қызмет етеді.
Аталған мәселеде, біздің ойымызша, Үкіметті заң шығарушы билікке
жатқызылуын қарстырамыз. ҚР Конституциясының 64-бабының 1-тармағына
сәйкес, Үкімет ҚР атқарушы билігін жүзеге асырады,атқарушы органдардың
жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық жасайды. Соған
байланысты ҚР Үкіметі туралы ҚР Конституциялық заңының 1-бабына сәйкес,
Үкімет ҚР-ның атқару билігін жүзеге асырады, атқару органдар жүйесіне
басшылық жасайды.\5\.
Конституциялық актілердің аталған негіздері, біздің ойымыз бойынша,
ҚР Үкіметін жоғарғы алқалы орган етіп белгілейді. Ғалымдардың
пікірлері бойынша, мемлекеттік органдар тек бір ғана қызметпен
шектеледі. Соған байланысты, үкімет құзіретін келесі топтама бойынша
қарастырамыз: Үкімет – жоғарғы алқалы орган, өз құзіреті шегінде
атқару билігін жүзеге асырады және оған басшылық етеді. Бірақ, ҚР
Үкіметі туралы Конституция мен Конституциялық Заңда Үкіметтің
атқару органдары қатарындағы жүйесі көзделмеген. Яғни, ҚР Үкіметі
атқарушы билікті жүзеге асырады, атқарушы органдардың жүйесін басқарады
және олардың қызметіне басшылық етеді.
Сонымен қатар, Үкіметтің конституциялы-құқықтық дәрежесі атқару
билік органдары дәрежесімен байланыста. Аталған органдар үкіметтің
жүйесін құрады. Жүйені министрліктер мен агенттіктер,Үкімет
отырыстарына қатысатын, бірақ оның құрамына кірмейтін органдар ұсынады.
Р.И.Тарнапольскийдің ойынша, автономдық республикаларда мемлекеттік
орталық атқарушы органдарының құзіреттері екі топқа бөлініп
қарастырылады: өкілді органдар мен арнайы өкілді органдар.
Өкілді органдар қатарына барлық министрліктер, ведомстволар және
кейбір мемлекеттік комитеттер иен басқармалар (Министрлік Кеңесінің)
жатады.Олар автономды республикаларда жеке меншіктік, әлеуметтік-саяси
және әкімшілік-саяси құрылыстарын жүзеге асырады.
Арнайы өкілді органдарға мемлекеттік комитеттер жатады.Олар арнайы
функцияларды жүзеге асырады. Мысалға: жоспарлау,материалды-техникалық
қамсыздандыру, саясатты жүзеге асыру және т.б. Соған байланысты біз
оларды өкіларалық деп те атаймыз.
Мұнда автор өз атынан қасады, өкілді органдар мен арнайы органдар
арасында айырмашылықтар аз.\25,55б\. Жоғарыда баяндалғандай, Қазақстан
Республикасының орталық атқарушы органдарын өкілді және өкіларалық
етіп бөліп, оларды басқару өкіларалық агенттіктердің тарапынан жүзеге
асырылатындығын ескеру қажет.

1.2 Үкіметтің құрамы және құрылу тәртібі

Конституцияда көзделген тәртіппен Үкіметті Предидент құрады. Жоғарыда
айтылғандай, Премьер-Министрге кандидатураны Президенттің өзі іріктейді
және кандидатураға келісімін алу үшін оны Парламенттің қарауына енгізеді.
Парламенттің келісімін алғаннан кейін Президент оны Премьер-Министр
қызиетіне бекітеді. Предидент құрамында Премьер-Министр, оның
орынбасарлары, Үкімет Аппаратының басшысы, министрлер, Мемлекеттік
комитеттердің төрағалары бар Үкіметті құрады. Үкіметтің құрылымы мен құрамы
туралы ұсынысты Премьер-Министр тағайыдалғаннан кейінгі он күндік мерзім
ішінде Премьер-Министр енгізеді. Үкімет мүшелері халыққа және Республика
Президентіне ант береді.2
Республика үкіметі Президенттің өкілеттік мерзімі шегінде жұмыс істейді
және жаңа сайланған Президент алдында өзінің өкілеттігін тоқтатады. Үкімет
өз міндеттерін Республика Үкіметінің жаңа құрамы бекігенше орындайды.
Үкіметтің өкілеттілігін тоқтату және оның кез келген мүшесін қызметінен
босату туралы Президенттің өзінің жеке бастамасы бойынша шешім шығаруына
құқығы бар. Премьер-Министрді құзметінен босату бүкіл үкіметтің
өкілеттілігін тоқтатуды білдіреді.
Үкімет және оның кез келген мүшесі егер өзіне жүктелген қызметті одан
әрі жүзеге асыру мүмкін емес деп есептесе, өзінің орнынан түсетінің
Президентке мәлімдеуге құқылы. Қандай жағдайда Үкіметтің тұтас немесе оның
жекеленген мүшесінің орнынан түсетінің мәлімдей алатындығы заңда
көзделмеген. Егер Үкіметтің орнынан түсуінің Үкімет мәлімдесе, оған
Парламентпен өзара қарым қатынасына қатысты емес әр түрлі мән жай негіз
болу мүмкін. Үкіметтің өз ішінде ескерілмейтін әртүрлі көз қарастар, басқа
да себептер болуы мүмкін. Үкімет мүшелерінің орнынан түсуіне олардың Үкімет
Бағдарламасымен, Үкімет басшылығының жұмыс стилімен келіспеуі, сырқатты
және тағы басқалары себепші болуы мүмкін.
Парламент Үкіметке сенімсіздік (вотумын) білдірген кезде
Конститутцияда көзделген жағдайларда: 1) егер Үкімет бағдарламасын
Парламент екінші мәрте қайтарса (53-баптың 6-тармағы); 2) егер Парламент
Үкімет енгізген заң жобасын қабылдамай тастаса (61-баптың 7-тармағы).
Үкімет өзінің орнынан түсетіні туралы Президентке мәлімдейді. Республика
Президенті он күн мерзім ішінде орнынан кетуді қабылдауды немесе қабылдамау
туралы мәселені қарайды. Егер Президент орнынан түсуді қабылдаса, онда ол
оның орнынан түсуі туралы мәлімдеген Үкіметтің немесе оның мүшесінің
өкілеттігі тоқтатылғаның білдіреді. Егер Премьер-Министр орнынан түсуде
мәлімдесе, онда оның орнына түсуінің қабылдануы бүкіл үкімет өкілеттігінің
тоқтатылғаның білдіреді.1
Премьер-Министр тағайындалғаннан кейінгі бір айдың ішінде Үкімет
қызметінің бағдарламасы туралы мәселені шешеді. Осы мерзімде Премьер-
Министр Үкімет қызметінің бағдарламасын әзірлейді және ол туралы
Парламентке баяндама ұсынады. Нақ осы мерзім ішінде үкіметтің жаңа құрамы
Парлементке осының алдындағы Үкімет құрамының Бағдарламасын қолдау туралы
және өз қызметтерінде соны басшылыққа алғасы келетіндері туралы Парламентке
мәлімдей алады.
Егер Парламент Үкіметтің жаңа Бағдарламасын қабылдамай тастаса Премьер-
Министр екі айлық мерзім ішінде Парламентке бағдарлама туралы екінші
бағайндама ұсынады. Үкімет бағдарламасын Парламент әр палата депутаттарының
жалпы санының үштен екісінің көпшілік даусымен тағы қабылдамай тастауына
болады. Мұндай көпшілік дауыстың болмағаны Үкімет Бағдарламасының
мақұлданғаның білдіреді.
Конституция Үкімет құрамында болуға қатысты шектеуді көздейді.
Республика Үкіметі мүшелерінің:
Өкілді органның депутаттары болуға;
Оқытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтерден басқа ақылы
қызметтер атқаруға;
Кәсіпкерлікпен шұғылдануға, коммерциялық ұйымның басшысы органның немесе
байқаушы кеңесінің құрамына кіруге хақы жоқ.
Үкімет алқалы орган болып табылады, Қазақстан Республикасының атқарушы
билігін жүзеге асырады, атқарушы органдардң жүйесін басқарады және олрдың
қызметіне басшылық жасайды.
Үкімет Республика Конституциясының, Үкімет туралы Коституциялық заңның,
Республика заңдары мен өзге де нормативтік актілердің негізінде және оларды
орындау үшін іс-қимыл жасайды.
Үкімет Республика Президенті Қазақстан Республикасының Конституциясында
көзделген тәртіппен құрады.
Үкіметтің құрылымы және құрамы туралы ұсыныстарды Премьер-Министр
тағайындағаннан кейін он күн мерзімде Республика Премьер-Министрі
Республика Президентіне енгізеді.
Үкіметтің құрылымын министрліктер және өзге де атқарушы органдар
құрайды.
Үкіметтің құрамына Үкімет мүшелері - Республиканың Премьер-Министрі,
оның орынбасарлары, министрлер және Республиканың өзге де лауазымды
адамдары кіреді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің мүшесі Республика халқына және
Президентіне мынадай мазмұнда ант береді:
Қазақстан Республикасының халқы мен Президенті алдында өз Отаным-
Қазақстан Республикасының экономикалық және рухани даму істеріне барлық күш-
жігерім мен білімді жұмсауға, мемлекеттің Конституйиясы мен заңдарын қатаң
сақтауға, өзімнің барлық іс әрекетімде заңдылық пен әділеттілік, азаматтық
әне ұлтаралық татулық принциптерін ұсынуға, Қазақстан халқына адал қызмет
етуге, өз елімнің мемлекеттігі мен дүниежүзлік қоғамдастықтағы беделін
нығайта беруге салтанатты түрде ант беремін Ант етемін..
Үкімет мүшелерінің антын Республика Президенті өзі белгілейтін тәртіппен
қабылдайды.
Республика Үкіметі Президенттің өкілеттік мерзімі біткенше іс-қимыл
жасайды және жаңадан сайланған Республика Презтденті алдында өзінің
өкілеттігін доғарады. Республика Үкіметінің жаңа құрам бекітілгенге дейін
Республика Үкіметі өз міндеттерін атқара береді.
Республиканың Үкіметі Президентінің алдында өкілеттігін доғару Үкіметтің
жаңадан сайланған Президентінің алдында өкілеттігін доғару Үкіметтің
жаңадан сайланған Мемлекет басшысының атынан жолданған және Үкімет мүшелері
қол қойған жазбаша өтініш беру арқылы жүзеге асырады.2
Өкілеттікті доғару туралы өтініш жаңадан сайланған Мемлекет басшысы
қызметке ресми кіріскеннен кейін беріледі.
Үкіметтіңкілеттігін доғару оның мүшелерінің өкілеттігі тоқтатылғанын
білдіреді.
Республика Премьер-Министрі жаңадан сайланған Парламент Мәжілісінің
алдында Үкіметке сенім туралы мәселені Парламент Мәжілісіне жолданатын
жазбаша өтініш арқылы қояды.
Мәжіліс сенім білдірген жағдайда, егер Республика Президенті өзгеше
шешім қабылдамаса, Үкімет өз міндеттерін атқаруды жалғастыра береді.
Егер өздеіне жүктелген функцияларды одан әрі жүзеге асыру мүмкін емесдеп
санайтын болса, Үкімет және оның кез ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.