Нарық жағдайындағы кәсіпорындағы жоспарлаудың рөлі
КІРІСПЕ 2
1 НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КӘСІПОРЫНДАҒЫ ЖОСПАРЛАУДЫҢ РӨЛІ
1.1 Кәсіпорындағы жоспарлаудың принциптері мен әдістері, түрлері 5
1.2 Жоспарлауды жүргізу жағдайлары мен факторлары 12
1.3 Кәсіпорын жоспарын құрудағы әдістемелік көзқарас 16
2 «ААМЖЗ» АҚ.НЫҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЖОСПАРЛАУЫН ТАЛДАУ
2.1 ААМЖЗ.ң АҚ.ң техникалық.экономикалық көрсеткіштері 21
2.3 ААМЖЗ.ң АҚ.ң өнімді шығару мен сату жоспарыны талдау 30
3 ӨНДІРІС ЖОСПАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ӨНІМДІ ӨТКІЗУ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1 «ААМЖЗ» АҚ.ның жоспарлау жүйесін жетілдіру 44
3.2 «ААМЖЗ» АҚ.ның өткізу жоспарын қалыптастырудың тиімділігі 48
ҚОРЫТЫНДЫ 52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ КӨЗДЕРІ 56
1 НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КӘСІПОРЫНДАҒЫ ЖОСПАРЛАУДЫҢ РӨЛІ
1.1 Кәсіпорындағы жоспарлаудың принциптері мен әдістері, түрлері 5
1.2 Жоспарлауды жүргізу жағдайлары мен факторлары 12
1.3 Кәсіпорын жоспарын құрудағы әдістемелік көзқарас 16
2 «ААМЖЗ» АҚ.НЫҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЖОСПАРЛАУЫН ТАЛДАУ
2.1 ААМЖЗ.ң АҚ.ң техникалық.экономикалық көрсеткіштері 21
2.3 ААМЖЗ.ң АҚ.ң өнімді шығару мен сату жоспарыны талдау 30
3 ӨНДІРІС ЖОСПАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ӨНІМДІ ӨТКІЗУ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1 «ААМЖЗ» АҚ.ның жоспарлау жүйесін жетілдіру 44
3.2 «ААМЖЗ» АҚ.ның өткізу жоспарын қалыптастырудың тиімділігі 48
ҚОРЫТЫНДЫ 52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ КӨЗДЕРІ 56
Нарықтық қатынастарға өту барысында Қазақстанда жоспарлау жүйесі жартылай ұмытылған қызмет болды. Ал, жоспарлау – кез-келген кәсіпорынды басқарудың негізгі функциясы.
Шетел фирмалары мен ресейлік кәсіпорындардың көпжылдық тәжірибесі нарық жағдайында кәсіпкерлік қызметті жоспарлауды бағаламау, оны пайдаланбау мен жүзеге асырмау келеңсіз экономикалық шығындарға, тіпті банкроттыққа дейін соқтыратындығын көрсетті. Басшылар кез-келген үлкен шайқастарды алдымен қағазға, яғни жоспарда жеңіп, тек содан кейін ғана нақты іс жүзінде орындалатынын жақсы біледі. Нарық жоспарды жоғарғы орынға немесе мүлдем жоққа шығармайды, тек оны бірінші өндірістік бөлімге қояды. Тіпті тұтас мемлекет көлемінде де жоспарлау қажеттілігі сақталған, оны нарықтық көрінбейтін қол реттеушісімен біртұтас алмастыруға болмайды. Мемлекет өзінің экономикалық даму стратегиясын, глобалды экономикалық мәселелерін шешуді, күрделі әлеуметтік және ғылыми-техникалық бағыттарын, мемлекеттік бюджетті бөлуді және де басқаларды жоспарлауы қажет. Табысты жұмыс жасайтын кәсіпорын тек стратегиялық жоспарлар ғана емес, сондай-ақ әрбір бөлімшеге қатысты оперативті жоспарлар құрастырады. Календарлық жоспар (айлық, декадалық, тоқсандық, жарты жылдық) кәсіпорынның мақсаттары мен міндеттерін айқындап, тапсырыстар олардың материалды ресурстармен қамтылуы, өндірістік қуаттылықтың іске қосылу деңгейі және әрбір тапсырыс бойынша уақытында орындалуы туралы мәліметтерді қарастырады. Шаруашылық жағдайында кәсіпорындар жоспарлаудың басымдықтарын бәсекелестік күресте қолданады.
Шетел фирмалары мен ресейлік кәсіпорындардың көпжылдық тәжірибесі нарық жағдайында кәсіпкерлік қызметті жоспарлауды бағаламау, оны пайдаланбау мен жүзеге асырмау келеңсіз экономикалық шығындарға, тіпті банкроттыққа дейін соқтыратындығын көрсетті. Басшылар кез-келген үлкен шайқастарды алдымен қағазға, яғни жоспарда жеңіп, тек содан кейін ғана нақты іс жүзінде орындалатынын жақсы біледі. Нарық жоспарды жоғарғы орынға немесе мүлдем жоққа шығармайды, тек оны бірінші өндірістік бөлімге қояды. Тіпті тұтас мемлекет көлемінде де жоспарлау қажеттілігі сақталған, оны нарықтық көрінбейтін қол реттеушісімен біртұтас алмастыруға болмайды. Мемлекет өзінің экономикалық даму стратегиясын, глобалды экономикалық мәселелерін шешуді, күрделі әлеуметтік және ғылыми-техникалық бағыттарын, мемлекеттік бюджетті бөлуді және де басқаларды жоспарлауы қажет. Табысты жұмыс жасайтын кәсіпорын тек стратегиялық жоспарлар ғана емес, сондай-ақ әрбір бөлімшеге қатысты оперативті жоспарлар құрастырады. Календарлық жоспар (айлық, декадалық, тоқсандық, жарты жылдық) кәсіпорынның мақсаттары мен міндеттерін айқындап, тапсырыстар олардың материалды ресурстармен қамтылуы, өндірістік қуаттылықтың іске қосылу деңгейі және әрбір тапсырыс бойынша уақытында орындалуы туралы мәліметтерді қарастырады. Шаруашылық жағдайында кәсіпорындар жоспарлаудың басымдықтарын бәсекелестік күресте қолданады.
1. Назарбаев Н.А. «Қазақстан-2030» Елбасының Қазақстан халқына Жолдауы.
2. ҚР-ң Президенті Н. Назарбаевттің Қазақстан халқына жолдауы. «Жаңа әлемдегі жаңа қазақстан», 2007 ж. 28 ақпан.
3. «Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы», Қазақстан Республикасының Президентінің Жолдауы. Астана, 2005 жыл.
4. «2003-2015 жылдардағы Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық даму стратегиясы», 2003 жылғы 17 шілдедегі ҚР Үкметінің жарлығы.
5. «Экономикалық саясаттың 2010-жылға дейінгі дамуының негізгі бағыттарының стратегиялық жоспары». Егемен Қазақстан, 2003 жыл.
6. «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін», Қазақстан Республика Президентінің 2003 жылдың 4 сәуіріндегі қазақстан халқына Жолдауы. /Егемен қазақстан, 2003 жыл, 6 сәуір
7. Стандарт АО «АЗТМ», Система менеджмента качества, планирование производственных работ и оперативное планирование объемов работ от 23 ноября 2002 года
8. Жеделдетілген экономикалық өсу – 2001-2005 жылдарға индекативті жоспарлаудың негізгі мақсаты. // 29.12.2000 жылдан ҚР Үкметінің қаулысы.
9. Бухалков М.И. «Внутрифирменное планирование» . – Москва: ИНФРА-М, 2001 г.
10. Егоров Ю.Н., Варакута С.А., «Планирования на предприятия». – Москва: ИНФРА-М, 2001 г.
11. Савитская Г.А. «Анализ хозяйственной деятельности предприятия» . – Москва: ИНФРА-М, 2001 г.
12. Акофф Р.Л. «Планирование будущего корпорации» (перевод с англиского). – Москва: Прогресс, 1985 г.
13. Краюхина Г.А. «Методика анализа деятельности предприятия в условиях рыночной экономики». – Учебник – СПб: СПбГИЭА, 2003 г.
14. «Экономическая стратегия фирмы» /под.ред. Градова А.П./ СПб: 2004 г.
15. Алексеева М.М. « Планирование деятельности фирмы». – Москва: Финансы и статистика, 2001 г.
16. «Анализ и аудит в системе управление предпринимательской деятельностью» Учебно-практ. пособие / Под ред. Т.А. Тасмаганбетова.- Алматы: Юнчи, 1999 г.
17. Балабанов И.Т. «Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта»- Москва: Финансы и статистика, 1998 г.
18. Тулегенов Б.Т., Абдильханова С.А. «Планирование деятельности хозяйствующих субъектов».- Алматы: LEM, 2001 г.
19. Сундетов Ж. «Планирование и прогнозирование в условиях рыночной экономики»: Учеб. пособие / КазЭУ им. Т.Рыскулова.- 2-е изд., доп. и перераб.- Алматы.-Экономика, 2004 г.
20. Бухалков М.И. «Планирования на предприятиях машиностроения» : учебное пособие - Самара: СамГТУ, 1995 г.
21. Н.С. Сачко «Организация и оперативное планирование машиностроительного производства». – Минск, 1999 г.
22. Бердникова Т.Б. «Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деятельности предприятия» Учеб. пособие.-Москва.: ИНФРА-М, 2002.-215 беттер.
23. Мамыров Н.К. «Социально-экономические проблемы адаптации промышленности Казахстана к рынку» Алматы 1998 г.
24. Горемыкин В.А., Бугулов Э.Р., Богомолов А.Ю. «Планирование на предприятии»: Учебник.- Москва.: Филинъ, 2000. 2-е издание.
25. Ансофф И. «Новая корпоративная стартегия» СПб: 1999 г.
26. «Планирование деятельности предприятия с учетом цикличности его развития», сборник научных трудов, Алматы. Экономика.- 2000 г.
27. Горемыкин В.А., Богомолов О.А. «Экономическая стратегия предприятия» Москва: 2001 г.
28. Дюсембаев К.Ш. «Анализ финансового положения предприятия»: Уч. пособие / КазГАУ.- Алматы: Экономика.
29. Егоров Ю.Н. Варакута С.А. « Планирование на предприятии». – Москва.: ИНФРА-М, 2001.
30. Бизнес – планирование: Учебник / под. ред. В.М. Попова и С.И. Ляпунова. – Москва:Финансы и статистика, 2001 г.
31. Мазманова Б.Г. «Основы теории и практики прогнозорования». – Учебное пособе – Екатеринбург: изд. ИПК УГТУ, 2002 г. - Москва: Прогресс, 2000
32. Котлер Ф. «Основы маркетинга»
33. Ильин А.И., Синица Л.М. «Планирование на предприятии: Учебн. пособие в 2-х частях.»- Минск: Новое знание, 2000.- (Экономическое образование)- Ч.1: Стратегическое планирование,-2000.-312 беттер.; Ч.2: Тактическое планирование.-2000.
34. Протасов В.Ф. «Анализ деятельности предприятия (фирмы): производство; экономика, финансы, инвестиции, маркетинг». Москва.: Финансы и статистика.-2003.
35. Ковалев В.В., Волкова О.Н. « Анализ хозяйственной деятельности предприятия»: Учебник.- Москва.: Проспект, 2004г.
36. Любушин Н.П. и др. «Анализ финансово-экономической деятельности предприятия»: Учеб. пособие/ Любушин Н.П., Лещева В.Б., Дьякова В.Г..- Москва.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.
37. Смагулова Н.Т. // Система планирования под влиянием трансформаций условий хозяйствования // Вестник КазЭУ, 2003 № 1.
38. Прыкина Л.В. «Экономический анализ предприятия» : Учебник / 2-е издание, перераб. и доп.- Москва.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004.
39. Савицкая Г.В. «Анализ хозяйственной деятельности предприятия»: Учебник.- 2-е изд., испр. и доп.- Москва: Инфра Москва: 2003. 400 бет.
40. Антонио Фолио / План маркетинга – это компас для действии / Служба маркетинга / Сбыт на предприятии/ 1997г. 25-35 беттер
41. Коласс Б. «Управление финансовой деятельностью предприятия». Проблемы, концепции и методы: Уч. пособие / Перевод с фран. Под ред. проф. Я.В. Соколова, Москва.: Финансы. ЮНИТИ.- 1997г. 12-25беттер
42. «Методика формирования производственной программы предприятия в условиях рыночной экономики», сборник научных трудов, Алматы:Экономика, 2001г.
43. «Рыночный подход к формированию производственной программы предприятия», сборник научных трудов, Алматы, издательство «Қазақ Университеті», 2001г.
44. Фатхудинов Р.А. «Стратегический маркетинг» Москва:2000г 144-152 беттер
45. Бискультанов К. «Приоритетные сферы анализа стратегического развития промышленого предприятия» /Транзитная экономика/ 2004г.№1 57-
46. Г.И. Шепеленко «Экономика, организация и планирование производства на предприяти»и. Изд. центр: «Март», Ростов на Дону, 2000.
46. Сейтказиева А.М. «Разработка проектов как составная часть стратегии
предпиятия /Вестник КазГАУ №1-2 1997г/
2. ҚР-ң Президенті Н. Назарбаевттің Қазақстан халқына жолдауы. «Жаңа әлемдегі жаңа қазақстан», 2007 ж. 28 ақпан.
3. «Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы», Қазақстан Республикасының Президентінің Жолдауы. Астана, 2005 жыл.
4. «2003-2015 жылдардағы Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық даму стратегиясы», 2003 жылғы 17 шілдедегі ҚР Үкметінің жарлығы.
5. «Экономикалық саясаттың 2010-жылға дейінгі дамуының негізгі бағыттарының стратегиялық жоспары». Егемен Қазақстан, 2003 жыл.
6. «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін», Қазақстан Республика Президентінің 2003 жылдың 4 сәуіріндегі қазақстан халқына Жолдауы. /Егемен қазақстан, 2003 жыл, 6 сәуір
7. Стандарт АО «АЗТМ», Система менеджмента качества, планирование производственных работ и оперативное планирование объемов работ от 23 ноября 2002 года
8. Жеделдетілген экономикалық өсу – 2001-2005 жылдарға индекативті жоспарлаудың негізгі мақсаты. // 29.12.2000 жылдан ҚР Үкметінің қаулысы.
9. Бухалков М.И. «Внутрифирменное планирование» . – Москва: ИНФРА-М, 2001 г.
10. Егоров Ю.Н., Варакута С.А., «Планирования на предприятия». – Москва: ИНФРА-М, 2001 г.
11. Савитская Г.А. «Анализ хозяйственной деятельности предприятия» . – Москва: ИНФРА-М, 2001 г.
12. Акофф Р.Л. «Планирование будущего корпорации» (перевод с англиского). – Москва: Прогресс, 1985 г.
13. Краюхина Г.А. «Методика анализа деятельности предприятия в условиях рыночной экономики». – Учебник – СПб: СПбГИЭА, 2003 г.
14. «Экономическая стратегия фирмы» /под.ред. Градова А.П./ СПб: 2004 г.
15. Алексеева М.М. « Планирование деятельности фирмы». – Москва: Финансы и статистика, 2001 г.
16. «Анализ и аудит в системе управление предпринимательской деятельностью» Учебно-практ. пособие / Под ред. Т.А. Тасмаганбетова.- Алматы: Юнчи, 1999 г.
17. Балабанов И.Т. «Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта»- Москва: Финансы и статистика, 1998 г.
18. Тулегенов Б.Т., Абдильханова С.А. «Планирование деятельности хозяйствующих субъектов».- Алматы: LEM, 2001 г.
19. Сундетов Ж. «Планирование и прогнозирование в условиях рыночной экономики»: Учеб. пособие / КазЭУ им. Т.Рыскулова.- 2-е изд., доп. и перераб.- Алматы.-Экономика, 2004 г.
20. Бухалков М.И. «Планирования на предприятиях машиностроения» : учебное пособие - Самара: СамГТУ, 1995 г.
21. Н.С. Сачко «Организация и оперативное планирование машиностроительного производства». – Минск, 1999 г.
22. Бердникова Т.Б. «Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деятельности предприятия» Учеб. пособие.-Москва.: ИНФРА-М, 2002.-215 беттер.
23. Мамыров Н.К. «Социально-экономические проблемы адаптации промышленности Казахстана к рынку» Алматы 1998 г.
24. Горемыкин В.А., Бугулов Э.Р., Богомолов А.Ю. «Планирование на предприятии»: Учебник.- Москва.: Филинъ, 2000. 2-е издание.
25. Ансофф И. «Новая корпоративная стартегия» СПб: 1999 г.
26. «Планирование деятельности предприятия с учетом цикличности его развития», сборник научных трудов, Алматы. Экономика.- 2000 г.
27. Горемыкин В.А., Богомолов О.А. «Экономическая стратегия предприятия» Москва: 2001 г.
28. Дюсембаев К.Ш. «Анализ финансового положения предприятия»: Уч. пособие / КазГАУ.- Алматы: Экономика.
29. Егоров Ю.Н. Варакута С.А. « Планирование на предприятии». – Москва.: ИНФРА-М, 2001.
30. Бизнес – планирование: Учебник / под. ред. В.М. Попова и С.И. Ляпунова. – Москва:Финансы и статистика, 2001 г.
31. Мазманова Б.Г. «Основы теории и практики прогнозорования». – Учебное пособе – Екатеринбург: изд. ИПК УГТУ, 2002 г. - Москва: Прогресс, 2000
32. Котлер Ф. «Основы маркетинга»
33. Ильин А.И., Синица Л.М. «Планирование на предприятии: Учебн. пособие в 2-х частях.»- Минск: Новое знание, 2000.- (Экономическое образование)- Ч.1: Стратегическое планирование,-2000.-312 беттер.; Ч.2: Тактическое планирование.-2000.
34. Протасов В.Ф. «Анализ деятельности предприятия (фирмы): производство; экономика, финансы, инвестиции, маркетинг». Москва.: Финансы и статистика.-2003.
35. Ковалев В.В., Волкова О.Н. « Анализ хозяйственной деятельности предприятия»: Учебник.- Москва.: Проспект, 2004г.
36. Любушин Н.П. и др. «Анализ финансово-экономической деятельности предприятия»: Учеб. пособие/ Любушин Н.П., Лещева В.Б., Дьякова В.Г..- Москва.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.
37. Смагулова Н.Т. // Система планирования под влиянием трансформаций условий хозяйствования // Вестник КазЭУ, 2003 № 1.
38. Прыкина Л.В. «Экономический анализ предприятия» : Учебник / 2-е издание, перераб. и доп.- Москва.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004.
39. Савицкая Г.В. «Анализ хозяйственной деятельности предприятия»: Учебник.- 2-е изд., испр. и доп.- Москва: Инфра Москва: 2003. 400 бет.
40. Антонио Фолио / План маркетинга – это компас для действии / Служба маркетинга / Сбыт на предприятии/ 1997г. 25-35 беттер
41. Коласс Б. «Управление финансовой деятельностью предприятия». Проблемы, концепции и методы: Уч. пособие / Перевод с фран. Под ред. проф. Я.В. Соколова, Москва.: Финансы. ЮНИТИ.- 1997г. 12-25беттер
42. «Методика формирования производственной программы предприятия в условиях рыночной экономики», сборник научных трудов, Алматы:Экономика, 2001г.
43. «Рыночный подход к формированию производственной программы предприятия», сборник научных трудов, Алматы, издательство «Қазақ Университеті», 2001г.
44. Фатхудинов Р.А. «Стратегический маркетинг» Москва:2000г 144-152 беттер
45. Бискультанов К. «Приоритетные сферы анализа стратегического развития промышленого предприятия» /Транзитная экономика/ 2004г.№1 57-
46. Г.И. Шепеленко «Экономика, организация и планирование производства на предприяти»и. Изд. центр: «Март», Ростов на Дону, 2000.
46. Сейтказиева А.М. «Разработка проектов как составная часть стратегии
предпиятия /Вестник КазГАУ №1-2 1997г/
МАЗМҰНЫ бет.
КІРІСПЕ 2
1 НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КӘСІПОРЫНДАҒЫ ЖОСПАРЛАУДЫҢ РӨЛІ
1.1 Кәсіпорындағы жоспарлаудың принциптері мен әдістері, түрлері 5
1.2 Жоспарлауды жүргізу жағдайлары мен факторлары 12
1.3 Кәсіпорын жоспарын құрудағы әдістемелік көзқарас 16
2 ААМЖЗ АҚ-НЫҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЖОСПАРЛАУЫН ТАЛДАУ
2.1 ААМЖЗ-ң АҚ-ң техникалық-экономикалық көрсеткіштері 21
2.3 ААМЖЗ-ң АҚ-ң өнімді шығару мен сату жоспарыны талдау 30
3 ӨНДІРІС ЖОСПАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ӨНІМДІ ӨТКІЗУ ТИІМДІЛІГІН
АРТТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1 ААМЖЗ АҚ-ның жоспарлау жүйесін жетілдіру 44
3.2 ААМЖЗ АҚ-ның өткізу жоспарын қалыптастырудың тиімділігі 48
ҚОРЫТЫНДЫ 52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ КӨЗДЕРІ 56
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастарға өту барысында Қазақстанда жоспарлау жүйесі
жартылай ұмытылған қызмет болды. Ал, жоспарлау – кез-келген кәсіпорынды
басқарудың негізгі функциясы.
Шетел фирмалары мен ресейлік кәсіпорындардың көпжылдық тәжірибесі нарық
жағдайында кәсіпкерлік қызметті жоспарлауды бағаламау, оны пайдаланбау мен
жүзеге асырмау келеңсіз экономикалық шығындарға, тіпті банкроттыққа дейін
соқтыратындығын көрсетті. Басшылар кез-келген үлкен шайқастарды алдымен
қағазға, яғни жоспарда жеңіп, тек содан кейін ғана нақты іс жүзінде
орындалатынын жақсы біледі. Нарық жоспарды жоғарғы орынға немесе мүлдем
жоққа шығармайды, тек оны бірінші өндірістік бөлімге қояды. Тіпті тұтас
мемлекет көлемінде де жоспарлау қажеттілігі сақталған, оны нарықтық
көрінбейтін қол реттеушісімен біртұтас алмастыруға болмайды. Мемлекет
өзінің экономикалық даму стратегиясын, глобалды экономикалық мәселелерін
шешуді, күрделі әлеуметтік және ғылыми-техникалық бағыттарын, мемлекеттік
бюджетті бөлуді және де басқаларды жоспарлауы қажет. Табысты жұмыс
жасайтын кәсіпорын тек стратегиялық жоспарлар ғана емес, сондай-ақ әрбір
бөлімшеге қатысты оперативті жоспарлар құрастырады. Календарлық жоспар
(айлық, декадалық, тоқсандық, жарты жылдық) кәсіпорынның мақсаттары мен
міндеттерін айқындап, тапсырыстар олардың материалды ресурстармен қамтылуы,
өндірістік қуаттылықтың іске қосылу деңгейі және әрбір тапсырыс бойынша
уақытында орындалуы туралы мәліметтерді қарастырады. Шаруашылық жағдайында
кәсіпорындар жоспарлаудың басымдықтарын бәсекелестік күресте қолданады.
Сондықтан кәсіпкерлік қызметті басқаруға жан-жақты негізделген детальды
жоспар жасауға өте жақсы дайындалу қажет. Жоспар – бизнес жүргізудің
тактикасы мен стратегиясын, өндірісті ұйымдастыру мен технологиясын және
өнімді өткізуді анықтайтын құжат. Мұндай жоспардың болуы кәсіпкерлікті
белсенді дамытуға, инвестициялар, іскерлер мен несие ресурстарын тартуға,
сондай-ақ төмендегілерге мүмкіндік береді:
( кәсіпорынның бәсекелік басымдықтарын максималды пайдалану,
қате іс-шараларды болдырмау;
( өз қызметінде инновацияларды пайдалану;
( түрлі тәуекелдікке қатысты қорғау шараларын мерзімінде жүргізуге;
( кәсіпорынның өндірістік және коммерциялық қызметінің нәтижелерін
объективті пайдалануға.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – кәсіпорын қызметінің ұйымдастыру
жоспарын жүргізудің басшысы болып табылады. Ол кәсіпорынды басқару мен
қызмет нәтижесін бөлу үшін мақсаттар мен ойларды тексеруде қолданылады.
Өзгерістер болған жағдайда жоспар сәйкес көрсеткіштерге түзету жасау
арқылы нақтылауға мүмкіндік береді. Және де кәсіпорын жоспары қаншалықта
және қандай себептерге байланысты жоспарлағанын айтамыз. Техника-
экономикалық көрсеткіштерге сүйене отырып, кәсіпорын қандай деңгейде және
қаншалықты дұрыс жоспарланғанын есептеп көреміз.
Жоспар тек ірі және орта кәсіпорындарға ғана емес, кіші кәсіпорындарға
да қажет. Кез-келген қызметті бастаудың тәуекелдігі жоғары. Сол себепті
әрбір кәсіпкер нарық жағдайында жоспарлау негіздерін білуге міндетті.
Нарық пен жоспар жалпы біртұтас деуге болады. Олар шектелмейді, керісінше
бір-бірін толықтырып отырады. Жоспар – бұл бейне, болашақ моделі;
жоспарлау – алдағы қызметке негізделген ақпаратты өңдеудің ақылдық үрдісі.
Қазақстанда түрлі басқару деңгейлері мен ұйымдық құқықтық және жеке
меншік нысанындағы түрлі кәсіпорындарда кешенді жоспарлау жүйесін құру мен
тиімді пайдалану ерекше орында тұр. Көптеген өнеркәсіптік кәсіпорындардың
күрделі экономикалық жағдайына қарамастан бүгінгі күні олардың экономикалық
белсенділігінің күшею тенденциясы байқалады, әсіресе азық-түлік инновациясы
саласында. Бұл сәйкесінше қаржылық, кадр және материалды техникалық
ресурстарды талап етеді. Сондай-ақ өнеркәсіптік кәсіпорын қызметін
жоспарлау саласында менеджерлерді арнайы дайындықтан өткізуді,
квалификациясын көтеруді талап етеді.
Ғылыми негізделген жоспарлау түрлі түрлі инновацияларды – азық-түлік,
технологиялық, экономикалық, әлеуметтік және өнімнің бәсекеқабілеттілігін
арттыруға және табыс табуға бағытталған басқа да инновацияларды кеңейту,
жеделдету және тиімділігін арттыру үшін қажетті жағдай жасайды. Бұл
кәсіпорынның болашақ перспективада жоғары рентабельді өнеркәсіптік өндіріс,
оның ішінде экспортқа негізделген өнім шығаруға мүмкіндік береді.
Осы өнеркәсіптік кәсіпорындардың негізгі ерекшелігінің бірі - бірінші
орынға кең номенклатуралы кішісериялы өнім шығару болып табылады. Бұл
нарықтың бәсекелесіздігіне және белгілі номенклатуралық өнім санының
шектелуіне негізделген сұраныстың әртүрлілігіне байланысты тұтынушыны
қарастыратын болсақ, ол нарықта жоғары сапалы әртүрлі топ адамдарының
сұранысын қанағаттандыратын, түрлі функциялы өнімді алуға тырысады.
Бұл жағдайларда жаңа өлшемдерді жобалау мен құрастырудың тиімділігін
арттыруға қойылатын талаптардың жоғарылауын қоса алғанда жоспарлау
жүйесінің ролі артады. Тиімді жоспарлау жүйесі жоғары сапалы, ғылыми сиымды
бұйымдарды жасау мен өндіріске енгізу мерзімін айтарлықтай қысқартуға
жағдай жасайды. Балансталған фирмаішілік жоспар фирмаға айтарлықтай
игіліктер жасайды: өндірістік қызметтің нақты бағдарламасын, тиімді кері
байланыс, өндірісті жетілдірудің стратегиясын, жұмысшылардың жоғары еңбек
моралін, кәсіпорын персоналының инновацияғы ұмтылуы, өндіріс шығындарын
азайту.
1 НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КӘСІПОРЫНДАҒЫ ЖОСПАРЛАУДЫҢ РӨЛІ
1.1 Кәсіпорындағы жоспарлаудың принциптері мен әдістері, түрлері
Жоспарлау – шаруашылық объектілердің қызметінің алыс және жақын
перспективада сипаттайтын және негіздеу, дәйектеуді кірістіретін жоспарды
құрастыру мен түзету. Кәсіпорында жоспарлау адам қызметтері мен нәтижеге
жетуге бағытталған ресурспен қамтиды. Басшымен бекітілген жоспар онда
аталған тұлғалар мен құрылымдық бірлітер үшін бұйрық күшін береді. Онда
нақты және анық талаптар айтылады:
• жоспарлы мерзімде, бектілген көрсеткіштер жүйесі сандық сипатталған
кәсіпорын қызметінің мақсаты мен оның құрылымы;
• мақсатқа жету құралдары ( қаржы, материалдық және еңбек );
• жоспар қызметінің барлық мерзімінде мақсаттар мен құрылымдық байланыс
уақыты мен ережесі;
• жұмыс түрі мен уақыт мөлшері бойынша жоспарды іске асырушылар;
• Жоспар орындалуын бақылау әдістері, кезеңдері және құрылымдары;
Кәсіпорын қызметінің басқару және реттеу шаруашылық жүйесі жалпы
айтқанда жоспарлау әдістерінде құралады. Бір кезең жоспарлары аяқталған
соң. екінші кезең жоспарлары басталады. Өндірістік үрдістің барлық
кезеңдерін жоспарлау көмегінсіз басқа әдіспен байланыстыру мүмкін емес.
Жоспарлау барлық өндірістік операциялардың орындалу кезектілігі мен
балансталу негіздінде шаруашылық басқару механизмінің орталық бөлімінде
мақсатқа жетудің тәсілі болып табылады.
Нарықтық қатынаста өнеркәсіптік кәсіпорындардың экономикалық қызметін
жоспарлау - өндіріс пен кәсіпкерлік, таурлар мен ресурстарды бөлу мен
тұтыну үшін негізгі алғышарт болып табылады. Барлық өндірістік тауарлар мен
ресурстарға бағаны тұтынушылар мен өндірушілердің өздері белгілейтін нарық
жағдайында, әрбір кәсіпорын алдағы жоспарлы уақытта қандай тауар және қанша
мөлшерде өндіру керектігін өзі шешеді.
Қазіргі кезде өндірісті жоспарлау түрлі кәсіпорындар мен ұйымдардың
нарықтық қатынасының экономикалық негізі болып отыр. Жоспарлау процесінде
өнімді өндіру мен тұтынуға, қызмет көрсетулер мен тауарларға төлемқабілетті
сұраныстың үлкендігіне және кәсіпорындардың ұсынатын көлеміне қажетті тепе-
теңдікпен қамтамасыз етеді. Осындай жағдайда өндірушілер өз өнімімен барлық
тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыруға тырысады. Олардың сұранысы
кәсіпорын өндірісінің болашақ жоспары болып табылады.
Нарықтық экономикада барлық кәсіпорындарда жоспарлау жаңа функцияға ие
болды. Жоспарлау тек тұтынушыларды жаңа тауарлармен қамтамасыз ету ғана
емес, сондай-ақ персоналдың толық жұмысбастылығын, тауар өндіру деңгейінің
оптималды деңгейін , жұмысты орындауға негізделіп отыр. Өнеркәсіптік
кәсіпорындардың экономикалық қызметін жоспарлау барысында қолда бар
ресурстармен толық өндіріске жетуі қажет, бұл өз кезегінде персоналды,
өндірістік қорды, материалды запастрады, жұмыс уақытын, технологиялық
әдістерді, қаржыны, компютерлік-ақпараттық мүмкіндіктерді және басқа да
факторларды рационалды пайдалануды көздейді. Фирмаішілік жоспарлаудың
маңызы кәсіпорындарда жұмысты орындау мен қызмет көрсету және оларды
өндіруде сәйкес көрсеткіштерді бекіту, өткізу нарығын маркетингтік зерттеу
негізінде жоспарлауды жүзеге асырудың жақсы әдістерін таңдау шаруашылық
қызметінің нысаны мен олардың даму мақсаттарын ғылыми негіздеу болып
табылады.
Кәсіпорынның ішкішаруашылық қызметінің жоспары барлық өндірістік
бөлімшелері мен функционалды бөлімдерінің жалпы даму бағдарламасын
көрсететін экономикалық көрсеткіштер жүйесінен тұрады. Жоспар – бұл
кәсіпорын мен оның барлық бөлімшелерінің әлеуметтік-экономикалық дамуының
белгілі уақыт аралығында болжамдалған және дайындалған бағдарламасы.
Тәжірибе көрсеткендей жоспарлауды қолдану келесідей негізгі
басымдықтарды береді:
- болашақта жақсы жағдайға жету үшін дайындық мүмкіндігін
береді;
- болуы мүмкін мәселелерді анықтайды;
- алдағы жұмысында менеджердің өздері шешім қабылдауға
ынталандырады;
- ұйымдағы қызмет көрсеткіштерін жақсартады;
- менеджердің оқу дайындығын жоғарылату үшін алғышарт жасайды;
- фирмаға қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету үшін мүмкіндікті
жоғарылатады;
- ресурстардың ұтымдырақ бөлінуіне ықпал етеді;
- ұйымдағы бақылауды жақсартады.
Жоспарды жасау мен жұмыс бағытын таңдауда жоспарлау принциптері мен
ережелерін сақтаумен қатар жасалған жоспар мен мақсаттың болашақта жүзеге
асуына жету керек.
Ең алғаш жоспарлаудың жалпы принциптерінің негізін А. Файоль қалаған.
Кәсіпорынның жұмыс бағытын қалыптастыруда негізгі талап ретінде бес принцип
айтылды: міндеттілік, бірлік, үздіксіздік, икемділік және дәлдік.
Жоспардың міндеттілік принципі еңбек қызметінің кез-келген түрін
орындауда жоспарды міндетті түрде қолдануды білдіреді. Файольдің айтуы
бойынша: іске кіріспес бұрын, біз не істейтіндігімізді және қандай
мүмкіндігіміз барлығын білуіміз керек. Жоспарлаудың бұл принципін сақтау
кез-келген кәсіпорындағы шектелген ресурстарды ұтымды пайдалануда қазіргі
экономикалық талаптарға сай келгендіктен оның әсіресе еркін нарықтық
қатынастар жағдайында маңызы зор.
Бірлік принципі кәсіпорынның әлеуметтік-экономикалық дамуының жалпы
немесе жеке жоспарын жасауды қарастырады. Кәсіпорында тек бір ғана жоспар
емес, сондай-ақ өнімді өндіру және өткізу жоспары, табыс пен шығыс және
техникалық, ұйымдық, қаржылық даму жоспарлары бар. Дегенмен осындай
жоспарлардың барлығы кәсіпорынның әлеуметтік-экономикалық дамуының
жоспарында бірімен-бірі тығыз байланыста, кешенді түрде көрсетілуі керек.
Жоспарлардың бірлігі экономикалық мақстаттардың жалпылығымен кәсіпорын
бөлімшелерінің басқару және жоспарлаудың тік және көлденең жағдайында өзара
қатынасын қамтиды.
Жоспардың үздіксіздік принципі кез-келген кәсіпорындарда өндірісті
жоспарлау, ұйымдастыру және басқару процестері, еңбек қызметі сияқты бір-
бірімен байланысты болып және олар үнемі тоқтаусыз орындалып отыруын
көрсетеді. Кәсіпорын шығаратын таур әрқашан жаңарып отырады, сондықтан
жоспар да үздіксіз жаңарады. Стратегиялық жоспардан тактикалыққа, ал одан –
оперативті жоспарға өтіп отыру осы принциптің негізі.
Икемділік принципі жоспардың үздіксіздігімен тығыз байланысты және
кәсіпорынның жоспарлы-экономикалық қызметіне координациялау мен белгіленген
көрсеткіштерді түзету мүмкіндігін меңзейді. Техника мен технологиядағы
өндірісті ұйымдастыруға ұдайы өзгерістерден жоспарланған ресурстардың
шығынын азайтуға тура келеді. Нарық жағдайында да сұраныстың ауытқуы,
тарифтер мен бағалардың өзгеруі жоспар түрлеріне түзету жасауға мәжбүр
етеді.
Дәлдік принципі ішкіфирмалық факторлармен қатар, оның сыртқы орта
факторларымен де анықталады. Әрбір кәсіпорын өзінің нарықтағы орнын және де
басқа да факторларын ескере отырып өз жоспарын жоғары дәлдікпен жасауы
керек. Ол негізінен қолданатын жоспарлардың әдістері мен жүйелері арқылы
анықталады.
Жоспарлардың бүгінгі ғылым мен тәжірибеснде классикалық принциптермен
қатар жалпы экономикалық принциптері де қарастырылады. Олар: жүйелілік,
мақсатқа бағыттылық, кешенділік, оптималдылық, тиімділік, ғылымилылық,
басымдылық, баланстылық, директивтілік, өзбеттілік, нақтылық,
объективтілік, динамикалық, тәуекл және т.б.
Осының ішінен тиімді нарықтық жоспарлауға байланысты бірнеше
принциптерге тоқталып өтейік. Кешенділік принципі бойынша кәсіпорында түрлі
факторлар жоспар көрсеткіштерінің кешенді жүйелілігін қалыптастырады. Яғни
бір ғана факторлардың өзгеруі барлық кәсіпорын қызметіне әсер етеді.
Тиімділік принципі қолда бар шектеулі ресурстарды қолдана отырып жоғары
экономикалық тиім алатын тауарлар мен қызмет көрсетулерді жасауды талап
етеді.
Оптимальдылық принципі жоспарланатын барлық кезеңдерде мүмкін немесе
альтернативті варианттың ең дұрысын таңдауды болжайды. Жоспарлаудың жалпы
принциптеріне қоса Р.Л. Акофф интерактивті жоспарлаудың екі принципін:
қатыстылық және холизманы көрсетті.
Кәсіпорынның жоспар жасауда тек кейбір бөлімдері ғана емес, сонымен
бірге барлық функционалдық бөлімшелерімен қатар сыртқы іскерлер мен
тәуелсіз тұлғалар қатысуын қатыстылық принципі арқылы көрсетеді.
Холизма принципі екі бөлімнен тұрады координация және интеграция.
Координация бойынша барлық жоспарлау бірге, яғни тек бір мезгілде ғана
емес, сондай-ақ басқалармен жоспарлауды көрсетеді. Интеграция бір деңгейді
жоспарлау үшін басқа деңгейлердің стратегиясындағы өзгерістерді шешу
керектігін бейнелейді.
Жоғарыда көрсетілген принциптердің негізінде жоспарлаудың жалпы әдістері
қалыптастырылған. Негізгі мақсаттарға, қолданылатын ақпаратқа, нормативті
бағаға жоспарланған көрсеткіштердің соңғы нәтижесін алу жолына байланысты
фирма жоспарының келесі әдістері бар: ғылыми, экспериментальды, нормативті,
баланстық, жүйелі-аналитикалық, бағдарлама-мақсатты, экономика-
матиматикалық, инженерлі-экономикалық, жобалы-вариантты және т.с.с. Осы
әдістердің әрқайсысында аталуына қарай бірнеше басым белгілері болады.
Мысалы: ғылыми әдіс – жоспарлау пәні бойынша терең білімді пайдалануға
негізделеді, экспериментальды – тәжірибелі мәләметтерді талдау мен
жалпылау, нормативті – нормативтерді пайдалану және т.б.
Жоспарлау процесінде аталған әдістердің бір де біреусі таза күйінде
қолданылмайды. Тиімді фирмаішілік жоспарлаудың негізінде жүйелі ғылымилық
қажет. Жүйелі талдау келесі сұрақтарға жауап іздейді:
• Қызмет жүйесін қалай көрсетеміз?
• Кәсіпорын қандай жағдайда және қандай салада қызмет етеді?
• Фирма қалай құрылған және ол қандай қызмет жасайды?
• Фирма тәжірибесі мен саясаты;
• Фирманы басқару стилі;
• Фирманың болашақ қызметі мен перспективалары және т.б.
Жоспарлаудың негізгі әдістеріне қысқаша қарастырып өтейік.
Жоспардың баланыстық әдісі материалды-заттық және жылдық пропорцияларды
көрсеткіш ретінде бекітуді сипаттайды. Бұл әдіс бойынша өзара теңестірілген
есеп жасалады, бір бөлігінде ресурстар, екіншісінде – оны пайдалану
бағыттары көрсетіледі. Жоспарда келесідей баланстар қолданылады: а)
натуралды (материалды), б) құндық, в) еңбек, г) салааралық және т.б.
Жоспарлаудың тәжірибелі–статистикалық әдісінде өткен уақытта қол
жеткізген нақты нәтижелерге қарай отырып ағымдағы көрсеткіштер жоспарын
жасау сипатталады. Бұл жоспарлаудың қарапайым әдісі, бірақ оның
кемшіліктері де бар: осылай есептелген жоспар көрсеткіштерінің өткен
мерзімдегі кемшіліктерге қайта әкелу мүмкіндігі басым.
Жоспарлаудың нормативті әдісінде нормативтер мен нормалар қолданылады.
Экономикада норматив және норма ұғымдары ажыратылады. Норматив –
мемлекет немесе саланың арнайы ғылыми мекемелері арқылы белгілі тәртіппен
құрылған, ғылыми негізделген шығын мөлшері. Норма – фирма құрастырған шығын
мөлшері. Жоспарлауда келесідей нормалар мен нормативтер жиі қолданылады:
шикізат, материал, отын, электроэнергия, еңбек, капитал салымдар, бір
өнімге шаққандағы қаржы шығындары, амортизация, транспорттық тарифтер,
несие пайыздық ставкалары және т.б.
Жоспардың экономика-математикалық әдісінің тобы жоспар шешімдерін
оптималды сипаттайды. Бұл әдістер болжамдауда қолданылады. Жоспарда аталған
әдістер жұмысшылардың мақсатқа жету нәтижесінің тиімін қарастырады, атап
айтқанда: а) қосымша өзгеріс беретін жұмысшылардың жекелеген еңбек
операцияларын есептеу; б) жұмыстың өткен уақыттағы нәтижелер
экстрополяциясы және т.б.
Жоспарлы-экономикалық әдебиеттер мен шаруашылық тәжірибеде жоспарлаудың
негізгі екі түрін көрсетеді: технико-экономикалық және оперативті-
өндірітік.
Оперативті-өндірістік жоспарлау кәсіпорынның технико-экономикалық
жоспарының одан әрі даму мен аяқталуын көрсетеді. Жоспарлаудың бұл
деңгейінде цехтар, участоктар мен жұмыс орындарына ағындық өндірістік
тапсырмалар бекітіледі. Өндірістік процесті түзету мақсатында түрлі
ұйымдастыру-басқарушылық әсер ету орындалады және т.б.
Кәсіпорын қызметін жоспарлау және корпоративті жоспарлаудың барлық
түрлері келесідей жіктеушілік белгілері бойынша жүйеленуі мүмкін: басқару
деңгейі, негізделу әдісі, қызмет ету уақыты, қолдану сферасы, жасалу
кезеңі, дәлдік дәрежесі және т.б.
1. Жоспар мазмұнына байланысты техникоэкономикалық және оперативті-
шаруашылық жоспарлардан басқа, ұйымдастырушылық технологиялық, әлеуметтік-
еңбектік, қаржы-инвестициялық, бизнес жоспарлау сияқты түрлері де бар.
1. Басқару деңгейіне байланысты фирмаішілік жоспарлар келесідей
бөлінеді: фирмалық, корпоративті, зауыттық және басқа да шаруашылық
ұйымға және оның бөлімшелеріне қатысты жоспарлар.
2. Негізделу әдістеріне байланысты: нарықтық, индикативті, әкімшілік
болып бөлінеді.
3. Қызмет ету уақытына байланысты қысқамерзімді немесе ағындық (1 жыл,
ай, апта); ортамерзімді немесе жылдық (1 жыл мен 3 жыл аралығында);
ұзақмерзімді немесе перспективті (3-10жыл);
4. Қолданылу орнына байланысты фирмааралық, цехаралық, цехішілік,
бригадалық және жеке болып бөлінеді.
5. Жасалу кезеңіне байланысты алдыңғы және соңғы жоспарлар болады.
6. Дәлдік дәрежесіне қарай күрделенген және дәлденген жоспарлар
болады.
7. Мақсат типтеріне байланысты оперативті, тактикалық және
стратегиялық жоспарлар болып жіктеледі.
Аталғандардың ішінен кейбір жоспар түрлеріне қысқаша тоқталып өтейік:
Стратегиялық жоспарлау ұзақмерзімді перспективаға арналады және
шаруашылық субъектілердің дамуының негізгі бағытын анықтайды. Стратегиялық
жоспарлаудың негізгі мақсаты сыртқы және ішкі ортаның динамикалық даму
жағдайында кәсіпорынның өзгерістерге төтеп бере алуы болып табылады. Бұл
жоспарлау арқылы бизнесті қалай кеңейту керек, бизнестің жаңа саласын
жасау, тұтынушылар қажеттілігін қанағаттандыру процесін ынталандыру,
нарықтық сұранысты қанағаттандырғанда қандай күш қолдану керек, қандай
тауар шығару және қандай кәсіпкерлермен іс жүргізу қажет деген сияқты
мәселелердің шешімін табады.
Тактикалық жоспарлау. Егер стратегиялық жоспарлау кәсіпорынның жаңа
мүмкіндігін іздеуді қарастырса, тактикалық жоспарлау осы жаңа
мүмкіндіктерді жүзеге асырудың алғышарттарын жасау процесі болса,
оперативті жоспарлау – оны жүзеге асырады. Тактикалық жоспарлау арқылы өнім
көлемін ұлғайту, шығындарды азайту, сапа деңгейін арттыру, еңбек
өнімділігін кеңейту, капиталды шығындармен қамтамасыздандыру сияқты
мәселелердің шешімін қарастырады.
Оперативті жоспарлау кәсіпорвнның шаруашылық қызметін жоспарлаудың соңғы
кезеңі болып табылады. Бұл жоспарлаудың көлемімен шаруашылық операциялардың
өту уақыты, оперативті дайындық жүргізу, жүйелі есеп жүргізу, бақылау,
талдау, реттеу жүргізу жасалады.
1.2 Жоспарлауды жүргізу жағдайлары мен факторлары
Жаңа кәсіпорын құру немесе істеп тұрған кәсіпорынды жаңарту (жұмыс
саласын өзгерту, өткізудің жаңа нарығына шығу, дағдарыстық немесе
банкроттық жағдайдан шығу) бойынша кәсіпкерлік жобаның жоспары белгілі
жағдайлар жүйесінде фирманың орнын анықтайды, оның даму стратегиясы мен
мақсатын жасаудан басталады.
Жоспарлауды құрастырудың кезекті көрінісі сызбада көрсетілген:
1-сурет – Жоспар жасаудың кезектілігі
Бағдарламаны, стратегиялық мақсаттар мен міндеттердің дамуын құрастырмас
бұрын, фирманың қажетті нарық жағдайында қызмет ететінін ескеру керек.
Сондықтан кәсіпкерге фирма қызметіне әсер ететін көптеген факторларды
бағалауы қажет.
Кәсіпорынның жобалық тиімділігі кәсіпорын дереу өзгертуге әсер ете
алмайтын сыртқы факторларды объективті бағалауына тәуелді. Олар: елдегі
бизнес дамуының жалпы саяси және экономикалық жағдайлары, заңдар,
тұрғындардың табыс деңгейі, тұрғындардың қалыптасқан дәстүрі, мәдениеті,
олардың демографиялық құрылымы және басқа да бірқатар параметрлер. Кәсіпкер
үшін бәсекелікорта туралы ақпарат пен осы немесе алмастырушы тауарларға
деген сұраныс деңгейі маңызды болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорын қызметін жоспарлау – бұл
кәсіпорын өнімі мен көрсететін қызметінің негізгі түрін еркін таңдайтын,
оның перспективті дамуының экономикалық және әлеуметтік мақсатының жақсы
техникалық құрылуымен ұйымдасқан түрде шешім қабылдаудағы ғылыми
негізделгенжүйе, үздіксіз шығармашылық процес.
Жоспарлаудың белгілі формасын таңдау белгілі факторларға тәуелді.
Негізгі факторлар
Сыртқы Ішкі
Философия, кәсіпорынның
Демография мақсаты мен принциптері
Мәдениет
жағдайы
Өткізу және маркетингті
ұйымдастыру
Ғылым мен
техниканың дамуы
Шығын
деңгейі
Саяси
тұрақтылық
Өндірістік потенциал
Қаржы, несиелік
және салық саясаты
Басқару
потенциалы
Инфляция Еңбекті ынталандыру
Тұрғындардың табыс Даму диспропорциясы
деңгейі
Қарыз
кәсіпорындардың
қаржылық жағдайы
2-сурет – Жоспарлаудың белгілі формасын таңдауна әсер ететін белгілі
факторлар
Әсер етуші факторлардың ішінен ең негізгісін ажыратып көрсетейік:
а) Кәсіпорын спецификасына негізделген факторлар, мысалы, капитал
концентрациясы, фирманы басқару автоматизациясы мен механизациясы, фирманың
географиялық орналасуы.
б) Сыртқы орта факторлары, мысалы экономиканы мемлекеттік реттеу сипаты,
бәсекелестік деңгейі мен сипаты және т.б.
в) Жоспарлау процесінің спецификасына негізделген критерилер, мысалы,
жоспарлаудың дәлдігі, анықталғандығы, икемділігі, үнемділігі және т.б.
Мазмұны бойынша кәсіпорын жоспары брлық ресурстар мен өнімді өткізудің
тиімділігін ескере отырып табысты жоғарылатудың өзарабайланысты іс-
шараларының жиынтығын көрсетеді. Жоспарлау жүйесінің тиімділігі,
табыстылығы оны ұйымдастыру деңгейіне байланысты. Ол төмендегідей жоспарлау
жүйесінің элементтерін қамтиды.
• ұйымдастыру құрылымына біріктірілген жоспарлы персонал:
• жоспарлау механизмі;
• жоспарлау процесі;
• жоспарлау процесін қамтамасыз ететін құралдар;
1. Жоспарлы персонал. Кәсіпорында жоспарлау процесіне тікелей қатысатын
және қатыспайтын персонал. Яғни, жоспар жасаушылар мен әрбір
функционалдық бөлімшелерде жоспарға сай қызмет жасаудың іс-әрекеттері
ұйымдастырылады.
2. Жоспарлау механизмі ретінде жоспар шешімі қабылданатын шешімдерге
орындалатын жоспарлардың әдістері мен тәсілдері қарастырылады. Егер
ұйымдастырушылық құрылым жоспардың сыртқы құрылымын көрсетсе, механизмі
жоспардың мазмұнын, ішкі құрылымын көрсетеді.
Жоспарлау механизміне:
- кәсіпорынның мақсаттары мен міндеттерін жасайтын аппарат;
- жоспарлау функциясы;
- Жоспарлау әдістері кіреді.
3. Жоспарлау процесі келесі этаптардан тұрады:
- жоспарлау мақсатын анықтау;
- мәселені талдау;
- альтернативаларды ізжеу;
- болжамдау;
- бағалау;
- жоспар шешімін қабылдау.
4. Жоспарлау процесін қамтамасыз ететін көмекші құралдар ақпаратты
жинаудан бастапжоспар шешімін қабылдау мен технологиялық процесті
автоматтандыруға мүмкіндік береді.
1.3 Кәсіпорын жоспарын құрудағы әдістемелік көзқарас
Шаруашылық субъектілердің даму жоспарын жасауда жоспарлау
методологиясының ары қарай жетілуі ерекше мәнге ие, яғни жоспар жасаудың
әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы.
Жоспар методологиясын жетілдірудің негізгі бағыттары:
( Жоспардың ғылыми-техникалық және есепті-экономикалық негізделуін
жоғарылату;
← Прогресивті технико-экономикалық нормалар мен
нормативтердің, бухгалтерлік есептердің жүйесін кеңінен
қолдану;
← Өндірістің тиімділігін арттыру мақсатында көрсеткіштер
жүйесін одан ары дамыту – материалсиымдылықты азайту, еңбек
өнімділігін артыру, жоғары сапалы өнім шығару көлемін дамыту,
жоспарларды нақтырақ жүргізу.
Шаруашылық субъектілердің даму жоспарын негіздеу прогресивті технико-
экономикалық нормативтер мен нормалар жүйесімен жүзеге асырылады. Норма деп
белгіленген сапада бір өнім өндіруге кеткен шикізат, отын, энергия,
материал және тағы басқаладың максималды мүмкін көлемі аталады. Норматив –
салыстырмалы түрдегі көлем. Ол еңбек құралдарын, заттарын пайдалану
деңгейін бір ауданға, көлемге, салмаққа және басқалардың бір данасына
шығындалуын сипаттайды.
Пайдаланылатын технико-экономикалық нормалар мен нормативтер
прогресивті болуы қажет, яғни оларды жасау барысында ғылым мен техниканың,
технологияның өндірісті ұйымдастыру мен еңбектің дамуының жаңа
жетістіктерін ескеру керек; өндірістік қуат пен алдыңғы қатарлы өндірістік
тәжірибені айтарлықтай толық қолдану қажет.
Норманы дайындаудың жетілген әдістерінің бірі – есепті-аналитикалық.
Бұл әдіс арқылы нормалар мен нормативтер өндірістік жағдайды жан-жақты
талдау жасау арқылы түрлі факторлардың әсер етуін зерттеу арқылы техникалық
негізделеді. Норма негізіне жоспарлы мерзімдегі технико-экономикалық және
жұмыстың ұйымдастырушылық жағдайы қарастырылады.
Жоспарлардың сандық көрсеткіштері абсолютті мөлшерде көрсетіледі.
Оларға: тауарлық және жалпы өнім көлемі, өткізу көлемі, жұмысшылар саны,
еңбекақы қоры, табыс сомасы, түрлі өндірістік ресурстарға шығын мөлшері
жатады.
Жоспардың сапалық көрсеткіштері салыстырмалы көрсеткіш болып табылады.
Ол өндірістің экономикалық тиімділігін, оның жекелеген факторларын
көрсетед. Ол еңбек өнімділігінің жоғарылауы, өнімнің өзіндік құнының азаюы
және басқалар. Сондай-ақ, сапалық көрсеткіштерге өзара сандық қатынастағы
көрсеткіштерде жатады. Мысалы, өндіріс рентабельділігі, қор қайтарымдылығы,
өнім сапасы және т.б.
Кәсіпорынның ішкі қызметін тиімді түрде ұйымдастыру үшін сандық және
сапалық көрсеткіштердің жиынтық жүйесі қажет. Шаруашылық субъектілерінің
жоспарлы көрсеткіштерінің жүйесінде көлемді және үлесті көрсеткіштерді
ажыратады.
Көлемді көрсеткіштер жалпы өндірістің жекелеген факторларымен
процестерінің, оған қатысушылардың абсолютті мөлшерін белгілейді. Мысалы,
жалпы өндіріс көлемі, еңбек және материал шығындарының мөлшері.
Үлесті көрсеткіштер өзара қатысты екі немесе бірнеше көрсеткіштердің
қатынасын белгілейді, мысалы, біөнімге шаққандағы шығын өндірістік қуатқа
шаққандағы капиталшығындары және т.б.
Жоспар көрсеткіштерін есептеу үшін натуралды. еңбек және құндық
өлшемдер қолданылады.
Натуралды өлшемдер материалды ресурстар мен өндіріс көлемін жоспарлауда
қолданылады. Белгілі бір көрсеткіштердің сандық көрінісі мен сапасын
сипаттауға мүмкіндік береді. Материалсиымдылығы немесе басқа белгісі
бойынша әртүрлі болатын біркелкі бұйымды өндіру көлемін өлшеу үшін шартты-
натуралды өлшем қолданылады.
Өндіріс көлемінің еңбек өлшемдері норма-сағатпен көрсетіледі. Еңбек
өлшемдерді натуралды өлшем қолданылады. Өндіріс көлемінің еңбек өлшемдері
норма-сағатпен көрсетіледі. Еңбек өлшемдерді натуралдымен бірге еңбек
өнімділігін, еңбекақы көлемін, шығарылатын өнім көлемін есептеуде
пайдаланылады.
Тауар-ақша қатынастарында құндық өлшемдер көрсетіледі. Құндық өлшемдер
арқылы кәсіпорынның өндірістік даму деңгейін, пропорциясы мен қарқынын
анықтап, жоспарлаудың басқа бөлімдерін өзара байланыстырады. Құн өлшемінде
өткізілген өнім көлемі, тауар және жалпы өнім жоспарланады.
Шаруашылық субъектілердің даму жоспары ұсыныстар сипатында төмендегідей
бөлімдерден тұрады:
← өнім өндіру жоспары (өндірістік жоспар);
← техникалық даму жоспары;
← өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру жоспары;
← капитал салымдары және капиталды құрылыс жоспары;
← материалды-техникалық қамсыздандыру жоспары;
← еңбек және кадр бойынша жоспар;
← өнім шығару мен өнім өткізу жоспары;
← қаржы жоспары
← шағын субъектілерінің әлеуметтік даму жоспары;
1. Құн және натуралды сипаттағы өнімнің жекелеген түрлерін өндіру
бойынша міндеттер бекітетін өнім сапасын ары қарай дамуын көрсететін
кәсіпорын дамуының негізгі жоспарының бір бөлімі - өнім өндіру жоспары
болып табылады. Өнім көлемін құндық мәнде анықтау үшін өткізілетін тауарлық
және жиынтық өнім көрсеткіштері қолданылады. Бұл бөлімде өндірісті
комбинациялау, кооперациялау және мамандандыру айтарлықтай орында.
2. Ғылым мен техниканың даму жоспарының негізгі қызметі – ғылыми-
техникалық прогресті жылдамдату болғандықтан еңбекті ғылыми ұйымдастыру
шараларынан тұрады. Бұл бөлімнің негізгі бөлігі - өткізу мен метрологиялық
қамтамасыз етуді жоспарлау болып табылады. Оның көрсеткіштері: елде бірінші
рет өндірілген өнім, негізгі және көмекші өндірісті бөлетін механизация мен
автоматизация деңгейі, жұмысшылар санының қатысты өзгеруі жоспарлы
мерзімде өнім өндіру көлемінің өсіп, өзіндік құн төмендеуі.
3. Өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру жоспарында оның
жалпыланған көрсеткіштерімен қатар негізгі қор, айналым қорлары, капитал
салымы, материалды ресурстар және еңбекті пайдалану тиімін көрсету арқылы
белгіленеді. Ондай көрсеткіштердің қатарына:
- натуралдық және құндық сипаттағы өндірістік өнімнің өсу қарқыны, жалпы
рентабелділік, 1 тг тауарлық өнімге шаққандағы шығын, еңбекақының өсу
қарқы;
- 1 тг негізгі қордың орташа жылдық құнына шаққандағы тауарлық өнім
өндіру;
- Айналым қорларының айналысы, материалсиымдылық және капиталсиымдылық
көрсеткіштері.
4. Капиталды құрылыс жоспары – жаңа жолдар салу, істеп тұрған
кәсіпорынды қайта құру мен кеңейту, өндірісті техникалық қайтақұру,
ескірген құралдарды жаңалау, өндірістік үрдісті механизациялау мен
автоматтандыруды көрсетеді. Капиталды құрылыс жоспарының негізгі
көрсеткіштері - өндірістік қүат пен негізгі қорды, жекелеген объектілерді
іске қосу және т.б.
5. Материалды-техникалық қамтамасыз ету жоспары – негізгі өнім
түрлерін тұтыну мен өндіруді, оларды өткізу жоспарын көрсететін материалды
есептер жүйесін сипаттайды. Оның материалды ресурстарға қажеттілігін, оның
бөлу мен тұтыну ғылыми негізделген шикізат, материал, отын, энергия және
құрылыс, машина, механизм негізінде анықталады. Материалды-техникалық қамту
жоспары шикізат, материал, отын, энергия шығындарын төмендетуді есептеу
арқылы жасалады.
6. Еңбек және кадр бойынша жоспарды дайындауда негізгі міндет –
еңбек өнімділігін арттыруды жүйелі түрде қарастыру. Оның көрсеткіштеріне:
еңбек өнімділігі, еңбекақы қоры жатады. Кәсіпорынның жұмыс күшіне
қажеттілігін анықтау үшін жұмысшыларға қосымша қажетті баланстық есеп
жасалады.
7. Аталған бөлімдерді жалпылайтын жоспар бөлігі өндіріс және өткіззу
жоспары болып табылады. Бұл бөлімді жасағанда өндіріс тиімділігін жанөжақты
дамыту, материалды, еңбек және қаржы ресурстарын өте ұтымды пайдалану
сияқты міндеттер қойылады. Өзіндік құн жоспарының негізгі мақсаты –
жоспарда көрсетілген өнімді шығаруға қажетті өндірістік шығын көлемін
анықтау болса, табысты жоспарлау міндеті - өндірістік қызмет негізінде
алынатын табыс мөлшерін есептеу.
8. Қаржылық жоспарда негізгі қаржылық көрсеткіштер белгіленеді:
← меншікті айналым қорына қажетті капитал есебіжәне оның айналым
жылдамдығын арттыруға тапсырма;
← кәсіпорын мен мемлекеттік бюджеттің өзара байланысты қызметі;
← негізгі өндірістік қор құру мен жоспарлау, табыс бойынша тапсырмалар.
Қаржылық жоспардың негізгісіне несие жоспары жатады.
9. Коллективтің әлеуметтік жағдайын жоспарлағанда ұйым жұмысшыларының
әлеуметтік жағдайы, демалысы мен тұрмысы туралы ұйым үшін актуалды
міндеттерді шешу шаралары қарастырылады.
2 ААМЖЗ АҚ-НЫҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЖОСПАРЛАУЫН ТАЛДАУ
2.1 ААМЖЗ-ң АҚ-ң техникалық-экономикалық көрсеткіштері
Технико-экономикалық кәсіпорынның қызметін жоспарлау экономикасы мен
техникасының дамуының көрсеткіштер жүйесін қызмет ету уақыты мен орнын
біртұтас қарастыра отырып жасауды көздейді. Жоспарлаудың бұл кезеңінде
өнімге деген сұраныс ескеріле отырып өндірістің оптимальды көлемі
негізделеді, қажетті өндірістік ресурс таңдалып және оларды пайдаланудың
рационалды нормасы бекітіледі, соңғы қаржы-экономикалық көрсеткіштер
таңдалады және т.б. Алдымен осы зауытқа қысқаша мінездеме береміз. Оны біз
хранологиялық кесте ретінде көрсете аламыз. Соған байланысты зауыттың
негізігі және басты кезеңдеріне тоқталып, сипаттай кетеміз.
1-кесте – Алматы Ауыр Машина Жасау Зауыты АҚ-ның құрылуы мен даму
тарихының хранологиялық сипаттамасы
1 жылдар Сипаттамасы
17 қараша 1941 Зауыт КСРО Ауыр машина жасау халық комиссариаты
жылы Луганск паравоз жасау зауытының Алматыға
эвакуацияланған үш цехының негізінде құрылды.
2 10 желтоқсан 1941 Алматыға Луганск қаласынынан эвакуацияланған жабдық
жылы тиелген 132 станок пен 200 мотор бірінші эталон болып
көшіріліп келді.
3 5 қаңтар 1942 Жабдықпен бірге отбастарымен 384 жұмысшы,
жылы инжинер-техник, қызметкер. Олардың ішінде білікті
маман жұмысшылар 100 адам болатын, екінші эталон
көшіріліп келді,. Бүкіл ұжым алғашқы күннен жабдықты
түсіріп, орнататын жерге жеткізуге жігерлене кірісті.
Ауыр станоктар станциядан 15 км жердегі құрастыру
алаңына сүйреп жеткізілді.
4 Зауыт түген эвакуацияланбаған еді, осы себепті кейбір
цехтарды толықтыру үшін Алматы ОЭС, Кірпіш зауыты,
Алматыға эвакуацияланған Мәскеу авиация институты
кәсіпорынға өз жабдықтарының біразын берді, ұзындығы 5
км жоғары вольтты желі тартты, цехтардың электр
жабдықтарын орнатуға қатысты. Зауытқа керекті болат
бұйымдар жергілікті өнеркәсіп пен Түркісібтің
кәсіпорындарында жасалды.
5 20 қаңтар 1942 Қалаға 298 жабдықтың 164-і құрастырылып, жиырмасы
жылы жұмыс істей бастады. Осы жылдың наурызынан қорғасын
өнімін шығаратын болып, айдан-айға өндірістік қуатын
артыра түсті. Зауыт ұжымы Бүкілодақтық және
республикалық социалистік жарысқа белсене қатысып,
жақсы өндіріс көрсеткіштерге жетті. Мысалы, 1942 жылы
зауыттың жалпы өнімі (1926-1927 жылдары бағамен)
18619,0 мың сом, ал 1945 жылдың 5 айында 16127 мың сом
болды.
6 21 қаңтар 1944 Зауыт 400 үйренуші қабылдап алды. Зауыт пайдалануға
жылы берілердің алдында 292 адам токарь, 69 – слесарь, 21 –
электрик мамандыған алды. Барлығы 741 адамның 221-і
әйелдер болатын. 1942 жылы наурызда зауыт ұжымы 1305,
ал 1944 жылы 2187 адам болды.
7 1942-1944 жылдар Алматы Ауыр Машина Жасау Зауыты өнім шығаруды 2,5 есе
аралығында арттырды, өндірістік қуат екі есе өсті.
8 17 қараша 1945 зауыт жұмысшылары мен қызметшілерінің саны кеміді,
жылы өйткені кадрлар Луганскіге қайта бастаған еді.
9 1951 жылы Өнімнің 84 түріне қосымша 1650, 1750, 1350 созу
стандарттарын шығаруды игерді де, тұңғыш рет экспортқа
жұмыс істейтін болды. Зауыттың өнімі 32 елге, соның
ішінде АҚШ-қа, Ұлыбританияға, Францияға, Жапонияға,
Германияға жіберіле бастады.
10 1966 жылы ААМЖЗ АҚ құрамында шойын балқыту цехі ашылды.
11 1981 жылы Зауыт Еңбек Қызыл Ту орденімен наградталды.
12 1994 жылы Бір цех зауыттан бөлініп, АЗТМ-ЧЛЦ ЖШС атты дербес
кәсіпорын болды.
13 1994-1999 жылдар АЗТМ-ЧЛЦ ЖШС қызметінің негізгі түрі шойын құймалары
арасында – пеш құймалары, канализациялық жүйелер, қоршаулар,
белдіктер, балқыту цехтері үшін құрал-жабдықтар, тағы
басқалар: сондай-ақ түрлі болып табылады және кезеңді
сипатта. Кәсіпорын барлық стандарттарға сай келмейді.
Оның себебі, құрал-жабдықтардың моральдық және
физикалық тозуы, жұмысшылардың төмен біліктілігі,
сапасыз шахталық материал.
14 28 қазан 1999 АЗТМ-ЧЛЦ ЖШС цех стандарттарға сай келмегені үшін
жылы ААМЖЗ АҚ-на қайта қосылған. Қазіргі таңда оған қоса
біршама цехтарды қосып, бір үлкен №13 цех ашқан.
15 9 шілде 2006 ААМЖЗ АҚ-ң сапа менеджменті жүйесінің ISO9001:2000
жылды халықаралық стандартына сәйкестігі Руский регистр
сертификациялау ассоциациясымен жобалау, жасау,
монтаждау, жүккөтеру құрылымдарын, бұрғылау,
мұнайгазкәсіптік, металлургиялық және энергетикалық
жабдықтарын пайдалану және жөндеу жөнінде қайталанып
расталды. Бұл жағдай шығарылатын өнім сапасының
басқару жүйесімен бірге бүкіл зауыттың жоғары деңгейде
мойындауын көрсетеді.
16 24 қыркүйек 2006 Машина жасаушы күні біздің кәсіби мерекеміз! дей
жылы отырып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
1 НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КӘСІПОРЫНДАҒЫ ЖОСПАРЛАУДЫҢ РӨЛІ
1.1 Кәсіпорындағы жоспарлаудың принциптері мен әдістері, түрлері 5
1.2 Жоспарлауды жүргізу жағдайлары мен факторлары 12
1.3 Кәсіпорын жоспарын құрудағы әдістемелік көзқарас 16
2 ААМЖЗ АҚ-НЫҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЖОСПАРЛАУЫН ТАЛДАУ
2.1 ААМЖЗ-ң АҚ-ң техникалық-экономикалық көрсеткіштері 21
2.3 ААМЖЗ-ң АҚ-ң өнімді шығару мен сату жоспарыны талдау 30
3 ӨНДІРІС ЖОСПАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ӨНІМДІ ӨТКІЗУ ТИІМДІЛІГІН
АРТТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1 ААМЖЗ АҚ-ның жоспарлау жүйесін жетілдіру 44
3.2 ААМЖЗ АҚ-ның өткізу жоспарын қалыптастырудың тиімділігі 48
ҚОРЫТЫНДЫ 52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ КӨЗДЕРІ 56
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастарға өту барысында Қазақстанда жоспарлау жүйесі
жартылай ұмытылған қызмет болды. Ал, жоспарлау – кез-келген кәсіпорынды
басқарудың негізгі функциясы.
Шетел фирмалары мен ресейлік кәсіпорындардың көпжылдық тәжірибесі нарық
жағдайында кәсіпкерлік қызметті жоспарлауды бағаламау, оны пайдаланбау мен
жүзеге асырмау келеңсіз экономикалық шығындарға, тіпті банкроттыққа дейін
соқтыратындығын көрсетті. Басшылар кез-келген үлкен шайқастарды алдымен
қағазға, яғни жоспарда жеңіп, тек содан кейін ғана нақты іс жүзінде
орындалатынын жақсы біледі. Нарық жоспарды жоғарғы орынға немесе мүлдем
жоққа шығармайды, тек оны бірінші өндірістік бөлімге қояды. Тіпті тұтас
мемлекет көлемінде де жоспарлау қажеттілігі сақталған, оны нарықтық
көрінбейтін қол реттеушісімен біртұтас алмастыруға болмайды. Мемлекет
өзінің экономикалық даму стратегиясын, глобалды экономикалық мәселелерін
шешуді, күрделі әлеуметтік және ғылыми-техникалық бағыттарын, мемлекеттік
бюджетті бөлуді және де басқаларды жоспарлауы қажет. Табысты жұмыс
жасайтын кәсіпорын тек стратегиялық жоспарлар ғана емес, сондай-ақ әрбір
бөлімшеге қатысты оперативті жоспарлар құрастырады. Календарлық жоспар
(айлық, декадалық, тоқсандық, жарты жылдық) кәсіпорынның мақсаттары мен
міндеттерін айқындап, тапсырыстар олардың материалды ресурстармен қамтылуы,
өндірістік қуаттылықтың іске қосылу деңгейі және әрбір тапсырыс бойынша
уақытында орындалуы туралы мәліметтерді қарастырады. Шаруашылық жағдайында
кәсіпорындар жоспарлаудың басымдықтарын бәсекелестік күресте қолданады.
Сондықтан кәсіпкерлік қызметті басқаруға жан-жақты негізделген детальды
жоспар жасауға өте жақсы дайындалу қажет. Жоспар – бизнес жүргізудің
тактикасы мен стратегиясын, өндірісті ұйымдастыру мен технологиясын және
өнімді өткізуді анықтайтын құжат. Мұндай жоспардың болуы кәсіпкерлікті
белсенді дамытуға, инвестициялар, іскерлер мен несие ресурстарын тартуға,
сондай-ақ төмендегілерге мүмкіндік береді:
( кәсіпорынның бәсекелік басымдықтарын максималды пайдалану,
қате іс-шараларды болдырмау;
( өз қызметінде инновацияларды пайдалану;
( түрлі тәуекелдікке қатысты қорғау шараларын мерзімінде жүргізуге;
( кәсіпорынның өндірістік және коммерциялық қызметінің нәтижелерін
объективті пайдалануға.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – кәсіпорын қызметінің ұйымдастыру
жоспарын жүргізудің басшысы болып табылады. Ол кәсіпорынды басқару мен
қызмет нәтижесін бөлу үшін мақсаттар мен ойларды тексеруде қолданылады.
Өзгерістер болған жағдайда жоспар сәйкес көрсеткіштерге түзету жасау
арқылы нақтылауға мүмкіндік береді. Және де кәсіпорын жоспары қаншалықта
және қандай себептерге байланысты жоспарлағанын айтамыз. Техника-
экономикалық көрсеткіштерге сүйене отырып, кәсіпорын қандай деңгейде және
қаншалықты дұрыс жоспарланғанын есептеп көреміз.
Жоспар тек ірі және орта кәсіпорындарға ғана емес, кіші кәсіпорындарға
да қажет. Кез-келген қызметті бастаудың тәуекелдігі жоғары. Сол себепті
әрбір кәсіпкер нарық жағдайында жоспарлау негіздерін білуге міндетті.
Нарық пен жоспар жалпы біртұтас деуге болады. Олар шектелмейді, керісінше
бір-бірін толықтырып отырады. Жоспар – бұл бейне, болашақ моделі;
жоспарлау – алдағы қызметке негізделген ақпаратты өңдеудің ақылдық үрдісі.
Қазақстанда түрлі басқару деңгейлері мен ұйымдық құқықтық және жеке
меншік нысанындағы түрлі кәсіпорындарда кешенді жоспарлау жүйесін құру мен
тиімді пайдалану ерекше орында тұр. Көптеген өнеркәсіптік кәсіпорындардың
күрделі экономикалық жағдайына қарамастан бүгінгі күні олардың экономикалық
белсенділігінің күшею тенденциясы байқалады, әсіресе азық-түлік инновациясы
саласында. Бұл сәйкесінше қаржылық, кадр және материалды техникалық
ресурстарды талап етеді. Сондай-ақ өнеркәсіптік кәсіпорын қызметін
жоспарлау саласында менеджерлерді арнайы дайындықтан өткізуді,
квалификациясын көтеруді талап етеді.
Ғылыми негізделген жоспарлау түрлі түрлі инновацияларды – азық-түлік,
технологиялық, экономикалық, әлеуметтік және өнімнің бәсекеқабілеттілігін
арттыруға және табыс табуға бағытталған басқа да инновацияларды кеңейту,
жеделдету және тиімділігін арттыру үшін қажетті жағдай жасайды. Бұл
кәсіпорынның болашақ перспективада жоғары рентабельді өнеркәсіптік өндіріс,
оның ішінде экспортқа негізделген өнім шығаруға мүмкіндік береді.
Осы өнеркәсіптік кәсіпорындардың негізгі ерекшелігінің бірі - бірінші
орынға кең номенклатуралы кішісериялы өнім шығару болып табылады. Бұл
нарықтың бәсекелесіздігіне және белгілі номенклатуралық өнім санының
шектелуіне негізделген сұраныстың әртүрлілігіне байланысты тұтынушыны
қарастыратын болсақ, ол нарықта жоғары сапалы әртүрлі топ адамдарының
сұранысын қанағаттандыратын, түрлі функциялы өнімді алуға тырысады.
Бұл жағдайларда жаңа өлшемдерді жобалау мен құрастырудың тиімділігін
арттыруға қойылатын талаптардың жоғарылауын қоса алғанда жоспарлау
жүйесінің ролі артады. Тиімді жоспарлау жүйесі жоғары сапалы, ғылыми сиымды
бұйымдарды жасау мен өндіріске енгізу мерзімін айтарлықтай қысқартуға
жағдай жасайды. Балансталған фирмаішілік жоспар фирмаға айтарлықтай
игіліктер жасайды: өндірістік қызметтің нақты бағдарламасын, тиімді кері
байланыс, өндірісті жетілдірудің стратегиясын, жұмысшылардың жоғары еңбек
моралін, кәсіпорын персоналының инновацияғы ұмтылуы, өндіріс шығындарын
азайту.
1 НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КӘСІПОРЫНДАҒЫ ЖОСПАРЛАУДЫҢ РӨЛІ
1.1 Кәсіпорындағы жоспарлаудың принциптері мен әдістері, түрлері
Жоспарлау – шаруашылық объектілердің қызметінің алыс және жақын
перспективада сипаттайтын және негіздеу, дәйектеуді кірістіретін жоспарды
құрастыру мен түзету. Кәсіпорында жоспарлау адам қызметтері мен нәтижеге
жетуге бағытталған ресурспен қамтиды. Басшымен бекітілген жоспар онда
аталған тұлғалар мен құрылымдық бірлітер үшін бұйрық күшін береді. Онда
нақты және анық талаптар айтылады:
• жоспарлы мерзімде, бектілген көрсеткіштер жүйесі сандық сипатталған
кәсіпорын қызметінің мақсаты мен оның құрылымы;
• мақсатқа жету құралдары ( қаржы, материалдық және еңбек );
• жоспар қызметінің барлық мерзімінде мақсаттар мен құрылымдық байланыс
уақыты мен ережесі;
• жұмыс түрі мен уақыт мөлшері бойынша жоспарды іске асырушылар;
• Жоспар орындалуын бақылау әдістері, кезеңдері және құрылымдары;
Кәсіпорын қызметінің басқару және реттеу шаруашылық жүйесі жалпы
айтқанда жоспарлау әдістерінде құралады. Бір кезең жоспарлары аяқталған
соң. екінші кезең жоспарлары басталады. Өндірістік үрдістің барлық
кезеңдерін жоспарлау көмегінсіз басқа әдіспен байланыстыру мүмкін емес.
Жоспарлау барлық өндірістік операциялардың орындалу кезектілігі мен
балансталу негіздінде шаруашылық басқару механизмінің орталық бөлімінде
мақсатқа жетудің тәсілі болып табылады.
Нарықтық қатынаста өнеркәсіптік кәсіпорындардың экономикалық қызметін
жоспарлау - өндіріс пен кәсіпкерлік, таурлар мен ресурстарды бөлу мен
тұтыну үшін негізгі алғышарт болып табылады. Барлық өндірістік тауарлар мен
ресурстарға бағаны тұтынушылар мен өндірушілердің өздері белгілейтін нарық
жағдайында, әрбір кәсіпорын алдағы жоспарлы уақытта қандай тауар және қанша
мөлшерде өндіру керектігін өзі шешеді.
Қазіргі кезде өндірісті жоспарлау түрлі кәсіпорындар мен ұйымдардың
нарықтық қатынасының экономикалық негізі болып отыр. Жоспарлау процесінде
өнімді өндіру мен тұтынуға, қызмет көрсетулер мен тауарларға төлемқабілетті
сұраныстың үлкендігіне және кәсіпорындардың ұсынатын көлеміне қажетті тепе-
теңдікпен қамтамасыз етеді. Осындай жағдайда өндірушілер өз өнімімен барлық
тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыруға тырысады. Олардың сұранысы
кәсіпорын өндірісінің болашақ жоспары болып табылады.
Нарықтық экономикада барлық кәсіпорындарда жоспарлау жаңа функцияға ие
болды. Жоспарлау тек тұтынушыларды жаңа тауарлармен қамтамасыз ету ғана
емес, сондай-ақ персоналдың толық жұмысбастылығын, тауар өндіру деңгейінің
оптималды деңгейін , жұмысты орындауға негізделіп отыр. Өнеркәсіптік
кәсіпорындардың экономикалық қызметін жоспарлау барысында қолда бар
ресурстармен толық өндіріске жетуі қажет, бұл өз кезегінде персоналды,
өндірістік қорды, материалды запастрады, жұмыс уақытын, технологиялық
әдістерді, қаржыны, компютерлік-ақпараттық мүмкіндіктерді және басқа да
факторларды рационалды пайдалануды көздейді. Фирмаішілік жоспарлаудың
маңызы кәсіпорындарда жұмысты орындау мен қызмет көрсету және оларды
өндіруде сәйкес көрсеткіштерді бекіту, өткізу нарығын маркетингтік зерттеу
негізінде жоспарлауды жүзеге асырудың жақсы әдістерін таңдау шаруашылық
қызметінің нысаны мен олардың даму мақсаттарын ғылыми негіздеу болып
табылады.
Кәсіпорынның ішкішаруашылық қызметінің жоспары барлық өндірістік
бөлімшелері мен функционалды бөлімдерінің жалпы даму бағдарламасын
көрсететін экономикалық көрсеткіштер жүйесінен тұрады. Жоспар – бұл
кәсіпорын мен оның барлық бөлімшелерінің әлеуметтік-экономикалық дамуының
белгілі уақыт аралығында болжамдалған және дайындалған бағдарламасы.
Тәжірибе көрсеткендей жоспарлауды қолдану келесідей негізгі
басымдықтарды береді:
- болашақта жақсы жағдайға жету үшін дайындық мүмкіндігін
береді;
- болуы мүмкін мәселелерді анықтайды;
- алдағы жұмысында менеджердің өздері шешім қабылдауға
ынталандырады;
- ұйымдағы қызмет көрсеткіштерін жақсартады;
- менеджердің оқу дайындығын жоғарылату үшін алғышарт жасайды;
- фирмаға қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету үшін мүмкіндікті
жоғарылатады;
- ресурстардың ұтымдырақ бөлінуіне ықпал етеді;
- ұйымдағы бақылауды жақсартады.
Жоспарды жасау мен жұмыс бағытын таңдауда жоспарлау принциптері мен
ережелерін сақтаумен қатар жасалған жоспар мен мақсаттың болашақта жүзеге
асуына жету керек.
Ең алғаш жоспарлаудың жалпы принциптерінің негізін А. Файоль қалаған.
Кәсіпорынның жұмыс бағытын қалыптастыруда негізгі талап ретінде бес принцип
айтылды: міндеттілік, бірлік, үздіксіздік, икемділік және дәлдік.
Жоспардың міндеттілік принципі еңбек қызметінің кез-келген түрін
орындауда жоспарды міндетті түрде қолдануды білдіреді. Файольдің айтуы
бойынша: іске кіріспес бұрын, біз не істейтіндігімізді және қандай
мүмкіндігіміз барлығын білуіміз керек. Жоспарлаудың бұл принципін сақтау
кез-келген кәсіпорындағы шектелген ресурстарды ұтымды пайдалануда қазіргі
экономикалық талаптарға сай келгендіктен оның әсіресе еркін нарықтық
қатынастар жағдайында маңызы зор.
Бірлік принципі кәсіпорынның әлеуметтік-экономикалық дамуының жалпы
немесе жеке жоспарын жасауды қарастырады. Кәсіпорында тек бір ғана жоспар
емес, сондай-ақ өнімді өндіру және өткізу жоспары, табыс пен шығыс және
техникалық, ұйымдық, қаржылық даму жоспарлары бар. Дегенмен осындай
жоспарлардың барлығы кәсіпорынның әлеуметтік-экономикалық дамуының
жоспарында бірімен-бірі тығыз байланыста, кешенді түрде көрсетілуі керек.
Жоспарлардың бірлігі экономикалық мақстаттардың жалпылығымен кәсіпорын
бөлімшелерінің басқару және жоспарлаудың тік және көлденең жағдайында өзара
қатынасын қамтиды.
Жоспардың үздіксіздік принципі кез-келген кәсіпорындарда өндірісті
жоспарлау, ұйымдастыру және басқару процестері, еңбек қызметі сияқты бір-
бірімен байланысты болып және олар үнемі тоқтаусыз орындалып отыруын
көрсетеді. Кәсіпорын шығаратын таур әрқашан жаңарып отырады, сондықтан
жоспар да үздіксіз жаңарады. Стратегиялық жоспардан тактикалыққа, ал одан –
оперативті жоспарға өтіп отыру осы принциптің негізі.
Икемділік принципі жоспардың үздіксіздігімен тығыз байланысты және
кәсіпорынның жоспарлы-экономикалық қызметіне координациялау мен белгіленген
көрсеткіштерді түзету мүмкіндігін меңзейді. Техника мен технологиядағы
өндірісті ұйымдастыруға ұдайы өзгерістерден жоспарланған ресурстардың
шығынын азайтуға тура келеді. Нарық жағдайында да сұраныстың ауытқуы,
тарифтер мен бағалардың өзгеруі жоспар түрлеріне түзету жасауға мәжбүр
етеді.
Дәлдік принципі ішкіфирмалық факторлармен қатар, оның сыртқы орта
факторларымен де анықталады. Әрбір кәсіпорын өзінің нарықтағы орнын және де
басқа да факторларын ескере отырып өз жоспарын жоғары дәлдікпен жасауы
керек. Ол негізінен қолданатын жоспарлардың әдістері мен жүйелері арқылы
анықталады.
Жоспарлардың бүгінгі ғылым мен тәжірибеснде классикалық принциптермен
қатар жалпы экономикалық принциптері де қарастырылады. Олар: жүйелілік,
мақсатқа бағыттылық, кешенділік, оптималдылық, тиімділік, ғылымилылық,
басымдылық, баланстылық, директивтілік, өзбеттілік, нақтылық,
объективтілік, динамикалық, тәуекл және т.б.
Осының ішінен тиімді нарықтық жоспарлауға байланысты бірнеше
принциптерге тоқталып өтейік. Кешенділік принципі бойынша кәсіпорында түрлі
факторлар жоспар көрсеткіштерінің кешенді жүйелілігін қалыптастырады. Яғни
бір ғана факторлардың өзгеруі барлық кәсіпорын қызметіне әсер етеді.
Тиімділік принципі қолда бар шектеулі ресурстарды қолдана отырып жоғары
экономикалық тиім алатын тауарлар мен қызмет көрсетулерді жасауды талап
етеді.
Оптимальдылық принципі жоспарланатын барлық кезеңдерде мүмкін немесе
альтернативті варианттың ең дұрысын таңдауды болжайды. Жоспарлаудың жалпы
принциптеріне қоса Р.Л. Акофф интерактивті жоспарлаудың екі принципін:
қатыстылық және холизманы көрсетті.
Кәсіпорынның жоспар жасауда тек кейбір бөлімдері ғана емес, сонымен
бірге барлық функционалдық бөлімшелерімен қатар сыртқы іскерлер мен
тәуелсіз тұлғалар қатысуын қатыстылық принципі арқылы көрсетеді.
Холизма принципі екі бөлімнен тұрады координация және интеграция.
Координация бойынша барлық жоспарлау бірге, яғни тек бір мезгілде ғана
емес, сондай-ақ басқалармен жоспарлауды көрсетеді. Интеграция бір деңгейді
жоспарлау үшін басқа деңгейлердің стратегиясындағы өзгерістерді шешу
керектігін бейнелейді.
Жоғарыда көрсетілген принциптердің негізінде жоспарлаудың жалпы әдістері
қалыптастырылған. Негізгі мақсаттарға, қолданылатын ақпаратқа, нормативті
бағаға жоспарланған көрсеткіштердің соңғы нәтижесін алу жолына байланысты
фирма жоспарының келесі әдістері бар: ғылыми, экспериментальды, нормативті,
баланстық, жүйелі-аналитикалық, бағдарлама-мақсатты, экономика-
матиматикалық, инженерлі-экономикалық, жобалы-вариантты және т.с.с. Осы
әдістердің әрқайсысында аталуына қарай бірнеше басым белгілері болады.
Мысалы: ғылыми әдіс – жоспарлау пәні бойынша терең білімді пайдалануға
негізделеді, экспериментальды – тәжірибелі мәләметтерді талдау мен
жалпылау, нормативті – нормативтерді пайдалану және т.б.
Жоспарлау процесінде аталған әдістердің бір де біреусі таза күйінде
қолданылмайды. Тиімді фирмаішілік жоспарлаудың негізінде жүйелі ғылымилық
қажет. Жүйелі талдау келесі сұрақтарға жауап іздейді:
• Қызмет жүйесін қалай көрсетеміз?
• Кәсіпорын қандай жағдайда және қандай салада қызмет етеді?
• Фирма қалай құрылған және ол қандай қызмет жасайды?
• Фирма тәжірибесі мен саясаты;
• Фирманы басқару стилі;
• Фирманың болашақ қызметі мен перспективалары және т.б.
Жоспарлаудың негізгі әдістеріне қысқаша қарастырып өтейік.
Жоспардың баланыстық әдісі материалды-заттық және жылдық пропорцияларды
көрсеткіш ретінде бекітуді сипаттайды. Бұл әдіс бойынша өзара теңестірілген
есеп жасалады, бір бөлігінде ресурстар, екіншісінде – оны пайдалану
бағыттары көрсетіледі. Жоспарда келесідей баланстар қолданылады: а)
натуралды (материалды), б) құндық, в) еңбек, г) салааралық және т.б.
Жоспарлаудың тәжірибелі–статистикалық әдісінде өткен уақытта қол
жеткізген нақты нәтижелерге қарай отырып ағымдағы көрсеткіштер жоспарын
жасау сипатталады. Бұл жоспарлаудың қарапайым әдісі, бірақ оның
кемшіліктері де бар: осылай есептелген жоспар көрсеткіштерінің өткен
мерзімдегі кемшіліктерге қайта әкелу мүмкіндігі басым.
Жоспарлаудың нормативті әдісінде нормативтер мен нормалар қолданылады.
Экономикада норматив және норма ұғымдары ажыратылады. Норматив –
мемлекет немесе саланың арнайы ғылыми мекемелері арқылы белгілі тәртіппен
құрылған, ғылыми негізделген шығын мөлшері. Норма – фирма құрастырған шығын
мөлшері. Жоспарлауда келесідей нормалар мен нормативтер жиі қолданылады:
шикізат, материал, отын, электроэнергия, еңбек, капитал салымдар, бір
өнімге шаққандағы қаржы шығындары, амортизация, транспорттық тарифтер,
несие пайыздық ставкалары және т.б.
Жоспардың экономика-математикалық әдісінің тобы жоспар шешімдерін
оптималды сипаттайды. Бұл әдістер болжамдауда қолданылады. Жоспарда аталған
әдістер жұмысшылардың мақсатқа жету нәтижесінің тиімін қарастырады, атап
айтқанда: а) қосымша өзгеріс беретін жұмысшылардың жекелеген еңбек
операцияларын есептеу; б) жұмыстың өткен уақыттағы нәтижелер
экстрополяциясы және т.б.
Жоспарлы-экономикалық әдебиеттер мен шаруашылық тәжірибеде жоспарлаудың
негізгі екі түрін көрсетеді: технико-экономикалық және оперативті-
өндірітік.
Оперативті-өндірістік жоспарлау кәсіпорынның технико-экономикалық
жоспарының одан әрі даму мен аяқталуын көрсетеді. Жоспарлаудың бұл
деңгейінде цехтар, участоктар мен жұмыс орындарына ағындық өндірістік
тапсырмалар бекітіледі. Өндірістік процесті түзету мақсатында түрлі
ұйымдастыру-басқарушылық әсер ету орындалады және т.б.
Кәсіпорын қызметін жоспарлау және корпоративті жоспарлаудың барлық
түрлері келесідей жіктеушілік белгілері бойынша жүйеленуі мүмкін: басқару
деңгейі, негізделу әдісі, қызмет ету уақыты, қолдану сферасы, жасалу
кезеңі, дәлдік дәрежесі және т.б.
1. Жоспар мазмұнына байланысты техникоэкономикалық және оперативті-
шаруашылық жоспарлардан басқа, ұйымдастырушылық технологиялық, әлеуметтік-
еңбектік, қаржы-инвестициялық, бизнес жоспарлау сияқты түрлері де бар.
1. Басқару деңгейіне байланысты фирмаішілік жоспарлар келесідей
бөлінеді: фирмалық, корпоративті, зауыттық және басқа да шаруашылық
ұйымға және оның бөлімшелеріне қатысты жоспарлар.
2. Негізделу әдістеріне байланысты: нарықтық, индикативті, әкімшілік
болып бөлінеді.
3. Қызмет ету уақытына байланысты қысқамерзімді немесе ағындық (1 жыл,
ай, апта); ортамерзімді немесе жылдық (1 жыл мен 3 жыл аралығында);
ұзақмерзімді немесе перспективті (3-10жыл);
4. Қолданылу орнына байланысты фирмааралық, цехаралық, цехішілік,
бригадалық және жеке болып бөлінеді.
5. Жасалу кезеңіне байланысты алдыңғы және соңғы жоспарлар болады.
6. Дәлдік дәрежесіне қарай күрделенген және дәлденген жоспарлар
болады.
7. Мақсат типтеріне байланысты оперативті, тактикалық және
стратегиялық жоспарлар болып жіктеледі.
Аталғандардың ішінен кейбір жоспар түрлеріне қысқаша тоқталып өтейік:
Стратегиялық жоспарлау ұзақмерзімді перспективаға арналады және
шаруашылық субъектілердің дамуының негізгі бағытын анықтайды. Стратегиялық
жоспарлаудың негізгі мақсаты сыртқы және ішкі ортаның динамикалық даму
жағдайында кәсіпорынның өзгерістерге төтеп бере алуы болып табылады. Бұл
жоспарлау арқылы бизнесті қалай кеңейту керек, бизнестің жаңа саласын
жасау, тұтынушылар қажеттілігін қанағаттандыру процесін ынталандыру,
нарықтық сұранысты қанағаттандырғанда қандай күш қолдану керек, қандай
тауар шығару және қандай кәсіпкерлермен іс жүргізу қажет деген сияқты
мәселелердің шешімін табады.
Тактикалық жоспарлау. Егер стратегиялық жоспарлау кәсіпорынның жаңа
мүмкіндігін іздеуді қарастырса, тактикалық жоспарлау осы жаңа
мүмкіндіктерді жүзеге асырудың алғышарттарын жасау процесі болса,
оперативті жоспарлау – оны жүзеге асырады. Тактикалық жоспарлау арқылы өнім
көлемін ұлғайту, шығындарды азайту, сапа деңгейін арттыру, еңбек
өнімділігін кеңейту, капиталды шығындармен қамтамасыздандыру сияқты
мәселелердің шешімін қарастырады.
Оперативті жоспарлау кәсіпорвнның шаруашылық қызметін жоспарлаудың соңғы
кезеңі болып табылады. Бұл жоспарлаудың көлемімен шаруашылық операциялардың
өту уақыты, оперативті дайындық жүргізу, жүйелі есеп жүргізу, бақылау,
талдау, реттеу жүргізу жасалады.
1.2 Жоспарлауды жүргізу жағдайлары мен факторлары
Жаңа кәсіпорын құру немесе істеп тұрған кәсіпорынды жаңарту (жұмыс
саласын өзгерту, өткізудің жаңа нарығына шығу, дағдарыстық немесе
банкроттық жағдайдан шығу) бойынша кәсіпкерлік жобаның жоспары белгілі
жағдайлар жүйесінде фирманың орнын анықтайды, оның даму стратегиясы мен
мақсатын жасаудан басталады.
Жоспарлауды құрастырудың кезекті көрінісі сызбада көрсетілген:
1-сурет – Жоспар жасаудың кезектілігі
Бағдарламаны, стратегиялық мақсаттар мен міндеттердің дамуын құрастырмас
бұрын, фирманың қажетті нарық жағдайында қызмет ететінін ескеру керек.
Сондықтан кәсіпкерге фирма қызметіне әсер ететін көптеген факторларды
бағалауы қажет.
Кәсіпорынның жобалық тиімділігі кәсіпорын дереу өзгертуге әсер ете
алмайтын сыртқы факторларды объективті бағалауына тәуелді. Олар: елдегі
бизнес дамуының жалпы саяси және экономикалық жағдайлары, заңдар,
тұрғындардың табыс деңгейі, тұрғындардың қалыптасқан дәстүрі, мәдениеті,
олардың демографиялық құрылымы және басқа да бірқатар параметрлер. Кәсіпкер
үшін бәсекелікорта туралы ақпарат пен осы немесе алмастырушы тауарларға
деген сұраныс деңгейі маңызды болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорын қызметін жоспарлау – бұл
кәсіпорын өнімі мен көрсететін қызметінің негізгі түрін еркін таңдайтын,
оның перспективті дамуының экономикалық және әлеуметтік мақсатының жақсы
техникалық құрылуымен ұйымдасқан түрде шешім қабылдаудағы ғылыми
негізделгенжүйе, үздіксіз шығармашылық процес.
Жоспарлаудың белгілі формасын таңдау белгілі факторларға тәуелді.
Негізгі факторлар
Сыртқы Ішкі
Философия, кәсіпорынның
Демография мақсаты мен принциптері
Мәдениет
жағдайы
Өткізу және маркетингті
ұйымдастыру
Ғылым мен
техниканың дамуы
Шығын
деңгейі
Саяси
тұрақтылық
Өндірістік потенциал
Қаржы, несиелік
және салық саясаты
Басқару
потенциалы
Инфляция Еңбекті ынталандыру
Тұрғындардың табыс Даму диспропорциясы
деңгейі
Қарыз
кәсіпорындардың
қаржылық жағдайы
2-сурет – Жоспарлаудың белгілі формасын таңдауна әсер ететін белгілі
факторлар
Әсер етуші факторлардың ішінен ең негізгісін ажыратып көрсетейік:
а) Кәсіпорын спецификасына негізделген факторлар, мысалы, капитал
концентрациясы, фирманы басқару автоматизациясы мен механизациясы, фирманың
географиялық орналасуы.
б) Сыртқы орта факторлары, мысалы экономиканы мемлекеттік реттеу сипаты,
бәсекелестік деңгейі мен сипаты және т.б.
в) Жоспарлау процесінің спецификасына негізделген критерилер, мысалы,
жоспарлаудың дәлдігі, анықталғандығы, икемділігі, үнемділігі және т.б.
Мазмұны бойынша кәсіпорын жоспары брлық ресурстар мен өнімді өткізудің
тиімділігін ескере отырып табысты жоғарылатудың өзарабайланысты іс-
шараларының жиынтығын көрсетеді. Жоспарлау жүйесінің тиімділігі,
табыстылығы оны ұйымдастыру деңгейіне байланысты. Ол төмендегідей жоспарлау
жүйесінің элементтерін қамтиды.
• ұйымдастыру құрылымына біріктірілген жоспарлы персонал:
• жоспарлау механизмі;
• жоспарлау процесі;
• жоспарлау процесін қамтамасыз ететін құралдар;
1. Жоспарлы персонал. Кәсіпорында жоспарлау процесіне тікелей қатысатын
және қатыспайтын персонал. Яғни, жоспар жасаушылар мен әрбір
функционалдық бөлімшелерде жоспарға сай қызмет жасаудың іс-әрекеттері
ұйымдастырылады.
2. Жоспарлау механизмі ретінде жоспар шешімі қабылданатын шешімдерге
орындалатын жоспарлардың әдістері мен тәсілдері қарастырылады. Егер
ұйымдастырушылық құрылым жоспардың сыртқы құрылымын көрсетсе, механизмі
жоспардың мазмұнын, ішкі құрылымын көрсетеді.
Жоспарлау механизміне:
- кәсіпорынның мақсаттары мен міндеттерін жасайтын аппарат;
- жоспарлау функциясы;
- Жоспарлау әдістері кіреді.
3. Жоспарлау процесі келесі этаптардан тұрады:
- жоспарлау мақсатын анықтау;
- мәселені талдау;
- альтернативаларды ізжеу;
- болжамдау;
- бағалау;
- жоспар шешімін қабылдау.
4. Жоспарлау процесін қамтамасыз ететін көмекші құралдар ақпаратты
жинаудан бастапжоспар шешімін қабылдау мен технологиялық процесті
автоматтандыруға мүмкіндік береді.
1.3 Кәсіпорын жоспарын құрудағы әдістемелік көзқарас
Шаруашылық субъектілердің даму жоспарын жасауда жоспарлау
методологиясының ары қарай жетілуі ерекше мәнге ие, яғни жоспар жасаудың
әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы.
Жоспар методологиясын жетілдірудің негізгі бағыттары:
( Жоспардың ғылыми-техникалық және есепті-экономикалық негізделуін
жоғарылату;
← Прогресивті технико-экономикалық нормалар мен
нормативтердің, бухгалтерлік есептердің жүйесін кеңінен
қолдану;
← Өндірістің тиімділігін арттыру мақсатында көрсеткіштер
жүйесін одан ары дамыту – материалсиымдылықты азайту, еңбек
өнімділігін артыру, жоғары сапалы өнім шығару көлемін дамыту,
жоспарларды нақтырақ жүргізу.
Шаруашылық субъектілердің даму жоспарын негіздеу прогресивті технико-
экономикалық нормативтер мен нормалар жүйесімен жүзеге асырылады. Норма деп
белгіленген сапада бір өнім өндіруге кеткен шикізат, отын, энергия,
материал және тағы басқаладың максималды мүмкін көлемі аталады. Норматив –
салыстырмалы түрдегі көлем. Ол еңбек құралдарын, заттарын пайдалану
деңгейін бір ауданға, көлемге, салмаққа және басқалардың бір данасына
шығындалуын сипаттайды.
Пайдаланылатын технико-экономикалық нормалар мен нормативтер
прогресивті болуы қажет, яғни оларды жасау барысында ғылым мен техниканың,
технологияның өндірісті ұйымдастыру мен еңбектің дамуының жаңа
жетістіктерін ескеру керек; өндірістік қуат пен алдыңғы қатарлы өндірістік
тәжірибені айтарлықтай толық қолдану қажет.
Норманы дайындаудың жетілген әдістерінің бірі – есепті-аналитикалық.
Бұл әдіс арқылы нормалар мен нормативтер өндірістік жағдайды жан-жақты
талдау жасау арқылы түрлі факторлардың әсер етуін зерттеу арқылы техникалық
негізделеді. Норма негізіне жоспарлы мерзімдегі технико-экономикалық және
жұмыстың ұйымдастырушылық жағдайы қарастырылады.
Жоспарлардың сандық көрсеткіштері абсолютті мөлшерде көрсетіледі.
Оларға: тауарлық және жалпы өнім көлемі, өткізу көлемі, жұмысшылар саны,
еңбекақы қоры, табыс сомасы, түрлі өндірістік ресурстарға шығын мөлшері
жатады.
Жоспардың сапалық көрсеткіштері салыстырмалы көрсеткіш болып табылады.
Ол өндірістің экономикалық тиімділігін, оның жекелеген факторларын
көрсетед. Ол еңбек өнімділігінің жоғарылауы, өнімнің өзіндік құнының азаюы
және басқалар. Сондай-ақ, сапалық көрсеткіштерге өзара сандық қатынастағы
көрсеткіштерде жатады. Мысалы, өндіріс рентабельділігі, қор қайтарымдылығы,
өнім сапасы және т.б.
Кәсіпорынның ішкі қызметін тиімді түрде ұйымдастыру үшін сандық және
сапалық көрсеткіштердің жиынтық жүйесі қажет. Шаруашылық субъектілерінің
жоспарлы көрсеткіштерінің жүйесінде көлемді және үлесті көрсеткіштерді
ажыратады.
Көлемді көрсеткіштер жалпы өндірістің жекелеген факторларымен
процестерінің, оған қатысушылардың абсолютті мөлшерін белгілейді. Мысалы,
жалпы өндіріс көлемі, еңбек және материал шығындарының мөлшері.
Үлесті көрсеткіштер өзара қатысты екі немесе бірнеше көрсеткіштердің
қатынасын белгілейді, мысалы, біөнімге шаққандағы шығын өндірістік қуатқа
шаққандағы капиталшығындары және т.б.
Жоспар көрсеткіштерін есептеу үшін натуралды. еңбек және құндық
өлшемдер қолданылады.
Натуралды өлшемдер материалды ресурстар мен өндіріс көлемін жоспарлауда
қолданылады. Белгілі бір көрсеткіштердің сандық көрінісі мен сапасын
сипаттауға мүмкіндік береді. Материалсиымдылығы немесе басқа белгісі
бойынша әртүрлі болатын біркелкі бұйымды өндіру көлемін өлшеу үшін шартты-
натуралды өлшем қолданылады.
Өндіріс көлемінің еңбек өлшемдері норма-сағатпен көрсетіледі. Еңбек
өлшемдерді натуралды өлшем қолданылады. Өндіріс көлемінің еңбек өлшемдері
норма-сағатпен көрсетіледі. Еңбек өлшемдерді натуралдымен бірге еңбек
өнімділігін, еңбекақы көлемін, шығарылатын өнім көлемін есептеуде
пайдаланылады.
Тауар-ақша қатынастарында құндық өлшемдер көрсетіледі. Құндық өлшемдер
арқылы кәсіпорынның өндірістік даму деңгейін, пропорциясы мен қарқынын
анықтап, жоспарлаудың басқа бөлімдерін өзара байланыстырады. Құн өлшемінде
өткізілген өнім көлемі, тауар және жалпы өнім жоспарланады.
Шаруашылық субъектілердің даму жоспары ұсыныстар сипатында төмендегідей
бөлімдерден тұрады:
← өнім өндіру жоспары (өндірістік жоспар);
← техникалық даму жоспары;
← өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру жоспары;
← капитал салымдары және капиталды құрылыс жоспары;
← материалды-техникалық қамсыздандыру жоспары;
← еңбек және кадр бойынша жоспар;
← өнім шығару мен өнім өткізу жоспары;
← қаржы жоспары
← шағын субъектілерінің әлеуметтік даму жоспары;
1. Құн және натуралды сипаттағы өнімнің жекелеген түрлерін өндіру
бойынша міндеттер бекітетін өнім сапасын ары қарай дамуын көрсететін
кәсіпорын дамуының негізгі жоспарының бір бөлімі - өнім өндіру жоспары
болып табылады. Өнім көлемін құндық мәнде анықтау үшін өткізілетін тауарлық
және жиынтық өнім көрсеткіштері қолданылады. Бұл бөлімде өндірісті
комбинациялау, кооперациялау және мамандандыру айтарлықтай орында.
2. Ғылым мен техниканың даму жоспарының негізгі қызметі – ғылыми-
техникалық прогресті жылдамдату болғандықтан еңбекті ғылыми ұйымдастыру
шараларынан тұрады. Бұл бөлімнің негізгі бөлігі - өткізу мен метрологиялық
қамтамасыз етуді жоспарлау болып табылады. Оның көрсеткіштері: елде бірінші
рет өндірілген өнім, негізгі және көмекші өндірісті бөлетін механизация мен
автоматизация деңгейі, жұмысшылар санының қатысты өзгеруі жоспарлы
мерзімде өнім өндіру көлемінің өсіп, өзіндік құн төмендеуі.
3. Өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру жоспарында оның
жалпыланған көрсеткіштерімен қатар негізгі қор, айналым қорлары, капитал
салымы, материалды ресурстар және еңбекті пайдалану тиімін көрсету арқылы
белгіленеді. Ондай көрсеткіштердің қатарына:
- натуралдық және құндық сипаттағы өндірістік өнімнің өсу қарқыны, жалпы
рентабелділік, 1 тг тауарлық өнімге шаққандағы шығын, еңбекақының өсу
қарқы;
- 1 тг негізгі қордың орташа жылдық құнына шаққандағы тауарлық өнім
өндіру;
- Айналым қорларының айналысы, материалсиымдылық және капиталсиымдылық
көрсеткіштері.
4. Капиталды құрылыс жоспары – жаңа жолдар салу, істеп тұрған
кәсіпорынды қайта құру мен кеңейту, өндірісті техникалық қайтақұру,
ескірген құралдарды жаңалау, өндірістік үрдісті механизациялау мен
автоматтандыруды көрсетеді. Капиталды құрылыс жоспарының негізгі
көрсеткіштері - өндірістік қүат пен негізгі қорды, жекелеген объектілерді
іске қосу және т.б.
5. Материалды-техникалық қамтамасыз ету жоспары – негізгі өнім
түрлерін тұтыну мен өндіруді, оларды өткізу жоспарын көрсететін материалды
есептер жүйесін сипаттайды. Оның материалды ресурстарға қажеттілігін, оның
бөлу мен тұтыну ғылыми негізделген шикізат, материал, отын, энергия және
құрылыс, машина, механизм негізінде анықталады. Материалды-техникалық қамту
жоспары шикізат, материал, отын, энергия шығындарын төмендетуді есептеу
арқылы жасалады.
6. Еңбек және кадр бойынша жоспарды дайындауда негізгі міндет –
еңбек өнімділігін арттыруды жүйелі түрде қарастыру. Оның көрсеткіштеріне:
еңбек өнімділігі, еңбекақы қоры жатады. Кәсіпорынның жұмыс күшіне
қажеттілігін анықтау үшін жұмысшыларға қосымша қажетті баланстық есеп
жасалады.
7. Аталған бөлімдерді жалпылайтын жоспар бөлігі өндіріс және өткіззу
жоспары болып табылады. Бұл бөлімді жасағанда өндіріс тиімділігін жанөжақты
дамыту, материалды, еңбек және қаржы ресурстарын өте ұтымды пайдалану
сияқты міндеттер қойылады. Өзіндік құн жоспарының негізгі мақсаты –
жоспарда көрсетілген өнімді шығаруға қажетті өндірістік шығын көлемін
анықтау болса, табысты жоспарлау міндеті - өндірістік қызмет негізінде
алынатын табыс мөлшерін есептеу.
8. Қаржылық жоспарда негізгі қаржылық көрсеткіштер белгіленеді:
← меншікті айналым қорына қажетті капитал есебіжәне оның айналым
жылдамдығын арттыруға тапсырма;
← кәсіпорын мен мемлекеттік бюджеттің өзара байланысты қызметі;
← негізгі өндірістік қор құру мен жоспарлау, табыс бойынша тапсырмалар.
Қаржылық жоспардың негізгісіне несие жоспары жатады.
9. Коллективтің әлеуметтік жағдайын жоспарлағанда ұйым жұмысшыларының
әлеуметтік жағдайы, демалысы мен тұрмысы туралы ұйым үшін актуалды
міндеттерді шешу шаралары қарастырылады.
2 ААМЖЗ АҚ-НЫҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЖОСПАРЛАУЫН ТАЛДАУ
2.1 ААМЖЗ-ң АҚ-ң техникалық-экономикалық көрсеткіштері
Технико-экономикалық кәсіпорынның қызметін жоспарлау экономикасы мен
техникасының дамуының көрсеткіштер жүйесін қызмет ету уақыты мен орнын
біртұтас қарастыра отырып жасауды көздейді. Жоспарлаудың бұл кезеңінде
өнімге деген сұраныс ескеріле отырып өндірістің оптимальды көлемі
негізделеді, қажетті өндірістік ресурс таңдалып және оларды пайдаланудың
рационалды нормасы бекітіледі, соңғы қаржы-экономикалық көрсеткіштер
таңдалады және т.б. Алдымен осы зауытқа қысқаша мінездеме береміз. Оны біз
хранологиялық кесте ретінде көрсете аламыз. Соған байланысты зауыттың
негізігі және басты кезеңдеріне тоқталып, сипаттай кетеміз.
1-кесте – Алматы Ауыр Машина Жасау Зауыты АҚ-ның құрылуы мен даму
тарихының хранологиялық сипаттамасы
1 жылдар Сипаттамасы
17 қараша 1941 Зауыт КСРО Ауыр машина жасау халық комиссариаты
жылы Луганск паравоз жасау зауытының Алматыға
эвакуацияланған үш цехының негізінде құрылды.
2 10 желтоқсан 1941 Алматыға Луганск қаласынынан эвакуацияланған жабдық
жылы тиелген 132 станок пен 200 мотор бірінші эталон болып
көшіріліп келді.
3 5 қаңтар 1942 Жабдықпен бірге отбастарымен 384 жұмысшы,
жылы инжинер-техник, қызметкер. Олардың ішінде білікті
маман жұмысшылар 100 адам болатын, екінші эталон
көшіріліп келді,. Бүкіл ұжым алғашқы күннен жабдықты
түсіріп, орнататын жерге жеткізуге жігерлене кірісті.
Ауыр станоктар станциядан 15 км жердегі құрастыру
алаңына сүйреп жеткізілді.
4 Зауыт түген эвакуацияланбаған еді, осы себепті кейбір
цехтарды толықтыру үшін Алматы ОЭС, Кірпіш зауыты,
Алматыға эвакуацияланған Мәскеу авиация институты
кәсіпорынға өз жабдықтарының біразын берді, ұзындығы 5
км жоғары вольтты желі тартты, цехтардың электр
жабдықтарын орнатуға қатысты. Зауытқа керекті болат
бұйымдар жергілікті өнеркәсіп пен Түркісібтің
кәсіпорындарында жасалды.
5 20 қаңтар 1942 Қалаға 298 жабдықтың 164-і құрастырылып, жиырмасы
жылы жұмыс істей бастады. Осы жылдың наурызынан қорғасын
өнімін шығаратын болып, айдан-айға өндірістік қуатын
артыра түсті. Зауыт ұжымы Бүкілодақтық және
республикалық социалистік жарысқа белсене қатысып,
жақсы өндіріс көрсеткіштерге жетті. Мысалы, 1942 жылы
зауыттың жалпы өнімі (1926-1927 жылдары бағамен)
18619,0 мың сом, ал 1945 жылдың 5 айында 16127 мың сом
болды.
6 21 қаңтар 1944 Зауыт 400 үйренуші қабылдап алды. Зауыт пайдалануға
жылы берілердің алдында 292 адам токарь, 69 – слесарь, 21 –
электрик мамандыған алды. Барлығы 741 адамның 221-і
әйелдер болатын. 1942 жылы наурызда зауыт ұжымы 1305,
ал 1944 жылы 2187 адам болды.
7 1942-1944 жылдар Алматы Ауыр Машина Жасау Зауыты өнім шығаруды 2,5 есе
аралығында арттырды, өндірістік қуат екі есе өсті.
8 17 қараша 1945 зауыт жұмысшылары мен қызметшілерінің саны кеміді,
жылы өйткені кадрлар Луганскіге қайта бастаған еді.
9 1951 жылы Өнімнің 84 түріне қосымша 1650, 1750, 1350 созу
стандарттарын шығаруды игерді де, тұңғыш рет экспортқа
жұмыс істейтін болды. Зауыттың өнімі 32 елге, соның
ішінде АҚШ-қа, Ұлыбританияға, Францияға, Жапонияға,
Германияға жіберіле бастады.
10 1966 жылы ААМЖЗ АҚ құрамында шойын балқыту цехі ашылды.
11 1981 жылы Зауыт Еңбек Қызыл Ту орденімен наградталды.
12 1994 жылы Бір цех зауыттан бөлініп, АЗТМ-ЧЛЦ ЖШС атты дербес
кәсіпорын болды.
13 1994-1999 жылдар АЗТМ-ЧЛЦ ЖШС қызметінің негізгі түрі шойын құймалары
арасында – пеш құймалары, канализациялық жүйелер, қоршаулар,
белдіктер, балқыту цехтері үшін құрал-жабдықтар, тағы
басқалар: сондай-ақ түрлі болып табылады және кезеңді
сипатта. Кәсіпорын барлық стандарттарға сай келмейді.
Оның себебі, құрал-жабдықтардың моральдық және
физикалық тозуы, жұмысшылардың төмен біліктілігі,
сапасыз шахталық материал.
14 28 қазан 1999 АЗТМ-ЧЛЦ ЖШС цех стандарттарға сай келмегені үшін
жылы ААМЖЗ АҚ-на қайта қосылған. Қазіргі таңда оған қоса
біршама цехтарды қосып, бір үлкен №13 цех ашқан.
15 9 шілде 2006 ААМЖЗ АҚ-ң сапа менеджменті жүйесінің ISO9001:2000
жылды халықаралық стандартына сәйкестігі Руский регистр
сертификациялау ассоциациясымен жобалау, жасау,
монтаждау, жүккөтеру құрылымдарын, бұрғылау,
мұнайгазкәсіптік, металлургиялық және энергетикалық
жабдықтарын пайдалану және жөндеу жөнінде қайталанып
расталды. Бұл жағдай шығарылатын өнім сапасының
басқару жүйесімен бірге бүкіл зауыттың жоғары деңгейде
мойындауын көрсетеді.
16 24 қыркүйек 2006 Машина жасаушы күні біздің кәсіби мерекеміз! дей
жылы отырып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz