Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету механизмінің экономикалық мазмұнын ашу және салықтық әкімшілік етудегі салықтық тексерудің рөлін теориялық және практикалық тұрғыда негіздеу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Қазақстан Республикасында салық жүйесiндегi салықтық әкiмшiлiк
ету механизмінің теориялық негіздері
1.1 Салық әкімшілігінің экономикалық мазмұны, мақсаты мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Салық әкімшілігінің даму және қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... .16
1.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі салық салу мәселелерін
реттеудегі шетел мемлекеттерінің салық әкімшілік тәжірибесін қолдану ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету механизмдерінің
қызмет ету нәтижелеріне талдау
2.1 Қазақстан Республикасында мемлекеттік салық әкімшілігін жүргізудің
практикалық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.2 Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі Салық Комитеті
бойынша салықтық әкімшілік ету механизмдерін қолдану нәтижелеріне
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
3.Қазақстан Республикасының салық жүйесінің салықтық
әкімшілік ету механизімін жетілдіру жолдары
3.1.Қазақстандағы салық әкімшілігінің өзекті мәселелері және оларды
шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.2Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету механизмін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
1. Қазақстан Республикасында салық жүйесiндегi салықтық әкiмшiлiк
ету механизмінің теориялық негіздері
1.1 Салық әкімшілігінің экономикалық мазмұны, мақсаты мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Салық әкімшілігінің даму және қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... .16
1.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі салық салу мәселелерін
реттеудегі шетел мемлекеттерінің салық әкімшілік тәжірибесін қолдану ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету механизмдерінің
қызмет ету нәтижелеріне талдау
2.1 Қазақстан Республикасында мемлекеттік салық әкімшілігін жүргізудің
практикалық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.2 Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі Салық Комитеті
бойынша салықтық әкімшілік ету механизмдерін қолдану нәтижелеріне
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
3.Қазақстан Республикасының салық жүйесінің салықтық
әкімшілік ету механизімін жетілдіру жолдары
3.1.Қазақстандағы салық әкімшілігінің өзекті мәселелері және оларды
шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.2Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету механизмін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
Тақырыптың өзектілігі. Рыноктық қатынастары дамыған елдерде салықтар экономика мен әлеуметтік хал-аһуалын тұрақты дамытудағы реттеушілік қасиеттері бюджеттік қатынастар мүмкіншілігіне тікелей басқару әдістері ретінде қолданады. Салықтардың жәрдемімен мемлекет қоғамдық қажеттілік пен ресурстар арасындағы, оларды қанағаттандырудағы салыстырмалы тепе-теңдікке қол жеткізіледі. Салықтардың арқасында экология жағынан зиянды өндірістердің кеңейуіне айыппұлдар мен шектеулер енгізе отырып, табиғи байлықтың тиімді пайдаланылуын қамтамасыз етеді.
Салықтар мемлекеттің әртүрлі даму бағдарламасының даму мүмкіншілігіндегі қаржылық қамтамасыз ету және азаматтардың табыстарының деңгейін теңестіру мүмкіншілігіне ие болады. Салық әкімшілігі арқылы қоғамымыздағы келесі мәселелерді шешуге мүмкіншіліктер ашылады: әлеуметтілік – экономиканың қарқынды дамуына мүмкіндік туғызу, жергілікті бюджет мүмкіншілігін арттырудағы олардың өз кірістері мен шығыстарын теңестіруді қамтамасыз ету мүмкіншілігін өсіру, жергілікті бюджеттің трансферттік қаржыландыру мүмкіншіліктеріндегі бей-берекеттілікті жою, салық салу мен салық төлеуден жалтару сыбайластық жемқорлыққа жол бермеу жолындағы бақылауды күшейту, салық және салық салу заңын жүзеге асыруды тұрақты түрде салықтық әкімшілік арқылы бақылау жүргізуді ұйымдастыру және үнемі оның механизмдерін жаңарту.
Экономиканы қайта құруда, оны реттеуде, ел бюджетiнiң кiрiсiн құрастыруда ”Салық әкімшілігінің” алатын орны ерекше. Өйткені, бюджет пен шаруашылық субъектілерінің арасында қарым қатынасты қалыптастыруда фискалды және реттеушілік қызметті жүзеге асыратын салықтық реттеуді жетілдіру бағыттары өзекті мәселелердің біріне айналып отыр.
Елiмiздiң Президентi Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында: “Егер мемлекет қазынасын сақтап, ұлғайтпасақ, егер салықтардың толық көлемде жиналуын қамтамасыз ете алмасақ, ешқашан қалыпты және мықты мемлекет болып саналмаймыз”, - деп атап көрсеткен болатын. Осыған байланысты елiмiзде әлi де болса салық салу жүйесiне жаңа өзгертулер мен толықтырулар енгiзiлiп, салықтық әкімшілік ету әдістерін тиiмдi ұйымдастыру шаралары жүргiзiлiп жатыр.
Салық әкімшілігі саясаты облысындағы негізгі бағыт - мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы қатынастардың жаңа типін қалыптастыру басты негізде салық жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі он бес жылдан астам уақыт бойы әрекет етуде және де осы уақытқа дейін қатаң сынаудың обьектісі болуын жалғастырып келеді. Еліміздің жеке салық қызметінің ұйымдасқан күніне бастағандығы он сегіз жыл ішінде біздің тәуелсіз мемлекетіміздің салық жүйесін қалыптастырып және оның, әрі қарай дамуына сәйкес салықтық әкімшілікті жүргізу арқылы жұмыстар да атқарылуды.
Салықтар мемлекеттің әртүрлі даму бағдарламасының даму мүмкіншілігіндегі қаржылық қамтамасыз ету және азаматтардың табыстарының деңгейін теңестіру мүмкіншілігіне ие болады. Салық әкімшілігі арқылы қоғамымыздағы келесі мәселелерді шешуге мүмкіншіліктер ашылады: әлеуметтілік – экономиканың қарқынды дамуына мүмкіндік туғызу, жергілікті бюджет мүмкіншілігін арттырудағы олардың өз кірістері мен шығыстарын теңестіруді қамтамасыз ету мүмкіншілігін өсіру, жергілікті бюджеттің трансферттік қаржыландыру мүмкіншіліктеріндегі бей-берекеттілікті жою, салық салу мен салық төлеуден жалтару сыбайластық жемқорлыққа жол бермеу жолындағы бақылауды күшейту, салық және салық салу заңын жүзеге асыруды тұрақты түрде салықтық әкімшілік арқылы бақылау жүргізуді ұйымдастыру және үнемі оның механизмдерін жаңарту.
Экономиканы қайта құруда, оны реттеуде, ел бюджетiнiң кiрiсiн құрастыруда ”Салық әкімшілігінің” алатын орны ерекше. Өйткені, бюджет пен шаруашылық субъектілерінің арасында қарым қатынасты қалыптастыруда фискалды және реттеушілік қызметті жүзеге асыратын салықтық реттеуді жетілдіру бағыттары өзекті мәселелердің біріне айналып отыр.
Елiмiздiң Президентi Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында: “Егер мемлекет қазынасын сақтап, ұлғайтпасақ, егер салықтардың толық көлемде жиналуын қамтамасыз ете алмасақ, ешқашан қалыпты және мықты мемлекет болып саналмаймыз”, - деп атап көрсеткен болатын. Осыған байланысты елiмiзде әлi де болса салық салу жүйесiне жаңа өзгертулер мен толықтырулар енгiзiлiп, салықтық әкімшілік ету әдістерін тиiмдi ұйымдастыру шаралары жүргiзiлiп жатыр.
Салық әкімшілігі саясаты облысындағы негізгі бағыт - мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы қатынастардың жаңа типін қалыптастыру басты негізде салық жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі он бес жылдан астам уақыт бойы әрекет етуде және де осы уақытқа дейін қатаң сынаудың обьектісі болуын жалғастырып келеді. Еліміздің жеке салық қызметінің ұйымдасқан күніне бастағандығы он сегіз жыл ішінде біздің тәуелсіз мемлекетіміздің салық жүйесін қалыптастырып және оның, әрі қарай дамуына сәйкес салықтық әкімшілікті жүргізу арқылы жұмыстар да атқарылуды.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтің халыққа Жолдауы.-Астана. Елорда, 13 ақпан 2009ж.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтің Қазақстан халқына «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» атты Жолдауы.-Астана қаласы, 28 қаңтар 2011 жыл
3. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі) (2011.24.01. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен), 2011ж.
4.Қазақстан Республикасының «Салықтар және бюджетке төленетiн басқа да мiнтеттi төлемдер туралы» Салық кодексi 10.12.2008 жылғы №99-IV Заңы.
5. Құлпыбаев С., Интыкбаева С.Ж., Мельников В.Д «Қаржы негіздері» Жоғары оқу орындарына арналған оқулық. Алматы, 670б. 2009ж
6.Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. Шет мемлекеттердің салықтары. Оқу құралы. А., 2004 ж. 16 б
7.Основным направлением налоговой политики Правительства // Бюллетень бухгалтера № 8, 2009 г.
8. Үмбеталиев А. Д., Керимбек Ғ.Е. «Салық және салық салу»: оқулық – Алматы, Экономика: 2006 ж.
9. Дарибекова А.С. Налоги и налогообложение: Учеб. Пособие для студентов экономического факультета. Караганда: Изд-во Карагандинского института актуального образования « Болашақ», 2009
10.Салық жүйесін реформалау, Б.Е. Ерданова., «Болашақ» университеті, 2010ж
11. Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Г.А. Основы налогобложения.- Оқу құралы. Алматы. 2002 ж. 6-бет.
12. Б.Аймаков. Налоговая система в условиях рыночных отношений./ Финансы Казахстана. 2005ж. №9.47бет.
13. Алматы қаласы Әуезов ауданы бойынша салық басқармасының жылдық түсіндірмелік есебі 2-Н 2008, 2009, 2010ж
14. ҚР Қаржы Министрлігінің 2008,2009, 2010 ж. арналған салықтық түсімдер туралы статистикалық бюллетен есебі
15. С.А. Шырынбекова. Салық бақылауын ұйымдастырудың қажеттілігі мен негізгі принциптері. // ҚазЭУ хабаршысы. 2009. №4. 144-147 беттер.
16.Нурумов А.А. ҚР салық жүйесінің дамуының негізгі нәтижелері мен бағыттары.// Қаржы –қаражат.2008ж. №2. 25-30 бет.
17. Сейсенова А. Некоторые аспекты правового знания налоговой политики РК.// Саясат -2009ж. №11.
18. Т.Белобородова.Основные задачи и правовая основа налоговой службы в РК.// Вестник налоговой службы РК. №5. 2009г.
19.Л.Бреннер. Автоматизация контроля для повышения качества государственных услуг по учету и отчетности.// Вестник налоговой службы РК. №2. 2008г.
20. Е. Галиев, А. Аушанов. Административные правонарушения в области налогообложения // Юрист, 2009ж., №2, с.53.
21. А.Герун. Автоматизация налоговых органов.// Вестник налоговой службы РК. №2.2008г.с.17.
22. Н.Рахметов. ҚР салық қызметінің даму стратегиясы.//Вестник налоговой службы. №2.ақпан. 2010ж.
23. Вестник НС РК. №3, 2009г.
24. ҚР ҚМ СК Төрағасының № 734 бұйрығымен бекітілген салық қызметі органдырының стратегиясы. 12.10.2010 ж.
25. Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің 30.09.2008 жылғы №474 «Салық органдары қызметкерлерінің кәсіби этикасы туралы» жарлығы
26.А.Зейнельгабдин. Налоговый контроль –проблемы и пути совершенствования.// Налоги и финансы. №3.2008г.
27.Салықтық әкімшілендіру жүйесін жетілдіру, «Бухгалтер Хабаршысы» №1 (19), қаңтар 2009, Е. Беков, ҚР ҚМ Салық комитетінң салықтық ағарту басқармасының бастығы.
28. Заң және заман газеті, 2010ж. №10. 5-6 бет.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтің Қазақстан халқына «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» атты Жолдауы.-Астана қаласы, 28 қаңтар 2011 жыл
3. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі) (2011.24.01. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен), 2011ж.
4.Қазақстан Республикасының «Салықтар және бюджетке төленетiн басқа да мiнтеттi төлемдер туралы» Салық кодексi 10.12.2008 жылғы №99-IV Заңы.
5. Құлпыбаев С., Интыкбаева С.Ж., Мельников В.Д «Қаржы негіздері» Жоғары оқу орындарына арналған оқулық. Алматы, 670б. 2009ж
6.Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. Шет мемлекеттердің салықтары. Оқу құралы. А., 2004 ж. 16 б
7.Основным направлением налоговой политики Правительства // Бюллетень бухгалтера № 8, 2009 г.
8. Үмбеталиев А. Д., Керимбек Ғ.Е. «Салық және салық салу»: оқулық – Алматы, Экономика: 2006 ж.
9. Дарибекова А.С. Налоги и налогообложение: Учеб. Пособие для студентов экономического факультета. Караганда: Изд-во Карагандинского института актуального образования « Болашақ», 2009
10.Салық жүйесін реформалау, Б.Е. Ерданова., «Болашақ» университеті, 2010ж
11. Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Г.А. Основы налогобложения.- Оқу құралы. Алматы. 2002 ж. 6-бет.
12. Б.Аймаков. Налоговая система в условиях рыночных отношений./ Финансы Казахстана. 2005ж. №9.47бет.
13. Алматы қаласы Әуезов ауданы бойынша салық басқармасының жылдық түсіндірмелік есебі 2-Н 2008, 2009, 2010ж
14. ҚР Қаржы Министрлігінің 2008,2009, 2010 ж. арналған салықтық түсімдер туралы статистикалық бюллетен есебі
15. С.А. Шырынбекова. Салық бақылауын ұйымдастырудың қажеттілігі мен негізгі принциптері. // ҚазЭУ хабаршысы. 2009. №4. 144-147 беттер.
16.Нурумов А.А. ҚР салық жүйесінің дамуының негізгі нәтижелері мен бағыттары.// Қаржы –қаражат.2008ж. №2. 25-30 бет.
17. Сейсенова А. Некоторые аспекты правового знания налоговой политики РК.// Саясат -2009ж. №11.
18. Т.Белобородова.Основные задачи и правовая основа налоговой службы в РК.// Вестник налоговой службы РК. №5. 2009г.
19.Л.Бреннер. Автоматизация контроля для повышения качества государственных услуг по учету и отчетности.// Вестник налоговой службы РК. №2. 2008г.
20. Е. Галиев, А. Аушанов. Административные правонарушения в области налогообложения // Юрист, 2009ж., №2, с.53.
21. А.Герун. Автоматизация налоговых органов.// Вестник налоговой службы РК. №2.2008г.с.17.
22. Н.Рахметов. ҚР салық қызметінің даму стратегиясы.//Вестник налоговой службы. №2.ақпан. 2010ж.
23. Вестник НС РК. №3, 2009г.
24. ҚР ҚМ СК Төрағасының № 734 бұйрығымен бекітілген салық қызметі органдырының стратегиясы. 12.10.2010 ж.
25. Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің 30.09.2008 жылғы №474 «Салық органдары қызметкерлерінің кәсіби этикасы туралы» жарлығы
26.А.Зейнельгабдин. Налоговый контроль –проблемы и пути совершенствования.// Налоги и финансы. №3.2008г.
27.Салықтық әкімшілендіру жүйесін жетілдіру, «Бухгалтер Хабаршысы» №1 (19), қаңтар 2009, Е. Беков, ҚР ҚМ Салық комитетінң салықтық ағарту басқармасының бастығы.
28. Заң және заман газеті, 2010ж. №10. 5-6 бет.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Қазақстан Республикасында салық жүйесiндегi салықтық әкiмшiлiк
ету механизмінің теориялық негіздері
1.1 Салық әкімшілігінің экономикалық мазмұны, мақсаты мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Салық әкімшілігінің даму және қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . 16
1.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі салық салу мәселелерін
реттеудегі шетел мемлекеттерінің салық әкімшілік тәжірибесін қолдану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету механизмдерінің
қызмет ету нәтижелеріне талдау
2.1 Қазақстан Республикасында мемлекеттік салық әкімшілігін
жүргізудің
практикалық
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...34
2.2 Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі Салық
Комитеті
бойынша салықтық әкімшілік ету механизмдерін қолдану нәтижелеріне
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3.Қазақстан Республикасының салық жүйесінің салықтық
әкімшілік ету механизімін жетілдіру жолдары
3.1.Қазақстандағы салық әкімшілігінің өзекті мәселелері және
оларды
шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.2Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету механизмін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 80
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 8
1
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Рыноктық қатынастары дамыған елдерде
салықтар экономика мен әлеуметтік хал-аһуалын тұрақты дамытудағы
реттеушілік қасиеттері бюджеттік қатынастар мүмкіншілігіне тікелей басқару
әдістері ретінде қолданады. Салықтардың жәрдемімен мемлекет қоғамдық
қажеттілік пен ресурстар арасындағы, оларды қанағаттандырудағы салыстырмалы
тепе-теңдікке қол жеткізіледі. Салықтардың арқасында экология жағынан
зиянды өндірістердің кеңейуіне айыппұлдар мен шектеулер енгізе отырып,
табиғи байлықтың тиімді пайдаланылуын қамтамасыз етеді.
Салықтар мемлекеттің әртүрлі даму бағдарламасының даму
мүмкіншілігіндегі қаржылық қамтамасыз ету және азаматтардың табыстарының
деңгейін теңестіру мүмкіншілігіне ие болады. Салық әкімшілігі арқылы
қоғамымыздағы келесі мәселелерді шешуге мүмкіншіліктер ашылады:
әлеуметтілік – экономиканың қарқынды дамуына мүмкіндік туғызу, жергілікті
бюджет мүмкіншілігін арттырудағы олардың өз кірістері мен шығыстарын
теңестіруді қамтамасыз ету мүмкіншілігін өсіру, жергілікті бюджеттің
трансферттік қаржыландыру мүмкіншіліктеріндегі бей-берекеттілікті жою,
салық салу мен салық төлеуден жалтару сыбайластық жемқорлыққа жол бермеу
жолындағы бақылауды күшейту, салық және салық салу заңын жүзеге асыруды
тұрақты түрде салықтық әкімшілік арқылы бақылау жүргізуді ұйымдастыру және
үнемі оның механизмдерін жаңарту.
Экономиканы қайта құруда, оны реттеуде, ел бюджетiнiң кiрiсiн
құрастыруда ”Салық әкімшілігінің” алатын орны ерекше. Өйткені, бюджет пен
шаруашылық субъектілерінің арасында қарым қатынасты қалыптастыруда фискалды
және реттеушілік қызметті жүзеге асыратын салықтық реттеуді жетілдіру
бағыттары өзекті мәселелердің біріне айналып отыр.
Елiмiздiң Президентi Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында: “Егер
мемлекет қазынасын сақтап, ұлғайтпасақ, егер салықтардың толық көлемде
жиналуын қамтамасыз ете алмасақ, ешқашан қалыпты және мықты мемлекет болып
саналмаймыз”, - деп атап көрсеткен болатын. Осыған байланысты елiмiзде әлi
де болса салық салу жүйесiне жаңа өзгертулер мен толықтырулар енгiзiлiп,
салықтық әкімшілік ету әдістерін тиiмдi ұйымдастыру шаралары жүргiзiлiп
жатыр.
Салық әкімшілігі саясаты облысындағы негізгі бағыт - мемлекет пен
салық төлеушілер арасындағы қатынастардың жаңа типін қалыптастыру басты
негізде салық жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі он бес жылдан астам уақыт
бойы әрекет етуде және де осы уақытқа дейін қатаң сынаудың обьектісі болуын
жалғастырып келеді. Еліміздің жеке салық қызметінің ұйымдасқан күніне
бастағандығы он сегіз жыл ішінде біздің тәуелсіз мемлекетіміздің салық
жүйесін қалыптастырып және оның, әрі қарай дамуына сәйкес салықтық
әкімшілікті жүргізу арқылы жұмыстар да атқарылуды.
Экономикаға салық жүктемесін оңтайландыруға, салық рәсімдерін оңайлату
мен олардың ашықтығын арттыруға бағытталған салық әкімшілігін жүргізу
жолымен шаруашылық жүргізуші субъектілердің және халықтың іскерлік
белсенділігін өсіруді ынталандыру. Осының бәрі салық жүйесінің алдында
тұрған міндет болып табылады. Осы қойылған міндеттерді шешу үшін 2008 жылы
жаңа Бюджет және Салық кодекстері әзірленді.Ел Президенті Нұрсұлтан
Назарбаев өзінің 2008 жылғы ақпандағы Жолдауында жаңа Салық кодексі салық
қызметтерінің оның нормаларын өз мүмкіндіктерін қорғайтындай, әкімшілендіру
сапасы мен салық төлеушілер мүдделеріне тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына
ие болуы керек деп атап көрсетті.
Жаңа Салық кодексін енгізудегі мақсат – бұл салықтық әкімшілдендіруді
жақсарту, бизнесті және фискальдық тәртіпті арттыру. Ел экономикасындағы
бәсекелік ортаны дамыту мақсатында жаңа Салық кодексі Қазақстанда жекелеген
шаруашылық қызметінің субъектілері пайдаланып келген салық жеңілдіктері
мен преференциялардың күшін жоюды және салықтар мен алымдардың ставкаларын
азайтуды көздейді.
Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету, бизнестің бәсекеге
қабілеттілігін ынталандыру, бизнестің көлеңкеден шығуы және салықтық
әкімшілендіруді одан әрі жетілдіру үшін мемлекеттің 2009 – 2013 жылдарға
арналған салық саясаты мыналарға бағытталатын болады:- елдің бәсекеге
қабілеттілігін күшейтуге мүмкіндік беретін бәсекелі салық жүйесін құру;-
салық жүйесін Қазақстан дамуының жаңа кезеңінің міндеттеріне сәйкес
келтіру, бұл экономиканы жаңғыртуға және оны әртараптандыруға ықпал етуге
тиіс;- жеңілдіктерді оңтайландыру және тиісінше экономиканың шикізаттық
емес секторына салық жүктемесін азайту, заңды тұлғаларға салық салуды
халықаралық стандарттарға сәйкес келтіру;- қосылған құн салығын алдыңғы
қатарлы әлемдік практикаға сәйкес келтіру;
- импортқа және ішкі өндіріске арналған акциздердің ставкаларын бір
ізге түсіру;
- жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу жүйесін реформалау;
- әкімшілдендіру рәсімдерін оңайлату, салық қызметтерінің сапасын
және салық рәсімдерінің ашықтығын арттыру, салық есептілігінің мөлшерін
қысқарту, салық тексерулерін тәртіпке келтіру.
Қазіргі кезде "Көлеңкелі экономика мен сыбайластық жемқорлықпен" күрес
жүргізу барысындағы қоғамдық даму заңдылықтарын орындау. Ол үшін әрқашанда
салықтық әкімшілік бақылау жүйесіндегі тексеру, талдау әдістерін кеңінен
қолдана біліп оны тек құқықтық негізде жүргізе білу қажеттілігі туындап
отыр. Сонымен қатар, салық әкімшілігінің әдістері мен нысандарын сапалы
да, уақтылы қайта құруға және аталған процесстерді ақпараттармен мұқият
қамтамасыз етуге жағдай жасауы қажет. Осы мақсатта жазылған диплом
жұмысының тақырыбы өзекті болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік
ету механизмінің экономикалық мазмұнын ашу және салықтық әкімшілік етудегі
салықтық тексерудің рөлін теориялық және практикалық тұрғыда негіздеу
болып табылады.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- салықтық әкімшілік ету механизмін ұйымдастырудың экономикалық
мазмұнын ашып, қажеттілігін негіздеу;
- салықтық әкімшілік ету механизмінің заңдық және
нормативтік
базаларының негіздерін қолдана отырып талдау жасау арқылы салықтық
әкімшілікті күшейтудің жолдарын ұсыну;
- Қазақстан Республикасындағы салықтық әкімшілік ету мехнизмінің
тиімді қызмет етуіндегі салық тексерулерінің рөлін анықтау;
- Қазақстан Республикасындағы салық жүйесіндеі салықтық әкімшілік
ету механизмін жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу;
- Салықтан жалтарудағы көлеңкелі экономика жасауға жол бермеудегі
салықтық әкімшілікті күшейту арқылы шешу жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы мыналардан көрінеді:
- ғылыми зерттеулер негізінде салық жүйесiндегi салықтық әкiмшiлiк
ету механизмінің әлеуметтік-экономикалық мәні тиянақталды;
- Қазақстан Республикасындағы салықтық әкімшілік ету мехнизмінің
тиімді қызмет етуіндегі салық тексерулерінің рөлін анықталды;
- Қазақстан Республикасының салық жүйесінің салықтық әімшілік
ету механизімін жетілдіру жолдарына ұсыныстар берілді.
Зерттеудің пәні ретінде Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік
етуді ұйымдастыру барысында пайда болатын қарым-қатынастар қарастырылады.
Зерттеудің объектісі ретінде ҚР салық жүйесінің салықтық әкімшілік
ету механизмі алынған.
Зерттеудің әдістемелік негіздері. Қазақстан Республикасы Салық
комитетінің нормативтік құжаттары мен инструктивтік материалдар, сонымен
қатар ғылыми конференциялар мен қазақстандық ғалымдардың еңбектері,
ресейлік оқу құралдары, әлемдік интернет торабынан алынған мәліметтер мен
мақалалар зерттеудің арқауы бола отырып, салық жүйесіндегі салықтық
әкімшілік ету механизімін жетілдіру мен дамуын зерттеуге және талдауға
ықпал етті.
1 Қазақстан Республикасында салық жүйесiндегi салықтық
әкiмшiлiк ету механизмінің теориялық негіздері
1.1 Салық әкімшілігінің экономикалық мазмұны, мақсаты мен
міндеттері.
Жалпы салық әкімшілігі - салық салу жүйесін мемлекет тарапынан
басқару. Көптеген экономистер салық әкімшілігін салық салуды басқарудың
бір элементі ретінде қарастырады. Біздіңше, салық әкімшілігі өзіндік
ерекшелігі бар процесс болып табылады. Барлық күрделі жүйе сияқты, салық
салу жүйесі де - басқару объектісі.
Салық әкімшілігінде салықтық басқару мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық басымдылықтарына қарай бейімделіп отырады. Барлық басқару
процесі сияқты бұл басқарудың түрі де салық жүйесін тұтастай болжамдау мен
салық жүйесінің дамуын бюджет жүйесімен және барлық экономиканы тұтастай
біріктіре отырып, салықтық процестерді реттеуді, талдау мен бақылауды және
жоспарлауды білдіреді.
Салық әкімшілігінің экономикалық мазмұнына келетін болсақ, салық
салудың барлық мәселелерінің өкілеттілігі және ерекше құқықтарымен, салық
қызметімен және өзара байланыстағы салық төлеушілерімен бөлініп алынған
мемлекеттік басқарудың әкімшіл-нұсқаушыл органы деп айтсақ та болады .
Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оның құру мен алудың нысандары
мен әдістерінің, салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің
салық жүйесін құрайды. Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу
әдістерінің, салық жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық
жүйелерінің әжептәуір күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі
қағидаттар бойынша жіктеледі. Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда
болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады.
Мемлекет құрылымының өзгеруі,өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің
қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әр бір мемлекетке өзінің
ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері
қажет. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту,тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Салықтардың мәнін толық түсіну
үшін,олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық
маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.
Салық әкімшілігін жүргізу салық қызметі органдарының салық бақылауын
жүзеге асыруы, мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесінің орындалуын
қамтамасыз ету тәсілдері мен салық берешегін мәжбүрлеп өндіріп алу
шараларын қолдануы, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес
салық төлеушілерге (салық агенттеріне) және басқа да уәкілетті мемлекеттік
органдарға мемлекеттік қызмет көрсету болып табылады.
Экономикалық және қаржылық тұрақсыздық мемлекеттерді мақсатты,
кешенді салық саясатын жүргізудің жаңа жолдарын іздеуді талап етті.
ТМД елдерінің ішінде Қазақстан бірінші болып прогрессивті салықтық
заңнаманы енгізді. Мемлекет басшысы көрсеткендей Қазақстанның 50
бәсекеге қабілетті мемлекеттер қатарына кіру стратегиясында салықтық
саясатты реформалау жолымен Қазақстан экономикасындағы салықты
жаңғырту мен серпінді ету керек, яғни ол салықтарды жинаудың
көбеюі, салықтар санын шектеу мен салық салу құрылымын жеңілдету
жатады.
Салық әкімшілігін жүргізудің негізгі анықтамаларын көрсете отырып,
маңызды категориялардың бірі - камералдық бақылауға тоқтала кетпекпін.
Салықтық әкімшілікті салықтық құқықтық қатынастардың қатысушылары
арасындағы қарым-қатынастар үдерісін басқару ретінде қарастыруға
болады.Мұндай тектес қатынастар бюджет жүйесінің әр түрлі деңгейдегі
бюджеттері алдындағы міндеттерін атқару кезінде , салықтарды жинау бойынша
және олардың төленуін бақылау қызметтерін орындаушы салық органдарының
қызметтері шеңберінде пайда болады.
Салықтық төлемдер толық түсуі мақсатында мемлекет өзінің
органдарының жүйесінде сәйкес механизмі болуы тиіс, ол бюджеттің барлық
деңгейлерінде, сонымен қатар мемлекеттік бюджеттен тыс қорларда салықтық
түсімдердің тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Салықтық әкімшілік, мемлекеттің салық және бюджет саясатының
негізгі бағыттарын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін сәйкес механизммен
жүргізіледі.
Салықтық әкімшілікті басқарушылық үдеріс ретінде қарастыратын
болсақ, онда бірінші кезекте салық сферасында мемлекеттік биліктің
құзіретті органдарының жолдарын және әдістерін, қабылдаулар жиынтығын
айтуға болады.Қаржылық үдерістерді (салықтарды дұрыс есептеу,
көрсеткіштердің толықтығы) тек мемлекеттік мәжбүрлеу шараларымен ғана емес,
сонымен қатар басқада құқықтық және ұйымдық құралдармен басқаруға болады.
Осындай құралдар ішінде, салықтық әкімшіліктің тиімділігін жоғарлатушы
салықтық жоспарлау,салықтық аудит ,ақпараттық жүйені жетілдіру, салық
төлеушілердің өзінің салық төлеу міндетіне деген адал қатынас деңгейін
жоғарлату, салық органдар кадрларының квалификациясын жоғарлату, және
әрине, салық төлеушілерге көрсетілетін қызметтің жақсартуды ерекше атауға
болады.
Салықты басқару жүйесі төмендегідей әдістемелік кешенді шараларды
жүзеге асырады:
- салық құрылымдарын оңтайландыру;
- салықты уақытында жинаудың механизмін жетілдіру, оны есептеу мен
есеп берудің дұрыстығын тексрі және ұйымдастыру;
- салықты дұрыс есептеуді бақылау, оны өз уақытында және толық
төлеуді қамтамасыз етуде салық органдарының заңмен бекітілген
құқықтары мен міндеттерін пайдалана отырып, салық төлеушілердің
мүддесін қорғау;
- қоғамның барлық мүшелеріне салынатын салық қатынастарын үйлестіру;
- түрлі деңгейдегі мемлекеттік бюджеттің арасындағы салықтық
түсімерді бөлу;
- жинау және алынған нәтижені сараптау арқылы салық жүйесін және
жекелеп алғандағы салықты басқару жүйесін жетілдіру жөнінде
ұсыныстар жасау.
Салық сферасында әкімшілік басқаруды жетілген деп айтуға болмайды,
өйткені мемлекеттік салық саясатының, салық салу шарттарын түзету, жалпы
салық уақытын төмендету,арнайы салық жүйесін жасау секілді мақсаттары мен
міндеттері қазірше жүзеге асырылған жоқ. Бұл кей жағдайда мемлекеттік билік
органдарының біздің мемлекетте салық жүйесінің батыстық моделін
бейімдеумен байланысты деуге болады, оның жартысы жалдамалы жұмысшылардың
жоғары санына және қосылған құнға салықты енгізуге негізделген. Бірақ егер
батыс мемлекеттерінде осындай әсерлерге келіскен жағдайда, онда бұл
салықтардың жалпы сомасы ресейлік салық төлеушілерді сыртқы нарықта және
ресей нарығында да бәсекеге қабілетсіз етеді. Мұндай басқарушылық үдеріс
төлемқабілеттілікке сұранысты төмендетеді. Осыған байланысты, келесі
жағдайларды ескерген жөн, салықтық әкімшілік салық саясатының элементінің
бірі ретінде жүргізіледі, өйткені ол тиімділікті жоғарлату құралы ретінде
де, сондай-ақ салықтық әкімшіліктің жағымсыз жақтарына бағытталған
факторлары негізгі стратегияда міндетті түрде көрініс табады.
Салық әкімшілігі саласында салық салу жүйесін мемлекет тарапынан
қадағалап басқару және салық әкімшілігін салық салуды басқарудың бір
элементі ретінде қарастыруға болады. Салық әкімшілігі өзіндік ерекшелігі
бар процесс болып табылады. Рыноктық жағдайдағы барлық күрделі жүйе
сияқты, салық салу жүйесі де - басқару объектісі.
Салық әкімшілігі салық салудың барлық мәселелерінің өкілеттілігі
және ерекше құқықтарымен, салық қызметімен және өзара байланыстағы салық
төлеушілерімен бөлініп алынған мемлекеттік басқарудың әкімшіл-нұсқаушыл
органы болып табылады. Сонымен қатар, салық әкімшілігі басқару әрекеті
үлкен әлеуметтік маңызды сала. Салық әкімшілігінің кемшіліктері бюджетке
түсетін салықтардың түсімін кенеттен төмендеуіне алып келеді. Салықтық
құқық бұзушылықтың мүмкіндіктерін көбейтеді. Әкімшілік орталықтарымен
аймақтардағы бюджетаралық қарым қатынастардың балансын бұзады. Соның
нәтижесінде қоғамда әлеуметтік ауыртпалықтар өседі. Ол салықтық
әкімшіліктің өкілеттілігі мен қызмет ету құзыретінің аясында, мемлекет пен
салық туралы заң бекіткен шараларды жүзеге асыру арқылы қызмет етеді.
Мәселен, салық төлеушілер көп жағдайда салық комитеті тарапынан
тексерулердің қорытындысына шағымданады, сол сияқты артық төленген салықты
қайта есептеуді, егер артық төлегендігі анықталған жағдайда оны иесіне кері
қайтарады, бюджетке артық төленеген ҚҚС сомасын кері қайтаруды талап етеді
және салық комитеті тарапынан болатын тесерулердің ұзақтығын сөз етеді.
Салық әкімшілігі салық заңдарын яғни Салық кодексі, заңдылық
нормативтік актілерді орындалуын қадағалау.
Салық әкімшілігін жүзеге асыру іс жүзінде мемлекеттің қаржылық іс
әрекетіне бағытталып, ақша қорларын құюға кететін және осы мемлекеттік
қаржы жүйесінің құрамына кіретін табыстарды жинау болып табылады.
Салық әкімшілігі субъектісі – мемлекеттік салық қызметі, яғни тек
салықтық тексеру жүргізуге құқығы бар орган – салық комитеті.
Салық әкімшілігінің объектісі – салық заңдылықтары бойынша заңды
міндеттемелер жүктелген тұлғалар. Олар салық төлеушілер, салық агенттері,
банктер, салық төлеуші туралы ақпараттары бар тұлғалар.
Салық төлеу пәні – тексерушілердің салық заңдары, Салық Кодексі,
заңдылық нормативтік актілер және де ресми құжаттар бойынша атқаруға,
орындауға тиіс міндеттері.
Салық әкімшілігінің мақсаты – салық заңдарын бұзушылық фактілерді
немесе салық құқықтық қатынастарды қатысушының өз міндетін санасыз
орындалғанын анықтау; айыптарды анықтау және оларды заңда бекітілген
жауапкершілікке тарту; салық заңын бұзушылықты жою; қарыздарды өтеу бойынша
шаралар қолдану түріндегі мемлекеттік материалдық қорғау; салық заңын
бұзушылықтың алдын алу.
Салық әкімшілігін жүзеге асыру нысаны тікелей бақылау, сырттай бақылау
болып бөлінеді. Тікелей салық бақылауына тексеру – тексеруші тұлға алғашқы
құжаттарымен, салықтық есепке қатысты құжаттарды тексеруін талдау
жасайтындығымен сипаттауға болады. Оның құжаттық, рейдтік, хронометражды
түрлері бар. Сырттай салық бақылау – бақылау субъектісі мен объектісі
тексеру жүргізу кезінде байланысқа түспей сырттай жүргізіле беретіндігімен
сипатталып (камералдық) түрі.
Салықтық әкімшілігін өткізу уақыты – алдын-ала, қазіргі және ағымдағы
немесе кейінгі түрлері болады.
Салықтық әкімшілік ішкі және сыртқы болып бөлінеді, бақылау объектісі
бір ұжымдық жүйенің бөлімдерінде немесе ведомство аралық бағытттарға
байланысты.
Салық әкімшілігі – салықтық тексеру немесе тапсыру мақсатындағы
бақылау болады. Салықтық бақылау тексерілетін салық төлеуші туралы
ақпараттарды жинау, жинаған ақпараттарды бағалау. Жинаған ақпараттар
бойынша шамалау немесе мөлшерлеу кезеңдерінен тұрады. Құжаттар көздеріне
қарай салықтық тексеру құжаттық және іс жүзінде деп бөлінеді. Іс-жүзіндегі
тексеру – объектілердің сандық және сапалық жағдайларын зерттеу
лабораториялық сараптама мен әртүрлі әдістер нәтижелерін шығару.
Салық әкімшілік теңдікті жетілдіруде Салық аудитінің электрондық
бақылауы (САЭБ) ақпараттық жүйесін енгізу үлкен жетістік болып отыр. Бұл
ақпараттық жүйе салықтық тексерулерді жүргізуді және жоспарлауды
автоматтандыруға мүмкіндік береді.
Салықтық тексеру тексеруге дайындау тексеруді жүргізу, тексеру
нәтижелерін рәсімдеу, анықталынған салық заңын бұзушылықты жою үшін
нұсқаманың қаулының орындалуын бақылау мерзімдерінен тұрады.
Салық кодескі бойынша салықтық тексерулер:
- құжаттық тексеру (кешенді тексеру, тақырыптық тексеру, қарама-қарсы
тексеру);
- хронометражды зерттеу (салық төлеушінің нақты табысы мен оны алуға
кеткен нақты шығынын білу мақсатында салық органы жүргізеді).
Салық әкімшілігінің менеджменті, бұл салықты салуда және салықты
өндіруді ұйымдастыру. Салық салуды ұйымдастыру – салық төлеушінің салық
міндеттерін салық органы тарапынан заң аясында дер кезінде толық орындалуы.
Салық міндеттемелері – салық төлеуші тіркеуге тұрған сәттен бастап салық
кодексіндегі баптарға сәйкес салық түрлеріне қарай төлеуші болуына
байланысты сол салық түрінің міндеттемелері.
Салықтық бақылау салық сомасын есептелінуін бақылау, есептелген салық
сомасынан бюджетке өз уақытында және толық түсуін бақылауды жүргізілу
шеңбері бар. Бақылау объектісіне қарай салық төлеушілер жеке тұлға мен
заңды тұлға деп бөлінеді. Сонымен, салық менеджментінің құрамдас бөлігі оны
өндіру мен салу кезіндегі салықтық бақылау объектісі болып табылады.
Салықтық бақылаулдың ұйымдастыру барысы ғылыми негізделеді. Мысалы, салықты
салуды ұйымдастыруда: есептелінетін салықты болжау мен жоспарлау,
қабылдаған есептіліктегі салық сомасы және оны талдау, салық сомасының
есептелінуін бақылау; салықты өндіруді ұйымдастыру: бюджетке түсетін
салықтарды болжау мен жоспарлау, төленуге тиіс сомма мен оны талдау, салық
соммасының бюджетке түсуін бақылау.
Салық төлеушiлердi мемлекеттiк тiркеу – салық төлеушi туралы
мәлiметтердi Қазақстан Республикасы Салық төлеушiлерiнiң мемлекеттiк
тiзiлiмiне енгiзу болып табылады. Мемлекет бұл тiзiлiмдi жасай отырып,
салық төлеушiлер жайлы бiрқатар ақпаратпен, сонымен қатар, салық
төлеушiлердiң санымен де хабардар болып отырады.
Қазақстан Республикасының салық төлеушiлерiнiң мемлекеттiк тiзiлiмi –
салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң дұрыс есептелуi
мен уақытылы төленуiн бақылауды жүзеге асыру мақсатымен уәкiлеттi
мемлекеттiк орган жүргiзетiн салық төлеушiлердi есепке алудың мемлекеттiк
деректер базасы жүйесi .
Тiркеу есебi - салық төлеушiнi салық органында есепке қою, соның
нәтижесiнде салық төлеушiнiң тiркеу деректерi, оның iшiнде салық төлеушiнiң
тұрған жерi, оған салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты
объектiлердiң тиесiлiлiгi; салық төлеушiнiң тiркеу деректерiнiң ағымдағы
өзгерiстерiн тiркеу; есептен шығару белгiленедi.
Салық төлеушi:
1) заңды тұлға, оның құрылымдық бөлiмшелерi, сондай-ақ Қазақстан
Республикасында қызметiн жүзеге асыратын шетелдiк заңды тұлға үшiн:
- заңды тұлғаның, оның құрылымдық бөлiмшесiнiң орналасқан жерi бойынша;
- қызметтi жүзеге асыру орны бойынша;
- салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердiң
орналасқан және тiркеу орны бойынша;
2) жеке тұлға, соның iшiнде жеке кәсiпкер үшiн:
- резидентке - тұрғылықты жерi бойынша;
- резидент емеске келген орны бойынша;
- салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердiң
орналасқан және тiркеу орны бойынша;
- кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыру орны бойынша салық органдарында
тiркеу есебiне тұруға мiндеттi.
Жеке тұлғалар салық мiндеттемелерi туындаған кезден бастап он жұмыс
күнi iшiнде мемлекеттiк тiркеуден өту және салық төлеушiнiң тiркеу нөмiрiн
алу үшiн салық органына өтiнiш жасауға мiндеттi.
Заңды тұлғалар, олардың филиалдары мен өкiлдiктерi Қазақстан
Республикасының әдiлет органдарында олар мемкеттiк тiркеуден өткен күннен
бастап он жұмыс күнi iшiнде мемлекеттiк тiркеуден өту және салық төлеушiнiң
тiркеу нөмiрiн алу үшiн салық органына өтiнiш жасауға мiндеттi.
Салық төлеушiнiң тiркеу нөмiрi дегенiмiз салық төлеушi ретiнде оны
мемлекеттiк тiркеу және Қазақстан Республикасы салық төлеушiлерiнiң
мемлекеттiк тiзiлiмiне ол туралы мәлiметтердi енгiзу кезiнде салық және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң барлық түрлерi бойынша
салық төлеушiге берiлетiн бiрыңғай нөмiр.
Салық төлеушiлердi мемлекеттiк тiркеу және тiркеу есебiне алу тәртiбiн,
сондай-ақ тiркеу және есептен шығару туралы өтiнiштерге қоса берiлетiн
құжаттардың тiзбесiн уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлейдi. Сондай-ақ
салық салу объектiлерiнiң есебiн жүргiзу тәртiбiнде уәкiлеттi мемлекеттiк
орган белгiлейдi.
Салық төлеушiлердiң мемлекеттiк тiзiлiмiн уәкiлеттi мемлекеттiк орган
жүзеге асырса, салық төлеушiлердiң мемлекеттiк тiзiлiмiн жасау және жүргiзу
тәртiбiн Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлейдi.
Салық төлеушiлердi тiркеу есебiн жүзеге асыру кезiнде салық қызметi
органдары мынадай:
- заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркеудi, қайта тiркеудi және таратуды
жүзеге асыратын;
- статистика жүргiзетiн;
- салық салумен байланысты объектiлердi және салық салу объектiлерiн
есепке алуды немесе тiркеудi жүзеге асыратын;
- лицензиялар, куәлiктер немесе рұқсат беру мен тiркеу сипатындағы өзге
де құжаттарды беретiн;
- жеке тұлғаларды Қазақстан Республикасындағы тұрғылықты жерi бойынша
тiркеудi жүргiзетiн;
- азаматтық хал актiлердi тiркеудi жүзеге асыратын;
- нотариаттық iс-әрекеттердi жасауды жүзеге асыратын;
- қорғаншылық пен қамқоршылықты жүзеге асыратын уәкiлеттi органдармен;
- Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлейтiн басқа да уәкiлеттi
органдармен өзара iс-әрекет жасайды. Аталған органдар салық органдарына
салық төлеушiлер жайла мәлiметтердi оларды тiркеу мақсатымен хабарлап
отыруға тиiс.
Салық бақылауы салық тексерулерi арқылы жүзеге асады деп айтсақ
қателеспеймiз. Өйткенi салық бақылауы да салық тексерiсi де бiр арнада
қызмет етедi.
Салықтың және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң,
өсiмпұлдар мен айыппұлдардың есептелген сомалары туралы хабарламаны алған
салық төлеушi, егер салық төлеушi салық тексеруi нәтижелерiне шағым
жасамаса, оны хабарламада белгiленген мерзiмде орындауға мiндеттi. Егер
салық тексеруiнiң аяқталуы бойынша салық заңдарын бұзу анықталмаған болса,
салық тексеруi нәтижелерi бойынша хабарлама шығарылмайды. Осы
тексерiстердiң нәтижесiнде салық бақылауы жүзеге асады.
Қазақстан Республикасының аумағында сауда операцияларын жүзеге асыру
кезiнде немесе қолма-қол ақша, банктiк төлем карточкалары, чектек арқылы
қызмет көрсеткенде ақшалай есеп айырысу мiндеттi түрде фискальдық жады бар
бақылау-касса машиналарын қолдану және бақылау чегiн беру арқылы
жүргiзiледi.
Фискальды жады бар бақылау-касса машиналары тауарлар сату мен қызметтер
көрсету кезiнде ақшалай есеп айырысуды тiркеу үшiн пайдаланылатын,
ақпараттың маусым сайын түзетiлмей тiркелуiн және энергияға тәуелсiз ұзақ
уақыт сақталуын қамтамасыз ететiн, фискальдық жады блогы бар электронды
құрылғылар және банктiк компьютерлiк жүйелер. Фискальдық жады бар бақылау-
касса машиналарын қолдану мен пайдалану тәртiбiн Қазақстан Республикасының
Үкiметi белгiлейдi. Уәкiлеттi мемлекеттiк орган Қазақстан Республикасының
аумағында пайдалануға рұқсат етiлген Фискальдық жады бар бақылау-касса
машиналарының мемлекеттiк тiзiлiмiн және оны қалыптастырудың ережесiн
бекiтедi.
Салық органдары:
- фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолданылу және
пайдаланылу тәртiбiнiң сақталуына бақылауды жүзеге асырады;
- салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi төлеу
бойынша салық төлеушiнiң салық мiндеттемелерiн орындау жөнiндегi салық
тексерулерiн жүргiзу кезiнде фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарының
фискалдық блогындағы сақтаулы деректердi пайдаланады. Осы аталған ережеге
сәйкес салық органдары бақылауды жүзеге асырады.
Мемлекет қазынасына орасан залал келтіретін, бюджетке салық төлеуден
қасақана жалтарумен және жалған кәсіпкерлікпен күрестің тиімділігін арттыру
мақсатында заңды тұлғаларды өкілетті органдармен тіркеу процедурасын
реттейтін заң актілеріне өзгерістер енгізу қажет. Себебі, Қазақстан
Республикасының Заңды тұлғаларды тіркеу және филиалдар мен өкілдіктерді
есептік тіркеу туралы Заңында және заңды тұлғаларды мемлекетттік тіркеу
тәртібін реттейтін басқа да заңға бағынышты актілерінде заңды тұлғаны
өкілетті органда тіркеу кезінде құрылтайшының қатысу міндеті қаралмаған.
заңды тұлғаларды тіркеу процессін реттейтін заң актілерінде қажетті
құжаттарды құрылтайшының тікелей өзі тапсыру міндеттемесі туралы талап жоқ.
Заңнамады мұндай кемшілік қаскүнемдерге кедергісіз жалған кәсіпорын
құруға мүмкіндік береді.
Тәжірибеде заңнамамен бекітілген құжаттарды қабылдау халыққа қызмет
көрсету орталағаның кез-келген қызметкерімен жүргізіледі, ал оларға
сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаман және мемлекеттік қызмет туралы
заңнаманың күші қолданылмайды. Заңды тұлғаларды тіркеу барысында міндетті
шарт ретінде құрылтайшының келуі арқылы тіркеу жүргізуге қатысты заңды
тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы заңнамаға өзгертулер мен толықтырулар
енгізу, біздің ойымызша белгісізі адамдардың немесе жекебасты куәландіратын
жоғалаған құжаттар бойынша біркүндік фирма, қолма-қол фирма ашуға
кедергі болар еді.
Салық заңнамасын қолдану тәжірибесі көрсеткендей, салықтық қатынас
тараптарының бірінің мүдделеріне шек қою міндетті түрде екінщі тарапқа
жағымсыз салдар туғызады. Егер кәсіпкерлерге салық ауыртпалығы қатаңдатылса
онда бизнестің басым бөлігі көлеңкеге кетеді, яғни ол мемлекеттік
органдардың криминалдың және сыбайлас жемқорлықтың жандануына мүмкіндік
береді. Мұндай жағдайда нәтижеде кәсіпкерлер де, мемлекет те зардап шегеді
.
ҚР Салықтық Кодексінде салықтық міндеттемелерді мәжбүрлі түрде өндіріп
алудың шаралары белгіленген. Салық төлеушінің белгіленген мерзімде
орындалмаған салықтық міндеттемесін орындау: мысалға, біріншіден, уақытында
төленбеген салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
бойнша өсімпұл есептеу; екіншіден, банк шоттары бойынша шығыс операцияларын
тоқтата тұру; үшінші, салық төлеушінің салық берешегі есебіне мүлікке билік
етуін шектеу тәсілдерімен қамтамасыз етілуі мүмкін.
Салық берешегін мәжбүрлеп өндіріп алу шаралары бойынша, салықтық
тексеру нәтижелері туралы хабарламаға және хабарламаға шағымды қарау
нәтижелері бойынша шығарылған жоғары тұрған салық қызметі органының
шешіміне шағым жасау жағдайларын қоспағанда, салық органдары салық төлеуші
заңды тұлғаның, заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшесінің, Қазақстан
Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент
емес заңды тұлғаның, дара кәсіпкердің, жекеше нотариустың, адвокаттың салық
берешегіне мәжбүрлеп өндіріп алу шараларын қолданады. Мәжбүрлеп өндiрiп алу
шаралары қолданыла бастағанға дейiн салық төлеушiге сәйкес салық берешегін
өтеу туралы хабарлама жiберiледi.
Мәжбүрлеп өндіріп алу шаралары тиісті қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы заңда белгіленген айлық есептік көрсеткіштің үш
еселенген мөлшерінен аз мөлшерде салық берешегі бар салық төлеушілерге
салық агенттеріне қатысты қолданылмайды.
Салық берешегін мәжбүрлеп өндіріп алу мынадай тәртіппен:
1) банк шоттарындағы ақша есебінен;
2) дебиторлар шоттарынан;
3) билік етуі шектелген мүлкін өткізу есебінен;
4) жарияланған акцияларды мәжбүрлеп шығару түрінде жүргiзiледi.
Соңғы кезде кейбiр ғалымдар әкiмшiлiк процесстерде криминалистиканы
қолдану қажеттiлiгі, мүмкiндiгі мен перспективалары туралы мәселені
қарастыруда. Ең алдымен, бұл әкiмшiлiк тергеу институтының заңды бекiту
қажеттiлiгімен байланысты, институтқа келесi ерекшелiктер тән:
1)әкiмшiлiк тергеу тек қана iстердiң нақтылы дәрежелерi бойынша
жүргiзiледi (мысалы, салық салудағы әкiмшiлiк құқық бұзушылықтар, кеден
саласындағы қылмыстық iстер және т.б. бойынша);
2 ) әкiмшiлiк тергеу iсі тек қана процессуалдық қызмет түбегейлi
уақытша шығындар талап еткен жағдайда жүргiзiледi. Сараптама өткізу осындай
процессуалды қызметтін бiрi болып табыла алады;
3 ) әкiмшiлiк тергеудi жүргізу туралы шешiм салық қызмет мен қаржы
полициясы органдарының лауазымды тұлғаларымен, сонымен бiрге әкiмшiлiк
құқық бұзушылық туралы iстiң қарастыруына сәйкес сот төрешісі шешімімен
қабылданады;
4 ) әкiмшiлiк тергеу iсі әкiмшiлiк құқық бұзушылықтын орындалу орнымен
немесе анықталу фактісімен жүргiзiледi;
5 ) әкiмшiлiк тергеудің мерзiмі 30 күнтiзбелiк күндерден аспауы керек,
ерекше жағдайларда 90 күнге дейiн ұзарта алады; әкiмшiлiк тергеудiң
нәтижелерi бойынша әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы хаттама қорытынды
жасалады немесе әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iстi тоқтату туралы қаулы
шығарылады .
1.2 Салық әкімшілігінің даму және қалыптасу тарихы
Салықтың пайда болуын алғашқы мемлекеттiк құрылымдардың пайда болуымен
сәйкестендiредi. Ал салық әкімшілігінің дамуы мен пайда болуы салық
салу жүйесі құрылғалы қызмет атқаруда.
Салықтарды басқару мен салықтық қатынастар саласындағы маңызды
ғылыми-теориялық зерттеулердің болмауы, шетелдік тәжірибені нақты
жағдайларда қолданудағы терең сараптамасыз, бірден көшіре салу, салық
төлеушіге қарсы – осы заңдылықтың басты құртушысы ретінде – нағын зиянкес
секілді жағымсыз қатынастарға толы, сондықтан да олармен іскерлік
байланысқа емес, солар ойластырған секілді хұқық бұзушылықтардың жолын
аяусыз кесу мен (олардың кінәсіз екендігін жоққа шығара отырып) дөп басып
айқындауға алып келеді. Нәтижесінде, ңсалық төлеуші салықтық органдардың
алдында ешқандай құқықтық басымдығы жоқ. Салық төлеу кезіндегі кез-келген
қате, салық төлеушіні мүлде ақшасыз қалдыратындай деңгейде өте қатал
қаржылық санкциялар қолданумен жазаланады.
Осы жерде еріксіз мынандай сұрақ туады: жинақталған табыстан салық
салынатын шығынды алып тастауда кеткен қателік пен салық төлеушінің табысын
арнайы қысқартудың арасындағы айырмашылық қайда?
Сонымен бірге: егер нормативті актілер, әдеттегідей миллиондаған
салық төлеушілер үшін, өте аз данамен басылып шығарылатын болса, ол
қолданып жүрген салықтық органдардың ережесі немесе жаңа салық туралы
заңдағы кезекті өзгерісті білмегеніне, соншалықты қатаң жаза – үлкен
ақшалай айыппұл немесе өсімпұл төлейтіндей, ол шын мәнінде кінәлі ма? Осы
және өзге де маңызды мәселелерге жауап, түптеп келгенде ресми ақпарат
көздерінен де табылмайды .
Қаржылық ғылым дамуымен қатар салықтық әкімшіліктің салық салудың
проблемалары, әдiстемелерi пайда бола бастады. Экономикалық мектептер мен
қаржылық теориялардың бiреуiде салықтық- бюджеттік сұрақтарын айналып
өтпедi. 19 ғасырдың екiншi жартысында көптеген мемлекеттер ғылыми
пiкiрлердi тәжiрибеде қолдануға қадам жасады. В. Пушкарева айтқандай
қаржылық ғылымдардың негiзгi буынын салық реформалары құрады, олар 1- шi
Дүние жүзiлiк соғыстан кейiн жүргiзiлiп, салық салудың ғылыми
принциптерiмен негiзделдi. Осы уақытта қазiргi салық жүйелердiң құрылымы
қалыптасты. Мұнда тiкелей салықтар және прогрессивтi жеке табыс салығы
алғашқы орынға ие бола бастады.
Бiрақ әлi күнге дейiн адамзат идеалды салық жүйесiндегі салықтық
әкімшілікті таба алмады. Қаржылық ғылым күнi бүгiнге дейiн көптеген
салықтық сұрақтарға жауап бере алмайды, ал көптеген дамыған елдердiң
тұрақты салық реформалары салық салудың бекiтiлген, әдiлеттi болуының
дәлелi болып табылады. Дүниенiң көптеген елдерiнiң салық жүйесi бiрте-бiрте
дамып, көптеген жылдарды алды.
Қазақстан Республикасының салық әкімшілігін қалыптастыруда ұзақ
эволюцияға уақыты жоқ және болмаған едi, бiрақ Қазақстан Республикасы 1
кезең iшiнде қанағаттанарлық және салық салу жүйесiн өте алмады. Бұл
мақсатқа жету бiрнеше кезеңнен тұрды.
Салықтардың жинақтарымен басқа да төлемдердiң бекiтiлген тәртiппен
салықтық әкімшілік арқылы алынуы салықтық әкімшілікті құрайды. Қазақстан
Республикасында салық әкімшілігінің қалыптасуын салық жүйесінің
қалыптасуының кезеңдерімен қарастыруға болады.
Салық қатынастардың жаңа механизмдерiн iске қосылуы қазiргi рынок
реформасының қысқа тарихындағы маңызды бетi болып табылады. Қазақстан
Республикасының мемлекеттiк салық қызметi 1991 жылы құрылды. Бұл салық
қызметi салық заңдылығын бақылауда болашақта жетiлдiру мақсатында құрылды.
1995 жыл 1-шi бесжылдықта маңызды революциялық жыл болды, Қазақстан
Республикасының салық жүйесiнiң реформалауының, жобалар өткiзудiң жылы
болды. 1995 жыл салық саясатында өзгерiс жылы болды- салық жүйесi
өзгерiске ұшырады. Салық салудағы өзгерiстер экономиканың жағдайына
байланысты болды. 1995 жылдың қаңтарында барлық салық және басқа да
міндетті төлемдер бойынша жетiспеушiлiк сомасы 4,8 млрд теңгеге өстi. Бiрақ
1 шiлдеден бастап салық базасын кеңейтуге, стратегияны және тактиканы
нақтылауға мүмкiндiк туды.
Салық заңының механизмiн жүзеге асыру iске қосыла бастады. Бiрақ оның
тәжiрибеге енуi бiрте-бiрте жүргiзiлуi мүмкiн болды. Сондықтан 1996 жылдың
басында салық қызметi Президент жарлығының 4 жобасын, Үкiмет бекiтулердiң
18 жобасын, салық реформасы дамуына бағытталған 10 құрал әзiрлендi, жылдық
жиынтық табысқа түсiнiк пайда болды, негiзгi құралдардың амортизациялық
аударым тәртiбi жеңiлдетiлдi, өндiрушiлер, кәсiпорындар, қаржы және агроном
мамандары тұрақты iс-әрекет жасауға мүмкiндiк алды: кәсiпкерлiкпен
байланысты шығындарды бесжылға дейiн созуға рұқсат етiлдi. Салық
ұйымдарының маңызды мәселесi бұл салық салу режимiнiң өзгерiсiне байланысты
инвестицияларды экономикалық зоналарға бағыттау, оларды құру, кеңейту.
Мысалы: 1996 жылы 2 рет салық салуды болдырмау жөнiнде ТМД елдерiмен 2
жақты салық конвенциясын өткiзу жұмыстары жалғастырылды.
Рыноктық қатынастардың қалыптасып дамуы жағдайындағы экономикадағы
өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе – экономикалық жүйедегі салықтардың атқаратын
рөлінің күн өткен сайын жаңа нысанға айналып, артып келуінде.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір
сүріп, дамуының негізі болып табылады. Салықтар барлық елдерде, олардың
қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан, ұлттық
табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және
бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салық
әкімшілігінің салық салу жүйесінде мемлекеттің экономикалық мазмұны
нақты түрде көрінеді, ал салықтардың экономикалық мәні, олардың түрлері
мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және
функцияларымен айқындалады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, жетілдірілді, мемлекеттің кажеттіліктері
мен сұрау салуына бейімделді.
Салықтар тауар-ақшалай қатынастардың ахуалына әсер ете отырып, олардың
дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Бұл К.Маркске сол кездегі
капиталистік қоғам салықтарының мәнін былайша білдіруге негіздеме берді:
Салық – бұл меншікпен, отбасымен, тәртіппен және дінмен қатар бесінші
құдай; одан әрі: Салықтарда мемлекеттің экономикалық тұрғыдан айтылған
өмір сүруі жүзеге асады.
Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық
жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әр бір мемлекетке
өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы
көздері қажет, бұл ретте салықтардың рөлі жоғары. Себебі, салықтар барлық
елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына
қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі – ұлттық табысты қайта
бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің
кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарды мемлекеттің өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру
үшін жұмылдырылатын шаруашылық жүргізуші субъектіден, азаматтардан ұлттық
табыстың белгілі бір үлесін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бөлігі
болып табылатындығында және мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен
қалыптасатын ақша қарым–қатынастарымен сипатталады, сондықтан салықтар
экономикалық категория ретінде қаралады. Салықтар мемлекеттің қаржылық
ресурстарын қалыптастыруда заңи және жеке тұлғалардың қатысу міндеттілігін
білдіреді.
Мемлекет қаншама ғасыр өмір сүрсе, салықтар соншама ғасыр өмір сүреді
және мемлекет соншама оңтайлы салық салудың қағидаттары мен әдістерін, яғни
салық төлеушілер салық төлеу үшін, ал қазына көптен-көп кіріс алу үшін
салық жинауды қалай ұйымдастыру керектігін іздестірді.
Сонымен бірге бұл тұжырымдаманы жалпылама колдану белгілі бір
қиыншылықтармен байланысты: мемлекеттің ұлттық қорғанысқа, ақысыз
денсаулыққа, білім беруге және т.б. жұмсаған шығындарынан әрбір салық
төлеуші іс жүзінде кандай жеке пайда және қандай мөлшерде алатынын дәл
анықтау мүмкін емес. Оның үстіне бұл тұжырымдамаға ілессек, онда тұрмысы
төмендерге, жұмыссыздарға олардың жәрдемақыларын төлеуді қаржыландыру үшін
салық салу қажет болар еді, бұлай етудің мағынасы болмайды.
Екінші қағидатқа сәйкес қайыр көрсету субъектілер үшін қолайлы
болатындай етіп оларға салық салынуы тиіс, яғни салық ауыртпалығы нақты
табыс пен әл-ауқатқа байланысты болуы тиіс. Бұл қағидат мынаны білдіреді:
жоғары табыстары бар жекелеген адамдар, кәсіпкерлер және кәсіпорындар
табыстары аздарға қарағанда абсолюттік, сондай-ақ салыстырмалы тұлғалауда
неғұрлым жоғары салықтар төлейді.
Сөйтіп, салықтарға ұшырататын табыстар алу кезіндегі нұқсанды теңгеру
үшін алынатын табыстардың мөлшеріне сәйкес салықтардың бөліну мүмкіндігі
қарастырылады, яғни бұл тұжырымдамаға сәйкес заңи және жеке тұлғалар
алынған табыстың тура мөлшеріне қарай салықтар төлеулері тиіс. Сән-салтанат
заттарына жұмсалатын қажетті шығыстардан төленетін салық пен ең кажетті
заттарға жұмсалатын болжамды шығыстардан ұсталатын салықтың арасында айырма
болатындықтан, әрине, бұл тұжырымдама үлкен ұтымдылығымен және әділдігімен
ерекшеленеді.
Мемлекеттік салықтық әкімшілік саясаты - салық саласындағы шаралар
жүйесін қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық
мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес
жүргізеді. Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының
негізгі бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру
және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске
асыру.
Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын
күрделі модель. Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай : қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни
салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық
салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен
жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру,
салық салудың негізгі принциптері және т.б-лар салық механизміне жатады.
Салық жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің
тигізер ықпалы өте зор. Енді осы салық жүйесінің құрамы мен салық салу
механизміне кеңірек тоқталайық. Қандай да бір механизмінің құрамында
бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты
белгілі бір салық элементтерінен құралады.
Салықтық әкімшілік арқылы салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет
атқару үшін, олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста
болуы қажет. Салық әкімшілігінде салықтық реттеу салық ставкалары мен
салық жеңілдіктерінің алатын орыны ерекше. Себебі, ғылыми негізделмеген,
шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп,
өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азайуына әкеліп
соқтырады. Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де теңсіз жағы және бар.
Дамыған елдердің тарихынан салық ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
1. егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 процентінен
асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
2. егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті аралығында
болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
3. егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 проценті мөлшері
аралығында болса, онда ұлғамайлы ұдайы өндіріске әкеледі .
Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі
өнімдегі салықтардың үлес салмағы 40 проценттен көбірек болып отыр. Бұл
экономикасы дамыған басқа елдерден әлдеқайда жоғары. Еліміздегі мемлекет
мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың бір айғағы осы. Мемлекет мына
жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін (функциясын) пайдалана отырып
елдің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету жолдарын
белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала отырып салық саясатын
анықтайды.
Салық әкімшілігінде реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық
қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол халық шаруашылығының
дамуына қабылдаған бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде
салықтардың нысандарын таңдау ставкаларының алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктерімен шегермелер пайдаланады. Бұл реттегіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымына, қордалану мен тұтыну ауқымына ықпал етеді.
Кез келген мемлекеттің экономикалық өмірінде салық
әкімшілігі ең маңызды құралдарының бірі болып табылады. Салық тек
маңызды ғана емес, сонымен қатар тұтас экономиканың анықтаушы
компоненті. Нарықтық қатынастарға қалыптасқан мемлекеттер өздерінің
салық әкімшілігі саясатын қадағалай отырып, әлемдік экономикадағы
заттардың ағымдағы жайымен сәйкес тұрақты тұзетулер жүргізіліп
отырады.
Рыноктық экономикада салық әкімшілігі маңызды орын алатыны
сөзсіз және қоғамдық өндірістің даму талаптарына жауап беретін
нақты салық салу жүйесінсіз тиімді нарық экономика болу мүмкін
еместігі жөнінде сенімділікпен айтуға болады. Мемлекет пайда болған
сәттен бастап қоғамдағы экономикалық қатынастар салықтың басты
бөлімі. Дамыған елдердегі салық жүйесі әр түрлі саяси, экономикалық,
әскери, әлеуметтік ықпал етуімен өзара айрықшаланды. ХХ ғасыр 60
жылдардың аяғына қарай жүргізілген реформалар оларды жақындыра
бастады. Шетелдердің салық жүйесінің маңызды белгісі болып
көптеген он жылдар бойы олар халықаралық экономикалық қызмет және
қарсы тұру үрдісін реттейтін құралдармен тиімді және сапалы
пайдалану табылады.
Салық мемлекеттік кірістердің негізгі қайнар көзі бола отырып,
сонымен қатар мемлекеттің нарық экономикасына ықпал ететін негізгі
рычагы болып табылады. Сондықтан тиімді салық салу жүйесін құру
әрбір мемлекеттің аса маңызды мәселелерінің бірі. Құқықтық
тұрғысынан қарағанда,салық - бұл мемлекеттің бекітілім, яғни тұлғалардың
мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін көздейтін міндеттеме.
Салық құқығы- мемлекеттің салықтық әрекет үрдісінде пайда болған
қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы .
Салық әкімшілігі құқығы дегеніміз, мемлекеттің салықтық әрекеті
үрдісінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы. Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары
пайда болады. Тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке
түрде емес, нормативтік құқықтық актілермен белгіленеді.
Көптеген мемлекеттердің салық заңдылықтарында салықты былайша
қарастырады: біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган
ғана бекіте алады; екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң
немесе нормативтік - құқықтық актілермен қатаң түрде жүзеге
асырылады; үшіншіден, осы қабылданған құқықтық акт белгілі бір
тәртіпке сәйкес жүргізіледі. Қабылданған құқықтық акт негізінде
белгіленген салық жеке және заңды тұлғаларға салық төлеуші
ретінде салық міндеттемелерін жүктейді. Қазақстан Республикасының
Салық кодексінің 24-бабына сәйкес, салық міндеттемесіне келесідей
түсініктеме беруге болады: Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес
мемлекет алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп
танылады, оған сәйкес салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне
тұруға, салық салу объектілері мен салық салуға байланысты
объектілерді айқындауға, салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін жасауға, оны
белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті. Салық жүйесі ең
алдымен кеі заңнамалық негіздегі жүйелілігімен, сонымен қатар салық салу
бойынша барлық шаралар. Парламент өкілеттілігінде болады. Салықты қолдану
үшін жыл сайын Ұлттық Ассамблеясымен мемлекеттік бюджетке дауыс беру арқылы
бекітеді. Табысқа екі жақты салық салудан қорғаудың белгілі бір механизм
әрекет етеді. Оның бірі, салық төлеуші жекелеген жағдайларда салық ставкасы
мен салық түрін таңдап төлеуге құқықтары беріледі. Заңнамамен көрсетілген
салық төлеушіге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Қазақстан Республикасында салық жүйесiндегi салықтық әкiмшiлiк
ету механизмінің теориялық негіздері
1.1 Салық әкімшілігінің экономикалық мазмұны, мақсаты мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Салық әкімшілігінің даму және қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . 16
1.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі салық салу мәселелерін
реттеудегі шетел мемлекеттерінің салық әкімшілік тәжірибесін қолдану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету механизмдерінің
қызмет ету нәтижелеріне талдау
2.1 Қазақстан Республикасында мемлекеттік салық әкімшілігін
жүргізудің
практикалық
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...34
2.2 Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі Салық
Комитеті
бойынша салықтық әкімшілік ету механизмдерін қолдану нәтижелеріне
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3.Қазақстан Республикасының салық жүйесінің салықтық
әкімшілік ету механизімін жетілдіру жолдары
3.1.Қазақстандағы салық әкімшілігінің өзекті мәселелері және
оларды
шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.2Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету механизмін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 80
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 8
1
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Рыноктық қатынастары дамыған елдерде
салықтар экономика мен әлеуметтік хал-аһуалын тұрақты дамытудағы
реттеушілік қасиеттері бюджеттік қатынастар мүмкіншілігіне тікелей басқару
әдістері ретінде қолданады. Салықтардың жәрдемімен мемлекет қоғамдық
қажеттілік пен ресурстар арасындағы, оларды қанағаттандырудағы салыстырмалы
тепе-теңдікке қол жеткізіледі. Салықтардың арқасында экология жағынан
зиянды өндірістердің кеңейуіне айыппұлдар мен шектеулер енгізе отырып,
табиғи байлықтың тиімді пайдаланылуын қамтамасыз етеді.
Салықтар мемлекеттің әртүрлі даму бағдарламасының даму
мүмкіншілігіндегі қаржылық қамтамасыз ету және азаматтардың табыстарының
деңгейін теңестіру мүмкіншілігіне ие болады. Салық әкімшілігі арқылы
қоғамымыздағы келесі мәселелерді шешуге мүмкіншіліктер ашылады:
әлеуметтілік – экономиканың қарқынды дамуына мүмкіндік туғызу, жергілікті
бюджет мүмкіншілігін арттырудағы олардың өз кірістері мен шығыстарын
теңестіруді қамтамасыз ету мүмкіншілігін өсіру, жергілікті бюджеттің
трансферттік қаржыландыру мүмкіншіліктеріндегі бей-берекеттілікті жою,
салық салу мен салық төлеуден жалтару сыбайластық жемқорлыққа жол бермеу
жолындағы бақылауды күшейту, салық және салық салу заңын жүзеге асыруды
тұрақты түрде салықтық әкімшілік арқылы бақылау жүргізуді ұйымдастыру және
үнемі оның механизмдерін жаңарту.
Экономиканы қайта құруда, оны реттеуде, ел бюджетiнiң кiрiсiн
құрастыруда ”Салық әкімшілігінің” алатын орны ерекше. Өйткені, бюджет пен
шаруашылық субъектілерінің арасында қарым қатынасты қалыптастыруда фискалды
және реттеушілік қызметті жүзеге асыратын салықтық реттеуді жетілдіру
бағыттары өзекті мәселелердің біріне айналып отыр.
Елiмiздiң Президентi Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында: “Егер
мемлекет қазынасын сақтап, ұлғайтпасақ, егер салықтардың толық көлемде
жиналуын қамтамасыз ете алмасақ, ешқашан қалыпты және мықты мемлекет болып
саналмаймыз”, - деп атап көрсеткен болатын. Осыған байланысты елiмiзде әлi
де болса салық салу жүйесiне жаңа өзгертулер мен толықтырулар енгiзiлiп,
салықтық әкімшілік ету әдістерін тиiмдi ұйымдастыру шаралары жүргiзiлiп
жатыр.
Салық әкімшілігі саясаты облысындағы негізгі бағыт - мемлекет пен
салық төлеушілер арасындағы қатынастардың жаңа типін қалыптастыру басты
негізде салық жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі он бес жылдан астам уақыт
бойы әрекет етуде және де осы уақытқа дейін қатаң сынаудың обьектісі болуын
жалғастырып келеді. Еліміздің жеке салық қызметінің ұйымдасқан күніне
бастағандығы он сегіз жыл ішінде біздің тәуелсіз мемлекетіміздің салық
жүйесін қалыптастырып және оның, әрі қарай дамуына сәйкес салықтық
әкімшілікті жүргізу арқылы жұмыстар да атқарылуды.
Экономикаға салық жүктемесін оңтайландыруға, салық рәсімдерін оңайлату
мен олардың ашықтығын арттыруға бағытталған салық әкімшілігін жүргізу
жолымен шаруашылық жүргізуші субъектілердің және халықтың іскерлік
белсенділігін өсіруді ынталандыру. Осының бәрі салық жүйесінің алдында
тұрған міндет болып табылады. Осы қойылған міндеттерді шешу үшін 2008 жылы
жаңа Бюджет және Салық кодекстері әзірленді.Ел Президенті Нұрсұлтан
Назарбаев өзінің 2008 жылғы ақпандағы Жолдауында жаңа Салық кодексі салық
қызметтерінің оның нормаларын өз мүмкіндіктерін қорғайтындай, әкімшілендіру
сапасы мен салық төлеушілер мүдделеріне тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына
ие болуы керек деп атап көрсетті.
Жаңа Салық кодексін енгізудегі мақсат – бұл салықтық әкімшілдендіруді
жақсарту, бизнесті және фискальдық тәртіпті арттыру. Ел экономикасындағы
бәсекелік ортаны дамыту мақсатында жаңа Салық кодексі Қазақстанда жекелеген
шаруашылық қызметінің субъектілері пайдаланып келген салық жеңілдіктері
мен преференциялардың күшін жоюды және салықтар мен алымдардың ставкаларын
азайтуды көздейді.
Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету, бизнестің бәсекеге
қабілеттілігін ынталандыру, бизнестің көлеңкеден шығуы және салықтық
әкімшілендіруді одан әрі жетілдіру үшін мемлекеттің 2009 – 2013 жылдарға
арналған салық саясаты мыналарға бағытталатын болады:- елдің бәсекеге
қабілеттілігін күшейтуге мүмкіндік беретін бәсекелі салық жүйесін құру;-
салық жүйесін Қазақстан дамуының жаңа кезеңінің міндеттеріне сәйкес
келтіру, бұл экономиканы жаңғыртуға және оны әртараптандыруға ықпал етуге
тиіс;- жеңілдіктерді оңтайландыру және тиісінше экономиканың шикізаттық
емес секторына салық жүктемесін азайту, заңды тұлғаларға салық салуды
халықаралық стандарттарға сәйкес келтіру;- қосылған құн салығын алдыңғы
қатарлы әлемдік практикаға сәйкес келтіру;
- импортқа және ішкі өндіріске арналған акциздердің ставкаларын бір
ізге түсіру;
- жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу жүйесін реформалау;
- әкімшілдендіру рәсімдерін оңайлату, салық қызметтерінің сапасын
және салық рәсімдерінің ашықтығын арттыру, салық есептілігінің мөлшерін
қысқарту, салық тексерулерін тәртіпке келтіру.
Қазіргі кезде "Көлеңкелі экономика мен сыбайластық жемқорлықпен" күрес
жүргізу барысындағы қоғамдық даму заңдылықтарын орындау. Ол үшін әрқашанда
салықтық әкімшілік бақылау жүйесіндегі тексеру, талдау әдістерін кеңінен
қолдана біліп оны тек құқықтық негізде жүргізе білу қажеттілігі туындап
отыр. Сонымен қатар, салық әкімшілігінің әдістері мен нысандарын сапалы
да, уақтылы қайта құруға және аталған процесстерді ақпараттармен мұқият
қамтамасыз етуге жағдай жасауы қажет. Осы мақсатта жазылған диплом
жұмысының тақырыбы өзекті болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік
ету механизмінің экономикалық мазмұнын ашу және салықтық әкімшілік етудегі
салықтық тексерудің рөлін теориялық және практикалық тұрғыда негіздеу
болып табылады.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- салықтық әкімшілік ету механизмін ұйымдастырудың экономикалық
мазмұнын ашып, қажеттілігін негіздеу;
- салықтық әкімшілік ету механизмінің заңдық және
нормативтік
базаларының негіздерін қолдана отырып талдау жасау арқылы салықтық
әкімшілікті күшейтудің жолдарын ұсыну;
- Қазақстан Республикасындағы салықтық әкімшілік ету мехнизмінің
тиімді қызмет етуіндегі салық тексерулерінің рөлін анықтау;
- Қазақстан Республикасындағы салық жүйесіндеі салықтық әкімшілік
ету механизмін жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу;
- Салықтан жалтарудағы көлеңкелі экономика жасауға жол бермеудегі
салықтық әкімшілікті күшейту арқылы шешу жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы мыналардан көрінеді:
- ғылыми зерттеулер негізінде салық жүйесiндегi салықтық әкiмшiлiк
ету механизмінің әлеуметтік-экономикалық мәні тиянақталды;
- Қазақстан Республикасындағы салықтық әкімшілік ету мехнизмінің
тиімді қызмет етуіндегі салық тексерулерінің рөлін анықталды;
- Қазақстан Республикасының салық жүйесінің салықтық әімшілік
ету механизімін жетілдіру жолдарына ұсыныстар берілді.
Зерттеудің пәні ретінде Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік
етуді ұйымдастыру барысында пайда болатын қарым-қатынастар қарастырылады.
Зерттеудің объектісі ретінде ҚР салық жүйесінің салықтық әкімшілік
ету механизмі алынған.
Зерттеудің әдістемелік негіздері. Қазақстан Республикасы Салық
комитетінің нормативтік құжаттары мен инструктивтік материалдар, сонымен
қатар ғылыми конференциялар мен қазақстандық ғалымдардың еңбектері,
ресейлік оқу құралдары, әлемдік интернет торабынан алынған мәліметтер мен
мақалалар зерттеудің арқауы бола отырып, салық жүйесіндегі салықтық
әкімшілік ету механизімін жетілдіру мен дамуын зерттеуге және талдауға
ықпал етті.
1 Қазақстан Республикасында салық жүйесiндегi салықтық
әкiмшiлiк ету механизмінің теориялық негіздері
1.1 Салық әкімшілігінің экономикалық мазмұны, мақсаты мен
міндеттері.
Жалпы салық әкімшілігі - салық салу жүйесін мемлекет тарапынан
басқару. Көптеген экономистер салық әкімшілігін салық салуды басқарудың
бір элементі ретінде қарастырады. Біздіңше, салық әкімшілігі өзіндік
ерекшелігі бар процесс болып табылады. Барлық күрделі жүйе сияқты, салық
салу жүйесі де - басқару объектісі.
Салық әкімшілігінде салықтық басқару мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық басымдылықтарына қарай бейімделіп отырады. Барлық басқару
процесі сияқты бұл басқарудың түрі де салық жүйесін тұтастай болжамдау мен
салық жүйесінің дамуын бюджет жүйесімен және барлық экономиканы тұтастай
біріктіре отырып, салықтық процестерді реттеуді, талдау мен бақылауды және
жоспарлауды білдіреді.
Салық әкімшілігінің экономикалық мазмұнына келетін болсақ, салық
салудың барлық мәселелерінің өкілеттілігі және ерекше құқықтарымен, салық
қызметімен және өзара байланыстағы салық төлеушілерімен бөлініп алынған
мемлекеттік басқарудың әкімшіл-нұсқаушыл органы деп айтсақ та болады .
Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оның құру мен алудың нысандары
мен әдістерінің, салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің
салық жүйесін құрайды. Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу
әдістерінің, салық жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық
жүйелерінің әжептәуір күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі
қағидаттар бойынша жіктеледі. Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда
болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады.
Мемлекет құрылымының өзгеруі,өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің
қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әр бір мемлекетке өзінің
ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері
қажет. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту,тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Салықтардың мәнін толық түсіну
үшін,олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық
маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.
Салық әкімшілігін жүргізу салық қызметі органдарының салық бақылауын
жүзеге асыруы, мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесінің орындалуын
қамтамасыз ету тәсілдері мен салық берешегін мәжбүрлеп өндіріп алу
шараларын қолдануы, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес
салық төлеушілерге (салық агенттеріне) және басқа да уәкілетті мемлекеттік
органдарға мемлекеттік қызмет көрсету болып табылады.
Экономикалық және қаржылық тұрақсыздық мемлекеттерді мақсатты,
кешенді салық саясатын жүргізудің жаңа жолдарын іздеуді талап етті.
ТМД елдерінің ішінде Қазақстан бірінші болып прогрессивті салықтық
заңнаманы енгізді. Мемлекет басшысы көрсеткендей Қазақстанның 50
бәсекеге қабілетті мемлекеттер қатарына кіру стратегиясында салықтық
саясатты реформалау жолымен Қазақстан экономикасындағы салықты
жаңғырту мен серпінді ету керек, яғни ол салықтарды жинаудың
көбеюі, салықтар санын шектеу мен салық салу құрылымын жеңілдету
жатады.
Салық әкімшілігін жүргізудің негізгі анықтамаларын көрсете отырып,
маңызды категориялардың бірі - камералдық бақылауға тоқтала кетпекпін.
Салықтық әкімшілікті салықтық құқықтық қатынастардың қатысушылары
арасындағы қарым-қатынастар үдерісін басқару ретінде қарастыруға
болады.Мұндай тектес қатынастар бюджет жүйесінің әр түрлі деңгейдегі
бюджеттері алдындағы міндеттерін атқару кезінде , салықтарды жинау бойынша
және олардың төленуін бақылау қызметтерін орындаушы салық органдарының
қызметтері шеңберінде пайда болады.
Салықтық төлемдер толық түсуі мақсатында мемлекет өзінің
органдарының жүйесінде сәйкес механизмі болуы тиіс, ол бюджеттің барлық
деңгейлерінде, сонымен қатар мемлекеттік бюджеттен тыс қорларда салықтық
түсімдердің тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Салықтық әкімшілік, мемлекеттің салық және бюджет саясатының
негізгі бағыттарын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін сәйкес механизммен
жүргізіледі.
Салықтық әкімшілікті басқарушылық үдеріс ретінде қарастыратын
болсақ, онда бірінші кезекте салық сферасында мемлекеттік биліктің
құзіретті органдарының жолдарын және әдістерін, қабылдаулар жиынтығын
айтуға болады.Қаржылық үдерістерді (салықтарды дұрыс есептеу,
көрсеткіштердің толықтығы) тек мемлекеттік мәжбүрлеу шараларымен ғана емес,
сонымен қатар басқада құқықтық және ұйымдық құралдармен басқаруға болады.
Осындай құралдар ішінде, салықтық әкімшіліктің тиімділігін жоғарлатушы
салықтық жоспарлау,салықтық аудит ,ақпараттық жүйені жетілдіру, салық
төлеушілердің өзінің салық төлеу міндетіне деген адал қатынас деңгейін
жоғарлату, салық органдар кадрларының квалификациясын жоғарлату, және
әрине, салық төлеушілерге көрсетілетін қызметтің жақсартуды ерекше атауға
болады.
Салықты басқару жүйесі төмендегідей әдістемелік кешенді шараларды
жүзеге асырады:
- салық құрылымдарын оңтайландыру;
- салықты уақытында жинаудың механизмін жетілдіру, оны есептеу мен
есеп берудің дұрыстығын тексрі және ұйымдастыру;
- салықты дұрыс есептеуді бақылау, оны өз уақытында және толық
төлеуді қамтамасыз етуде салық органдарының заңмен бекітілген
құқықтары мен міндеттерін пайдалана отырып, салық төлеушілердің
мүддесін қорғау;
- қоғамның барлық мүшелеріне салынатын салық қатынастарын үйлестіру;
- түрлі деңгейдегі мемлекеттік бюджеттің арасындағы салықтық
түсімерді бөлу;
- жинау және алынған нәтижені сараптау арқылы салық жүйесін және
жекелеп алғандағы салықты басқару жүйесін жетілдіру жөнінде
ұсыныстар жасау.
Салық сферасында әкімшілік басқаруды жетілген деп айтуға болмайды,
өйткені мемлекеттік салық саясатының, салық салу шарттарын түзету, жалпы
салық уақытын төмендету,арнайы салық жүйесін жасау секілді мақсаттары мен
міндеттері қазірше жүзеге асырылған жоқ. Бұл кей жағдайда мемлекеттік билік
органдарының біздің мемлекетте салық жүйесінің батыстық моделін
бейімдеумен байланысты деуге болады, оның жартысы жалдамалы жұмысшылардың
жоғары санына және қосылған құнға салықты енгізуге негізделген. Бірақ егер
батыс мемлекеттерінде осындай әсерлерге келіскен жағдайда, онда бұл
салықтардың жалпы сомасы ресейлік салық төлеушілерді сыртқы нарықта және
ресей нарығында да бәсекеге қабілетсіз етеді. Мұндай басқарушылық үдеріс
төлемқабілеттілікке сұранысты төмендетеді. Осыған байланысты, келесі
жағдайларды ескерген жөн, салықтық әкімшілік салық саясатының элементінің
бірі ретінде жүргізіледі, өйткені ол тиімділікті жоғарлату құралы ретінде
де, сондай-ақ салықтық әкімшіліктің жағымсыз жақтарына бағытталған
факторлары негізгі стратегияда міндетті түрде көрініс табады.
Салық әкімшілігі саласында салық салу жүйесін мемлекет тарапынан
қадағалап басқару және салық әкімшілігін салық салуды басқарудың бір
элементі ретінде қарастыруға болады. Салық әкімшілігі өзіндік ерекшелігі
бар процесс болып табылады. Рыноктық жағдайдағы барлық күрделі жүйе
сияқты, салық салу жүйесі де - басқару объектісі.
Салық әкімшілігі салық салудың барлық мәселелерінің өкілеттілігі
және ерекше құқықтарымен, салық қызметімен және өзара байланыстағы салық
төлеушілерімен бөлініп алынған мемлекеттік басқарудың әкімшіл-нұсқаушыл
органы болып табылады. Сонымен қатар, салық әкімшілігі басқару әрекеті
үлкен әлеуметтік маңызды сала. Салық әкімшілігінің кемшіліктері бюджетке
түсетін салықтардың түсімін кенеттен төмендеуіне алып келеді. Салықтық
құқық бұзушылықтың мүмкіндіктерін көбейтеді. Әкімшілік орталықтарымен
аймақтардағы бюджетаралық қарым қатынастардың балансын бұзады. Соның
нәтижесінде қоғамда әлеуметтік ауыртпалықтар өседі. Ол салықтық
әкімшіліктің өкілеттілігі мен қызмет ету құзыретінің аясында, мемлекет пен
салық туралы заң бекіткен шараларды жүзеге асыру арқылы қызмет етеді.
Мәселен, салық төлеушілер көп жағдайда салық комитеті тарапынан
тексерулердің қорытындысына шағымданады, сол сияқты артық төленген салықты
қайта есептеуді, егер артық төлегендігі анықталған жағдайда оны иесіне кері
қайтарады, бюджетке артық төленеген ҚҚС сомасын кері қайтаруды талап етеді
және салық комитеті тарапынан болатын тесерулердің ұзақтығын сөз етеді.
Салық әкімшілігі салық заңдарын яғни Салық кодексі, заңдылық
нормативтік актілерді орындалуын қадағалау.
Салық әкімшілігін жүзеге асыру іс жүзінде мемлекеттің қаржылық іс
әрекетіне бағытталып, ақша қорларын құюға кететін және осы мемлекеттік
қаржы жүйесінің құрамына кіретін табыстарды жинау болып табылады.
Салық әкімшілігі субъектісі – мемлекеттік салық қызметі, яғни тек
салықтық тексеру жүргізуге құқығы бар орган – салық комитеті.
Салық әкімшілігінің объектісі – салық заңдылықтары бойынша заңды
міндеттемелер жүктелген тұлғалар. Олар салық төлеушілер, салық агенттері,
банктер, салық төлеуші туралы ақпараттары бар тұлғалар.
Салық төлеу пәні – тексерушілердің салық заңдары, Салық Кодексі,
заңдылық нормативтік актілер және де ресми құжаттар бойынша атқаруға,
орындауға тиіс міндеттері.
Салық әкімшілігінің мақсаты – салық заңдарын бұзушылық фактілерді
немесе салық құқықтық қатынастарды қатысушының өз міндетін санасыз
орындалғанын анықтау; айыптарды анықтау және оларды заңда бекітілген
жауапкершілікке тарту; салық заңын бұзушылықты жою; қарыздарды өтеу бойынша
шаралар қолдану түріндегі мемлекеттік материалдық қорғау; салық заңын
бұзушылықтың алдын алу.
Салық әкімшілігін жүзеге асыру нысаны тікелей бақылау, сырттай бақылау
болып бөлінеді. Тікелей салық бақылауына тексеру – тексеруші тұлға алғашқы
құжаттарымен, салықтық есепке қатысты құжаттарды тексеруін талдау
жасайтындығымен сипаттауға болады. Оның құжаттық, рейдтік, хронометражды
түрлері бар. Сырттай салық бақылау – бақылау субъектісі мен объектісі
тексеру жүргізу кезінде байланысқа түспей сырттай жүргізіле беретіндігімен
сипатталып (камералдық) түрі.
Салықтық әкімшілігін өткізу уақыты – алдын-ала, қазіргі және ағымдағы
немесе кейінгі түрлері болады.
Салықтық әкімшілік ішкі және сыртқы болып бөлінеді, бақылау объектісі
бір ұжымдық жүйенің бөлімдерінде немесе ведомство аралық бағытттарға
байланысты.
Салық әкімшілігі – салықтық тексеру немесе тапсыру мақсатындағы
бақылау болады. Салықтық бақылау тексерілетін салық төлеуші туралы
ақпараттарды жинау, жинаған ақпараттарды бағалау. Жинаған ақпараттар
бойынша шамалау немесе мөлшерлеу кезеңдерінен тұрады. Құжаттар көздеріне
қарай салықтық тексеру құжаттық және іс жүзінде деп бөлінеді. Іс-жүзіндегі
тексеру – объектілердің сандық және сапалық жағдайларын зерттеу
лабораториялық сараптама мен әртүрлі әдістер нәтижелерін шығару.
Салық әкімшілік теңдікті жетілдіруде Салық аудитінің электрондық
бақылауы (САЭБ) ақпараттық жүйесін енгізу үлкен жетістік болып отыр. Бұл
ақпараттық жүйе салықтық тексерулерді жүргізуді және жоспарлауды
автоматтандыруға мүмкіндік береді.
Салықтық тексеру тексеруге дайындау тексеруді жүргізу, тексеру
нәтижелерін рәсімдеу, анықталынған салық заңын бұзушылықты жою үшін
нұсқаманың қаулының орындалуын бақылау мерзімдерінен тұрады.
Салық кодескі бойынша салықтық тексерулер:
- құжаттық тексеру (кешенді тексеру, тақырыптық тексеру, қарама-қарсы
тексеру);
- хронометражды зерттеу (салық төлеушінің нақты табысы мен оны алуға
кеткен нақты шығынын білу мақсатында салық органы жүргізеді).
Салық әкімшілігінің менеджменті, бұл салықты салуда және салықты
өндіруді ұйымдастыру. Салық салуды ұйымдастыру – салық төлеушінің салық
міндеттерін салық органы тарапынан заң аясында дер кезінде толық орындалуы.
Салық міндеттемелері – салық төлеуші тіркеуге тұрған сәттен бастап салық
кодексіндегі баптарға сәйкес салық түрлеріне қарай төлеуші болуына
байланысты сол салық түрінің міндеттемелері.
Салықтық бақылау салық сомасын есептелінуін бақылау, есептелген салық
сомасынан бюджетке өз уақытында және толық түсуін бақылауды жүргізілу
шеңбері бар. Бақылау объектісіне қарай салық төлеушілер жеке тұлға мен
заңды тұлға деп бөлінеді. Сонымен, салық менеджментінің құрамдас бөлігі оны
өндіру мен салу кезіндегі салықтық бақылау объектісі болып табылады.
Салықтық бақылаулдың ұйымдастыру барысы ғылыми негізделеді. Мысалы, салықты
салуды ұйымдастыруда: есептелінетін салықты болжау мен жоспарлау,
қабылдаған есептіліктегі салық сомасы және оны талдау, салық сомасының
есептелінуін бақылау; салықты өндіруді ұйымдастыру: бюджетке түсетін
салықтарды болжау мен жоспарлау, төленуге тиіс сомма мен оны талдау, салық
соммасының бюджетке түсуін бақылау.
Салық төлеушiлердi мемлекеттiк тiркеу – салық төлеушi туралы
мәлiметтердi Қазақстан Республикасы Салық төлеушiлерiнiң мемлекеттiк
тiзiлiмiне енгiзу болып табылады. Мемлекет бұл тiзiлiмдi жасай отырып,
салық төлеушiлер жайлы бiрқатар ақпаратпен, сонымен қатар, салық
төлеушiлердiң санымен де хабардар болып отырады.
Қазақстан Республикасының салық төлеушiлерiнiң мемлекеттiк тiзiлiмi –
салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң дұрыс есептелуi
мен уақытылы төленуiн бақылауды жүзеге асыру мақсатымен уәкiлеттi
мемлекеттiк орган жүргiзетiн салық төлеушiлердi есепке алудың мемлекеттiк
деректер базасы жүйесi .
Тiркеу есебi - салық төлеушiнi салық органында есепке қою, соның
нәтижесiнде салық төлеушiнiң тiркеу деректерi, оның iшiнде салық төлеушiнiң
тұрған жерi, оған салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты
объектiлердiң тиесiлiлiгi; салық төлеушiнiң тiркеу деректерiнiң ағымдағы
өзгерiстерiн тiркеу; есептен шығару белгiленедi.
Салық төлеушi:
1) заңды тұлға, оның құрылымдық бөлiмшелерi, сондай-ақ Қазақстан
Республикасында қызметiн жүзеге асыратын шетелдiк заңды тұлға үшiн:
- заңды тұлғаның, оның құрылымдық бөлiмшесiнiң орналасқан жерi бойынша;
- қызметтi жүзеге асыру орны бойынша;
- салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердiң
орналасқан және тiркеу орны бойынша;
2) жеке тұлға, соның iшiнде жеке кәсiпкер үшiн:
- резидентке - тұрғылықты жерi бойынша;
- резидент емеске келген орны бойынша;
- салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердiң
орналасқан және тiркеу орны бойынша;
- кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыру орны бойынша салық органдарында
тiркеу есебiне тұруға мiндеттi.
Жеке тұлғалар салық мiндеттемелерi туындаған кезден бастап он жұмыс
күнi iшiнде мемлекеттiк тiркеуден өту және салық төлеушiнiң тiркеу нөмiрiн
алу үшiн салық органына өтiнiш жасауға мiндеттi.
Заңды тұлғалар, олардың филиалдары мен өкiлдiктерi Қазақстан
Республикасының әдiлет органдарында олар мемкеттiк тiркеуден өткен күннен
бастап он жұмыс күнi iшiнде мемлекеттiк тiркеуден өту және салық төлеушiнiң
тiркеу нөмiрiн алу үшiн салық органына өтiнiш жасауға мiндеттi.
Салық төлеушiнiң тiркеу нөмiрi дегенiмiз салық төлеушi ретiнде оны
мемлекеттiк тiркеу және Қазақстан Республикасы салық төлеушiлерiнiң
мемлекеттiк тiзiлiмiне ол туралы мәлiметтердi енгiзу кезiнде салық және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң барлық түрлерi бойынша
салық төлеушiге берiлетiн бiрыңғай нөмiр.
Салық төлеушiлердi мемлекеттiк тiркеу және тiркеу есебiне алу тәртiбiн,
сондай-ақ тiркеу және есептен шығару туралы өтiнiштерге қоса берiлетiн
құжаттардың тiзбесiн уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлейдi. Сондай-ақ
салық салу объектiлерiнiң есебiн жүргiзу тәртiбiнде уәкiлеттi мемлекеттiк
орган белгiлейдi.
Салық төлеушiлердiң мемлекеттiк тiзiлiмiн уәкiлеттi мемлекеттiк орган
жүзеге асырса, салық төлеушiлердiң мемлекеттiк тiзiлiмiн жасау және жүргiзу
тәртiбiн Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлейдi.
Салық төлеушiлердi тiркеу есебiн жүзеге асыру кезiнде салық қызметi
органдары мынадай:
- заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркеудi, қайта тiркеудi және таратуды
жүзеге асыратын;
- статистика жүргiзетiн;
- салық салумен байланысты объектiлердi және салық салу объектiлерiн
есепке алуды немесе тiркеудi жүзеге асыратын;
- лицензиялар, куәлiктер немесе рұқсат беру мен тiркеу сипатындағы өзге
де құжаттарды беретiн;
- жеке тұлғаларды Қазақстан Республикасындағы тұрғылықты жерi бойынша
тiркеудi жүргiзетiн;
- азаматтық хал актiлердi тiркеудi жүзеге асыратын;
- нотариаттық iс-әрекеттердi жасауды жүзеге асыратын;
- қорғаншылық пен қамқоршылықты жүзеге асыратын уәкiлеттi органдармен;
- Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлейтiн басқа да уәкiлеттi
органдармен өзара iс-әрекет жасайды. Аталған органдар салық органдарына
салық төлеушiлер жайла мәлiметтердi оларды тiркеу мақсатымен хабарлап
отыруға тиiс.
Салық бақылауы салық тексерулерi арқылы жүзеге асады деп айтсақ
қателеспеймiз. Өйткенi салық бақылауы да салық тексерiсi де бiр арнада
қызмет етедi.
Салықтың және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң,
өсiмпұлдар мен айыппұлдардың есептелген сомалары туралы хабарламаны алған
салық төлеушi, егер салық төлеушi салық тексеруi нәтижелерiне шағым
жасамаса, оны хабарламада белгiленген мерзiмде орындауға мiндеттi. Егер
салық тексеруiнiң аяқталуы бойынша салық заңдарын бұзу анықталмаған болса,
салық тексеруi нәтижелерi бойынша хабарлама шығарылмайды. Осы
тексерiстердiң нәтижесiнде салық бақылауы жүзеге асады.
Қазақстан Республикасының аумағында сауда операцияларын жүзеге асыру
кезiнде немесе қолма-қол ақша, банктiк төлем карточкалары, чектек арқылы
қызмет көрсеткенде ақшалай есеп айырысу мiндеттi түрде фискальдық жады бар
бақылау-касса машиналарын қолдану және бақылау чегiн беру арқылы
жүргiзiледi.
Фискальды жады бар бақылау-касса машиналары тауарлар сату мен қызметтер
көрсету кезiнде ақшалай есеп айырысуды тiркеу үшiн пайдаланылатын,
ақпараттың маусым сайын түзетiлмей тiркелуiн және энергияға тәуелсiз ұзақ
уақыт сақталуын қамтамасыз ететiн, фискальдық жады блогы бар электронды
құрылғылар және банктiк компьютерлiк жүйелер. Фискальдық жады бар бақылау-
касса машиналарын қолдану мен пайдалану тәртiбiн Қазақстан Республикасының
Үкiметi белгiлейдi. Уәкiлеттi мемлекеттiк орган Қазақстан Республикасының
аумағында пайдалануға рұқсат етiлген Фискальдық жады бар бақылау-касса
машиналарының мемлекеттiк тiзiлiмiн және оны қалыптастырудың ережесiн
бекiтедi.
Салық органдары:
- фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолданылу және
пайдаланылу тәртiбiнiң сақталуына бақылауды жүзеге асырады;
- салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi төлеу
бойынша салық төлеушiнiң салық мiндеттемелерiн орындау жөнiндегi салық
тексерулерiн жүргiзу кезiнде фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарының
фискалдық блогындағы сақтаулы деректердi пайдаланады. Осы аталған ережеге
сәйкес салық органдары бақылауды жүзеге асырады.
Мемлекет қазынасына орасан залал келтіретін, бюджетке салық төлеуден
қасақана жалтарумен және жалған кәсіпкерлікпен күрестің тиімділігін арттыру
мақсатында заңды тұлғаларды өкілетті органдармен тіркеу процедурасын
реттейтін заң актілеріне өзгерістер енгізу қажет. Себебі, Қазақстан
Республикасының Заңды тұлғаларды тіркеу және филиалдар мен өкілдіктерді
есептік тіркеу туралы Заңында және заңды тұлғаларды мемлекетттік тіркеу
тәртібін реттейтін басқа да заңға бағынышты актілерінде заңды тұлғаны
өкілетті органда тіркеу кезінде құрылтайшының қатысу міндеті қаралмаған.
заңды тұлғаларды тіркеу процессін реттейтін заң актілерінде қажетті
құжаттарды құрылтайшының тікелей өзі тапсыру міндеттемесі туралы талап жоқ.
Заңнамады мұндай кемшілік қаскүнемдерге кедергісіз жалған кәсіпорын
құруға мүмкіндік береді.
Тәжірибеде заңнамамен бекітілген құжаттарды қабылдау халыққа қызмет
көрсету орталағаның кез-келген қызметкерімен жүргізіледі, ал оларға
сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаман және мемлекеттік қызмет туралы
заңнаманың күші қолданылмайды. Заңды тұлғаларды тіркеу барысында міндетті
шарт ретінде құрылтайшының келуі арқылы тіркеу жүргізуге қатысты заңды
тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы заңнамаға өзгертулер мен толықтырулар
енгізу, біздің ойымызша белгісізі адамдардың немесе жекебасты куәландіратын
жоғалаған құжаттар бойынша біркүндік фирма, қолма-қол фирма ашуға
кедергі болар еді.
Салық заңнамасын қолдану тәжірибесі көрсеткендей, салықтық қатынас
тараптарының бірінің мүдделеріне шек қою міндетті түрде екінщі тарапқа
жағымсыз салдар туғызады. Егер кәсіпкерлерге салық ауыртпалығы қатаңдатылса
онда бизнестің басым бөлігі көлеңкеге кетеді, яғни ол мемлекеттік
органдардың криминалдың және сыбайлас жемқорлықтың жандануына мүмкіндік
береді. Мұндай жағдайда нәтижеде кәсіпкерлер де, мемлекет те зардап шегеді
.
ҚР Салықтық Кодексінде салықтық міндеттемелерді мәжбүрлі түрде өндіріп
алудың шаралары белгіленген. Салық төлеушінің белгіленген мерзімде
орындалмаған салықтық міндеттемесін орындау: мысалға, біріншіден, уақытында
төленбеген салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
бойнша өсімпұл есептеу; екіншіден, банк шоттары бойынша шығыс операцияларын
тоқтата тұру; үшінші, салық төлеушінің салық берешегі есебіне мүлікке билік
етуін шектеу тәсілдерімен қамтамасыз етілуі мүмкін.
Салық берешегін мәжбүрлеп өндіріп алу шаралары бойынша, салықтық
тексеру нәтижелері туралы хабарламаға және хабарламаға шағымды қарау
нәтижелері бойынша шығарылған жоғары тұрған салық қызметі органының
шешіміне шағым жасау жағдайларын қоспағанда, салық органдары салық төлеуші
заңды тұлғаның, заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшесінің, Қазақстан
Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент
емес заңды тұлғаның, дара кәсіпкердің, жекеше нотариустың, адвокаттың салық
берешегіне мәжбүрлеп өндіріп алу шараларын қолданады. Мәжбүрлеп өндiрiп алу
шаралары қолданыла бастағанға дейiн салық төлеушiге сәйкес салық берешегін
өтеу туралы хабарлама жiберiледi.
Мәжбүрлеп өндіріп алу шаралары тиісті қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы заңда белгіленген айлық есептік көрсеткіштің үш
еселенген мөлшерінен аз мөлшерде салық берешегі бар салық төлеушілерге
салық агенттеріне қатысты қолданылмайды.
Салық берешегін мәжбүрлеп өндіріп алу мынадай тәртіппен:
1) банк шоттарындағы ақша есебінен;
2) дебиторлар шоттарынан;
3) билік етуі шектелген мүлкін өткізу есебінен;
4) жарияланған акцияларды мәжбүрлеп шығару түрінде жүргiзiледi.
Соңғы кезде кейбiр ғалымдар әкiмшiлiк процесстерде криминалистиканы
қолдану қажеттiлiгі, мүмкiндiгі мен перспективалары туралы мәселені
қарастыруда. Ең алдымен, бұл әкiмшiлiк тергеу институтының заңды бекiту
қажеттiлiгімен байланысты, институтқа келесi ерекшелiктер тән:
1)әкiмшiлiк тергеу тек қана iстердiң нақтылы дәрежелерi бойынша
жүргiзiледi (мысалы, салық салудағы әкiмшiлiк құқық бұзушылықтар, кеден
саласындағы қылмыстық iстер және т.б. бойынша);
2 ) әкiмшiлiк тергеу iсі тек қана процессуалдық қызмет түбегейлi
уақытша шығындар талап еткен жағдайда жүргiзiледi. Сараптама өткізу осындай
процессуалды қызметтін бiрi болып табыла алады;
3 ) әкiмшiлiк тергеудi жүргізу туралы шешiм салық қызмет мен қаржы
полициясы органдарының лауазымды тұлғаларымен, сонымен бiрге әкiмшiлiк
құқық бұзушылық туралы iстiң қарастыруына сәйкес сот төрешісі шешімімен
қабылданады;
4 ) әкiмшiлiк тергеу iсі әкiмшiлiк құқық бұзушылықтын орындалу орнымен
немесе анықталу фактісімен жүргiзiледi;
5 ) әкiмшiлiк тергеудің мерзiмі 30 күнтiзбелiк күндерден аспауы керек,
ерекше жағдайларда 90 күнге дейiн ұзарта алады; әкiмшiлiк тергеудiң
нәтижелерi бойынша әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы хаттама қорытынды
жасалады немесе әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iстi тоқтату туралы қаулы
шығарылады .
1.2 Салық әкімшілігінің даму және қалыптасу тарихы
Салықтың пайда болуын алғашқы мемлекеттiк құрылымдардың пайда болуымен
сәйкестендiредi. Ал салық әкімшілігінің дамуы мен пайда болуы салық
салу жүйесі құрылғалы қызмет атқаруда.
Салықтарды басқару мен салықтық қатынастар саласындағы маңызды
ғылыми-теориялық зерттеулердің болмауы, шетелдік тәжірибені нақты
жағдайларда қолданудағы терең сараптамасыз, бірден көшіре салу, салық
төлеушіге қарсы – осы заңдылықтың басты құртушысы ретінде – нағын зиянкес
секілді жағымсыз қатынастарға толы, сондықтан да олармен іскерлік
байланысқа емес, солар ойластырған секілді хұқық бұзушылықтардың жолын
аяусыз кесу мен (олардың кінәсіз екендігін жоққа шығара отырып) дөп басып
айқындауға алып келеді. Нәтижесінде, ңсалық төлеуші салықтық органдардың
алдында ешқандай құқықтық басымдығы жоқ. Салық төлеу кезіндегі кез-келген
қате, салық төлеушіні мүлде ақшасыз қалдыратындай деңгейде өте қатал
қаржылық санкциялар қолданумен жазаланады.
Осы жерде еріксіз мынандай сұрақ туады: жинақталған табыстан салық
салынатын шығынды алып тастауда кеткен қателік пен салық төлеушінің табысын
арнайы қысқартудың арасындағы айырмашылық қайда?
Сонымен бірге: егер нормативті актілер, әдеттегідей миллиондаған
салық төлеушілер үшін, өте аз данамен басылып шығарылатын болса, ол
қолданып жүрген салықтық органдардың ережесі немесе жаңа салық туралы
заңдағы кезекті өзгерісті білмегеніне, соншалықты қатаң жаза – үлкен
ақшалай айыппұл немесе өсімпұл төлейтіндей, ол шын мәнінде кінәлі ма? Осы
және өзге де маңызды мәселелерге жауап, түптеп келгенде ресми ақпарат
көздерінен де табылмайды .
Қаржылық ғылым дамуымен қатар салықтық әкімшіліктің салық салудың
проблемалары, әдiстемелерi пайда бола бастады. Экономикалық мектептер мен
қаржылық теориялардың бiреуiде салықтық- бюджеттік сұрақтарын айналып
өтпедi. 19 ғасырдың екiншi жартысында көптеген мемлекеттер ғылыми
пiкiрлердi тәжiрибеде қолдануға қадам жасады. В. Пушкарева айтқандай
қаржылық ғылымдардың негiзгi буынын салық реформалары құрады, олар 1- шi
Дүние жүзiлiк соғыстан кейiн жүргiзiлiп, салық салудың ғылыми
принциптерiмен негiзделдi. Осы уақытта қазiргi салық жүйелердiң құрылымы
қалыптасты. Мұнда тiкелей салықтар және прогрессивтi жеке табыс салығы
алғашқы орынға ие бола бастады.
Бiрақ әлi күнге дейiн адамзат идеалды салық жүйесiндегі салықтық
әкімшілікті таба алмады. Қаржылық ғылым күнi бүгiнге дейiн көптеген
салықтық сұрақтарға жауап бере алмайды, ал көптеген дамыған елдердiң
тұрақты салық реформалары салық салудың бекiтiлген, әдiлеттi болуының
дәлелi болып табылады. Дүниенiң көптеген елдерiнiң салық жүйесi бiрте-бiрте
дамып, көптеген жылдарды алды.
Қазақстан Республикасының салық әкімшілігін қалыптастыруда ұзақ
эволюцияға уақыты жоқ және болмаған едi, бiрақ Қазақстан Республикасы 1
кезең iшiнде қанағаттанарлық және салық салу жүйесiн өте алмады. Бұл
мақсатқа жету бiрнеше кезеңнен тұрды.
Салықтардың жинақтарымен басқа да төлемдердiң бекiтiлген тәртiппен
салықтық әкімшілік арқылы алынуы салықтық әкімшілікті құрайды. Қазақстан
Республикасында салық әкімшілігінің қалыптасуын салық жүйесінің
қалыптасуының кезеңдерімен қарастыруға болады.
Салық қатынастардың жаңа механизмдерiн iске қосылуы қазiргi рынок
реформасының қысқа тарихындағы маңызды бетi болып табылады. Қазақстан
Республикасының мемлекеттiк салық қызметi 1991 жылы құрылды. Бұл салық
қызметi салық заңдылығын бақылауда болашақта жетiлдiру мақсатында құрылды.
1995 жыл 1-шi бесжылдықта маңызды революциялық жыл болды, Қазақстан
Республикасының салық жүйесiнiң реформалауының, жобалар өткiзудiң жылы
болды. 1995 жыл салық саясатында өзгерiс жылы болды- салық жүйесi
өзгерiске ұшырады. Салық салудағы өзгерiстер экономиканың жағдайына
байланысты болды. 1995 жылдың қаңтарында барлық салық және басқа да
міндетті төлемдер бойынша жетiспеушiлiк сомасы 4,8 млрд теңгеге өстi. Бiрақ
1 шiлдеден бастап салық базасын кеңейтуге, стратегияны және тактиканы
нақтылауға мүмкiндiк туды.
Салық заңының механизмiн жүзеге асыру iске қосыла бастады. Бiрақ оның
тәжiрибеге енуi бiрте-бiрте жүргiзiлуi мүмкiн болды. Сондықтан 1996 жылдың
басында салық қызметi Президент жарлығының 4 жобасын, Үкiмет бекiтулердiң
18 жобасын, салық реформасы дамуына бағытталған 10 құрал әзiрлендi, жылдық
жиынтық табысқа түсiнiк пайда болды, негiзгi құралдардың амортизациялық
аударым тәртiбi жеңiлдетiлдi, өндiрушiлер, кәсiпорындар, қаржы және агроном
мамандары тұрақты iс-әрекет жасауға мүмкiндiк алды: кәсiпкерлiкпен
байланысты шығындарды бесжылға дейiн созуға рұқсат етiлдi. Салық
ұйымдарының маңызды мәселесi бұл салық салу режимiнiң өзгерiсiне байланысты
инвестицияларды экономикалық зоналарға бағыттау, оларды құру, кеңейту.
Мысалы: 1996 жылы 2 рет салық салуды болдырмау жөнiнде ТМД елдерiмен 2
жақты салық конвенциясын өткiзу жұмыстары жалғастырылды.
Рыноктық қатынастардың қалыптасып дамуы жағдайындағы экономикадағы
өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе – экономикалық жүйедегі салықтардың атқаратын
рөлінің күн өткен сайын жаңа нысанға айналып, артып келуінде.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір
сүріп, дамуының негізі болып табылады. Салықтар барлық елдерде, олардың
қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан, ұлттық
табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және
бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салық
әкімшілігінің салық салу жүйесінде мемлекеттің экономикалық мазмұны
нақты түрде көрінеді, ал салықтардың экономикалық мәні, олардың түрлері
мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және
функцияларымен айқындалады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, жетілдірілді, мемлекеттің кажеттіліктері
мен сұрау салуына бейімделді.
Салықтар тауар-ақшалай қатынастардың ахуалына әсер ете отырып, олардың
дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Бұл К.Маркске сол кездегі
капиталистік қоғам салықтарының мәнін былайша білдіруге негіздеме берді:
Салық – бұл меншікпен, отбасымен, тәртіппен және дінмен қатар бесінші
құдай; одан әрі: Салықтарда мемлекеттің экономикалық тұрғыдан айтылған
өмір сүруі жүзеге асады.
Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық
жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әр бір мемлекетке
өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы
көздері қажет, бұл ретте салықтардың рөлі жоғары. Себебі, салықтар барлық
елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына
қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі – ұлттық табысты қайта
бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің
кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарды мемлекеттің өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру
үшін жұмылдырылатын шаруашылық жүргізуші субъектіден, азаматтардан ұлттық
табыстың белгілі бір үлесін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бөлігі
болып табылатындығында және мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен
қалыптасатын ақша қарым–қатынастарымен сипатталады, сондықтан салықтар
экономикалық категория ретінде қаралады. Салықтар мемлекеттің қаржылық
ресурстарын қалыптастыруда заңи және жеке тұлғалардың қатысу міндеттілігін
білдіреді.
Мемлекет қаншама ғасыр өмір сүрсе, салықтар соншама ғасыр өмір сүреді
және мемлекет соншама оңтайлы салық салудың қағидаттары мен әдістерін, яғни
салық төлеушілер салық төлеу үшін, ал қазына көптен-көп кіріс алу үшін
салық жинауды қалай ұйымдастыру керектігін іздестірді.
Сонымен бірге бұл тұжырымдаманы жалпылама колдану белгілі бір
қиыншылықтармен байланысты: мемлекеттің ұлттық қорғанысқа, ақысыз
денсаулыққа, білім беруге және т.б. жұмсаған шығындарынан әрбір салық
төлеуші іс жүзінде кандай жеке пайда және қандай мөлшерде алатынын дәл
анықтау мүмкін емес. Оның үстіне бұл тұжырымдамаға ілессек, онда тұрмысы
төмендерге, жұмыссыздарға олардың жәрдемақыларын төлеуді қаржыландыру үшін
салық салу қажет болар еді, бұлай етудің мағынасы болмайды.
Екінші қағидатқа сәйкес қайыр көрсету субъектілер үшін қолайлы
болатындай етіп оларға салық салынуы тиіс, яғни салық ауыртпалығы нақты
табыс пен әл-ауқатқа байланысты болуы тиіс. Бұл қағидат мынаны білдіреді:
жоғары табыстары бар жекелеген адамдар, кәсіпкерлер және кәсіпорындар
табыстары аздарға қарағанда абсолюттік, сондай-ақ салыстырмалы тұлғалауда
неғұрлым жоғары салықтар төлейді.
Сөйтіп, салықтарға ұшырататын табыстар алу кезіндегі нұқсанды теңгеру
үшін алынатын табыстардың мөлшеріне сәйкес салықтардың бөліну мүмкіндігі
қарастырылады, яғни бұл тұжырымдамаға сәйкес заңи және жеке тұлғалар
алынған табыстың тура мөлшеріне қарай салықтар төлеулері тиіс. Сән-салтанат
заттарына жұмсалатын қажетті шығыстардан төленетін салық пен ең кажетті
заттарға жұмсалатын болжамды шығыстардан ұсталатын салықтың арасында айырма
болатындықтан, әрине, бұл тұжырымдама үлкен ұтымдылығымен және әділдігімен
ерекшеленеді.
Мемлекеттік салықтық әкімшілік саясаты - салық саласындағы шаралар
жүйесін қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық
мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес
жүргізеді. Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының
негізгі бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру
және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске
асыру.
Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын
күрделі модель. Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай : қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни
салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық
салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен
жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру,
салық салудың негізгі принциптері және т.б-лар салық механизміне жатады.
Салық жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің
тигізер ықпалы өте зор. Енді осы салық жүйесінің құрамы мен салық салу
механизміне кеңірек тоқталайық. Қандай да бір механизмінің құрамында
бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты
белгілі бір салық элементтерінен құралады.
Салықтық әкімшілік арқылы салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет
атқару үшін, олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста
болуы қажет. Салық әкімшілігінде салықтық реттеу салық ставкалары мен
салық жеңілдіктерінің алатын орыны ерекше. Себебі, ғылыми негізделмеген,
шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп,
өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азайуына әкеліп
соқтырады. Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де теңсіз жағы және бар.
Дамыған елдердің тарихынан салық ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
1. егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 процентінен
асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
2. егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті аралығында
болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
3. егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 проценті мөлшері
аралығында болса, онда ұлғамайлы ұдайы өндіріске әкеледі .
Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі
өнімдегі салықтардың үлес салмағы 40 проценттен көбірек болып отыр. Бұл
экономикасы дамыған басқа елдерден әлдеқайда жоғары. Еліміздегі мемлекет
мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың бір айғағы осы. Мемлекет мына
жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін (функциясын) пайдалана отырып
елдің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету жолдарын
белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала отырып салық саясатын
анықтайды.
Салық әкімшілігінде реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық
қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол халық шаруашылығының
дамуына қабылдаған бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде
салықтардың нысандарын таңдау ставкаларының алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктерімен шегермелер пайдаланады. Бұл реттегіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымына, қордалану мен тұтыну ауқымына ықпал етеді.
Кез келген мемлекеттің экономикалық өмірінде салық
әкімшілігі ең маңызды құралдарының бірі болып табылады. Салық тек
маңызды ғана емес, сонымен қатар тұтас экономиканың анықтаушы
компоненті. Нарықтық қатынастарға қалыптасқан мемлекеттер өздерінің
салық әкімшілігі саясатын қадағалай отырып, әлемдік экономикадағы
заттардың ағымдағы жайымен сәйкес тұрақты тұзетулер жүргізіліп
отырады.
Рыноктық экономикада салық әкімшілігі маңызды орын алатыны
сөзсіз және қоғамдық өндірістің даму талаптарына жауап беретін
нақты салық салу жүйесінсіз тиімді нарық экономика болу мүмкін
еместігі жөнінде сенімділікпен айтуға болады. Мемлекет пайда болған
сәттен бастап қоғамдағы экономикалық қатынастар салықтың басты
бөлімі. Дамыған елдердегі салық жүйесі әр түрлі саяси, экономикалық,
әскери, әлеуметтік ықпал етуімен өзара айрықшаланды. ХХ ғасыр 60
жылдардың аяғына қарай жүргізілген реформалар оларды жақындыра
бастады. Шетелдердің салық жүйесінің маңызды белгісі болып
көптеген он жылдар бойы олар халықаралық экономикалық қызмет және
қарсы тұру үрдісін реттейтін құралдармен тиімді және сапалы
пайдалану табылады.
Салық мемлекеттік кірістердің негізгі қайнар көзі бола отырып,
сонымен қатар мемлекеттің нарық экономикасына ықпал ететін негізгі
рычагы болып табылады. Сондықтан тиімді салық салу жүйесін құру
әрбір мемлекеттің аса маңызды мәселелерінің бірі. Құқықтық
тұрғысынан қарағанда,салық - бұл мемлекеттің бекітілім, яғни тұлғалардың
мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін көздейтін міндеттеме.
Салық құқығы- мемлекеттің салықтық әрекет үрдісінде пайда болған
қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы .
Салық әкімшілігі құқығы дегеніміз, мемлекеттің салықтық әрекеті
үрдісінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы. Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары
пайда болады. Тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке
түрде емес, нормативтік құқықтық актілермен белгіленеді.
Көптеген мемлекеттердің салық заңдылықтарында салықты былайша
қарастырады: біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган
ғана бекіте алады; екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң
немесе нормативтік - құқықтық актілермен қатаң түрде жүзеге
асырылады; үшіншіден, осы қабылданған құқықтық акт белгілі бір
тәртіпке сәйкес жүргізіледі. Қабылданған құқықтық акт негізінде
белгіленген салық жеке және заңды тұлғаларға салық төлеуші
ретінде салық міндеттемелерін жүктейді. Қазақстан Республикасының
Салық кодексінің 24-бабына сәйкес, салық міндеттемесіне келесідей
түсініктеме беруге болады: Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес
мемлекет алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп
танылады, оған сәйкес салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне
тұруға, салық салу объектілері мен салық салуға байланысты
объектілерді айқындауға, салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін жасауға, оны
белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті. Салық жүйесі ең
алдымен кеі заңнамалық негіздегі жүйелілігімен, сонымен қатар салық салу
бойынша барлық шаралар. Парламент өкілеттілігінде болады. Салықты қолдану
үшін жыл сайын Ұлттық Ассамблеясымен мемлекеттік бюджетке дауыс беру арқылы
бекітеді. Табысқа екі жақты салық салудан қорғаудың белгілі бір механизм
әрекет етеді. Оның бірі, салық төлеуші жекелеген жағдайларда салық ставкасы
мен салық түрін таңдап төлеуге құқықтары беріледі. Заңнамамен көрсетілген
салық төлеушіге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz