Бөлтіріктің Ел жарыла көшкенде дастаны

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

Әл- Фараби атындағы Қазақ

Ұлттық университеті.

Филология факултеті 2курс Магистр Әзікен Гұлшәр

Бөлтіріктің «Ел жарыла көшкенде » дастаны

Қазақ халқының 1916 жылғы ұлт азаттық көтерілісі туралы өлең, жырлар сол көтерілістің барлық уақиғаларын егжей- тегжейлі, саяаси әлеуметтік мәнін, сипаттарын оны бастаған бұқараның жайларын, көңіл күйлерін, бейне қабілеттерін, халықтың ерлігін бәрін бастан аяақ әрі толық, әрі дәл айқын суреттейді. Сонымен бірге олар ұстем тап өкілдерінің, бай феодалдардың, би болыстардың халыққа істеген опасыздық әрекеттерін ашық әшкерелеп отырады.

Қазақ халқының 1916 жылғы ұлт азаттық көтерілісі туралы өлең, жырлар қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы әдебиетінің бір мол саласы, аса құнды қазынасы. Қазақтың тарихыи істерінің тарихи, көркем шежіресі деп айтар болсақ бұгінгі таңда бұл біздің тарихымыздан ұлкен орын алып сол бір өткен өмірдің куәсі ретінде әдебиетіміз тарихынан өшпес із қалдырып отыр.

Ғалым Бейсенбай Кенжебаев бұл тұстағы шығармаларды тарихи шындығы мен заңдылығы терең ашылғаны ұшін реалистік поэзия десе, онымен қоса 1916 жылғы көтеріліс туралы поэзия қазақ халқының ауыз әдебиетінде ежелден дамып келе жатқан реалистік тұрмыс-салт жырларымен тарихый жырлар дәуіріндегі, жаңа уақиғаға байланысты жасалған жаңа поэзия дейді. /2，18-б. / Айтса айтқанай ақ бұл түстағы шығармалар мысалға Бөлтірік ақынның «Ел жарыла көшкенде» дастаны Көдектің «1916 жыл» дастаны Исаның «Бекболат» дастанын дәлел деп айтуға болады. Бөлтірік ақынның «Ел жарыла көшкенде» деп аталатын дастанын алып қарайтын болсақ. Бұл дастан ақынның жанынан шығарылған халықтың күизелісін көрсетсе онда толып жатқан астарлы уақиғалар бар біржағы халықты аяусыз қанаған патша өкіметінің жағымсыз әрекеті, біржағы елімен жерінен бөлініп қоныс аударып бара жатқан халықтың жұтаңқы күиі, енді біржағынан халқымды қорғап қалсам деп алға тартқан Жәмеңке, Ұзақ сияқты батырдың бейнесін көрсетеді. Осындай штрман уақиғаны ақын шығармасында нақты да дәл, түсінікті етіп жеткізп отырса енді бір түсынан нақты уақиғаны баяандап қана емес қазақ тілінің негізгі сөздік қорындағы бір қатар сөздерге екінші тұрлі жаңа мағына беріп қолданса бірде әр түрлі көркемдеу амалдарын қолданып отырады тіптен шығармада мақал дыда кезіктіруге болады. Ақынның тілдік ерекшелігі бүл ғана емес ойын жинақы бейнелеуінен де көрінеді. Шығарманы толықтай оқымай жатқан күннің өзінде бірнеше шумақтардан ақ болған уақиғаның мән жәйін көріп аласыз.

Мысал:

Тұнды құлақ шуылдап,

Ұшты жүрек зуылдап.

Ауған, азған сорлы елге,

Патшаның қолы ойнақ сап,

Бидайықтай қуырған.

Үпті талап ұйді алды.

Қараны құртып қойды алды. /1，35-б. /

Айрлдық тырна бурлдан деп жырлайтын жолдарда бір ғана халықтың сүреңсіз күйі, қоныс аударған мұңлы жағдайы емес зомегер патшаның аяусыз әрекеті бірге көрініс табады немесе бір уақиғаның ішінен келесі бір уақиғаның көрініс алуы десек жанырлық жақтан шығарманың дастан екенін дәлелдеп көрсете түседі. Көлемі шағын түратын осы шығарма тұтастай бір уақйғаның болымысын толық ашып отырады, шағын сюжет пен бірге дамытып жеткізеді әрине шығарманың жанырын біз дастан деп танимыз. Шығарманың көркемдік түстарымен халық ауыз әдебиетінің ұлгілеріне келетін болсақ: мысалы

Патшаның қолы ойнақ сап,

Бидайықтай қурған.

Қолқасын қойдай суырған, деп келетін жолдардан көркемдеу амалдарының теңеу, епитет формаларын көреміз бұл тұста ақын патшаның зұлымда жауыз әрекетін бірден анықта айқын ашып көрсетеді.

Қүландай қунап семірдік,

Ен далада елірдік. (теңеу )

Құлан таза боп қалдық. (түрақты сөз тіркесі ) бұл жолдардағы тіркестеқр арқылы халықтың мал мүлкінен айрылып құлан таза боп қалғанын айқын көрсетіп түр.

Көк түтінді түтетіп

Ойнатқан оқты мылтықтан, (Ауыстыру)

Қаптаған мың сан қазақты

Бөріктіріп бөкендей

Көрінеу көрге бір тыққан (теңеу)

Безек қағып бастары

Сұңгіді қанға тұмсықтан (епитет)

Қояндай қорқып қорғалап (теңеу)

Құрдан бетер жорғалап (епитет)

Сүйтіп еңіреп жүргенде

«Асқанға бір тосқан» боп,

Болыпты зауал ұлыққа бұл арада ақын мақалды орынды қолданған, бір жағы айтар ойын анық жеткізсе енді бір жағы халыққа түсінікті етіп жеткізген.

Оқпен бізді ұшықтап

Шошытқан елді қырсыққан. Бұл жерде ауыз әдебиетінің ұлгісі кезігеді