Дебиторлық борыштар есебі (алынуға тиісті шоттар)

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Дебиторлық борыштар есебі (Алынуға тиісті шоттар).

2.1. Дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары – Дебиторлық борыштар (Алынуға
тиісті шоттар) деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы
бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін (алынатын)
уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті
борыштар және ұзақ мерзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді.
Бұл борыштардың есебі “Алынуға тиісті шоттар” бөлімінің шоттарында
есептеледі.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелінетін)
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
- ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала
төленген) төлем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық борышы;
- басқадай дебиторлық борыштар.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома
басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми
берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша борыштар
(дебиторлық борыштар) иелік ету құқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты
актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ “дебиторлық борыш”
дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты
активте қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық
борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың есептелген уақыты
мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық
борышы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық
борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға жеңілдіктерін
(скидки) және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық сома
бойынша есептеледі. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық
борыштар “Ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар” болып есептеледі. Дебиторлық
борыштардың пайда болған (есептелінген) уақыты мен өтелу уақытының
арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп жағдайларда
ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде сатып
алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардың бұндай қадамға баруының
басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының
көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін (скидки)
пайдалану ұйымның күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді.
Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері (скидки) терминімен (сөзімен)
бірге сауда жеңілдігі термині (сөзі) қатар қолданылады. Өз экономикасын
нарықтық жолмен жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда жеңілдігін
тауарларды сатудағы жарнама ретінде пайдаланады. Ұйымдардың сауда
жеңілдігін қолдануының мақсаты баға жеңілдіктерін (скидки) пайдаланғандағы
жағдаймен бірдей деп айтуға болады.
Кейбір жағдайларда сапасының төмендігінен немесе тауарлардың ақау болу
себебінен сатылған тауарларды қайтаруға тура келеді. Бұндай тауарларды
қайтарып алу сатушы ұйымдар үшін тиімсіз болады. Сондықтан да кәсіпорын
сатып алушы заңды немесе жеке тұлғаның осы тауарлар бойынша борыш
сомаларының мөлшерін қысқарту туралы талабын қабылдауға келісуіне тура
келеді. Әрине аталған жеңілдікті жасау ұйымның келіп түсуге (алынуға)
тиісті табыстарының көлемін азайтатындығы сөзсіз. Бұл жағдайда ұйымның
бухгалтериясында жасалынған жеңілдік сомасына :
Д-т: Баға шегерімі – шоты
К-т: Алынуға тиісті борыштар – шоты
түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
Егер сатылған тауар ұйымға қайтарылған болса, ол үшін жазылатын
бухгалтерлік жазу мына түрде бейнеленеді:
Д-т: Сатылған тауарлардың қайтарылымы – шоты
К-т: Алынуға тиісті борыштар – шоты
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық борыштар есебін жүргізу
барысында мына төменде аталған құжаттарды (есептік тіркелімдерді)
қолданады:
нөмірі 7 – Журнал-ордер – “Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы”
деп аталатын шотының кредиті бойынша;
нөмірі 8 – Журнал-ордер – “Алынуға тиісті қосылған құн салығы”,
“Есептелген пайыздар”, “Басқадай дебиторлық борыштар” және “Берілген
аванстар” деп аталатын шоттардың кредиті бойынша;
нөмірі 9 – Журнал-ордерге қосымша тізімдеме – “Берілген аванстар”
шотының дебеті бойынша;
нөмірі 10 – Журнал-ордер – “Күдікті қарыздар бойынша резерв”, “Алдағы
кезең шығындары” шоттарының несие (кредиті) бойынша;
нөмірі 11 – Журнал-ордер – “Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің
борышы” шотының және “Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебторлық борышы”
шотының кредиті бойынша жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа
дебиторлық борыштардың есебіне талдамалық (аналитикалық) есептің
карточкалары, ажырату парақшалары (қағаздарын), бухгалтерлік анықтамалары
және тағы да басқа тіркелімдер (құжаттар) қолданылады. Жалпы есеп
тіркелімдерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын
бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек. Халықаралық
бухгалтерлік есеп стандартында (соның ішінде Америка Құрама Штаттарының
бухгалтерлік есеп стандартында) ұйымның бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу
барысында қолданатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру
формалары қарастырылмаған. Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен бас
бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең
қарапайым әдісін таңдап, шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті.
Шоттарға келетін болсақ, олар негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын,
эпизодтық болып бөлінеді және олар басқадай операцияларды қолданады.
Дебиторлық борыштар шоттарында есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың
толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар бойынша
шоттарды корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі.
Мұндағы басты мақсат - әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын,
толықтығын анықтау болып табылады. Дебиторлық борышты есептеудегі басты
мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп
жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) қашан
сатылғанын тануында. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда,
тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу
құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп танылады.
Дебиторлық борыштар келесідей бөлімдерден тұрады:
“Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы”.
“Күдікті қарыздар бойынша резервтер”.
“Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борышы”.
“Басқадай дебиторлық борыш”.
“Алдағы кезең шығындары”.
“Берілген аванстар”.
Яғни осы жоғарыда аталған баптар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың
басқа заңды немесе жеке тұлғалардан алашақ сомалары дебиторлық борыш болып
табылады.

2.2. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың
есебі.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі
бухгалтерлік есептің мынадай шоттарында жүреді:
301 “Алынуға тиісті қарыздар” шоты;
302 “Алынған вексельдер” шоты;
303 “Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқадай қарыздары” шоты.

Осы шоттар бойынша жасалатын есептің ұйымдастырылуын қарастырайық.
301 “Алынуға тиісті борыштар” шотында жөнелтілген өнім (тауарлар),
орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін төлеуге банк қабылдаған
есептесу құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық борыштар
ағымдағы (немесе қысқа мерзімдегі) дебиторлық борыштар, яғни бір есептік
кезеңнің ішіндегі және ұзақ мерзімдегі дебиторлық борыштар, яғни бірнеше
есептік кезеңді қамтитын болып екіге бөлінеді.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу бойынша
бухгалтерлік есепте келесі жазулар жазылады:
Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауарлардың, істелінген жұмыстардың
және көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына сәйкес мына төмендегідей
шоттардың корреспонденциясы жасалады: 801 “Сатылған дайын өнімнің
(жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құны”, 802 “Сату үшін алынып, сатылған
тауарлардың өзіндік құны” шоттары дебеттелі де, 221 “Дайын өнім”, 222
“Алынған тауарлар”, 900 “Негізгі өндіріс”, 910 “Өз өндірісінің шала
өнімдері”, 920 “Қосалқы өндіріс” және басқа шоттары кредиттеледі. Қаржылық
инвестицияларды, материалдық емес активтерді, негізгі құралдарды сатқан
кезде тиесілі шығыстар шоттары дебеттеліп, актив шоттары кредиттеледі (121-
125, 101-103, 106, 141-144, 401-403).
Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауардың, атқарылған жұмыстың,
көрсетілген қызметтердің сату құнына 301-ші шоты дебеттеледі де, 701
“Сатылған дайын өнімнен (жұмыстардан, қызметтерден) түскен табыс”, 702
“Алынған тауарларды өткізуден түскен табыс” және басқа шоттары
кредиттеледі.
Осыған ұқсас шоттардың корреспонденциясы негізгі құралды (722 шоттың
кредиті), материалдық емес активтерді (721 шоттың кредиті), бағалы
қағаздарды (723 шоттың кредиті) сатқан кезде жасалады. Осы жасалған
корреспонденциямен бірге қосымша құн салығына (ҚҚС) 301 шоты дебеттеліп,
633 шоты кредиттеледі.
Сатып алушыларға және тапсырыс берушілерге төлеу үшін берілген есеп
айырысу-төлем құжаттарын төлегеніне қарай 431 “Валюталық шотындағы нақты
ақша”, 441 “Есеп айырысу шотындағы нақты ақша”, 451 “Кассадағы нақты ақша”
дебеттеледі де, 301 “Алынуға тиісті қарыздар” шоты кредиттеледі.
Егер сатып алушылар мен тапсырыс берушілер шартқа сәйкес жабдықтаушыға
аванс төлесе (431, 441, 451 шоттардың дебеті, 661 “Тауарлы-материалдық
босалқылармен жабдықтау үшін алынған аванстар” немесе 662 “Орындалатын
жұмыстар және көрсетілетін қызметтер үшін алынған аванстар” шоттардың
кредиті), онда сатып алушылар мен тапсырыс берушілер төлеген аванс сомасын
шегеріп барып төлем жасайды.
Жабдықтаушы кәсіпорынның бухгалтериясы бұрынырақ төленген авансты
есепке алады да, ол: 661 және 662 шоттарының дебеті және 301-ші шотының
кредиті бойынша көрініс табады.
Егер алынуға тиіс шоттар алғашқыда шетел валютасымен, содан соң
теңгемен көрсетілсе, онда олардың есептік кезеңнің соңына пайда болған оң
айырмасы 301 шоттың дебетінде және 725 шоттың кредитінде көрсетіледі, ал
теріс айырмасы 844 шот дебетінде және 301 шоттың кредитінде көрініс табады.

Дебиторлық қарыздар соларға байланысты түсетін табысты салыстырғанның
нәтижесінде ғана танылады, бірақ табыстан баға бойынша да, сату бойынша да
берілген жеңілдіктермен (скидки) қоса, сатудан қайтарылған тауарлардың құны
шегеріледі.
Баға мен сатудан берілген жеңілдіктер 712 “Сатудан жасалған
жеңілдіктер”, 713 “Бағадан жасалған жеңілдіктер” деген шоттары дебеттеліп,
301 шоты кредиттеледі, ал қайтарылған тауарға 711 “Сатылған тауарлардың
қайтарылуы” шоты дебеттеліп, 301 шоты кредиттеледі. Осыған сәйкес,
бұрындары есептелген ҚҚС да түзетіліп жазылады.
Айдың аяғындағы 301 шоты бойынша сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің өздеріне келген (босатылған) тауарлы-материалдық запастар және
орындалып, қабылданған жұмыстар мен қызметтер үшін өтелмеген борыштың
қалдығын көрсетеді.
Дебиторлық борыш айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететін
болғандықтан, шаруашылық жүргізуші субъектілер бірінші кезекте олардың
айналымдылығын талдайды. Әдетте, дебиторлық борыштың айналымдылығы 30-дан
90 күнге дейін тең болады, егер де осы мерзімнен асып кетсе, онда оны
мерзімі өтіп кеткен деп санайды.
Сондықтан кейінгі кездері дебиторлық қарызды талап ету факторингтік
компанияларға жүктейді.
Факторингтік операциялардың есебі. Факторинг, басқаша айтқанда,
қаржылық агент болып табылады және ол үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп
беру үшін қызмет етеді.
Ондай қаржылық агент болып банктерде басқа да несиелік, коммерциялық
ұйымдар бола алады, бірақ олар аталған қызметті жүзеге асыру үшін
лицензиясы болуы керек. Бірақ кез-келген кәсіпорын немесе ұйым факторинг
қызметімен шұғылданбастан бұрын екі жақтың да несие қабілеттілігін
тексереді және көрсеткен қызметі үшін, өз құнын берген кәсіпорын автоматты
түрде төлеуге тиіс. Бұл арада өзінің дебиторлық қарызын талап ету құнын
берген кәсіпорын мен факторинг компаниясы келісім-шартқа отырады. Ондай
келісім-шарт ашық та, жабық та (конфиденциалды) болуы мүмкін.
Осы келісім-шартта, клиентке құқын өзіне қайтарып беру мәселесі де
айтылады, яғни регресс құқы да қарастырылады. Факторингтік қызметтің құны
көрсететін қызметтің түріне, қаржылық жағдайына және т.б. факторларына
тәуелді болып келеді.
Мысал. “Жол-Өткен” ЖШС “Тасты” ААҚ-на 326250 теңгеге тауарды
беретіндігі жөнінде келісім шартқа отырған. Енді осы жеткізіп берген
тауарына толық төлемін алу үшін “Жол-Өткен” ЖШС факторингтік компаниясымен,
яғни “Жуан-төбе” ААҚ-мен келісім шартқа отырады.
Келісім шарттың жағдайы бойынша факторингтік компания “Жуан-төбе” ААҚ
(қаржылық агент) “Жол-Өткен” ЖШС-тік “Тасты” ААҚ-на тауарды жөнелткеннен үш
күннің ішінде “Жол-Өткен” ЖШС-тің есеп айырысу шотына ақшаны аударуы тиіс.
Шын мәнінде, “Тасты” ААҚ жасалған контрактының 80% құнын бірден аударған,
ал қалған контрактының құнынан (20%) марапаттау сомасы ұсталып, содан
қалған сомасы аударылған. Келісім-шартқа сәйкес марапаттау сомасы, несие
мөлшерлемесі сияқты 38% жылдық мөлшерлемесінің деңгейінде ұсталған.
Қаражаттың айналымдық мерзімі 18 күнді құраған. Факторинг келісім-шарты
бойынша марапаттау сомасы 1,9% [(38%*18 күн)360 күн] құраған және сол
сомасы төлеуге қабылданған.
Енді біз шоттар корреспонденциясын жасап көрейік.

Қатар Шаруашылық операцияларының Сомасы, Шоттар
№ корреспонденциясы
мазмұны
теңге
дебет кредит
1 3 4 5
2
Жабдықтаушы кәсіпорында (“Жол-Өткен” ЖШС)
Контрактының шарты бойынша “Жол-
1. Өткен” ЖШС “Тасты” ААҚ-на тауарды
жөнелтті:
- жөнелтілген тауардың нақты 196875 802 222
өзіндік құнына 281250 301 702
- келісім шарттың құнына 42187 301 633
- ҚҚС (15%)
Қаржылық агенттен (“Жуан-төбе”
2. ААҚ) жөнелтілген тауардың 80%
алынды 258750 441 687
Қаржылық агентке көрсеткен
3. қызметі үшін марапаттау сомасы
шығысқа жатқызылды 6199 831 687
Қалған 20% қаржылық агенттен
4. алын- ды, бірақ осы сомадан
марапаттау сомасы шегерілді
58488,5 (323437,5 * 20% - 6199) 58488 441 687
Қарыздарына зачет жасалды 323437 687 301
5.
Қарыз – кәсіпорында (“Тасты” ААҚ)
“Жол-Өткен” ЖШС-тен жөнелтілген
1. тауар “Тасты” ААҚ-на келіп түсті:
- тауар құнына 281250 222 671
- ҚҚС (15%) 42187 331 671
Қаржылық агенттің талап еткен
2. сомасы, алынған тауар үшін 323437 334 441
төленді
Қарыздарына зачет жасалды 323437 671 334
3.
Қаржылық агентте (“Жуан-төбе” ААҚ)
Факторинг келісім шарты бойынша
1. “Жуан-төбе” ААҚ-ы қарыз соманың
80% аударды 258750 334 441
Факторинг бойынша марапаттау
2. сомасы есептелінді [6199 теңге
(323437,5 * 1,9%)] 6199 332 724
“Тасты” ААҚ-нан талап етілген
3. қаржы сомасы алынды 323437 441 687
Факторинг келісім шартының
4. жағдайы бойынша “Жуан-төбе”
ААҚ-на 20% қалған сомасы
аударылды (бірақ бұл жерде 58488 334 441
марапаттау сомасы шегерілді)
Қарыздарына зачет жасалды 323437 687 332, 334
5.

Қойылған талапқа жеңілдік берудің келісім-шарты бойынша жасалатын
операциялардың есебі. Бір заңды тұлға (цедент1) келісімшарт бойынша екінші
бір заңды тұлғаның (цессионерге2) қандай да бір міндеттемесін (тауарлы-
материалдық құндылықтарды жеткізіп бергені, атқарған жұмысы, көрсеткен
қызметі үшін төлемді) орындаған кезде өзінің заңды құқықтық талабын
(цессия3) толық немесе ішінара көлемде азайтып немесе төмендетіп береді.
Міндеттеменің негізінде кредиторға жататын құқықтық талап бұрындары
берілген тұлғадан басқа тұлғаларға өтуі мүмкін. Бұл жерде кредитордың
құқысының басқа тұлғаға өтуі регрессивтік4 талап болып табылмайды. Бұл
кезде кредитор бірінші заңды тұлғаның келісімін талап етпейді, егер ол заң
актілері мен келісім-шартқа қайшы келмесе. Құқық талабын азайту
міндеттемелеріне жауап беретін кредиторларды ауыстыру болып табылады.
Кей жағдайда кредитордың келісімінсіз міндеттемелердің талабын азайтуға
болмайды, өйткені жаңадан пайда болған кредитор бірінші кредиторға келеңсіз
жағдай туғызуы мүмкін:
- тауар нарығында ол кредитор бәсекелес болып табылуы мүмкін;
- кредитор мен қарыз беруші (талабын азайтып беруші кәсіпорынның)
бұрындары олардың арасында шаруашылық даудың болуы мүмкін;
- кредитор мен қарыз беруші бір-бірімен байланысты тараптар немесе бір-
бірінен бөлетін тұлғалары (аффилирлік) болуы мүмкін және т.б.
Бұл жағдайда кредитор басқа бір кредиторға өзінің заңды талабын берер
алдында бірінші кредитормен келісіп алады.
Құқықтық талапты, әдетте, азайтылған сомасына береді, яғни дебиторлық
қарыздан аз сомаға, сондықтан ол цедентте зиянның, ал цессионда табыстың
пайда болуына әкеледі. Егер де талап құқығы дебиторлық борыштан артық
сомаға жасалатын болса, онда ол сәйкесінше, цедентте табысты, ал
цессионерде зиянды алатындығын көрсетеді.
Мысал. “Қызыл-жайылма” ЖШС “Иінсексеуіл” ААҚ-мен 471250 теңгеге үш
күннен кейін жеткізіп беретін тауардың құнын төлейтін келісім-шартқа
отырған. Бірақ төлем дер кезінде төленбегендіктен “Қызыл-жайылма” өзінің
заңды құқықтық талабын (цессия) беру үшін “Жаңғылды” ААҚ-мен келісімшартқа
отырған, бұл келісім-шартта мынадай талаптар болған:
1 вариант (нұсқа). “Жаңғылда” ААҚ (цессионер) 5 күннің ішінде,
келісімшартқа отырғаннан кейін, “Қызыл-жайылма” ЖШС-тің (цедент) есеп
айырысу шотына контракты құнының 100% төленуін талап еткен.

1 Цедент – кредитор, басқа тұлғаға өзінің құқын азайтып беруші.
2 Цессионер – тұлға, өзіне басқа біреудің құқықтық талабы
берілгендіктен, кредитор болып табылады.
3 Цессия – басқа тұлғаға міндеттемесіндегі талабын азайту немесе өзінің
заңды құқын біреуге беру.
4 Регресс талабы – бұрындары берілген заң талабын қайтарып алу немесе
қайтару.

Енді осы операциялармен байланысты шоттар корреспонденциясын келтіріп
көрейік.

Қатар Шаруашылық операцияларының Сомасы, Шоттар
№ мазмұны корреспонденциясы

теңге
дебет кредит
1 4 5
2 3
Цедентте (“Қызыл-жайылма” ЖШС)
“Қызыл-жайылма” ЖШС “Иінсексеуіл”
1. ААҚ-на контракт жағдайы бойынша
тауарды босатты:
- тауар нақты өзіндік құны
бойынша босатылды 243750 802 222
- келісімшарт құнына 406250 301 702
- ҚҚС сомасына (15%) 60937 301 633
Қарызды сомасын жаңа дебиторға
2. (цессионерге) цессия келісімшарты
бойынша жатқызылды 467187 303 301
Қарастырылған келісімшарттың
3. негіз-інде цессионардан цессия
сомасы келіп түсті, жөнелтілген 467187 441 303
тауар үшін
Қарыз кәсіпорында (“Иінсексеуіл” ААҚ)
Контракт жағдайы бойынша
1. “Иінсексеуіл” ААҚ-ы
“Қызыл-жайылма” ЖШС-тен тауарды
алды: 406250 222 671
- тауардың өзіндік құны бойынша 60937 331 671
- ҚҚС сомасына
Цессия келісімшарты бойынша жаңа
2. кредитор “Жаңғылды” ААҚ-ы алған
тауары үшін, талап етілген
сомасын аударды 467187 334 441
Қарыздары зачетқа жатқызылды 467187 671 334
3.
Цессионарда (“Жаңғылды” ААҚ)
Қарызданушы кәсіпорынның 467187 303 687
1. (“Иінсексеуіл” ААҚ) цессия
келісімшарты бойынша дебиторлық
қарыздарын құрастырды
Келісімшарт бойынша жасалған 467187 687 441
2. сомасы “Қызыл-жайылма” ЖШС-не
аударылды
“Иінсексеуіл” ААҚ-на талап 467187 441 303
3. етілген қарыз сомасы келіп түсті

Енді біз цессия келісім-шарттарындағы төлем сомасын анықтаудың бір
бөлігі өзгерген жағдайдағы цедент пен цессионардың корреспонденциясын
қарастырып көрейік.
2 вариант (нұсқа). “Жаңғылды” ААҚ (цессионер) 5 күннің ішінде “Қызыл-
жайылма” ЖШС-ке келісім-шарттағы ақшаның 85% аудартқан, ал қалған 15%
“Жаңғылды” ААҚ-ы өзіне марапаттау ретінде қалдырған.

Қатар Шаруашылық операцияларының Сомасы, Шоттар
№ корреспонденциясы
мазмұны
теңге
дебет кредит
1 4 5
2 3
Цедентте (“Қызыл-жайылма” ЖШС)
Тауарды босату операциясы
1. 1-вариантқа (нұсқа) ұқсас
жасалады
Цессия келісімшарты бойынша жаңа 397109 303 301
2. дебиторға (цессионарға) қарыз
сомасын есептен шығарады 397109
(467187 * 85%)

Дебиторлық қарыздың есептік және 70078 821 301
3. келісімшарттық құндарының
арасындағы айырмасы шығысқа
жатқызылды 70078 теңге (467187 -
397109)
Жаңа дебитор – цессионардан 397109 441 303
4. (“Жаңғылды” ААҚ-нан) босатылған
тауарға қатысты, цессия
келісімшартында қарастырылған
сомасы келіп түсті
Цессионарда (“Жаңғылды” ААҚ)
Цессия келісімшарты бойынша 397109 303 687
1. қарызданушының дебиторлық борышы
қалыптасты
Дебиторлық қарыздың есептік пен 70078 303 727
2. келісімшарттық құнының арасындағы
айырмашылығы көрініс тапты
“Қызыл-жайылма” ЖШС-ке тиесілі 397109 687 441
3. сомасы аударылды
Қарызданушыдан (“Иінсексеуіл” 467187 441 303
4. ААҚ-нан) талап етілген сомасы
алынды
Қарыздары зачетқа жатқызылды 70078 687 303
5.

3 вариант (нұсқа). “Жаңғылды” ААҚ (цессионар) келісім-шартқа қол
қойғаннан кейін 5 күн өткеннен кейін, “Қызыл-жай ылма” ЖШС-нің (цедент)
есеп айырысу шотына өз талабын азайтқаны (жеңілдік жасағаны) үшін 500000
теңге деңгейінде ақшаны аударған.
Қатар Шаруашылық операцияларының Сомасы, Шоттар
№ корреспонденциясы
мазмұны
теңге
дебет кредит
1 3 4 5
2
Цедентте (“Қызыл-жайылма” ЖШС)
Цессия келісім-шарты бойынша жаңа
1. дебитор қарыз сомасын өтеген 467187 303 301
1
2 3 4 5
Қалыптасқан дебиторлық қарыз бен
2. несие келісім-шарты бойынша
өтеуге түскен соманың айырмасы
көрініс тапты:
- қалыптасқан табыс сомасына 28533 303 727
- ҚҚС сомасына (15%) 4280 303 633
Жаңа дебитор “Жаңғылды” ААҚ
3. алынған тауарға тиесілі, яғни
келісімшартта қаралған сомасы
келіп түсті 500000 441 303
Цессионарда (“Жаңғылды” ААҚ)
Қарызданушы цессия келісімшарты
1. бойынша деб. қарызы қалыптасқан 467187 303 687
Қарызданушыдан талап етілетін
2. сомасы мен цессия келісімшарты
бойынша нақты төленген қарыз
сомасының арасындағы айырмасы
шығысқа жатқызылды
32813 теңге (500000 - 467187) 32813 821 687
“Қызыл-жайылма” ЖШС-ке тиесілі
3. сомасы аударылды 500000 687 441
“Иінсексеуіл” ААҚ-нан талап
4. етілетін қарыз сомасы келіп 467187 441 303
түсті.

302 “Алынған вексель” шотында жөнелтілген тауарлар (жұмыстар,
қызметтер) үшін алынған вексельдердің есебі жүргізіледі. Дебиторлық қарызды
жабу ретінде вексель ұстаушының алған векселі бухгалтерлік есепте 302
шотында және 301 шоттың кредитінде көрсетіледі. 302 шотта пайыздық та,
пайыздық емес те есептелінеді. Пайыздық вексель бойынша 302 шотында, 1
“Вексель бойынша алынатын пайызы” деп аталатын субшоты ашылуы мүмкін.
Енді вексельдің не екеніне жақынырақ тоқталайық.
Вексель дегеніміз – оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт біткен
соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын жазбаша
борыштық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі, сондай-ақ капиталды
қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель құнды қағаздардың
ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді.
Вексель белгіленген қатал нысанында жазылған жазбаша борышқорлық
міндеттеме болып саналады. Вексель өзінің иесіне міндеттеменің мерзімі
өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетілген соманы төлеуді
талап етуге даусыз құқық береді. Вексельді толтырушы, яғни ол вексель
бойынша төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель беруші
деп аталады. Ал вексель бойынша төлем алушы тұлға ремитент болып табылады.
Вексельдің жалпы түрін мына төмендегі суреттен көруге болады:

Егер вексель бойынша есеп айырысу бір жыл мерзім аралығында (ішінде)
жүргізілетін болса, ремитент алынған вексельді баланстың актив бөлімінің
өтімділігі жоғары активтер бабында көрсетуі керек. Соған сәйкес вексель
беруші осы соманы өз балансының қысқа мерзімді міндеттемелер бөліміндегі
берілген вексельдер бабында көрсетеді. Вексельдің өтелу мерзімі болып
вексель бойынша төлем жүргізілетін уақыт алынады, яғни вексель қызметінің
аяқталатын уақыты есептелінеді. Әдетте вексельдер пайдаланылуы барысында
бір немесе бірнеше міндетті орындайды. Бұндай міндеттерге мыналарды
жатқызуға болады:
- дебиторлық қарыздың өтелу мерзімін белгілі бір уақытқа ұзарту;
- шот –фактураға немесе басқа да құжаттарға қарағанда дебиторлық
берешекті нақты дәлелдеу;
- пайыз түрінде төлем алу үшін негіз;
- айналымға жіберілу мүмкіндігі.
Бухгалтерлік есепте вексельдер сатылған, вексельге айырбасталған
тауарлар және қызметтердің нарықтық құнымен, ақшалай баламасымен немесе
барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы (дисконтталған) құнымен есептелінеді.
Жалпы сомасы дегеніміз бұл пайыз есептелінетін сома болып табылады. Ал
вексель бойынша алынған төлемнің осы жалпы сомадан артығы пайыз сомасы
болып есептелінеді. Вексельдің атаулы (номиналдық) құны вексельде
көрсетілген пайыз сомаларын қоспағандағы вексель айналымы мерзімінің
соңындағы төленуге тиісті ақшалардың сомасы болып табылады.
Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша вексельдер жай және аударылмалы
деп аталатын екі түрге бөлінеді.
Жай вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кезде вексель ұстаушыға
белгіленген сомада ақша төлеуді вексельді беруші өзіне ешқандай шарт қоймай-
ақ міндеттейтін құжат болып табылады, яғни қарапайым тілмен айтқанда
вексель берушінің вексель алушыға ақшалай төлем жасауға міндеттемесін
білдіреді. Жай вексель борышкердің (қарызгердің) жазбаша міндеттемесі болып
саналады. Вексельде оның берілген уақыты, борышкерлік міндеттеменің сомасы,
төленілетін мерзімі мен жері, төлем төлеуге тиісті кредитордың аты
көрсетіліп, борышкердің, яғни вексель берушінің қолы қойылуы керек.
Айналым үдерісі кезінде вексель бір адамнан екінші адамға арнайы
тіркеліп жазылғаннан кейін ғана беріледі. Табыстау жазбасы вексельдің теріс
жағында немесе қосымша парағында жазылады.
Аударылмалы вексель – (тратта) кредитордың (транссангтың) қарызгерге
(трассатқа) белгілі бір соманы үшінші заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға
(ремитентке) төлеу жайлы жазбаша өкімі болып саналады. Яғни оның жай
вексельден ерекшелігі, аударылмалы вексельде вексель ұстаушының төлеушіге
вексельде көрсетілген ақша сомасын үшінші бір адамға эмитентке төлеу туралы
жазбаша бұйрығын бере алады.
Вексельдерді сонымен қатар пайыздық және пайызсыздық деп екіге бөлуге
болады.
Пайыздық вексельдердің атаулы құнында төленетін пайыз сомасы өз алдына
бөлек көрсетіледі.
Пайызсыздық вексельдерде пайыздық сома өз алдына бөлек көрсетілмейді,
бірақ ол вексельдің жалпы сомасында қарастырылады.
Вексельдер өздерінің түрлері бойынша коммерциялық, қаржылық және
қазыналық болып үш түрге бөлінеді.
Коммерциялық вексельдер өнім өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдарға ол
өнімді тұтынушы, яғни сатып алушы кәсіпорындар мен ұйымдардың төлем жасау
мерзімінің кешіктірілу себебіне байланысты беретін коммерциялық несиесі
ретінде рәсімделеді.
Қаржылық вексельдер арқылы тауарлық келісім-шарттарға жатпайтын әртүрлі
банктер арасындағы борышкерлік қатынастар рәсімделеді.
Қазыналық вексельдер мемлекеттік қазыналық міндеттемеге жатады. Олар
мемлекеттің ішкі қарыздарын өтеуіне байланысты шығарылады. Қазыналық
вексельдер негізінен дисконтымен бірге номиналынан шегерім жасауды қоса
алғандағы бағасы бойынша банктерге және басқа да кәсіпорындар мен ұйымдарға
сатылады. Ал оларды кері қарай сатып алу толық атаулы құны бойынша
жүргізіледі. Қазыналық вексельдер иелерінің табысын атаулы және сату бағасы
арасындағы айырмашылық құрайды. Жалпы алғанда қазыналық вексельдер банктер
үшін қысқа мерзімге капитал салу нысаны болып табылады. Олар банк арқылы
ақша рыногында пайдаланылады.
Вексельдер эмитенттер бойынша:
Қазынашылық және жекеше.
Төлем түрі бойынша:
Жай және аударылмалы.
Төлем кепілдігінің барлығына қарай:
Қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген.
Төлеу тәртібі бойынша.
Мерзімділік және ұсынушылық вексель болып бөлінеді.
Вексельдерді толтыру мен рәсімдеу белгіленген ережені сақтауды керек
етеді. Құжатта міндетті түрде вексельдік таңба, яғни вексель деген жазу
жазылып, оның ұсынылған күні мен орны (жері), вексельдің сомасы, пайызы,
төлеу мерзімі көрсетілуі қажет. Аударылмалы вексельді трассат (борышкер)
акцептеу керек, ондай болмаған жағдайда трассаттың вексель бойынша ешқандай
міндеттемесі болмайды. Вексель берілген уақытынан бастап төлеу мерзіміне
дейін жабдықтаушының иелігінде болуы, тауарға төлем төлеу үшін басқа заңды
тұлғаға немесе жеке тұлғаға берілуі немесе банк мекемесінен несие алу үшін
пайдаланылуы мүмкін. Вексельдің маңызды деректемесі (реквизиті) болып төлем
мерзімі саналады. Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерия қызметкерлері
вексель бойынша төлем мерзімдерінің сақталуын қадағалап оны бақылап отыруы
қажет. Вексельмен есеп айырысу есебі арнайы “Алынған вексельдер” шотында
жүргізіледі. Бұл шотта сатушылардың сатып алушылар және тапсырыс
берушілермен арадағы олардан алынған вексельдер бойынша есеп айырысу
операциялары жайлы ақпараттар жинақталады.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер үшін вексельдер алынғанда:
Д-т: Алынған вексельдер – шоты
К-т: Алынуға тиісті борыштар – шоты
Ал вексель бойынша сатып алушылардың борыштарының жабылуына, яғни ақша
келіп түскен мерзімінде (пайызсыз):
Д-т: Ақшалар – шоты
К-т: Алынған вексельдер – шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
Айта кететін бір жағдай көптеген уақыттарда вексельде көрсетілген сома
бойынша пайыз мөлшері жылдық мерзімге негізделеді. Мысалы: 500000 (бес жүз
мың) теңгеге алты айға вексель алынып және оған қоса жылдық 5 (бес) пайыз
көлемінде төлем төлеу көрсетілген болды деп есептейік. Осы жағдайда біздің
вексель бойынша алуға тиісті сомамыздың мөлшері былай есептелінеді:

500000 + 500000 х 5% х 6 12 = 500000 + 12500 = 512500 теңге.

Егер осы сомадағы вексель алты айға емес тоғыз айға жазылып берілген
жағдайда алынуға тиісті сома мына санға тең болады:

500000 + 500000 х 5% х 9 12 = 500000 + 18750 = 518750 теңге.

Жоғарыда қарастырылған мысалымыз бойынша бухгалтерлік жазуларымыз
келесідей түрде жазылады:
а) вексель алынғанда:
Д-т: Алынған вексельдер – шоты 500000 тг.
К-т: Алынуға тиісті борыштар –шоты 500000 тг.
ә) вексель бойынша сатып алушылардың борыштары есептелген пайыз
сомасымен бірге өтелгенде:
Д-т: Ақшалар – шоты 512500
тг.
К-т: Алынған вексельдер –шоты 500000 тг.
К-т: Пайыз бойынша кірістер – шоты 12500 тг.

Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
борыштары шоттар бойынша жүргізілетін операциялар
№ Шаруашылық операциялардың Шоттар

мазмұны корреспонденциясы
дебет кредит
1 3 4
2
1.Тиеп жіберілген тауарға, өнімге,
көрсетілген қызметке есептелінген сатып
алушы, тапсырыс берушілердің борышы 301 701
2.Тиеп жіберілген тауарға, өнімге,
көрсетілген қызметке есептелінген қосылған 301 633
құн салық сомасы
3.Борыш сомасы бұрын алынған аванс сомасынан
шегерілді 661-662 301
4.Сатып алушы және тапсырыс берушілерден есеп
айырысу шотына келіп түскен сома 441 301
5.Сатып алушы және тапсырыс берушілердің
борышы олардың кредиторлық қарызы есебінен 641-643,
өтелінде 687 301
6.Сатылған (тиеп жіберілген) тауар, өнім,
көрсетілген қызмет үшін алынған вексель 302 301,
321-323
7.Сатып алушы және тапсырыс берушілер берген
вексельдері үшін борыштарын төледі 441 302

Пайыздық емес вексель (марапаттау сомасы жеке көрсетілмейтіндіктен,
вексель номиналдық құны бойынша есептелінеді) бойынша екі қосымша шот
ашылуы мүмкін.
2 “Вексельдің алынған сомасынан марапаттау сомасы шегерілген
(дисконт)”.
3 “Вексель бойынша марапаттау сомасы (дисконт)”.
Алынған вексель бойынша марапаттау сомасы толық көлемде, олардың алған
кезінде келесі қалыпта көрініс табады:

Пайыздық вексель Пайызсыз вексель
Алғашқыда, марапаттау сомасы, толық көлемде болашақ кезеңнің табысы
ретінде есептелінеді
332 шоттың дебеті мен 611 шоттың 302 шоттың 3-ші субшотының
кредиті бойынша көрсетіледі дебетінде және 611 шоттың
кредитінде көрсетіледі
Содан соң, есепті кезең барысында үлесіне сай есептелген пайыз сомасы
табысқа жатқызылады
611 шоттың дебеті мен 724 шоттың 611 шоттың дебеті мен 724 шоттың
кредитінде көрініс табады кредитінде көрініс табады

Мысал. “Шу” ЖШС, “Тасты” ЖШС және “Жуан-төбе” ЖШС өз өнімдерін “Созақ”
ААҚ-на сатқан: 400 мың теңге тауарларды; 1000 мың теңгеге қызмет көрсеткен;
300 мың теңгеге жұмыстарды атқарған. Аталған шаруашылықтардың дебиторлық
қарыздарын өтеу үшін “Сызған” ААҚ оларға жай вексельді берген, берілген
вексельдің жылдық марапаттау мөлшерлемесі 15% құраған, яғни пайыздық
вексель болған: “Шу” ЖШС – 40 күнге, “Тасты” ЖШС – 60 күнге, “Жуан-төбе”
ЖШС – 30 күнге берілген.
Енді осы операциялар бойынша шоттар корреспонденциясын келтіреміз.
№ Шаруашылық операцияларының Сомасы, Шоттар
мазмұны корреспонденциясы
теңге
дебет
кредит
1 2 3 4 5
1.Тауарлар, жұмыстар, қызметтер
сатылды: 1400000 801,802 900,222
- нақты өзіндік құнына 1465517 301 701,702
- келісімшарттың құнына 219828 301 633
- ҚҚС сомасына (15%)
2.Сатылған тауарларға, жұмыстарға,
қызметтерге вексель алынды 1685345 3021 301
3.Алынуға тиесілі марапаттау сомасы
есептелінді: 35416,67 332 611
“Шу” ЖШС 6666,67 тг.
(400000 х 15% х 40 360)
“Тасты” ЖШС 25000 тг.
(1000000 х 15% х 60 360)
“Жуан-төбе” ЖШС 3750 тг.
(300000 х 15% х 30 360)
Жиыны
35416,67 тг.
4.Ай сайынғы марапаттау сомасы табыс
сомасы ретінде танылады: 35416,67 611 724
- Бірінші айда:
“Шу” ЖШС 6666,67 тг. (6666,67 х 30
40)
“Тасты” ЖШС 12500 тг. (25000 х 30
60)
“Жуан-төбе” ЖШС 3750 тг. (3750 х 30
30)
- Екінші айда:
“Шу” ЖШС 1666,67 тг.
“Тасты” ЖШС 12500 тг.
Жиыны
35416,67 тг.
5.Мерзімі жеткеннен кейін вексельдің
де, марапаттаудың да сомасы өтелді:
“Шу” ЖШС:
- вексель бойынша негізгі сомасы
келіп түсті 400000 441 3021
- марапаттау сомасы келіп түсті 6666,67 441 332
“Тасты” ЖШС:
- негізгі сома келіп түсті 1000000 441 3021
- марапаттау сомасы келіп түсті 25000 441 332
“Жуан-төбе” ЖШС:
- негізгі сомасы келіп түсті 300000 441 3021
- марапаттау сомасы келіп түсті 3750 441 332
Жиыны 1735416,67

Мысал. “Тасты” ЖШС 1100 мың теңге тұратын өз тауарын “Созақ” ААҚ-на
сатқан, оның есесіне ол дебиторлық қарызды жабу үшін 1200 мың теңгеге
номиналдық құны бойынша вексель алған. “Созақ” ААҚ-на “Жетісай” ААҚ қарыз
болғандықтан, “Созақ” ААҚ-ы осы қарызды “Тасты” ЖШС-не беруін ұсынған.
Аудармалы вексель (мәмілеге үшінші тұлға қатысады - трассат), пайызсыз
вексель (бұл жерде вексельдің номиналдық құнынан, оның (тауардың) сатылатын
құны асып түседі, өйткені оған марапаттау сомасы қосылады).
Енді осы операциялармен байланысты шоттар корреспонденциясын құрастырып
көрейік.
Есеп кеңсесінің вексельді берумен байланысты операцияларының есебі.
Төлем мерзімі жеткенге дейін вексель ұстаушылар вексель бойынша, ал вексель
сомасын алғаннан кейін, банкіге (есеп кеңсесіне) берілген вексельдің
индоссаменті бойынша жүзеге асырады. Банкіде жасалатын бұндай операциялар,
әдетте, марапатталады (дисконт), сондықтан оны вексельді сату деп те
қарастыруға болады.
Өтеу мерзімі жеткеннен кейін банк өтеу сомасын (вексельдің номиналдық
құнына пайызды қосады) алуды топшылайды, сондай-ақ ол индоссантқа
регрессияны қоюына да құқы бар. Ал бұл индоссанттың банк алдында жауапты
екенін білдіреді.

№ Шаруашылық операцияларының Сомасы, Шоттар
корреспонденциясы
мазмұны
теңге
дебет
кредит
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.