Ұлттық банктің қызметтері және ақша-несие жүйесі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКІ . БАНКТЕРДІҢ БАНКІСІ: ҚАЛЫПТАСУЫ, ҚЫЗМЕТТЕРІ МЕН ОПЕРАЦИЯЛАРЫ ... ... ... ...5
1.1 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі . еліміздің Орталық банкі ретінде қалыптасуы мен даму барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Ұлттық Банктің экономикадағы атқаратын қызметтерi мен операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2. ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУДЕГІ САЯСАТТАРЫ ЖӘНЕ АҚША.НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.1 Ұлттық Банктің жүргізетін ақша.несие саясаты ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2 Еліміздегі ақша.несие жүйесінің даму проблемалары ... ... ... ... ... ... .18
2.3 Қазақстан Республикасының ақша несие жүйесінің бүгінгі қаржылық дағдарыс кезіндегі даму барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКІ . БАНКТЕРДІҢ БАНКІСІ: ҚАЛЫПТАСУЫ, ҚЫЗМЕТТЕРІ МЕН ОПЕРАЦИЯЛАРЫ ... ... ... ...5
1.1 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі . еліміздің Орталық банкі ретінде қалыптасуы мен даму барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Ұлттық Банктің экономикадағы атқаратын қызметтерi мен операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2. ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУДЕГІ САЯСАТТАРЫ ЖӘНЕ АҚША.НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.1 Ұлттық Банктің жүргізетін ақша.несие саясаты ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2 Еліміздегі ақша.несие жүйесінің даму проблемалары ... ... ... ... ... ... .18
2.3 Қазақстан Республикасының ақша несие жүйесінің бүгінгі қаржылық дағдарыс кезіндегі даму барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Қазақстан Республикасының қазiргi банк жүйесiнiң құрылуы 1990 жылдың желтоқсанында ҚазКСР – нiң Жоғары Кеңесi қабылдаған “Банктер және банк қызметi туралы” Заңынан бастау алады. Заңға сәйкес республикада екi деңгейлi банк жүйесi құрылды: жоғары (бiрiншi) деңгейдегi банк – ҚазКСР-нiң Мемлекеттiк банкi және төменгi (екiншi) деңгейдегi банк – коммерциялық банктер жүйесi. Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей экономикада нарықтық қатынастар өз-өзiн реттей алмайды. Оған белгiлi бiр деңгейде мемлекет әр түрлi саясаттар жүргiзу арқылы араласып, реттеп отырады. Мұндай экономиканы реттеу саясаттарына ақша-несие және бюджеттi-салық саясаты, валюталық саясаттар жатады. Бұл қаржы нарығының саясаттарын мемлекет тарапынан банк жүйесi атқарып отырады.
Сонымен 1995 жылы 15 ақпанда Қазақстан Республикасы Президентiнiң қаулысымен бекiтiлген, 1995 ж. арналған Қазақстандағы банктiк жүйенi реформалаудың бiрiншi бағдарламасы жасалынды. Бұл бағдарламаның негізін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы 1995 ж. 30 наурыздағы N 2155 Қазақстан Республикасының Заңы құрады. Қазақстан Республикасының банк жүйесi Қазақстан Республикасының банк жүйесi екi деңгейден тұрады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi (Қазақстан Ұлттық Банкi) Қазақстан Республикасының орталық банкi болып табылады және Қазақстан Республикасы банк жүйесiнiң жоғары (бiрiншi) деңгейiн бiлдiредi. Қазақстан Ұлттық Банкiнiң негiзгi мақсаты мен мiндеттерi Қазақстан Ұлттық Банкiнiң негiзгi мақсаты Қазақстан Республикасында баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Негiзгi мақсатты iске асыру үшiн Қазақстан Ұлттық Банкiне мынадай мiндеттер жүктеледi:
• қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу мемлекеттiң ақша-кредит саясатын әзiрлеу және жүргiзу;
• төлем жүйелерiнiң жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету;
• валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асыру;
Осы аталған Ұлттық Банктің міндеттері мен қызметтерінің тиімді жүргізілуі ұлттық экономиканың тұрақты дамуын, инфляция деңгейінің төмен шамасын қамтамасыз ету, валюталық операциялардың бір ізге түсуін, елдің жалпы қаржы жүйесінің дамуын жүзеге асырады. Сондықтан Ұлттық Банктің еліміздің орталық банкі ретіндегі экономикадағы атқаратын қызметтері мен саясаттарын толық зерттеп қарастыру менің осы жұмысымның мақсаты болып табылады.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын «Ұлттық Банктің қызметтері және ақша-несие жүйесі» деп алдым. Бұл тақырыптың өзектілігі Ұлттық Банк елміздің несие және банк жүйесінің негізгі құрылымы және бүкіл экономиканы реттейтін экономикалық құрылғы болып табылады.
Сонымен 1995 жылы 15 ақпанда Қазақстан Республикасы Президентiнiң қаулысымен бекiтiлген, 1995 ж. арналған Қазақстандағы банктiк жүйенi реформалаудың бiрiншi бағдарламасы жасалынды. Бұл бағдарламаның негізін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы 1995 ж. 30 наурыздағы N 2155 Қазақстан Республикасының Заңы құрады. Қазақстан Республикасының банк жүйесi Қазақстан Республикасының банк жүйесi екi деңгейден тұрады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi (Қазақстан Ұлттық Банкi) Қазақстан Республикасының орталық банкi болып табылады және Қазақстан Республикасы банк жүйесiнiң жоғары (бiрiншi) деңгейiн бiлдiредi. Қазақстан Ұлттық Банкiнiң негiзгi мақсаты мен мiндеттерi Қазақстан Ұлттық Банкiнiң негiзгi мақсаты Қазақстан Республикасында баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Негiзгi мақсатты iске асыру үшiн Қазақстан Ұлттық Банкiне мынадай мiндеттер жүктеледi:
• қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу мемлекеттiң ақша-кредит саясатын әзiрлеу және жүргiзу;
• төлем жүйелерiнiң жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету;
• валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асыру;
Осы аталған Ұлттық Банктің міндеттері мен қызметтерінің тиімді жүргізілуі ұлттық экономиканың тұрақты дамуын, инфляция деңгейінің төмен шамасын қамтамасыз ету, валюталық операциялардың бір ізге түсуін, елдің жалпы қаржы жүйесінің дамуын жүзеге асырады. Сондықтан Ұлттық Банктің еліміздің орталық банкі ретіндегі экономикадағы атқаратын қызметтері мен саясаттарын толық зерттеп қарастыру менің осы жұмысымның мақсаты болып табылады.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын «Ұлттық Банктің қызметтері және ақша-несие жүйесі» деп алдым. Бұл тақырыптың өзектілігі Ұлттық Банк елміздің несие және банк жүйесінің негізгі құрылымы және бүкіл экономиканы реттейтін экономикалық құрылғы болып табылады.
1. С.Б. Мақыш, Оқу құралы “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, 2004 ж. – 248 бет.
2. «Деньги, кредит, банки» Учебник Под. Ред. О.И Лаврушина, Изд. 2-е, - Москва: 1999г.
3. Абрамова М.А., Александрова Л.С. Финансы, денежные обращение и кредит. Учебние пособие – Москва , 1996г.
4. Баян Көшенова, Оқу құралы Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
5. Сайденов А.Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №12, - 2004 г. 2-4 стр.
6. Мырзабеков Ш. Қазақстанның банк жүйесi ТМД көлемiнде бiрiншi орында: “Центркредит” банкiнiң директорымен сұхбат // Дала мен қала. – 2004.-1 қазан (№39).-13 бет.
7. Сайденов А. Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №10, - 2005 г. 2-4 стр.
8. Досниязова А.К. «Инфляционное таргетирование: SWOT-анализ» // Банки Қазахстана, №10, - 2005 г. 56-61 стр.
9. “Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi туралы” ҚР-сы Президентiнiң Заң күшi бар Жарлығы, 1995 жылғы 30 наурыздағы, №2155;
10. «О международных резервах и денежной базе» // (Национальный Банк РК Пресс-релиз №33 от 17 октября 2005 года) Банки Казахстан, 2005 г. №10. 65стр
11. «Статистикалық мәліметтер» // Банки Казахстан, 2008 г. №10. 89стр
12. Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
13. Вестник Национального банка РК , 2008 ж. №1,2.
14. Статистический ежегодник. Алматы. – 2007г.- 446 с.
15. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001, - 466 б.
16. «О ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана, №9, - 2008 г. 2-7 стр.
17. «Текущее состояние банковского сектора на 1 июля 2007 года» // Банки Казахстана, №8, 2008 г.
18. Национальный Банк Республики Казахстан Пресс-релиз №33 от 7 сентября 2008 года.
19. «Перспективы перехода Казахстана на инфляционное таргетирование» // Сембиева Л.М., Банки Казахстана, №9, 2007 г.
2. «Деньги, кредит, банки» Учебник Под. Ред. О.И Лаврушина, Изд. 2-е, - Москва: 1999г.
3. Абрамова М.А., Александрова Л.С. Финансы, денежные обращение и кредит. Учебние пособие – Москва , 1996г.
4. Баян Көшенова, Оқу құралы Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
5. Сайденов А.Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №12, - 2004 г. 2-4 стр.
6. Мырзабеков Ш. Қазақстанның банк жүйесi ТМД көлемiнде бiрiншi орында: “Центркредит” банкiнiң директорымен сұхбат // Дала мен қала. – 2004.-1 қазан (№39).-13 бет.
7. Сайденов А. Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №10, - 2005 г. 2-4 стр.
8. Досниязова А.К. «Инфляционное таргетирование: SWOT-анализ» // Банки Қазахстана, №10, - 2005 г. 56-61 стр.
9. “Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi туралы” ҚР-сы Президентiнiң Заң күшi бар Жарлығы, 1995 жылғы 30 наурыздағы, №2155;
10. «О международных резервах и денежной базе» // (Национальный Банк РК Пресс-релиз №33 от 17 октября 2005 года) Банки Казахстан, 2005 г. №10. 65стр
11. «Статистикалық мәліметтер» // Банки Казахстан, 2008 г. №10. 89стр
12. Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
13. Вестник Национального банка РК , 2008 ж. №1,2.
14. Статистический ежегодник. Алматы. – 2007г.- 446 с.
15. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001, - 466 б.
16. «О ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана, №9, - 2008 г. 2-7 стр.
17. «Текущее состояние банковского сектора на 1 июля 2007 года» // Банки Казахстана, №8, 2008 г.
18. Национальный Банк Республики Казахстан Пресс-релиз №33 от 7 сентября 2008 года.
19. «Перспективы перехода Казахстана на инфляционное таргетирование» // Сембиева Л.М., Банки Казахстана, №9, 2007 г.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКІ – БАНКТЕРДІҢ БАНКІСІ: ҚАЛЫПТАСУЫ,
ҚЫЗМЕТТЕРІ МЕН ОПЕРАЦИЯЛАРЫ ... ... ... ...5
1.1 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі – еліміздің Орталық банкі
ретінде қалыптасуы мен даму барысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Ұлттық Банктің экономикадағы атқаратын қызметтерi мен операциялары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...10
2. ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУДЕГІ САЯСАТТАРЫ ЖӘНЕ АҚША-НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
3
2.1 Ұлттық Банктің жүргізетін ақша-несие саясаты
... ... ... ... ... ... ... 13
2.2 Еліміздегі ақша-несие жүйесінің даму проблемалары
... ... ... ... ... ... .18
2.3 Қазақстан Республикасының ақша несие жүйесінің бүгінгі қаржылық
дағдарыс кезіндегі даму барысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..30
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының қазiргi банк жүйесiнiң құрылуы 1990 жылдың
желтоқсанында ҚазКСР – нiң Жоғары Кеңесi қабылдаған “Банктер және банк
қызметi туралы” Заңынан бастау алады. Заңға сәйкес республикада екi
деңгейлi банк жүйесi құрылды: жоғары (бiрiншi) деңгейдегi банк – ҚазКСР-
нiң Мемлекеттiк банкi және төменгi (екiншi) деңгейдегi банк – коммерциялық
банктер жүйесi. Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей экономикада нарықтық
қатынастар өз-өзiн реттей алмайды. Оған белгiлi бiр деңгейде мемлекет әр
түрлi саясаттар жүргiзу арқылы араласып, реттеп отырады. Мұндай экономиканы
реттеу саясаттарына ақша-несие және бюджеттi-салық саясаты, валюталық
саясаттар жатады. Бұл қаржы нарығының саясаттарын мемлекет тарапынан банк
жүйесi атқарып отырады.
Сонымен 1995 жылы 15 ақпанда Қазақстан Республикасы Президентiнiң
қаулысымен бекiтiлген, 1995 ж. арналған Қазақстандағы банктiк жүйенi
реформалаудың бiрiншi бағдарламасы жасалынды. Бұл бағдарламаның негізін
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы 1995 ж. 30 наурыздағы N 2155
Қазақстан Республикасының Заңы құрады. Қазақстан Республикасының банк
жүйесi Қазақстан Республикасының банк жүйесi екi деңгейден тұрады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi (Қазақстан Ұлттық Банкi)
Қазақстан Республикасының орталық банкi болып табылады және Қазақстан
Республикасы банк жүйесiнiң жоғары (бiрiншi) деңгейiн бiлдiредi. Қазақстан
Ұлттық Банкiнiң негiзгi мақсаты мен мiндеттерi Қазақстан Ұлттық Банкiнiң
негiзгi мақсаты Қазақстан Республикасында баға тұрақтылығын қамтамасыз ету
болып табылады.
Негiзгi мақсатты iске асыру үшiн Қазақстан Ұлттық Банкiне мынадай
мiндеттер жүктеледi:
• қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу
мемлекеттiң ақша-кредит саясатын әзiрлеу және жүргiзу;
• төлем жүйелерiнiң жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету;
• валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асыру;
Осы аталған Ұлттық Банктің міндеттері мен қызметтерінің тиімді
жүргізілуі ұлттық экономиканың тұрақты дамуын, инфляция деңгейінің төмен
шамасын қамтамасыз ету, валюталық операциялардың бір ізге түсуін, елдің
жалпы қаржы жүйесінің дамуын жүзеге асырады. Сондықтан Ұлттық Банктің
еліміздің орталық банкі ретіндегі экономикадағы атқаратын қызметтері мен
саясаттарын толық зерттеп қарастыру менің осы жұмысымның мақсаты болып
табылады.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын Ұлттық Банктің қызметтері
және ақша-несие жүйесі деп алдым. Бұл тақырыптың өзектілігі Ұлттық Банк
елміздің несие және банк жүйесінің негізгі құрылымы және бүкіл экономиканы
реттейтін экономикалық құрылғы болып табылады.
Бүгінгі таңда Ұлттық Банк өзінің атқаратын ақша-несие саясаттарының
механизмдері бойынша Еуропа кеңістігінің стандарттарына өтуде. Сондай-ақ
Ұлттық Банкіміз ТМД елдері бойынша нағыз классикалық банктің операциялары
мен саясаттарын жүргізіп отырған жалғыз банк болып табылады. Яғни, ТМД
елдерінің Орталық банкі деп те атасақ болады.
Осы тақырыпты орындаудағы негізгі макқсатым ҚР Ұлттық Банкінің
экономикалық мәнін, қызметтерін және экономиканы реттеудегі жүргізетін
негізгі саясаттарын жан-жақты талдау болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету барысында келесідей міндеттер қарастырылады:
Ұлттық Банктің ҚР-ның Орталық банкі ретіндегі қалыптасуы мен құқықтық
негіздерін, Ұлттық Банктің қызметтері мен операцияларын және еліміздегі
соңғы жылдардағы Ұлттық Банктің жүргізіп отырған саясаттарына тоқталу мен
талдау болып табылады.
Жұмыстың құрылымына келетін болсақ: бірінші бөлімде Ұлттық Банктің
қалыптасу кезеңдері мен экономикалық қызметтері, операцияларын қарастырдым,
ал екінші бөлімде Ұлттық Банк іске асыратын экономиканы реттеу саясаттары
мен олардың елімізде бүгінгі таңдағы нақты жүргізілу барысына тоқталу болып
табылады.
Курстық жұмысымды орындау барысында келесі авторлардың ғылыми
еңбектерін пайдаландым: С.Б. Мақыш, О.И Лаврушина, Баян Көшенова, Сайденов
А.Г., Досниязова А.К., Ғ.С. Сейiтқасымов және т.б. авторлар еңбектері.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКІ – БАНКТЕРДІҢ БАНКІСІ: ҚАЛЫПТАСУЫ,
ҚЫЗМЕТТЕРІ МЕН ОПЕРАЦИЯЛАРЫ
1.1 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі – еліміздің Орталық банкі
ретінде қалыптасуы мен даму
Бүгінде қаржы секторының барлық сегменттерінде құрылымдық реформалар
жүргізілуде. Қазақстан Республикасының банк жүйесі банк қызметтері бойынша
әлемдік стандарттарға өтуді қолға алды. Еліміздің зейнетақы және төлем
жүйелері ТМД елдері ішіндегі ең дамыған жүйелер болып отыр. Біздің қаржы
жүйеміздегі Ұлттық Банк басқа елдерге үлгі ретінде алынуда. Осылайша
Қазақстан Ұлттық Банкі ТМД елдерінің жалғыз орталық банкі қызметін
атқаруда. Ал осындай жетістікке жетіп отырған Орталық банкіміздің
қалыптасуы мен даму тарихына тоқталып өтіп және қандай реформалардың
жүргізілгендігін талдап көрейік.
Қазақстан Республикасында банктiк жүйенi реформалаудың қажеттiлiгi,
дүниежүзiлiк банктiң мамандарының пiкiрiнше, қысқа мерзiмдi мекемелер
категориясының бар болуымен түсiндiрiледi және оларды өз кезегiнде
макроэкономикалық реформасын жүргiзуде кедергi етуi мүмкiн деп санайды.
Бiрiншi категорияға орталықтандырылған экономикадан мұра болып қалған
мақсатты несие мен банктiк тәжiрибенi мемлекеттiк үлестiру жүйесiнiң ескi
тәжiрибесiмен келiсiлген қаржылық ресурстарды дұрыс орналастырмау мәселесi;
екiншi категория мәселерiне банктердiң “сапасыз” қарыздары мен мемлекеттiк
зиянды кәсiпорындарын жатқызады. Бұл мәселелер несие беруге қабiлеттi және
жеке кәсiпорындардың қаржылық ресурстарға қол жеткiзуiне кедергi болып,
банктiк қаржылық ресурстардың өмiршең емес кәсiпорындардың пайдасына
кетуiне жол бередi.
Өз егемендiгiн алғанға дейiн Қазақстан Республикамызда банк жүйесi
болған жоқ. Елде КСРО - ның орталықтанған банк-несие жүйесiнiң филиалдары
мен бөлiмшелерi қызмет көрсеттi. Сондықтанда Қазақстанда банк жүйесiнiң
қалыптасуы мен дамуы қазан төнкерiсiне дейiнгi патшалық Ресейдiң және КСРО
– ның банк жүйесiмен тығыз байланысты. Сондықтан мен елiмiздiң банктiк
жүйесi туралы өз егемендiгiн алған 1991 жылдан бастап қалыптасуы мен
жүргiзiлiп жатқан реформаларға тоқталғым келдi.
Қазақстан Республикасының қазiргi банк жүйесiнiң құрылуы 1990 жылдың
желтоқсанында ҚазКСР – нiң Жоғары Кеңесi қабылдаған “Банктер және банк
қызметi туралы” Заңынан бастау алады. Қазақ Кеңес Социалистiк
Республикасының территориясында жинақталған несие ресурстары осы Заң шыққан
күннен бастап Республика меншiгi болып саналды. Мемлекеттiк банк
республиканың меншiгi және оның Орталық банкi болып саналды. Оның айналымға
монополиялы құқықпен ақша белгiлерiн эмиссиялауға, ақша-несие қатынастарын
реттеуге, мемлекеттiк бюджеттiң кассалық жұмысын жүргiзуде, республика
территориясында коммерциялық банктер ашуға рұқсат беретiн құқығы болды.
Қазақстан Ұлттық Банкi өз мiндеттерiн орындау кезiнде пайда табу
мақсатын басшылыққа алмауға тиiс. Екiншi деңгейдегi банктердiң түрлерi,
құқықтық мәртебесi, оларды құрудың, қызметiнiң және таратудың тәртiбi
Қазақстан Республикасының банк заңдарымен белгiленедi. Қазақстан Ұлттық
Банкiнiң нормативтiк құқықтық актiлерi Қазақстан Ұлттық Банкi Қазақстан
Республикасы Заңдарының негiзiнде және оны орындау мақсатында өз құзырына
жататын мәселелер бойынша банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге
асыратын барлық банктердiң, ұйымдардың, олардың клиенттерiнiң, Қазақстан
Республикасының аумағында тұратын басқа да заңды және жеке тұлғалардың
мiндеттi түрде орындауына жататын нормативтiк актiлер шығарады.
Қазақстан Ұлттық Банкi Қазақстан Республикасы Заңдарының негiзiнде
және оны орындау мақсатында өз құзырына жататын мәселелер бойынша банк
операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын барлық банктердiң,
ұйымдардың, олардың клиенттерiнiң, Қазақстан Республикасының аумағында
тұратын басқа да заңды және жеке тұлғалардың мiндеттi түрде орындауына
жататын нормативтiк актiлер шығарады.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң нормативтiк актiлерi - "Қазақстан Ұлттық
Банкiнiң Хабаршысы", "Вестник Национального Банка Республики Казахстан"
ресми басылымдарында қазақ және орыс тiлдерiнде жарияланады. 9
Қазақстан Ұлттық Банкi - заңды тұлға. Қазақстан Ұлттық Банкi
мемлекеттік мекеме ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды тұлға болып табылады,
оның дербес балансы болады және өзiнiң филиалдарымен, өкiлдiктерiмен және
ұйымдарымен бiрге бiртұтас құрылым құрайды. Қазақстан Ұлттық Банкiнiң
орталық аппараты Алматы қаласында орналасады. Қазақстан Ұлттық Банкi
Қазақстан Республикасында және одан тыс жерлерде өз филиалдары мен
өкiлдiктерiн аша алады.
Қазақстан Республикасының Үкiметi мен Қазақстан Ұлттық Банкi өз
қызметiн Қазақстан Республикасының Үкiметiмен үйлестiрiп отырады. Қазақстан
Ұлттық Банкi мен Үкiмет жалпымемлекеттiк маңызы бар болжалды iс-қимыл мен
қол жеткен нәтижелер жөнiнде бiр-бiрiн хабардар етiп отыруға және ұдайы
консультациялар алысып отыруға мiндеттi.
Қазақстан Ұлттық Банкi өз жұмысында Үкiметтiң экономикалық саясатын
ескерiп отырады және оны егер мұның өзi оның негiзгi функциясын атқаруына
әрi ақша-кредит саясатын жүзеге асыруына қайшы келмесе, жүзеге асыруға
жәрдемдеседi.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң Төрағасы немесе оның орынбасарларының бiрi
Үкiмет мәжiлiстерiне кеңесшi дауыс құқымен қатысуға хақылы.
Үкiмет Қазақстан Ұлттық Банкiнiң мiндеттемелерi бойынша жауап
бермейдi, сол сияқты Қазақстан Ұлттық Банкi де осындай жауапкершiлiктi
өзiне алатын кездердi қоспағанда Үкiметтiң мiндеттемелерi бойынша жауап
бермейдi.
Қазақстан Ұлттық Банкi - Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаржысын
орналастырылады. Қазақстан Ұлттық Банкi Үкiмет шоттары бойынша төлем
жүргiзедi, өзге де операцияларды жүзеге асырады, сондай-ақ оған басқа да
қызметтер көрсетедi.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң жарғылық капиталы мемлекетке тиесiлi болады
және бөлiнбеген таза кiрiстен аударымдар жасау жолымен, кемiнде 20 миллиард
қазақстан теңгесi мөлшерiнде қалыптастырылады.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң құрылымы мен органдарына:
• Қазақстан Ұлттық Банкi - тiке бағыныстағы схемасы бар бiртұтас
орталықтандырылған құрылым.
• Қазақстан Ұлттық Банкiнiң органдары Басқарма мен Директорлар кеңесi
(Директорат) болып табылады.
• Қазақстан Ұлттық Банкiнiң құрамына департаменттерден тұратын
орталық аппарат пен басқа бөлiмшелер, филиалдар, өкiлдiктер және
ұйымдар кiредi.
Қазақстан Ұлттық Банкi өз балансындағы мүлiктi иелену, пайдалану мен
билiк жүргiзу құқығын Қазақстан Ұлттық Банкiнiң Басқармасы белгiлеген
тәртiппен дербес жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Үкiметiн Қазақстан Ұлттық Банкiнiң тiкелей
қаржыландыруына жол берiлмейдi.
Қазақстан Ұлттық Банкi Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгiмен
келiсе отырып, Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң және жергiлiктi атқарушы
органдардың мемлекеттiк бағалы қағаздарының айналысын реттеудi жүзеге
асырады.
1.2 Ұлттық Банктің экономикадағы атқаратын қызметтерi мен операциялары
Ұлттық Банктiң негiзгi мiдеттерi – ұлттық валютаның iшкi және сыртқы
тұрлаулылығын қамтамасыз ету. Оларға:
• Ақша айналымы, несие, банктiк есеп айырысу мен валюталық қатынастарды
ұйымдастырады;
• Ақша, несие және банк жүйелерiнiң тұрақты қызметiн қамтамасыз етедi;
• Несие берушiлер мен салымшылардың , сондай-ақ шетел валютасын сатып алу –
сату және айырбастау операцияларын жүргiзетiн банктiк және басқа
ұйымдардың мүддесiн қорғау және олардың жұмысын бақылау сияқты
мемлекеттiң экономикалық саясатын жүргiзедi. 1, 74 б.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң қызметтерi мен операциялары.
Ұлттық Банк “Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi туралы” Заңға сәйкес
мынадай қызметтер мен операцияларды орындайды:
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң функциясы, өкiлеттiгi және құқықтары:
• Қазақстан Республикасының мемлекеттiк ақша-кредит саясатын жүргiзедi,
банкноттар мен тиындардың Қазақстан Республикасының аумағындағы бiрден-
бiр эмитентi болып табылады, бағалы қағаздар эмиссиясын жасайды.
Қазақстан Ұлттық Банкi эмиссия жасайтын бағалы қағаздар мемлекеттiк
бағалы қағаздар болып табылады және олар жөнiнде Қазақстан Ұлттық
Банкi мiндеттемелер алады.
• Қазақстан Республикасының Үкiметiмен келiсiм бойынша Қазақстан
Республикасы Үкiметiнiң мемлекеттiк қарыздарына қызмет көрсетуге
қатысады және Қазақстан Ұлттық Банкiнiң мемлекеттiк қарыздарына қызмет
көрсетедi;
• Банктерге, сондай-ақ Қазақстан Ұлттық Банкi Басқармасының шешiмi
бойынша Қазақстан Ұлттық Банкiнде банк шоттарын ашқан заңды тұлғаларға
кредит беруге құқылы. Банктер үшiн соңғы сатыдағы кредитор болып
табылады;
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң Басқармасы белгiлейтiн тәртiппен және
шартпен банктердiң және басқа ұйымдардың алған кредиттерi бойынша
Қазақстанның Ұлттық Банкi алдындағы борыштарын қайта құрылымдауға құқылы;
1) Банк операцияларының мынадай түрлерiн жүргiзу тәртiбiн айқындайды:
банктердiң және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын
ұйымдардың корреспонденттiк шоттарын ашу және жүргiзу; жеке және заңды
тұлғалардың металл шоттарын ашу және жүргiзу, оларда осы тұлғаға тиесiлi
тазартылған қымбат бағалы металдардың нақты мөлшерi көрсетiледi;
кассалық операциялар; аударымдық операциялар; есепке алу операциялары;
жеке және заңды тұлғалардың, оның iшiнде корреспондент банктердiң
тапсыруы бойынша олардың банк шоттары бойынша есеп айырысуларды жүзеге
асыру; банкаралық клиринг; сейфтiк операциялар; төлем карточкаларын
шығару; банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды инкассациялау; шетел
валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру; чек кiтапшаларын шығару;
аккредитив ашу (ұсыну) және растау мен ол бойынша мiндеттемелердi
орындау;
2) Қазақстан Республикасының заң актілерiнде белгіленген жағдайларда
қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөнiндегi
уәкiлетті мемлекеттiк органға (бұдан әрi - уәкiлетті орган) банк
операцияларының жекелеген түрлерi бойынша уәкілетті органның лицензия
беру мүмкіндігі туралы қорытынды береді, сондай-ақ осындай қорытынды
берудің тәртібін айқындайды;
• Қаржы рыногындағы сыйақының рыноктық ставкаларына ықпал етудi жүзеге
асырады.
• Қазақстан Республикасында ақша төлемдерi мен аударымдарын жүзеге асыру
тәртiбiн, жүйесi мен нысанын белгiлейдi, банктер, банк операцияларының
жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдар арасында Қазақстан
теңгесiмен ақша аударымдарының уақтылы және кiдiрiссiз жүргiзiлуiн
қамтамасыз ететiн төлем жүйелерiнiң жұмыс істеуін ұйымдастырады,
сондай-ақ қадағалауды жүзеге асырады, банктердiң, банк операцияларының
жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың өздерi пайдаланатын
автоматтандырылған жүйелер мен банк ақпаратын қорғаудың сенiмдi,
қауiпсiз болуын қамтамасыз ету жөнiндегi ең төменгi талаптарын
белгiлейдi; Банк операцияларын жүзеге асырған кезде электрондық банк
қызметiн көрсету ережелерiн белгiлейдi;
• Қазақстан Республикасында валюталық реттеу мен валюталық бақылауды
жүзеге асырады және валюта операцияларының барлық түрлерiн жүргiзуге
құқылы;
1) қызметiнiң бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын
ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғаларға валюталық операциялар
жүргiзуге, қолма-қол шетел валютасында бөлшек сауданы жүзеге асыруға және
қызмет көрсетуге, сондай-ақ шетел валютасымен айырбастау операцияларын
ұйымдастыруға лицензиялар бередi;
2) банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдарға:
банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды инкассациялауға; банкаралық
клирингке; сейф операцияларына; төлем карточкаларын шығаруға лицензиялар
бередi;
3) Қазақстан Ұлттық Банкінің лицензиясы негiзiнде инкассациялау жөнiндегi
операцияларды жүзеге асыратын заңды тұлғалардың, сондай-ақ қызметiнің
бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру болып
табылатын заңды тұлғалардың жарғылық капиталының ең төменгi мөлшерiн және
қалыптастыру тәртiбiн белгiлейдi;
4) қызметiнiң бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын
ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғаларға әдiлет органдарында
мемлекеттiк тiркелуге рұқсат бередi;
• Банк қызметi, ақша төлемдерi мен аударымдары, заң актілерімен
белгiленген өкiлеттiк шегiнде валюталық операцияларды жүзеге асыру
мәселелерi бойынша барлық банктердiң, банк операцияларының жекелеген
түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың және олардың клиенттерiнiң
мiндеттi түрде орындауына жататын нормативтi құқықтық актiлер
шығарады, сондай-ақ олардың сақталуын қадағалауды жүзеге асырады;
1) барлық қаржы ұйымдары орындауға мiндеттi бухгалтерлiк есепкe алу және
операцияларды автоматтандыру жүйелері мәселелерi жөніндегі нормативтік
құқықтық актілерді әзiрлейдi және бекітеді, сондай-ақ Қазақстан Ұлттық
Банкінің лицензиясы негiзiнде банк операцияларының жекелеген түрлерiн
жүзеге асыратын ұйымдардың Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есепке
алу және қаржылық есептiлiк туралы заңдарының талаптары мен буxгалтерлік
есепке алу стандарттарын сақтауын бақылауды жүзеге асырады;
2) операцияларды автоматтандыру жүйелеріне қойылатын талаптарды барлық
қаржы ұйымдарының сақтауын бақылауды, оның iшiнде уәкiлеттi органның
қызметкерлерiн тарта отырып тексерулер арқылы бақылауды жүзеге асырады;
• Бухгалтерлiк есепке алу және қаржылық есептiлiк жүйелерiн реттеу
жөнiндегi уәкiлеттi органмен келiсе отырып халықаралық қаржылық
есептiлiк стандарттарымен реттелмеген және ол арға қайшы келмейтiн
мәселелер бойынша бухгалтерлiк есептiлiк стандарттарын, сондай-ақ
оларға әдiстемелiк ұсыныстарды әзiрлейдi және бекiтедi;
1) уәкілетті мемлекеттік органның құзыретіне кіретін мәселелер жөнінде
онымен келісе отырып, статистикалық есеп беру тізбесін, нысандарын,
мерзімдерін белгілейді;
2) уәкiлеттi органмен келiсiм бойынша барлық қаржы ұйымдарының және
Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген жағдайларда олардың
аффилиирленген тұлғалары қаржылық есептiлiгінің халықаралық стандарттарға
сәйкес келетiн тiзбесi мен нысандарын, сондай-ақ табыс ету мерзiмдерi мен
тәртiбін белгілейдi;
3) валюталық реттеу мен бақылау мәселелерi бойынша есептiлiк тәртiбiн,
нысандарын және табыс ету мерзiмдерiн белгiлейдi;
4) банктердiң және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге
асыратын ұйымдардың үй-жайларын күзету мен жайластыруды ұйымдастыру жөнiнде
орындалуға мiндеттi талаптарды тиiстi уәкілеттi органдармен келiсiм бойынша
белгiлейдi; 9
• Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң келiсiмi бойынша, ақша төлемдерi мен
аударымдары реттеу мақсатында, егер заң актiлерiнде өзгеше көзделмеген
болса, банктердiң, банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге
асыратын ұйымдардың және барлық шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң
банк шоттары бойынша жүзеге асыратын төлемдердiң кезегiн белгiлеуге
құқылы;
• Қазақстан Ұлттық Банкi өзiне жүктелген функцияларды жүзеге асыруына
жәрдемдесетiн және (немесе) қаржы рыногының инфрақұрылымының бiр
бөлiгi болып табылатын ұйымдарды құруға және олардың қызметiне
қатысуға құқылы;
• Қолма-қол банкноттар мен тиындарды есепке алу, сақтау, тасымалдау және
инкассациялау тәртiбiн белгiлейдi, банкноттар мен тиындарды сақтауды,
тасымалдауды және инкассациялауды қамтамасыз етуге қатысады,
банкноттар мен тиындардың резервтегi мемлекеттiк қорын құрайды;
• Қазақстан Республикасы банктерiнiң жиынтық балансы мен өз балансын
жасайды және оны үнемi жариялап отырады;
• Елдің есептiк төлем балансын, халықаралық инвестициялық ұстанымын және
жалпы сыртқы борышын бағалауды қалыптастырады, төлем балансының қысқа
мерзiмдi, орташа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi болжамды бағаларын
әзiрлеуге қатысады, валюталық операцияларды тiркеудi және мемлекеттiк
кепiлдiктерi жоқ мемлекеттiк емес сыртқы заемдар бойынша шарттардың
мониторингiн жүзеге асырады;
• Ақшаны клиенттің банктік шотына қате есептелгені анықталған кезде оны
алып қоюға құқығы бар, банктік шоттан ақшаны алуға оның келісімін
растайтын құжаттар бар болса, клиенттің банктік шотын дебеттеуге
құқылы;
• Мемлекеттiк органдар мен қаржылық ұйымдар үшiн кадрлар даярлауға және
қайта даярлауға қатысады;
• Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнiң бiрыңғай қазынашылық
шотына қызмет көрсетедi;
1) өз функцияларын жүзеге асыру мақсатында банктерден, олардың
қауымдастықтарынан (одақтарынан) және мемлекеттiк органдардан, жеке және
заңды тұлғалардан қажеттi ақпарат алуға құқылы;
2) Қазақстан Ұлттық Банкiнiң нормативтiк құқықтық актiлерiне сәйкес
вексельдердi қайта есептеудi жүзеге асырады;
3) Қазақстанның Ұлттық Банкi мен Қазақстан Республикасының Үкiметi
арасында жасалатын және ресми басылымдарда жарияланатын сенiмгерлiкпен
басқару туралы шарттың негiзiнде Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын
сенiмгерлiкпен басқаруды жүзеге асырады;
4) Қазақстанның Ұлттық Банкi мен Қазақстан Республикасы Үкiметінің немесе
басқа да заңды тұлғалардың арасында жасалатын сенiмгерлiкпен басқару туралы
шарттардың негiзiнде активтердi сенiмгерлiкпен басқаруды жүзеге асырады.
Қазақстанның Ұлттық Банкi мен Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң арасында
жасалатын сенiмгерлiкпен басқару туралы шарттар ресми баспа басылымдарында
жарияланады;
5) банк шоттарының режимiн белгiлейдi;
6) ең төменгі резервтік талаптардың нормативтерiн белгiлейдi және олардың
орындалуын бақылауды жүзеге асырады;
7) банктер операциялары мен мәмiлелерiнiң жекелеген түрлерi бойынша
сандық шектеулердi белгiлейдi;
8) Қазақстан Республикасының заң актілерiнде айқындалған банк қызметiн
және бағалы қағаздар рыногындағы кәсiби қызметті тиiстi лицензиялар алмай-
ақ жүзеге асырады;
9) лицензиаттарға Қазақстан Республикасының банктiк және валюталық
заңдарын бұзғаны үшін өз құзыретi шегiнде ықпал ету шараларын және
санкциялар қолданады;
10) банктерге және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге
асыратын ұйымдарға банк қызметi, ақшаны есепке алу, оның төлемдерi мен
аударымдарын, валюталық операцияларды жүзеге асыру мәселелерi бойынша
нормативтiк құқықтық актiлердi бұзған жағдайда, оларға өз құзыретi шегiнде
банктік және валюталық заңдарда белгіленген тәртiппен ықпал ету шараларын
және санкциялар қолданады;
11) жеке және заңды тұлғаларға инвестициялық және коллекциялық
монеталарды сату бағасын белгілейдi;
12) Қазақстан Ұлттық Банкiнiң бағалы қағаздармен операциялар жүргiзу
тәртiбiн белгiлейдi;
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң ұлттық валютамен операциялары және мәмiлелерi
Қазақстанның Ұлттық Банкi ұлттық валютамен мынадай операциялар
жүргiзедi:
1) осы Заңда көзделген жағдайларды қоспағанда, Қазақстан Ұлттық Банкiнде
ашылған банк шоттарының иелерiне бiр жылдан аспайтын мерзімге
өтімділігі жоғары, тәуекелсіз бағалы қағаздармен және басқа да
активтермен қамтамасыз етiлген кредиттер бередi;
2) өтеу мерзiмi бiр жылдан аспайтын, саудаға шығарылған бiрiншi сыныпты
эмитенттердiң вексельдерiн қайта есепке алады;
3) мемлекеттiк бағалы қағаздарды сатып алады және сатады;
4) Қазақстанның Ұлттық Банкi кредиттердi қамтамасыз ету үшiн жарамды деп
есептейтiн депозиттiк сертификаттарды, борыштық бағалы қағаздарды
сатып алады және сатады;
5) депозиттердi қабылдайды, ақша төлемi мен аударымдарын жүзеге асырады,
бағалы қағаздар мен өзге де құндылықтарды сақтауға және басқаруға
қабылдайды;
6) туынды қаржы құралдарымен операцияны жүзеге асырады;
7) қажет болған жағдайда Қазақстан Республикасының аумағындағы және одан
тыс жерлердегi банктер мен қаржы ұйымдарында шоттар ашады;
8) чек жазып бередi және вексельдер бередi;
9) егер осы Заңда тікелей тыйым салынбаған болса, басқа банк
операцияларын, сондай-ақ өз міндеттеріне сәйкес өз атынан мәмілелерді
жүзеге асырады.
ҚР-ның Ұлттық Банкi “банктердiң банкi” ретiнде ең басты мақсаты
экономиканы төлем құралдарымен үздiксiз жабдықтауды қамтамасыз ету және
елдiң барлық несие жүйесiнiң қызмет етуiне жағдай жасау, есеп айырысу
жүйесiн қалпына келтiру, банк қызметiн реттеу болып табылады. Ол басқа
қаржы – несие құралдарымен бәсекелеспейдi және өз қызметiнде пайданы табу
мақсатын көздемейдi. Оның клиенттерi – коммерциялық банктер және басқа да
несиелiк мекемелер болып табылады. Осыдан келiп, Ұлттық Банкiнi
“банктердiң банкi” деп атайды.
Осылайша, бірінші тарауда Ұлттық Банктің қалыптауын, қызметтері мен
операцияларын талдап өттім, ал енді екінші тарауда Ұлттық Банктің
экономиканы реттеу саясаттары туралы айтып өтсек.
2. ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУДЕГІ САЯСАТТАРЫ ЖӘНЕ АҚША-НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ
2.1 Ұлттық Банктің жүргізетін ақша-несие саясаты
Бүгiнгi күнi Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң ақша-несие
саясатының құралдарын нақты қарай отырып, оларды бiрнеше көрсеткiштерге
бөлуге болады:
- ықпал ету нысаны бойынша- тiкелей және жанама. Ақша-несие реттеудiң
тiкелей ықпал ету әдiстерi реттелетiн объектiге тiкелей ықпал етуге
мүмкiндiк бередi, олар басқаруы жоғары деңгейде орталықтандырылған елдерге
тән, сондай-ақ нарықтық экономикалы елдерде мына тарихи ерекшелiктерге орай
пайдаланылады:
- тiкелей ықпал ететiн объектiлер бойынша - ақша ұсынысы
мен ақша сұранысы;
- реттеу барысында белгiленетiн параметрлер бойынша сандық
және сапалық;
- уақыт аралығына негiздеп- ақша-несие реттеудiң қысқа
және ұзақ мерзiмдi құралдары;
- ықпал ету ауқымы бойынша- жалпы және iрiктемелi; 11
Ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемiн, сыйақы
мөлшерлемесiн өзгертуге, жалпы банк жүйесiнiң қызметiн реттеуге бағытталған
шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегi
субъектiсi – Ұлттық Банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық
Банк тарапынан реттеу объектiлерiне экономикадағы қолма-қол және қолма-қол
ақшасыз жиынының жиынтығы жатады.
Шаруашылық жағдаятына байланысты ақша-несие саясатының екi түрi бар:
1) рекстрикциялық ақша-несие саясаты;
2) экспанциялық ақша-несие саясаты.
Рекстрикциялық ақша-несие саясаты - екiншi деңгейлi банктердiң
несиелiк операциялар көлемiн шектеуге және қатаң шарт белгiлеуге, сондай-ақ
сыйақы мөлшерлемесiнiң деңгейiн арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспанциялық ақша-несие саясаты – несие беру көлемiн кеңейтумен,
айналымдағы ақша жиынының өсуiне бақылаудың әлсiздiгiмен және сыйақы
мөлшерлемесiнiң төмендеуiне байланысты сипатталады. Соңғы жылдардағы ақша-
несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгенiң
тұрақтылығын қамтамасыз ету. 1, 79-80 б.
Ақша саясатының құралдарын төмендегiдей топтастыруға болады:
Ақырғы мақсат:
а) экономиканың өсуi;
ә) толық жұмысбастылық;
б) бағаны тұрақтандыру;
в) төлем балансын тұрақтандыру.
Аралық мақсат:
• ақша жиыны;
• пайыз мөлшерлемесi;
• айырбас курсы.
Құралдары:
• несие берудiң лимитi, пайыз мөлшерлемесiн тiкелей реттеу;
• мiндеттi резервтер нормасының өзгеруi;
• есептеу мөлшерлемесiнiң өзгеруi;
• ашық нарықтағы операциялар.
Аралық мақсаттар нарықтық жағдайда тiкелей орталық банктiң жанама
құралдары арқылы жүзеге асырылады.
Бұл мақсаттарға жетуге Ұлттық Банк ақша-несие саясатын жүргiзуде.
Нысанаға алатын ақша базасы келесiдей ақша-несие саясатының негiзгi
құралдарының көмегiмен реттеледi: 4, 144 б.
• қайта қаржыландыру мөлшерлемесi: ресми мүдделендiру мөлшерлемесi
деңгейiн белгiлеу;
• Қазақстан Ұлттық Банкi жинақталатын ең төменгi мiндеттi резервтер
нормасын белгiлеу, оның iшiнде сырттан тартылған қаражаттарды
мерзiмiне, көлемiне және түрлерiне байланысты жiктеу;
• мемлекеттiң бағалы қағаздарын сатып алу және сату бойынша ақша
нарығындағы операцияларды жүргiзу;
• банктерге және үкiметке несие беру;
• валюталық нарықтағы басқыншылық;
• кейбiр жағдайларды несиелiк операциялардың жекелеген түрлерiнiң
деңгейi мен көлемiне тiкелей сандық шектеулер енгiзу;
• ресми есепке алу (дисконттық) мөлшерлемесi.
Қазақстан Ұлттық Банкi операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру
мөлшерлемесiн , сол сияқты басқа да мүдделендiру мөлшерiн белгiлейдi. Ресми
қайта қаржыландыру мөлшерлемесiн ақша нарығының жалпы жағдайына несие
бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейiне байланысты белгiлейдi.
Қазақстан Ұлттық Банкi мүдделендiру мөлшерлемесi саясатын мемлекеттiк ақша-
несие саясаты жүзеге асырылатын аумақтағы нарықтың мүдделендiру
мөлшерлемесiне әрекет ету үшiн пайдаланады.
Қазақстан Ұлттық Банкi пайыз саясатының басты мақсаты – айналыстағы
теңге деңгейiн көтере отырып, несиеге деген сұранысты азайту, соның
нәтижесiнде ақша жиыны және инфляцияның өсуiн төмендетудi қамтамасыз ету
болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесi, шын мәнiсiнде пайыз үшiн
төлемдер өз кезегiнде шығынның көлемiн құрайды. Демек, жаңа пайыз саясаты
алдағы уақытта немесе белгiлi бiр уақыт аралығында өзiнiң нәтижелерiне қол
жеткiзуi тиiс.
Қазақстандағы инфляциямен күресуiң тағы да маңызды факторы – шетел
валютасына деген артық сұранысты төмендету болып табылады.
Әлемдiк тәжiрибеде мiндеттi резервтердiң өте жоғары деңгейде болуы,
банк жүйесiнiң қаржы делдалы ретiндегi тиiмдiлiгiн нашарлатып, ал ең
төменгi резервтер нормасының артуы несиелiк ресурстардың экономикаға
құйылуына тосқауыл болатындығын көрсетедi.
Ұлттық Банк екiншi деңгейдегi банктер үшiн, олардың нормативтердi
орындауына байланысты ең төменгi резервтiк талаптарды орындау барысында
банктерге келесiдей екi тәсiлдi қолданады:
1) мiндеттi резервтеу;
2) резервтеудiң баламалы тәртiбi.
Орталық банк неғұрлым мiндеттi резервтердiң нормасын жоғары
тағайындаған сайын, коммерциялық банктердiң операцияларды жүзеге асыруға
пайдаланатын қаражаты аз болады. Резерв нормасының өсуi ( rr ) ақша
мультипликаторын төмендетiп, ақша жиынының азаюына алып келедi. Сонымен
Орталық банк мiндеттi резервтер нормасын өзгерте отырып , ақша ұсынысының
динамикасына әсер етедi.
Ақша-несие саласындағы теориялық ережелердi қорытындылай келе, ақша-
несие саясатының құралдары жүйелендi:
Кесте 1 – Ұлттық Банктің жүргізетін негізгі саясаттары
Ақша-несие Ықпал ету құралы Қолдану мақсаты
саясатының
құрамдастары
Ақша саясаты Ашық нарықтағы Ақша массасының мөлшерiн
операциялар реттеу: артық болғанда
кемiту, ол инфляция қарқының
Валюталық басқыншылық өсуiне әкеп соқтырады;
тапшылық кезiнде кеңейту, ол
3. Ұлттық банктiң несие ЖIӨ төмендеуiне,
саясаты экономиканың
демонетизациясын салықтардан
4. Мiндеттi резевтерiнiң бұлтаруға, көлеңкелi
мөлшерi экономикаға әкеп соқтырады
5. Пруденциалдық шаралар
Несие саясаты Ұлттық банкiнiң операциялары Ақша массасының депозиттiк
бойынша пайыздық бөлiгiне әсер ету мақсатында
мөлшерлемелер несиелiк ресурстарға
сұраныспен ұсынысты реттеу
Пруденциалдық шаралар
Валюталық Валюталық басқыншылық Ұлттық валютаның бағамын
саясат реттеу, валюталық режимдi
либерализациялау
Жоғары инфляция жағдайындағы экономикалық саясат мiндеттерiнiң бiрi
тиiмсiз инвестицияларға жол бермеу және бiруақытта мөлшерлеменiң
экономикаға күйрететiн әсерiнен сақтап қалуға мүмкiндiк беретiн оңды
пайыздық мөлшерлеме деңгейiн iздестiру болып табылады.
Ашық нарықтағы операциялар ақша-несие саясатының ең бiр басымды
құралдарының бiрi болып табылады. Орталық банктiң ашық нарықтағы
операциялары меншiк ноталарын да қоса алғанда құнды қағаздарды сату немесе
сатып алу арқылы ақша жиынының мөлшерiн реттеудi жүзеге асыруға мүмкiндiк
бередi. Айналымда артық ақша болса, Ұлттық Банк меншiк ноталарын немесе
Қаржы министрлiгiнiң операторы ретiнде банктер мен басқа да қаржы
институттарына бастапқы дилерлерге мемлекеттiк құнды қағаздарды сата
бастайды, осымен ол айналымдағы ақша жиынының бөлiгiн алады және банк
резервтерiн қысқартады. Осымен қатар мемлекеттiк құнды қағаздармен
жүргiзiлетiн операциялар бюджет тапшылығын қаржыландырудың инфляциялық емес
көзi болып табылады.
Ақша-несие саясаты арқылы реттеудiң бiрi есеп мөлшерлемесiн өзгерту.
Мұндай тiркеу мөлшерлемесiн пайдаланатын Орталық банк коммерциялық
банктерге несие бередi. Егерде есеп мөлшерлемесi өсетiн болса, онда Орталық
банктен қарыз алу азаяды, демек коммерциялық банктiң қарыз беру
операциялары азаяды және коммерциялық банктер қымбат несие алғаннан соң,
қарыз пайыз мөлшерлемесiн өсiредi. 4, 145 б.
Несиенiң азаюы және ақшаның қымбатауы барлық жүйеге таралады.
Экономикада ақаша ұсынысы төмендейдi. Әдетте тiркелген мөлшерлеме нарықтағы
банкаралық мөлшерлемеден төмен болады, бiрақ Орталық банктен несие алу
белгiлi әкiмшiлiк қиындақтарға тiреледi.
Ақша-несие саясатының мәнi айналымдағы ақша мөлшерiн өзгерту жолымен
экономикалық жағдайға ықпал етуге негiзделедi. Монетарлық билiктердiң
тиiстi құралдары болса да, алайда әр түрлi экономикалық бағыттар арасында
ақша ұсынысының экономикаға ықпал етуiне қатысты әртүрлi келiспеушiлiктер
орын алуда. Ақша-несие саясатынының негiздемесi, оның стратегиясы мен
тактикасын белгiлеу алдымен теориялық қағидаларды айқындауды және оның iшкi
тетiктерiн ашуды талап етедi.
Ақша жиынын зерделеу дәстүрлерi көптеген он жылдар бойы терең
теориялық әзiрлемелердi қамтиды, олар iс жүзiндегi әрекеттер негiзi ретiнде
пайдаланылады. Басты мәселе-осы салада дүниежүзiлiк ғылыми бiлiм әлеуетiнiң
қолданылуы, бұған мына құбылыстар кiредi:
-экономикалық және институционалдық ерекшелiктердi ескере
отырып,ақшаның баламалы айқындамасын қалыптастыруы;
- орталық банктiң ақша жиынын бақылау мүмкiндiгi анықтау;
- ақша жиынына ықпал ету құралдарын талдау және олардың
салыстырма тиiмдiлiгi;
Кесте 2 - Ақша-несие реттеу тетiгiнiң үлгiсi 4, 156 б
Ақша-несие реттеу тетiгiнiң үлгiсi
Ақша-несие реттеу
Ақша-несие реттеу құралдары (ресми пайыздық мөлшерлемелер,
мiндеттi резерветер нормалары, валюталық басқыншылық, мемлекеттiк
қарызды басқару, банктерге несие, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКІ – БАНКТЕРДІҢ БАНКІСІ: ҚАЛЫПТАСУЫ,
ҚЫЗМЕТТЕРІ МЕН ОПЕРАЦИЯЛАРЫ ... ... ... ...5
1.1 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі – еліміздің Орталық банкі
ретінде қалыптасуы мен даму барысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Ұлттық Банктің экономикадағы атқаратын қызметтерi мен операциялары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...10
2. ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУДЕГІ САЯСАТТАРЫ ЖӘНЕ АҚША-НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
3
2.1 Ұлттық Банктің жүргізетін ақша-несие саясаты
... ... ... ... ... ... ... 13
2.2 Еліміздегі ақша-несие жүйесінің даму проблемалары
... ... ... ... ... ... .18
2.3 Қазақстан Республикасының ақша несие жүйесінің бүгінгі қаржылық
дағдарыс кезіндегі даму барысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..30
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының қазiргi банк жүйесiнiң құрылуы 1990 жылдың
желтоқсанында ҚазКСР – нiң Жоғары Кеңесi қабылдаған “Банктер және банк
қызметi туралы” Заңынан бастау алады. Заңға сәйкес республикада екi
деңгейлi банк жүйесi құрылды: жоғары (бiрiншi) деңгейдегi банк – ҚазКСР-
нiң Мемлекеттiк банкi және төменгi (екiншi) деңгейдегi банк – коммерциялық
банктер жүйесi. Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей экономикада нарықтық
қатынастар өз-өзiн реттей алмайды. Оған белгiлi бiр деңгейде мемлекет әр
түрлi саясаттар жүргiзу арқылы араласып, реттеп отырады. Мұндай экономиканы
реттеу саясаттарына ақша-несие және бюджеттi-салық саясаты, валюталық
саясаттар жатады. Бұл қаржы нарығының саясаттарын мемлекет тарапынан банк
жүйесi атқарып отырады.
Сонымен 1995 жылы 15 ақпанда Қазақстан Республикасы Президентiнiң
қаулысымен бекiтiлген, 1995 ж. арналған Қазақстандағы банктiк жүйенi
реформалаудың бiрiншi бағдарламасы жасалынды. Бұл бағдарламаның негізін
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы 1995 ж. 30 наурыздағы N 2155
Қазақстан Республикасының Заңы құрады. Қазақстан Республикасының банк
жүйесi Қазақстан Республикасының банк жүйесi екi деңгейден тұрады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi (Қазақстан Ұлттық Банкi)
Қазақстан Республикасының орталық банкi болып табылады және Қазақстан
Республикасы банк жүйесiнiң жоғары (бiрiншi) деңгейiн бiлдiредi. Қазақстан
Ұлттық Банкiнiң негiзгi мақсаты мен мiндеттерi Қазақстан Ұлттық Банкiнiң
негiзгi мақсаты Қазақстан Республикасында баға тұрақтылығын қамтамасыз ету
болып табылады.
Негiзгi мақсатты iске асыру үшiн Қазақстан Ұлттық Банкiне мынадай
мiндеттер жүктеледi:
• қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу
мемлекеттiң ақша-кредит саясатын әзiрлеу және жүргiзу;
• төлем жүйелерiнiң жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету;
• валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асыру;
Осы аталған Ұлттық Банктің міндеттері мен қызметтерінің тиімді
жүргізілуі ұлттық экономиканың тұрақты дамуын, инфляция деңгейінің төмен
шамасын қамтамасыз ету, валюталық операциялардың бір ізге түсуін, елдің
жалпы қаржы жүйесінің дамуын жүзеге асырады. Сондықтан Ұлттық Банктің
еліміздің орталық банкі ретіндегі экономикадағы атқаратын қызметтері мен
саясаттарын толық зерттеп қарастыру менің осы жұмысымның мақсаты болып
табылады.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын Ұлттық Банктің қызметтері
және ақша-несие жүйесі деп алдым. Бұл тақырыптың өзектілігі Ұлттық Банк
елміздің несие және банк жүйесінің негізгі құрылымы және бүкіл экономиканы
реттейтін экономикалық құрылғы болып табылады.
Бүгінгі таңда Ұлттық Банк өзінің атқаратын ақша-несие саясаттарының
механизмдері бойынша Еуропа кеңістігінің стандарттарына өтуде. Сондай-ақ
Ұлттық Банкіміз ТМД елдері бойынша нағыз классикалық банктің операциялары
мен саясаттарын жүргізіп отырған жалғыз банк болып табылады. Яғни, ТМД
елдерінің Орталық банкі деп те атасақ болады.
Осы тақырыпты орындаудағы негізгі макқсатым ҚР Ұлттық Банкінің
экономикалық мәнін, қызметтерін және экономиканы реттеудегі жүргізетін
негізгі саясаттарын жан-жақты талдау болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету барысында келесідей міндеттер қарастырылады:
Ұлттық Банктің ҚР-ның Орталық банкі ретіндегі қалыптасуы мен құқықтық
негіздерін, Ұлттық Банктің қызметтері мен операцияларын және еліміздегі
соңғы жылдардағы Ұлттық Банктің жүргізіп отырған саясаттарына тоқталу мен
талдау болып табылады.
Жұмыстың құрылымына келетін болсақ: бірінші бөлімде Ұлттық Банктің
қалыптасу кезеңдері мен экономикалық қызметтері, операцияларын қарастырдым,
ал екінші бөлімде Ұлттық Банк іске асыратын экономиканы реттеу саясаттары
мен олардың елімізде бүгінгі таңдағы нақты жүргізілу барысына тоқталу болып
табылады.
Курстық жұмысымды орындау барысында келесі авторлардың ғылыми
еңбектерін пайдаландым: С.Б. Мақыш, О.И Лаврушина, Баян Көшенова, Сайденов
А.Г., Досниязова А.К., Ғ.С. Сейiтқасымов және т.б. авторлар еңбектері.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКІ – БАНКТЕРДІҢ БАНКІСІ: ҚАЛЫПТАСУЫ,
ҚЫЗМЕТТЕРІ МЕН ОПЕРАЦИЯЛАРЫ
1.1 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі – еліміздің Орталық банкі
ретінде қалыптасуы мен даму
Бүгінде қаржы секторының барлық сегменттерінде құрылымдық реформалар
жүргізілуде. Қазақстан Республикасының банк жүйесі банк қызметтері бойынша
әлемдік стандарттарға өтуді қолға алды. Еліміздің зейнетақы және төлем
жүйелері ТМД елдері ішіндегі ең дамыған жүйелер болып отыр. Біздің қаржы
жүйеміздегі Ұлттық Банк басқа елдерге үлгі ретінде алынуда. Осылайша
Қазақстан Ұлттық Банкі ТМД елдерінің жалғыз орталық банкі қызметін
атқаруда. Ал осындай жетістікке жетіп отырған Орталық банкіміздің
қалыптасуы мен даму тарихына тоқталып өтіп және қандай реформалардың
жүргізілгендігін талдап көрейік.
Қазақстан Республикасында банктiк жүйенi реформалаудың қажеттiлiгi,
дүниежүзiлiк банктiң мамандарының пiкiрiнше, қысқа мерзiмдi мекемелер
категориясының бар болуымен түсiндiрiледi және оларды өз кезегiнде
макроэкономикалық реформасын жүргiзуде кедергi етуi мүмкiн деп санайды.
Бiрiншi категорияға орталықтандырылған экономикадан мұра болып қалған
мақсатты несие мен банктiк тәжiрибенi мемлекеттiк үлестiру жүйесiнiң ескi
тәжiрибесiмен келiсiлген қаржылық ресурстарды дұрыс орналастырмау мәселесi;
екiншi категория мәселерiне банктердiң “сапасыз” қарыздары мен мемлекеттiк
зиянды кәсiпорындарын жатқызады. Бұл мәселелер несие беруге қабiлеттi және
жеке кәсiпорындардың қаржылық ресурстарға қол жеткiзуiне кедергi болып,
банктiк қаржылық ресурстардың өмiршең емес кәсiпорындардың пайдасына
кетуiне жол бередi.
Өз егемендiгiн алғанға дейiн Қазақстан Республикамызда банк жүйесi
болған жоқ. Елде КСРО - ның орталықтанған банк-несие жүйесiнiң филиалдары
мен бөлiмшелерi қызмет көрсеттi. Сондықтанда Қазақстанда банк жүйесiнiң
қалыптасуы мен дамуы қазан төнкерiсiне дейiнгi патшалық Ресейдiң және КСРО
– ның банк жүйесiмен тығыз байланысты. Сондықтан мен елiмiздiң банктiк
жүйесi туралы өз егемендiгiн алған 1991 жылдан бастап қалыптасуы мен
жүргiзiлiп жатқан реформаларға тоқталғым келдi.
Қазақстан Республикасының қазiргi банк жүйесiнiң құрылуы 1990 жылдың
желтоқсанында ҚазКСР – нiң Жоғары Кеңесi қабылдаған “Банктер және банк
қызметi туралы” Заңынан бастау алады. Қазақ Кеңес Социалистiк
Республикасының территориясында жинақталған несие ресурстары осы Заң шыққан
күннен бастап Республика меншiгi болып саналды. Мемлекеттiк банк
республиканың меншiгi және оның Орталық банкi болып саналды. Оның айналымға
монополиялы құқықпен ақша белгiлерiн эмиссиялауға, ақша-несие қатынастарын
реттеуге, мемлекеттiк бюджеттiң кассалық жұмысын жүргiзуде, республика
территориясында коммерциялық банктер ашуға рұқсат беретiн құқығы болды.
Қазақстан Ұлттық Банкi өз мiндеттерiн орындау кезiнде пайда табу
мақсатын басшылыққа алмауға тиiс. Екiншi деңгейдегi банктердiң түрлерi,
құқықтық мәртебесi, оларды құрудың, қызметiнiң және таратудың тәртiбi
Қазақстан Республикасының банк заңдарымен белгiленедi. Қазақстан Ұлттық
Банкiнiң нормативтiк құқықтық актiлерi Қазақстан Ұлттық Банкi Қазақстан
Республикасы Заңдарының негiзiнде және оны орындау мақсатында өз құзырына
жататын мәселелер бойынша банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге
асыратын барлық банктердiң, ұйымдардың, олардың клиенттерiнiң, Қазақстан
Республикасының аумағында тұратын басқа да заңды және жеке тұлғалардың
мiндеттi түрде орындауына жататын нормативтiк актiлер шығарады.
Қазақстан Ұлттық Банкi Қазақстан Республикасы Заңдарының негiзiнде
және оны орындау мақсатында өз құзырына жататын мәселелер бойынша банк
операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын барлық банктердiң,
ұйымдардың, олардың клиенттерiнiң, Қазақстан Республикасының аумағында
тұратын басқа да заңды және жеке тұлғалардың мiндеттi түрде орындауына
жататын нормативтiк актiлер шығарады.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң нормативтiк актiлерi - "Қазақстан Ұлттық
Банкiнiң Хабаршысы", "Вестник Национального Банка Республики Казахстан"
ресми басылымдарында қазақ және орыс тiлдерiнде жарияланады. 9
Қазақстан Ұлттық Банкi - заңды тұлға. Қазақстан Ұлттық Банкi
мемлекеттік мекеме ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды тұлға болып табылады,
оның дербес балансы болады және өзiнiң филиалдарымен, өкiлдiктерiмен және
ұйымдарымен бiрге бiртұтас құрылым құрайды. Қазақстан Ұлттық Банкiнiң
орталық аппараты Алматы қаласында орналасады. Қазақстан Ұлттық Банкi
Қазақстан Республикасында және одан тыс жерлерде өз филиалдары мен
өкiлдiктерiн аша алады.
Қазақстан Республикасының Үкiметi мен Қазақстан Ұлттық Банкi өз
қызметiн Қазақстан Республикасының Үкiметiмен үйлестiрiп отырады. Қазақстан
Ұлттық Банкi мен Үкiмет жалпымемлекеттiк маңызы бар болжалды iс-қимыл мен
қол жеткен нәтижелер жөнiнде бiр-бiрiн хабардар етiп отыруға және ұдайы
консультациялар алысып отыруға мiндеттi.
Қазақстан Ұлттық Банкi өз жұмысында Үкiметтiң экономикалық саясатын
ескерiп отырады және оны егер мұның өзi оның негiзгi функциясын атқаруына
әрi ақша-кредит саясатын жүзеге асыруына қайшы келмесе, жүзеге асыруға
жәрдемдеседi.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң Төрағасы немесе оның орынбасарларының бiрi
Үкiмет мәжiлiстерiне кеңесшi дауыс құқымен қатысуға хақылы.
Үкiмет Қазақстан Ұлттық Банкiнiң мiндеттемелерi бойынша жауап
бермейдi, сол сияқты Қазақстан Ұлттық Банкi де осындай жауапкершiлiктi
өзiне алатын кездердi қоспағанда Үкiметтiң мiндеттемелерi бойынша жауап
бермейдi.
Қазақстан Ұлттық Банкi - Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаржысын
орналастырылады. Қазақстан Ұлттық Банкi Үкiмет шоттары бойынша төлем
жүргiзедi, өзге де операцияларды жүзеге асырады, сондай-ақ оған басқа да
қызметтер көрсетедi.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң жарғылық капиталы мемлекетке тиесiлi болады
және бөлiнбеген таза кiрiстен аударымдар жасау жолымен, кемiнде 20 миллиард
қазақстан теңгесi мөлшерiнде қалыптастырылады.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң құрылымы мен органдарына:
• Қазақстан Ұлттық Банкi - тiке бағыныстағы схемасы бар бiртұтас
орталықтандырылған құрылым.
• Қазақстан Ұлттық Банкiнiң органдары Басқарма мен Директорлар кеңесi
(Директорат) болып табылады.
• Қазақстан Ұлттық Банкiнiң құрамына департаменттерден тұратын
орталық аппарат пен басқа бөлiмшелер, филиалдар, өкiлдiктер және
ұйымдар кiредi.
Қазақстан Ұлттық Банкi өз балансындағы мүлiктi иелену, пайдалану мен
билiк жүргiзу құқығын Қазақстан Ұлттық Банкiнiң Басқармасы белгiлеген
тәртiппен дербес жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Үкiметiн Қазақстан Ұлттық Банкiнiң тiкелей
қаржыландыруына жол берiлмейдi.
Қазақстан Ұлттық Банкi Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгiмен
келiсе отырып, Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң және жергiлiктi атқарушы
органдардың мемлекеттiк бағалы қағаздарының айналысын реттеудi жүзеге
асырады.
1.2 Ұлттық Банктің экономикадағы атқаратын қызметтерi мен операциялары
Ұлттық Банктiң негiзгi мiдеттерi – ұлттық валютаның iшкi және сыртқы
тұрлаулылығын қамтамасыз ету. Оларға:
• Ақша айналымы, несие, банктiк есеп айырысу мен валюталық қатынастарды
ұйымдастырады;
• Ақша, несие және банк жүйелерiнiң тұрақты қызметiн қамтамасыз етедi;
• Несие берушiлер мен салымшылардың , сондай-ақ шетел валютасын сатып алу –
сату және айырбастау операцияларын жүргiзетiн банктiк және басқа
ұйымдардың мүддесiн қорғау және олардың жұмысын бақылау сияқты
мемлекеттiң экономикалық саясатын жүргiзедi. 1, 74 б.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң қызметтерi мен операциялары.
Ұлттық Банк “Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi туралы” Заңға сәйкес
мынадай қызметтер мен операцияларды орындайды:
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң функциясы, өкiлеттiгi және құқықтары:
• Қазақстан Республикасының мемлекеттiк ақша-кредит саясатын жүргiзедi,
банкноттар мен тиындардың Қазақстан Республикасының аумағындағы бiрден-
бiр эмитентi болып табылады, бағалы қағаздар эмиссиясын жасайды.
Қазақстан Ұлттық Банкi эмиссия жасайтын бағалы қағаздар мемлекеттiк
бағалы қағаздар болып табылады және олар жөнiнде Қазақстан Ұлттық
Банкi мiндеттемелер алады.
• Қазақстан Республикасының Үкiметiмен келiсiм бойынша Қазақстан
Республикасы Үкiметiнiң мемлекеттiк қарыздарына қызмет көрсетуге
қатысады және Қазақстан Ұлттық Банкiнiң мемлекеттiк қарыздарына қызмет
көрсетедi;
• Банктерге, сондай-ақ Қазақстан Ұлттық Банкi Басқармасының шешiмi
бойынша Қазақстан Ұлттық Банкiнде банк шоттарын ашқан заңды тұлғаларға
кредит беруге құқылы. Банктер үшiн соңғы сатыдағы кредитор болып
табылады;
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң Басқармасы белгiлейтiн тәртiппен және
шартпен банктердiң және басқа ұйымдардың алған кредиттерi бойынша
Қазақстанның Ұлттық Банкi алдындағы борыштарын қайта құрылымдауға құқылы;
1) Банк операцияларының мынадай түрлерiн жүргiзу тәртiбiн айқындайды:
банктердiң және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын
ұйымдардың корреспонденттiк шоттарын ашу және жүргiзу; жеке және заңды
тұлғалардың металл шоттарын ашу және жүргiзу, оларда осы тұлғаға тиесiлi
тазартылған қымбат бағалы металдардың нақты мөлшерi көрсетiледi;
кассалық операциялар; аударымдық операциялар; есепке алу операциялары;
жеке және заңды тұлғалардың, оның iшiнде корреспондент банктердiң
тапсыруы бойынша олардың банк шоттары бойынша есеп айырысуларды жүзеге
асыру; банкаралық клиринг; сейфтiк операциялар; төлем карточкаларын
шығару; банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды инкассациялау; шетел
валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру; чек кiтапшаларын шығару;
аккредитив ашу (ұсыну) және растау мен ол бойынша мiндеттемелердi
орындау;
2) Қазақстан Республикасының заң актілерiнде белгіленген жағдайларда
қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөнiндегi
уәкiлетті мемлекеттiк органға (бұдан әрi - уәкiлетті орган) банк
операцияларының жекелеген түрлерi бойынша уәкілетті органның лицензия
беру мүмкіндігі туралы қорытынды береді, сондай-ақ осындай қорытынды
берудің тәртібін айқындайды;
• Қаржы рыногындағы сыйақының рыноктық ставкаларына ықпал етудi жүзеге
асырады.
• Қазақстан Республикасында ақша төлемдерi мен аударымдарын жүзеге асыру
тәртiбiн, жүйесi мен нысанын белгiлейдi, банктер, банк операцияларының
жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдар арасында Қазақстан
теңгесiмен ақша аударымдарының уақтылы және кiдiрiссiз жүргiзiлуiн
қамтамасыз ететiн төлем жүйелерiнiң жұмыс істеуін ұйымдастырады,
сондай-ақ қадағалауды жүзеге асырады, банктердiң, банк операцияларының
жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың өздерi пайдаланатын
автоматтандырылған жүйелер мен банк ақпаратын қорғаудың сенiмдi,
қауiпсiз болуын қамтамасыз ету жөнiндегi ең төменгi талаптарын
белгiлейдi; Банк операцияларын жүзеге асырған кезде электрондық банк
қызметiн көрсету ережелерiн белгiлейдi;
• Қазақстан Республикасында валюталық реттеу мен валюталық бақылауды
жүзеге асырады және валюта операцияларының барлық түрлерiн жүргiзуге
құқылы;
1) қызметiнiң бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын
ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғаларға валюталық операциялар
жүргiзуге, қолма-қол шетел валютасында бөлшек сауданы жүзеге асыруға және
қызмет көрсетуге, сондай-ақ шетел валютасымен айырбастау операцияларын
ұйымдастыруға лицензиялар бередi;
2) банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдарға:
банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды инкассациялауға; банкаралық
клирингке; сейф операцияларына; төлем карточкаларын шығаруға лицензиялар
бередi;
3) Қазақстан Ұлттық Банкінің лицензиясы негiзiнде инкассациялау жөнiндегi
операцияларды жүзеге асыратын заңды тұлғалардың, сондай-ақ қызметiнің
бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру болып
табылатын заңды тұлғалардың жарғылық капиталының ең төменгi мөлшерiн және
қалыптастыру тәртiбiн белгiлейдi;
4) қызметiнiң бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын
ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғаларға әдiлет органдарында
мемлекеттiк тiркелуге рұқсат бередi;
• Банк қызметi, ақша төлемдерi мен аударымдары, заң актілерімен
белгiленген өкiлеттiк шегiнде валюталық операцияларды жүзеге асыру
мәселелерi бойынша барлық банктердiң, банк операцияларының жекелеген
түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың және олардың клиенттерiнiң
мiндеттi түрде орындауына жататын нормативтi құқықтық актiлер
шығарады, сондай-ақ олардың сақталуын қадағалауды жүзеге асырады;
1) барлық қаржы ұйымдары орындауға мiндеттi бухгалтерлiк есепкe алу және
операцияларды автоматтандыру жүйелері мәселелерi жөніндегі нормативтік
құқықтық актілерді әзiрлейдi және бекітеді, сондай-ақ Қазақстан Ұлттық
Банкінің лицензиясы негiзiнде банк операцияларының жекелеген түрлерiн
жүзеге асыратын ұйымдардың Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есепке
алу және қаржылық есептiлiк туралы заңдарының талаптары мен буxгалтерлік
есепке алу стандарттарын сақтауын бақылауды жүзеге асырады;
2) операцияларды автоматтандыру жүйелеріне қойылатын талаптарды барлық
қаржы ұйымдарының сақтауын бақылауды, оның iшiнде уәкiлеттi органның
қызметкерлерiн тарта отырып тексерулер арқылы бақылауды жүзеге асырады;
• Бухгалтерлiк есепке алу және қаржылық есептiлiк жүйелерiн реттеу
жөнiндегi уәкiлеттi органмен келiсе отырып халықаралық қаржылық
есептiлiк стандарттарымен реттелмеген және ол арға қайшы келмейтiн
мәселелер бойынша бухгалтерлiк есептiлiк стандарттарын, сондай-ақ
оларға әдiстемелiк ұсыныстарды әзiрлейдi және бекiтедi;
1) уәкілетті мемлекеттік органның құзыретіне кіретін мәселелер жөнінде
онымен келісе отырып, статистикалық есеп беру тізбесін, нысандарын,
мерзімдерін белгілейді;
2) уәкiлеттi органмен келiсiм бойынша барлық қаржы ұйымдарының және
Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген жағдайларда олардың
аффилиирленген тұлғалары қаржылық есептiлiгінің халықаралық стандарттарға
сәйкес келетiн тiзбесi мен нысандарын, сондай-ақ табыс ету мерзiмдерi мен
тәртiбін белгілейдi;
3) валюталық реттеу мен бақылау мәселелерi бойынша есептiлiк тәртiбiн,
нысандарын және табыс ету мерзiмдерiн белгiлейдi;
4) банктердiң және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге
асыратын ұйымдардың үй-жайларын күзету мен жайластыруды ұйымдастыру жөнiнде
орындалуға мiндеттi талаптарды тиiстi уәкілеттi органдармен келiсiм бойынша
белгiлейдi; 9
• Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң келiсiмi бойынша, ақша төлемдерi мен
аударымдары реттеу мақсатында, егер заң актiлерiнде өзгеше көзделмеген
болса, банктердiң, банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге
асыратын ұйымдардың және барлық шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң
банк шоттары бойынша жүзеге асыратын төлемдердiң кезегiн белгiлеуге
құқылы;
• Қазақстан Ұлттық Банкi өзiне жүктелген функцияларды жүзеге асыруына
жәрдемдесетiн және (немесе) қаржы рыногының инфрақұрылымының бiр
бөлiгi болып табылатын ұйымдарды құруға және олардың қызметiне
қатысуға құқылы;
• Қолма-қол банкноттар мен тиындарды есепке алу, сақтау, тасымалдау және
инкассациялау тәртiбiн белгiлейдi, банкноттар мен тиындарды сақтауды,
тасымалдауды және инкассациялауды қамтамасыз етуге қатысады,
банкноттар мен тиындардың резервтегi мемлекеттiк қорын құрайды;
• Қазақстан Республикасы банктерiнiң жиынтық балансы мен өз балансын
жасайды және оны үнемi жариялап отырады;
• Елдің есептiк төлем балансын, халықаралық инвестициялық ұстанымын және
жалпы сыртқы борышын бағалауды қалыптастырады, төлем балансының қысқа
мерзiмдi, орташа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi болжамды бағаларын
әзiрлеуге қатысады, валюталық операцияларды тiркеудi және мемлекеттiк
кепiлдiктерi жоқ мемлекеттiк емес сыртқы заемдар бойынша шарттардың
мониторингiн жүзеге асырады;
• Ақшаны клиенттің банктік шотына қате есептелгені анықталған кезде оны
алып қоюға құқығы бар, банктік шоттан ақшаны алуға оның келісімін
растайтын құжаттар бар болса, клиенттің банктік шотын дебеттеуге
құқылы;
• Мемлекеттiк органдар мен қаржылық ұйымдар үшiн кадрлар даярлауға және
қайта даярлауға қатысады;
• Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнiң бiрыңғай қазынашылық
шотына қызмет көрсетедi;
1) өз функцияларын жүзеге асыру мақсатында банктерден, олардың
қауымдастықтарынан (одақтарынан) және мемлекеттiк органдардан, жеке және
заңды тұлғалардан қажеттi ақпарат алуға құқылы;
2) Қазақстан Ұлттық Банкiнiң нормативтiк құқықтық актiлерiне сәйкес
вексельдердi қайта есептеудi жүзеге асырады;
3) Қазақстанның Ұлттық Банкi мен Қазақстан Республикасының Үкiметi
арасында жасалатын және ресми басылымдарда жарияланатын сенiмгерлiкпен
басқару туралы шарттың негiзiнде Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын
сенiмгерлiкпен басқаруды жүзеге асырады;
4) Қазақстанның Ұлттық Банкi мен Қазақстан Республикасы Үкiметінің немесе
басқа да заңды тұлғалардың арасында жасалатын сенiмгерлiкпен басқару туралы
шарттардың негiзiнде активтердi сенiмгерлiкпен басқаруды жүзеге асырады.
Қазақстанның Ұлттық Банкi мен Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң арасында
жасалатын сенiмгерлiкпен басқару туралы шарттар ресми баспа басылымдарында
жарияланады;
5) банк шоттарының режимiн белгiлейдi;
6) ең төменгі резервтік талаптардың нормативтерiн белгiлейдi және олардың
орындалуын бақылауды жүзеге асырады;
7) банктер операциялары мен мәмiлелерiнiң жекелеген түрлерi бойынша
сандық шектеулердi белгiлейдi;
8) Қазақстан Республикасының заң актілерiнде айқындалған банк қызметiн
және бағалы қағаздар рыногындағы кәсiби қызметті тиiстi лицензиялар алмай-
ақ жүзеге асырады;
9) лицензиаттарға Қазақстан Республикасының банктiк және валюталық
заңдарын бұзғаны үшін өз құзыретi шегiнде ықпал ету шараларын және
санкциялар қолданады;
10) банктерге және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге
асыратын ұйымдарға банк қызметi, ақшаны есепке алу, оның төлемдерi мен
аударымдарын, валюталық операцияларды жүзеге асыру мәселелерi бойынша
нормативтiк құқықтық актiлердi бұзған жағдайда, оларға өз құзыретi шегiнде
банктік және валюталық заңдарда белгіленген тәртiппен ықпал ету шараларын
және санкциялар қолданады;
11) жеке және заңды тұлғаларға инвестициялық және коллекциялық
монеталарды сату бағасын белгілейдi;
12) Қазақстан Ұлттық Банкiнiң бағалы қағаздармен операциялар жүргiзу
тәртiбiн белгiлейдi;
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң ұлттық валютамен операциялары және мәмiлелерi
Қазақстанның Ұлттық Банкi ұлттық валютамен мынадай операциялар
жүргiзедi:
1) осы Заңда көзделген жағдайларды қоспағанда, Қазақстан Ұлттық Банкiнде
ашылған банк шоттарының иелерiне бiр жылдан аспайтын мерзімге
өтімділігі жоғары, тәуекелсіз бағалы қағаздармен және басқа да
активтермен қамтамасыз етiлген кредиттер бередi;
2) өтеу мерзiмi бiр жылдан аспайтын, саудаға шығарылған бiрiншi сыныпты
эмитенттердiң вексельдерiн қайта есепке алады;
3) мемлекеттiк бағалы қағаздарды сатып алады және сатады;
4) Қазақстанның Ұлттық Банкi кредиттердi қамтамасыз ету үшiн жарамды деп
есептейтiн депозиттiк сертификаттарды, борыштық бағалы қағаздарды
сатып алады және сатады;
5) депозиттердi қабылдайды, ақша төлемi мен аударымдарын жүзеге асырады,
бағалы қағаздар мен өзге де құндылықтарды сақтауға және басқаруға
қабылдайды;
6) туынды қаржы құралдарымен операцияны жүзеге асырады;
7) қажет болған жағдайда Қазақстан Республикасының аумағындағы және одан
тыс жерлердегi банктер мен қаржы ұйымдарында шоттар ашады;
8) чек жазып бередi және вексельдер бередi;
9) егер осы Заңда тікелей тыйым салынбаған болса, басқа банк
операцияларын, сондай-ақ өз міндеттеріне сәйкес өз атынан мәмілелерді
жүзеге асырады.
ҚР-ның Ұлттық Банкi “банктердiң банкi” ретiнде ең басты мақсаты
экономиканы төлем құралдарымен үздiксiз жабдықтауды қамтамасыз ету және
елдiң барлық несие жүйесiнiң қызмет етуiне жағдай жасау, есеп айырысу
жүйесiн қалпына келтiру, банк қызметiн реттеу болып табылады. Ол басқа
қаржы – несие құралдарымен бәсекелеспейдi және өз қызметiнде пайданы табу
мақсатын көздемейдi. Оның клиенттерi – коммерциялық банктер және басқа да
несиелiк мекемелер болып табылады. Осыдан келiп, Ұлттық Банкiнi
“банктердiң банкi” деп атайды.
Осылайша, бірінші тарауда Ұлттық Банктің қалыптауын, қызметтері мен
операцияларын талдап өттім, ал енді екінші тарауда Ұлттық Банктің
экономиканы реттеу саясаттары туралы айтып өтсек.
2. ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУДЕГІ САЯСАТТАРЫ ЖӘНЕ АҚША-НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ
2.1 Ұлттық Банктің жүргізетін ақша-несие саясаты
Бүгiнгi күнi Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң ақша-несие
саясатының құралдарын нақты қарай отырып, оларды бiрнеше көрсеткiштерге
бөлуге болады:
- ықпал ету нысаны бойынша- тiкелей және жанама. Ақша-несие реттеудiң
тiкелей ықпал ету әдiстерi реттелетiн объектiге тiкелей ықпал етуге
мүмкiндiк бередi, олар басқаруы жоғары деңгейде орталықтандырылған елдерге
тән, сондай-ақ нарықтық экономикалы елдерде мына тарихи ерекшелiктерге орай
пайдаланылады:
- тiкелей ықпал ететiн объектiлер бойынша - ақша ұсынысы
мен ақша сұранысы;
- реттеу барысында белгiленетiн параметрлер бойынша сандық
және сапалық;
- уақыт аралығына негiздеп- ақша-несие реттеудiң қысқа
және ұзақ мерзiмдi құралдары;
- ықпал ету ауқымы бойынша- жалпы және iрiктемелi; 11
Ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемiн, сыйақы
мөлшерлемесiн өзгертуге, жалпы банк жүйесiнiң қызметiн реттеуге бағытталған
шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегi
субъектiсi – Ұлттық Банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық
Банк тарапынан реттеу объектiлерiне экономикадағы қолма-қол және қолма-қол
ақшасыз жиынының жиынтығы жатады.
Шаруашылық жағдаятына байланысты ақша-несие саясатының екi түрi бар:
1) рекстрикциялық ақша-несие саясаты;
2) экспанциялық ақша-несие саясаты.
Рекстрикциялық ақша-несие саясаты - екiншi деңгейлi банктердiң
несиелiк операциялар көлемiн шектеуге және қатаң шарт белгiлеуге, сондай-ақ
сыйақы мөлшерлемесiнiң деңгейiн арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспанциялық ақша-несие саясаты – несие беру көлемiн кеңейтумен,
айналымдағы ақша жиынының өсуiне бақылаудың әлсiздiгiмен және сыйақы
мөлшерлемесiнiң төмендеуiне байланысты сипатталады. Соңғы жылдардағы ақша-
несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгенiң
тұрақтылығын қамтамасыз ету. 1, 79-80 б.
Ақша саясатының құралдарын төмендегiдей топтастыруға болады:
Ақырғы мақсат:
а) экономиканың өсуi;
ә) толық жұмысбастылық;
б) бағаны тұрақтандыру;
в) төлем балансын тұрақтандыру.
Аралық мақсат:
• ақша жиыны;
• пайыз мөлшерлемесi;
• айырбас курсы.
Құралдары:
• несие берудiң лимитi, пайыз мөлшерлемесiн тiкелей реттеу;
• мiндеттi резервтер нормасының өзгеруi;
• есептеу мөлшерлемесiнiң өзгеруi;
• ашық нарықтағы операциялар.
Аралық мақсаттар нарықтық жағдайда тiкелей орталық банктiң жанама
құралдары арқылы жүзеге асырылады.
Бұл мақсаттарға жетуге Ұлттық Банк ақша-несие саясатын жүргiзуде.
Нысанаға алатын ақша базасы келесiдей ақша-несие саясатының негiзгi
құралдарының көмегiмен реттеледi: 4, 144 б.
• қайта қаржыландыру мөлшерлемесi: ресми мүдделендiру мөлшерлемесi
деңгейiн белгiлеу;
• Қазақстан Ұлттық Банкi жинақталатын ең төменгi мiндеттi резервтер
нормасын белгiлеу, оның iшiнде сырттан тартылған қаражаттарды
мерзiмiне, көлемiне және түрлерiне байланысты жiктеу;
• мемлекеттiң бағалы қағаздарын сатып алу және сату бойынша ақша
нарығындағы операцияларды жүргiзу;
• банктерге және үкiметке несие беру;
• валюталық нарықтағы басқыншылық;
• кейбiр жағдайларды несиелiк операциялардың жекелеген түрлерiнiң
деңгейi мен көлемiне тiкелей сандық шектеулер енгiзу;
• ресми есепке алу (дисконттық) мөлшерлемесi.
Қазақстан Ұлттық Банкi операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру
мөлшерлемесiн , сол сияқты басқа да мүдделендiру мөлшерiн белгiлейдi. Ресми
қайта қаржыландыру мөлшерлемесiн ақша нарығының жалпы жағдайына несие
бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейiне байланысты белгiлейдi.
Қазақстан Ұлттық Банкi мүдделендiру мөлшерлемесi саясатын мемлекеттiк ақша-
несие саясаты жүзеге асырылатын аумақтағы нарықтың мүдделендiру
мөлшерлемесiне әрекет ету үшiн пайдаланады.
Қазақстан Ұлттық Банкi пайыз саясатының басты мақсаты – айналыстағы
теңге деңгейiн көтере отырып, несиеге деген сұранысты азайту, соның
нәтижесiнде ақша жиыны және инфляцияның өсуiн төмендетудi қамтамасыз ету
болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесi, шын мәнiсiнде пайыз үшiн
төлемдер өз кезегiнде шығынның көлемiн құрайды. Демек, жаңа пайыз саясаты
алдағы уақытта немесе белгiлi бiр уақыт аралығында өзiнiң нәтижелерiне қол
жеткiзуi тиiс.
Қазақстандағы инфляциямен күресуiң тағы да маңызды факторы – шетел
валютасына деген артық сұранысты төмендету болып табылады.
Әлемдiк тәжiрибеде мiндеттi резервтердiң өте жоғары деңгейде болуы,
банк жүйесiнiң қаржы делдалы ретiндегi тиiмдiлiгiн нашарлатып, ал ең
төменгi резервтер нормасының артуы несиелiк ресурстардың экономикаға
құйылуына тосқауыл болатындығын көрсетедi.
Ұлттық Банк екiншi деңгейдегi банктер үшiн, олардың нормативтердi
орындауына байланысты ең төменгi резервтiк талаптарды орындау барысында
банктерге келесiдей екi тәсiлдi қолданады:
1) мiндеттi резервтеу;
2) резервтеудiң баламалы тәртiбi.
Орталық банк неғұрлым мiндеттi резервтердiң нормасын жоғары
тағайындаған сайын, коммерциялық банктердiң операцияларды жүзеге асыруға
пайдаланатын қаражаты аз болады. Резерв нормасының өсуi ( rr ) ақша
мультипликаторын төмендетiп, ақша жиынының азаюына алып келедi. Сонымен
Орталық банк мiндеттi резервтер нормасын өзгерте отырып , ақша ұсынысының
динамикасына әсер етедi.
Ақша-несие саласындағы теориялық ережелердi қорытындылай келе, ақша-
несие саясатының құралдары жүйелендi:
Кесте 1 – Ұлттық Банктің жүргізетін негізгі саясаттары
Ақша-несие Ықпал ету құралы Қолдану мақсаты
саясатының
құрамдастары
Ақша саясаты Ашық нарықтағы Ақша массасының мөлшерiн
операциялар реттеу: артық болғанда
кемiту, ол инфляция қарқының
Валюталық басқыншылық өсуiне әкеп соқтырады;
тапшылық кезiнде кеңейту, ол
3. Ұлттық банктiң несие ЖIӨ төмендеуiне,
саясаты экономиканың
демонетизациясын салықтардан
4. Мiндеттi резевтерiнiң бұлтаруға, көлеңкелi
мөлшерi экономикаға әкеп соқтырады
5. Пруденциалдық шаралар
Несие саясаты Ұлттық банкiнiң операциялары Ақша массасының депозиттiк
бойынша пайыздық бөлiгiне әсер ету мақсатында
мөлшерлемелер несиелiк ресурстарға
сұраныспен ұсынысты реттеу
Пруденциалдық шаралар
Валюталық Валюталық басқыншылық Ұлттық валютаның бағамын
саясат реттеу, валюталық режимдi
либерализациялау
Жоғары инфляция жағдайындағы экономикалық саясат мiндеттерiнiң бiрi
тиiмсiз инвестицияларға жол бермеу және бiруақытта мөлшерлеменiң
экономикаға күйрететiн әсерiнен сақтап қалуға мүмкiндiк беретiн оңды
пайыздық мөлшерлеме деңгейiн iздестiру болып табылады.
Ашық нарықтағы операциялар ақша-несие саясатының ең бiр басымды
құралдарының бiрi болып табылады. Орталық банктiң ашық нарықтағы
операциялары меншiк ноталарын да қоса алғанда құнды қағаздарды сату немесе
сатып алу арқылы ақша жиынының мөлшерiн реттеудi жүзеге асыруға мүмкiндiк
бередi. Айналымда артық ақша болса, Ұлттық Банк меншiк ноталарын немесе
Қаржы министрлiгiнiң операторы ретiнде банктер мен басқа да қаржы
институттарына бастапқы дилерлерге мемлекеттiк құнды қағаздарды сата
бастайды, осымен ол айналымдағы ақша жиынының бөлiгiн алады және банк
резервтерiн қысқартады. Осымен қатар мемлекеттiк құнды қағаздармен
жүргiзiлетiн операциялар бюджет тапшылығын қаржыландырудың инфляциялық емес
көзi болып табылады.
Ақша-несие саясаты арқылы реттеудiң бiрi есеп мөлшерлемесiн өзгерту.
Мұндай тiркеу мөлшерлемесiн пайдаланатын Орталық банк коммерциялық
банктерге несие бередi. Егерде есеп мөлшерлемесi өсетiн болса, онда Орталық
банктен қарыз алу азаяды, демек коммерциялық банктiң қарыз беру
операциялары азаяды және коммерциялық банктер қымбат несие алғаннан соң,
қарыз пайыз мөлшерлемесiн өсiредi. 4, 145 б.
Несиенiң азаюы және ақшаның қымбатауы барлық жүйеге таралады.
Экономикада ақаша ұсынысы төмендейдi. Әдетте тiркелген мөлшерлеме нарықтағы
банкаралық мөлшерлемеден төмен болады, бiрақ Орталық банктен несие алу
белгiлi әкiмшiлiк қиындақтарға тiреледi.
Ақша-несие саясатының мәнi айналымдағы ақша мөлшерiн өзгерту жолымен
экономикалық жағдайға ықпал етуге негiзделедi. Монетарлық билiктердiң
тиiстi құралдары болса да, алайда әр түрлi экономикалық бағыттар арасында
ақша ұсынысының экономикаға ықпал етуiне қатысты әртүрлi келiспеушiлiктер
орын алуда. Ақша-несие саясатынының негiздемесi, оның стратегиясы мен
тактикасын белгiлеу алдымен теориялық қағидаларды айқындауды және оның iшкi
тетiктерiн ашуды талап етедi.
Ақша жиынын зерделеу дәстүрлерi көптеген он жылдар бойы терең
теориялық әзiрлемелердi қамтиды, олар iс жүзiндегi әрекеттер негiзi ретiнде
пайдаланылады. Басты мәселе-осы салада дүниежүзiлiк ғылыми бiлiм әлеуетiнiң
қолданылуы, бұған мына құбылыстар кiредi:
-экономикалық және институционалдық ерекшелiктердi ескере
отырып,ақшаның баламалы айқындамасын қалыптастыруы;
- орталық банктiң ақша жиынын бақылау мүмкiндiгi анықтау;
- ақша жиынына ықпал ету құралдарын талдау және олардың
салыстырма тиiмдiлiгi;
Кесте 2 - Ақша-несие реттеу тетiгiнiң үлгiсi 4, 156 б
Ақша-несие реттеу тетiгiнiң үлгiсi
Ақша-несие реттеу
Ақша-несие реттеу құралдары (ресми пайыздық мөлшерлемелер,
мiндеттi резерветер нормалары, валюталық басқыншылық, мемлекеттiк
қарызды басқару, банктерге несие, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz