Коммерциялық банктердің тартылған қаражаттарын қалыптастыру
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1. Коммерциялық банктердің тартылған қаражаттарын
қалыптастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Банктік ресурстар және олардың экономикалық мазмұны мен құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. . 6
1.2 Коммерциялық банктердегі депозиттер және депозиттік операцияларды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
1.3 Депозиттік саясат және оның банк ресурстарын қалыптастырудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2. Коммерциялық банктің депозиттік операцияларының талдауы (мысал ретінде «АҚ TEXAKABANK») ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.1. 2005 жылғы АҚ «TEXAKABANK».тің ресурстарына талдау ... ... ... ...38
2.2. АҚ «TEXAKABANK».тің депозиттік операцияларын
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2.3. Депозиттік сыйақы және оны қалыптастыру негізі ... ... ... ... ... ... ... ... 55
3. Депозиттік операцияларды жетілдірудің негізгі бағыттары ... ... ... 63
3.1 Шетел тәжірибелеріндегі депозиттерді сақтандырудың жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
3.2 Қазақстан республикасындағы депозиттерді сақтандыру
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..85
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .88
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1. Коммерциялық банктердің тартылған қаражаттарын
қалыптастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Банктік ресурстар және олардың экономикалық мазмұны мен құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. . 6
1.2 Коммерциялық банктердегі депозиттер және депозиттік операцияларды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
1.3 Депозиттік саясат және оның банк ресурстарын қалыптастырудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2. Коммерциялық банктің депозиттік операцияларының талдауы (мысал ретінде «АҚ TEXAKABANK») ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.1. 2005 жылғы АҚ «TEXAKABANK».тің ресурстарына талдау ... ... ... ...38
2.2. АҚ «TEXAKABANK».тің депозиттік операцияларын
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2.3. Депозиттік сыйақы және оны қалыптастыру негізі ... ... ... ... ... ... ... ... 55
3. Депозиттік операцияларды жетілдірудің негізгі бағыттары ... ... ... 63
3.1 Шетел тәжірибелеріндегі депозиттерді сақтандырудың жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
3.2 Қазақстан республикасындағы депозиттерді сақтандыру
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..85
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .88
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92
Кіріспе
Коммерциялық кәсіпорындардың бір түрі ретінде, банктік мекеменің ерекшелігі болып, оның ресурстарының басым көп бөлігін меншікті капитал емес, тартылған қаражаттар құрайтындығында. Банктердің қаражаттарды тарту мүмкіншілігі шектеулі, және кез-келген мемлекетте Ұлттық Банк тарапынан регламенттелінеді.
Коммерциялық банк кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің, халықтың және басқа банктердің қаражаттарын салым (депозит) түрінде және оларға сәйкес шот ашу арқылы тарта алады. Банктермен тартылған қаражаттар құрамы бойынша әр түрлі, олардың негізгі түрлері болып, клиентпен (депозит) жұмыс істеу процесінде тартылған қаражаттар, және де меншіктік борыш міндеттемелерін шығару арқылы тартылған қаражатттар жатады (депозиттік және жинақ сертификаттары).
Банктік саясаттың маңыздысы болып ресурс базасын қалыптастыру табылады. Банкпен пассивтік операцияларды жүргізу процесіндегі ресурстық базаны қалыптастыру оның активтік операцияларға қатынасы бойынша тарихи маңызды және айқындаушы рольді атқарады. Банктік ресурстардың негізгі бөлігі банктің депозиттік операцияларды жүргізу барысында қалыптасады, несиелік ұйымның қызметтерінің тұрақтылығы осы операцияларды тиімді және дұрыс ұйымдастырудың нәтижесіне байланысты. Осыған байланысты ресурстық потенциалды өсіру және оның тұрақтылығын пассивтарды тиімді басқару арқылы қамтамасыз ету өзекті мәселелердің бірі болып табылуда.
Салымдар банктер үшін ең негізгі өндіріс факторы болып табылады, себебі, олар банктердің несиелерін қаржыландыру мен бағалы қағаздарды сатып алуға қажетті қаражат көзін құрайды. Ал, банктер тарапынан жүргізілетін операциялар, яғни несие беру мен бағалы қағаздарды сатып алу банктің ұзақ мерзімді жұмысын қаржыландыруға қажетті пайда алуға көмектеседі.
Бұл жүйені өзара байланысты үзіліссіз механизм ретінде қарастыруға болады. Ашып айтсақ; банктер тарапынан берілетін несие кіші және орта бизнестің, жалпы өндірістің дамуына әсерін тигізеді, яғни өндірістің өсуі – ол экономиканың өсуі, нәтижесінде экономикасы тұрақталған елдің халқының жағдайы түзеліп, банктерге өз артық қаражаттарын салып, банктің ресурстарының көлемін арттыруға себепші болады.
Міне, депозиттік саясаттың еліміздің экономикасына тигізетін әсерінің зор екенін ескере отырып, мен дипломдық жұмысымда осы мәселе төңірегінде қарастыруды жөн көрдім. Дипломдық жұмыстың негізгі зерттеу объектілері болып - депозиттік операциялармен депозиттік саясат және де келесі мәселелер табылады;
- банктік ресурстардың жіктелуі қарастырылған;
- Коммерциялық банктердің депозиттік операцияларының жіктемесі берілген және олардың ерекшеліктері қарастырылған;
- Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының теориялық негіздері зерттелінген, оның негізі және қалыптастыру принциптері, мақсаты мен бағыттары ашып қарастырылған;
- Депозиттік нарыққа республикалық және жергілікті деңгейде зерттеу жүргізілген;
- Банктік жүйеде субъектінің қызметіне заңды және жеке тұлғалардан қаражаттарды тарту сферасында зерттеу жүргізілген.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – депозит ұғымының мәнін ашып, депозиттік саясатты жүргізудің қажеттілігін көрсетіп, коммерциялық банктер тарапынан жүргізілетін депозиттік саясатты дамытудың, оны тиімді түрде жүзеге асырудың жолдарын, әрине, депозиттік нарық басқа нарық сияқты қиындықсыз болмайды, сол қиындықтардан шығудың тиімді бағыттарын іздестіріп, мүмкіншігінше ашып қарастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеті – депозиттік саясаттың даму дәрежесін көрсету, және де қазіргі жағдайды жақсарту жолдарын, банктің депозиттік қызмет сегменттерінің өсу факторларын және жаңа ойларды іздеу болып табылады. Міндеттерге жету үшін келесілерді орындау қажет, дәлірек айсақ:
1 Депозиттік операциялар жіктелуіне байланысты сұрақтарды қарастыру, депозиттік операцияларға бағабелгілеу әдістері, сонымен қатар салымшыларды қорғау құралы ретінде депозиттерді сақтандырудың негізгі әдістері;
2 Қазақстан Республикасындағы депозиттік нарықтың жағдайымен, сонымен қатар «АҚ ТЕХАКАВАNК»-тің жүргізіп отырған депозиттік тәжірибесімен танысу;
Дипломдық жұмыстың өзектілігі болып, коммерциялық банктің ресурстық потенциалын жоғарлату және пассивтерді тиімді басқару арқылы оның тұрақтылығын қамтамасыз ету табылады.
Зерттеу заты отандық коммерциялық банктердің депозиттік саясатын ұйымдастыру және жүзеге асыру процесінде қалыптасатын, экономикалық және ұйымдық қатынастар жүйесі болып табылады.
Зерттеу объектісі «АҚ TEXAKABANK»-тің қызметтері табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымына тоқталсақ, онда дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Коммерциялық кәсіпорындардың бір түрі ретінде, банктік мекеменің ерекшелігі болып, оның ресурстарының басым көп бөлігін меншікті капитал емес, тартылған қаражаттар құрайтындығында. Банктердің қаражаттарды тарту мүмкіншілігі шектеулі, және кез-келген мемлекетте Ұлттық Банк тарапынан регламенттелінеді.
Коммерциялық банк кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің, халықтың және басқа банктердің қаражаттарын салым (депозит) түрінде және оларға сәйкес шот ашу арқылы тарта алады. Банктермен тартылған қаражаттар құрамы бойынша әр түрлі, олардың негізгі түрлері болып, клиентпен (депозит) жұмыс істеу процесінде тартылған қаражаттар, және де меншіктік борыш міндеттемелерін шығару арқылы тартылған қаражатттар жатады (депозиттік және жинақ сертификаттары).
Банктік саясаттың маңыздысы болып ресурс базасын қалыптастыру табылады. Банкпен пассивтік операцияларды жүргізу процесіндегі ресурстық базаны қалыптастыру оның активтік операцияларға қатынасы бойынша тарихи маңызды және айқындаушы рольді атқарады. Банктік ресурстардың негізгі бөлігі банктің депозиттік операцияларды жүргізу барысында қалыптасады, несиелік ұйымның қызметтерінің тұрақтылығы осы операцияларды тиімді және дұрыс ұйымдастырудың нәтижесіне байланысты. Осыған байланысты ресурстық потенциалды өсіру және оның тұрақтылығын пассивтарды тиімді басқару арқылы қамтамасыз ету өзекті мәселелердің бірі болып табылуда.
Салымдар банктер үшін ең негізгі өндіріс факторы болып табылады, себебі, олар банктердің несиелерін қаржыландыру мен бағалы қағаздарды сатып алуға қажетті қаражат көзін құрайды. Ал, банктер тарапынан жүргізілетін операциялар, яғни несие беру мен бағалы қағаздарды сатып алу банктің ұзақ мерзімді жұмысын қаржыландыруға қажетті пайда алуға көмектеседі.
Бұл жүйені өзара байланысты үзіліссіз механизм ретінде қарастыруға болады. Ашып айтсақ; банктер тарапынан берілетін несие кіші және орта бизнестің, жалпы өндірістің дамуына әсерін тигізеді, яғни өндірістің өсуі – ол экономиканың өсуі, нәтижесінде экономикасы тұрақталған елдің халқының жағдайы түзеліп, банктерге өз артық қаражаттарын салып, банктің ресурстарының көлемін арттыруға себепші болады.
Міне, депозиттік саясаттың еліміздің экономикасына тигізетін әсерінің зор екенін ескере отырып, мен дипломдық жұмысымда осы мәселе төңірегінде қарастыруды жөн көрдім. Дипломдық жұмыстың негізгі зерттеу объектілері болып - депозиттік операциялармен депозиттік саясат және де келесі мәселелер табылады;
- банктік ресурстардың жіктелуі қарастырылған;
- Коммерциялық банктердің депозиттік операцияларының жіктемесі берілген және олардың ерекшеліктері қарастырылған;
- Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының теориялық негіздері зерттелінген, оның негізі және қалыптастыру принциптері, мақсаты мен бағыттары ашып қарастырылған;
- Депозиттік нарыққа республикалық және жергілікті деңгейде зерттеу жүргізілген;
- Банктік жүйеде субъектінің қызметіне заңды және жеке тұлғалардан қаражаттарды тарту сферасында зерттеу жүргізілген.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – депозит ұғымының мәнін ашып, депозиттік саясатты жүргізудің қажеттілігін көрсетіп, коммерциялық банктер тарапынан жүргізілетін депозиттік саясатты дамытудың, оны тиімді түрде жүзеге асырудың жолдарын, әрине, депозиттік нарық басқа нарық сияқты қиындықсыз болмайды, сол қиындықтардан шығудың тиімді бағыттарын іздестіріп, мүмкіншігінше ашып қарастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеті – депозиттік саясаттың даму дәрежесін көрсету, және де қазіргі жағдайды жақсарту жолдарын, банктің депозиттік қызмет сегменттерінің өсу факторларын және жаңа ойларды іздеу болып табылады. Міндеттерге жету үшін келесілерді орындау қажет, дәлірек айсақ:
1 Депозиттік операциялар жіктелуіне байланысты сұрақтарды қарастыру, депозиттік операцияларға бағабелгілеу әдістері, сонымен қатар салымшыларды қорғау құралы ретінде депозиттерді сақтандырудың негізгі әдістері;
2 Қазақстан Республикасындағы депозиттік нарықтың жағдайымен, сонымен қатар «АҚ ТЕХАКАВАNК»-тің жүргізіп отырған депозиттік тәжірибесімен танысу;
Дипломдық жұмыстың өзектілігі болып, коммерциялық банктің ресурстық потенциалын жоғарлату және пассивтерді тиімді басқару арқылы оның тұрақтылығын қамтамасыз ету табылады.
Зерттеу заты отандық коммерциялық банктердің депозиттік саясатын ұйымдастыру және жүзеге асыру процесінде қалыптасатын, экономикалық және ұйымдық қатынастар жүйесі болып табылады.
Зерттеу объектісі «АҚ TEXAKABANK»-тің қызметтері табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымына тоқталсақ, онда дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
Заңдар және қаулылар
1. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 31 тамыздағы №2444 «Қазақстан Республикасының Банктер және Банк қызметі туралы» Заңы, (1995 ж 31 тамызынан бастап 2003 ж 8 мамырдағы №411-II Заңдарымен енгізілген өзгертулер және толықтыруларымен.
2. «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Қазақстан Республикасының 1995 ж 30 наурыздағы № 2155 Заңы (1995 ж 30 наурызынан бастап 2001 ж 3 мамырдағы №182-II Заңдарымен енгізілген өзгертулер және толықтыруларымен.
3. Закон Республики Казахстан от 5 марта 1997 года № 77-1 "О рынке ценных бумаг" (с изменениями, по состоянию на 01.01.2003 г.).
4. Закон Республики Казахстан от 5 марта 1997 года № 78-1 "О регистрации сделок с ценными бумагами в Республике Казахстан" (с изменениями, по состоянию на 01.01.2003).
5. Постановление Правительства РК от 30 июля 2002 года № 1305 "О Плане мероприятий, по реализации Программы развития рынка ценных бумаг Республики Казахстан на 2002-2004 годы".
Тұрақты басылымдар
1. Андрианова Л. Международный фьючерсный рынок. Коридор высокого напряжения. // Экономика и жизнь. - 2001. № 45.
2. На фондовом рынке Казахстана появились первые корпоративные облигации. // РЦБ. 2000 г. № 11.
3. “Секреты успешно функционирующих РЦБ в мире” // Ценные бумаги № 7 2002 г.
4. П.Миркин Я.М. “Рынок ценных бумаг в Казахстане: анализ и перспективы развития” // Банки Казахстана №5 2002 г.
5. Сейткалиев Е.А. Особенности становления РЦБ в РК // Аль-Пари №4 2002 г.
6. Попов Н.В. Состояние рынка еврооблигаций // Русский фокус аналитический журнал № 11 2003 г.
7. Авилкин Е.А. Двухвековая история чека // Ценные бумаги №2 2001г.
8. Бюллетень агентства по статистике РК за 2004 г.
9. Отчет о деятельности TEXAKABANK за 2003 г.
10. Отчет о деятельности TEXAKABANK за 2004 г.
11. Отчет Национальной комиссии по ценным бумагам за 2003 г и первое полугодие 2004 г.
Заңдар және қаулылар
1. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 31 тамыздағы №2444 «Қазақстан Республикасының Банктер және Банк қызметі туралы» Заңы, (1995 ж 31 тамызынан бастап 2003 ж 8 мамырдағы №411-II Заңдарымен енгізілген өзгертулер және толықтыруларымен.
2. «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Қазақстан Республикасының 1995 ж 30 наурыздағы № 2155 Заңы (1995 ж 30 наурызынан бастап 2001 ж 3 мамырдағы №182-II Заңдарымен енгізілген өзгертулер және толықтыруларымен.
3. Закон Республики Казахстан от 5 марта 1997 года № 77-1 "О рынке ценных бумаг" (с изменениями, по состоянию на 01.01.2003 г.).
4. Закон Республики Казахстан от 5 марта 1997 года № 78-1 "О регистрации сделок с ценными бумагами в Республике Казахстан" (с изменениями, по состоянию на 01.01.2003).
5. Постановление Правительства РК от 30 июля 2002 года № 1305 "О Плане мероприятий, по реализации Программы развития рынка ценных бумаг Республики Казахстан на 2002-2004 годы".
Тұрақты басылымдар
1. Андрианова Л. Международный фьючерсный рынок. Коридор высокого напряжения. // Экономика и жизнь. - 2001. № 45.
2. На фондовом рынке Казахстана появились первые корпоративные облигации. // РЦБ. 2000 г. № 11.
3. “Секреты успешно функционирующих РЦБ в мире” // Ценные бумаги № 7 2002 г.
4. П.Миркин Я.М. “Рынок ценных бумаг в Казахстане: анализ и перспективы развития” // Банки Казахстана №5 2002 г.
5. Сейткалиев Е.А. Особенности становления РЦБ в РК // Аль-Пари №4 2002 г.
6. Попов Н.В. Состояние рынка еврооблигаций // Русский фокус аналитический журнал № 11 2003 г.
7. Авилкин Е.А. Двухвековая история чека // Ценные бумаги №2 2001г.
8. Бюллетень агентства по статистике РК за 2004 г.
9. Отчет о деятельности TEXAKABANK за 2003 г.
10. Отчет о деятельности TEXAKABANK за 2004 г.
11. Отчет Национальной комиссии по ценным бумагам за 2003 г и первое полугодие 2004 г.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1. Коммерциялық банктердің тартылған қаражаттарын
қалыптастырудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Банктік ресурстар және олардың экономикалық мазмұны мен
құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
2. Коммерциялық банктердегі депозиттер және депозиттік
операцияларды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 14
3. Депозиттік саясат және оның банк ресурстарын қалыптастырудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2. Коммерциялық банктің депозиттік операцияларының талдауы (мысал
ретінде АҚ TEXAKABANK)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
1. 2005 жылғы АҚ TEXAKABANK-тің ресурстарына талдау ... ... ... ...38
2. АҚ TEXAKABANK-тің депозиттік операцияларын
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 9
3. Депозиттік сыйақы және оны қалыптастыру
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ...55
3. Депозиттік операцияларды жетілдірудің негізгі бағыттары ... ...
... 63
3.1 Шетел тәжірибелеріндегі депозиттерді сақтандырудың
жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
3.2 Қазақстан республикасындағы депозиттерді сақтандыру
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..88
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...92
Кіріспе
Коммерциялық кәсіпорындардың бір түрі ретінде, банктік
мекеменің ерекшелігі болып, оның ресурстарының басым көп бөлігін
меншікті капитал емес, тартылған қаражаттар құрайтындығында.
Банктердің қаражаттарды тарту мүмкіншілігі шектеулі, және кез-келген
мемлекетте Ұлттық Банк тарапынан регламенттелінеді.
Коммерциялық банк кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің,
халықтың және басқа банктердің қаражаттарын салым (депозит) түрінде
және оларға сәйкес шот ашу арқылы тарта алады. Банктермен
тартылған қаражаттар құрамы бойынша әр түрлі, олардың негізгі
түрлері болып, клиентпен (депозит) жұмыс істеу процесінде тартылған
қаражаттар, және де меншіктік борыш міндеттемелерін шығару арқылы
тартылған қаражатттар жатады (депозиттік және жинақ сертификаттары).
Банктік саясаттың маңыздысы болып ресурс базасын қалыптастыру
табылады. Банкпен пассивтік операцияларды жүргізу процесіндегі
ресурстық базаны қалыптастыру оның активтік операцияларға қатынасы
бойынша тарихи маңызды және айқындаушы рольді атқарады. Банктік
ресурстардың негізгі бөлігі банктің депозиттік операцияларды жүргізу
барысында қалыптасады, несиелік ұйымның қызметтерінің тұрақтылығы осы
операцияларды тиімді және дұрыс ұйымдастырудың нәтижесіне байланысты.
Осыған байланысты ресурстық потенциалды өсіру және оның тұрақтылығын
пассивтарды тиімді басқару арқылы қамтамасыз ету өзекті мәселелердің
бірі болып табылуда.
Салымдар банктер үшін ең негізгі өндіріс факторы болып
табылады, себебі, олар банктердің несиелерін қаржыландыру мен
бағалы қағаздарды сатып алуға қажетті қаражат көзін құрайды. Ал,
банктер тарапынан жүргізілетін операциялар, яғни несие беру мен
бағалы қағаздарды сатып алу банктің ұзақ мерзімді жұмысын
қаржыландыруға қажетті пайда алуға көмектеседі.
Бұл жүйені өзара байланысты үзіліссіз механизм ретінде
қарастыруға болады. Ашып айтсақ; банктер тарапынан берілетін несие
кіші және орта бизнестің, жалпы өндірістің дамуына әсерін тигізеді,
яғни өндірістің өсуі – ол экономиканың өсуі, нәтижесінде экономикасы
тұрақталған елдің халқының жағдайы түзеліп, банктерге өз артық
қаражаттарын салып, банктің ресурстарының көлемін арттыруға себепші
болады.
Міне, депозиттік саясаттың еліміздің экономикасына тигізетін
әсерінің зор екенін ескере отырып, мен дипломдық жұмысымда осы
мәселе төңірегінде қарастыруды жөн көрдім. Дипломдық жұмыстың
негізгі зерттеу объектілері болып - депозиттік операциялармен
депозиттік саясат және де келесі мәселелер табылады;
- банктік ресурстардың жіктелуі қарастырылған;
- Коммерциялық банктердің депозиттік операцияларының жіктемесі
берілген және олардың ерекшеліктері қарастырылған;
- Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының теориялық негіздері
зерттелінген, оның негізі және қалыптастыру принциптері, мақсаты
мен бағыттары ашып қарастырылған;
- Депозиттік нарыққа республикалық және жергілікті деңгейде зерттеу
жүргізілген;
- Банктік жүйеде субъектінің қызметіне заңды және жеке тұлғалардан
қаражаттарды тарту сферасында зерттеу жүргізілген.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – депозит ұғымының мәнін ашып,
депозиттік саясатты жүргізудің қажеттілігін көрсетіп, коммерциялық
банктер тарапынан жүргізілетін депозиттік саясатты дамытудың, оны
тиімді түрде жүзеге асырудың жолдарын, әрине, депозиттік нарық
басқа нарық сияқты қиындықсыз болмайды, сол қиындықтардан шығудың
тиімді бағыттарын іздестіріп, мүмкіншігінше ашып қарастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеті – депозиттік саясаттың даму дәрежесін
көрсету, және де қазіргі жағдайды жақсарту жолдарын, банктің
депозиттік қызмет сегменттерінің өсу факторларын және жаңа ойларды іздеу
болып табылады. Міндеттерге жету үшін келесілерді орындау қажет,
дәлірек айсақ:
1 Депозиттік операциялар жіктелуіне байланысты сұрақтарды
қарастыру, депозиттік операцияларға бағабелгілеу әдістері, сонымен қатар
салымшыларды қорғау құралы ретінде депозиттерді сақтандырудың негізгі
әдістері;
2 Қазақстан Республикасындағы депозиттік нарықтың жағдайымен,
сонымен қатар АҚ ТЕХАКАВАNК-тің жүргізіп отырған депозиттік
тәжірибесімен танысу;
Дипломдық жұмыстың өзектілігі болып, коммерциялық банктің
ресурстық потенциалын жоғарлату және пассивтерді тиімді басқару
арқылы оның тұрақтылығын қамтамасыз ету табылады.
Зерттеу заты отандық коммерциялық банктердің депозиттік саясатын
ұйымдастыру және жүзеге асыру процесінде қалыптасатын, экономикалық және
ұйымдық қатынастар жүйесі болып табылады.
Зерттеу объектісі АҚ TEXAKABANK-тің қызметтері табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымына тоқталсақ, онда дипломдық
жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Коммерциялық банктердің тартылған қаражаттарын Қалыптастырудың
теориялық негіздері
1.1 Банктік ресурстар және олардың экономикалық мазмұны
мен құрамы
Кез – келген елдің дамуы жинақтардың инвестицияға ауысуының
тиімділігіне тығыз байланысты. Республиканың ішкі салымдарын тартудың
қажеттілігі, біріншіден, инвестициялық ресурстардың тапшылығы
проблемалары және тікелей шетелдік инвестициялардың шекті көлемінің
көбейуіне негізделеді. Осыған байланысты, ұлттық ақша қаражаттарын
шоғырландыратын және оны банк жүйесінің несие ресурстарына айналдыратын,
депозиттік нарықты құру және оны дамыту ерекше өзекті мәселе
болып отыр.
Нарықтық қатынастардың дамуымен тартылған қаражаттар құрылымы,
ескі банктік жүйеге дәстүрлі емес, заңды және жеке тұлғалардың
уақытша бос қаражаттарын тарту әдістері өзгерістерге душар болды.
Қазіргі банктік тәжірибе салымдардың, депозиттердің және
депозиттік шоттардың көптеген түрлерімен сипатталады. Бұл банктердің
жоғары бәсекелестік нарықта клиенттердің әр түрлі топтарының
сұраныстарын банктік ресурстармен қанағаттандыру және олардың уақытша
бос қаражаттарын тартумен негізделген.
ҚР Банктер және банктік қызметтер туралы заңында депозитке
келесі анықтама берілген;
Депозит (салым) – бір тұлға (депозитордың) басқа тұлғаға – банкке
(оның ішінде ҰБ) аталған күйінде қайтарылуға тиіс деген шартпен
алғашқы талап ету бойынша немесе белгілі бір мерзім өткеннен кейін
толық немесе бөліп - бөліп, алдын – ала келісілген үстемесімен
немесе ондай үстемесіз, депозиторға тікелей қайтарылуға тиіс не оның
тапсыруымен үшінші тұлғаға берілуге тиістілігіне қарамастан беретін
ақша. (2 – бап).
Банктік салым – бұл салымшының белгілі бір шартпен банк
басқаруына берген ақшасы. Банкке салынған уақытша бос ақшалар
салымшылар үшін екі ролді атқарады; бір жағынан ақша ролінде, ал
екінші жағынан – табыс әкелетін капитал ретінде.
Банк қызметінің маңызы оның атқаратын функциялары арқылы
анықталынады, олардың негізгілері келесілер болып табылады:
- Уақытша бос ақша қаражаттарын мобилизациялау және оларды
капиталға айналдыру;
- Кәсіпорындарды , мемлекетті және халықты несиелеу;
- Шаруашылықта төлемдерді және есеп-айырысуларды жүргізу;
- Эмиссионды-құрылтайшылық функция;
- Консультациялау, экономикалық және қаржылық ақпараттарды беру.
Уақытша бос ақша қаражаттарын мобилизациялау және оларды
капиталға айналдыру функциясын орындау арқылы, банктер ақшалай
табыстарды және салым түріндегі жинақтарды шоғырлайды. Тартылған
қаражаттарды банк мемлекетті, заңды және жеке тұлғаларды несиелеуге
қолданады. Коммерциялық банктердің функцияларының бірі төлем-есеп
айырысу механизмін қамтамасыз ету болып табылады. Төлемдерде
делдалдардың рөлін атқара отырып, банктер өзінің клиенттеріне
төлем және есеп айырысумен байланысты операцияларды жүргізеді.
Эмиссионды-құрылтайшылық функциясы коммерциялық банктермен бағалы
қағаздарды шығару және оларды орналастыру жолымен жүргізіледі.
Экономикалық жағдайларды тұрақты басқару мүмкіндіктеріне ие бола
отырып, коммерциялық банктер клиенттерге консультациялық қызметтерді
көрсетеді.
Банктің операцияларының экономикалық негізін ақша
қаражаттарының қозғалысы құрайды. Нарықтық экономика жағдайында
коммерциялық банктің барлық операцияларын шартты түрде негізгі үш
түрге бөлуге болады. (1 сурет).:
1) пассивтік операциялар (банкке қаражаттарды тарту және оларды
ресурстарға қалыптастыру);
2) активтік операциялар (банк ресурстарын орналастыру);
3) активтік-пассивтік (банкпен клиенттің тапсырысы бойынша
белгілі бір төлемді алу арқылы орындалатын комиссиондық,
делдалдық операциялар).
Коммерциялық банктер басқа да шаруашылық субъектілері сияқты,
өзінің коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін
белгілі бір ақша қаражаттары, яғни ресурстары болуы керек.
Қазіргі жағдайда Қазақстан экономикасының дамуы, ресурстарды
қалыптастыру проблемасы аса маңызды болып табылуда.
Банктің меншік қаражаттары дегеніміз - банкпен өзінің
коммерциялық және шаруашылық қызметтерінің қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету үшін құрылатын әр түрлі қорлар, және де ағымдағы
сонымен қатар өткен жыл нәтижесі бойынша алынған табыстар
Банктердің тартылған қаражаттары активті операцияларды әсіресе
несиелік операцияларды жүргізуге қажетті қаражаттардың 90 % -дан
көбін қамтамасыз етеді. Олар депозиттер (салымдар) сонымен қатар
контокорренттік және корреспонденттік шоттар. Олардың маңызы өте
зор. Несие ресурстары нарығында заңды және жеке тұлғалардың уақытша
бос қаражаттарын мобилизациялай отырып, коммерциялық банктер олардың
көмегімен халық шаруашылығының қажеттілігін қанағаттандырады, ақшаның
капиталға айналуына септігін тигізеді, халықтың тұтыну несиесіне
қажеттілігін қамтамасыз етеді.
Банктермен тартылатын қаражаттардың құрамы әр алуан. Олардың
бастылары болып, клиенттермен жұмыс істеу процесінде банктермен
тартылған қаражаттар (яғни депозиттер), меншікті борыш міндеттемелерін
шығарудан шоғырланған (депозиттік және жинақ сертификаттары,
вексельдер, облигациялар) және басқа да несие мекемелерінен
банкаралық несие және ҚРҰБ алынған қаражаттары жатады.
1-сурет. Коммерциялық банктің негізгі операциялары
Банктің меншікті қаражаттары өзінің мақсатты бағыттары бар және
қалыптасу көздері әр түрлі қорлардан тұрады, оны жинақталған түрде
2 - сызбада көрсетуге болады.
2-сурет. Коммерциялық банктің меншік қаражатының құрылуы
Банктің меншікті қаражаттары бірнеше маңызды функцияларды
орындайды:
1. Қорғаушы функция. Салымшылармен қаржыландырылатын (жобамен 88%)
банк активтерінің басым бөлігі. Осыған сәйкес банктің
акционерлік капиталының және оған теңестірілген қаражаттардың
басты функциялары салымшылардың мүддесін қорғау болып табылады.
Меншік қаражаттардың қорғаушы функциясы банк банкрот болған
жағдайда салымшыларға қаражаттарын қайтарып беру мүмкіндігін
білдіреді. Бүгінгі таңда банк капиталының қорғаушы функциясының
өзекті мәселелердің бірі, өйткені елімізде көптеген проблемалар
бар. Экономиканың тұрақсыздық жағдайлары банктерді банкроттық
жағдайларға ұшыратып және салымшылардың өз салымдарын
жоғалтуына алып келді. Сондықтан біздің еліміз үшін меншік
капиталының тұрақтылығы банк сенімділігінің бірінші шарты болып
табылуда.
2. Оперативтік функция. Банк жұмысын бастау үшін старттық капитал
қажет, ол жер, ғимарат, құрал-жабдықтар және де келеңсіз
шығындарды жабуға арналған қаржылық қорларды құруға қажет. Осы
мақсаттарға сонымен қатар меншікті капиталда қолданылады.
3. Реттеуші функция. Салымшылардың мүддесін қорғау және банктік
операцияларды жүргізуге қаржылық негізді қамтамасыз етумен қатар
банктің меншікті қаражаттары реттеуші функцияны орындайды,
яғни ол жүргізілетін операцияларды мемлекеттік органдарға
бақылау жүргізуге мүмкіндік беретін заңдар мен ережелерге
байланысты.
Банктің меншікті капиталы – оның активтік операцияларының
көлемін арттырудың негізі. Сондықтан әр банк үшін оны арттыру
көздерін табу өте маңызды, оларға мыналар жатуы мүмкін; банк
резервін қосқандағы өткен жылдың бөлінбеген табысы; қосымша
шығарылған бағалы қағаздарды орналастыру және жаңа пайшылар тарту.
Банктің меншікті қаражатының құрамына; жарғылық, резервтік және
басқа да арнайы қорлар, сонымен қатар жыл ағымында бөлінбеген
табыс кіреді.
Жоғарыдағыларға қорытынды жасай кетсек, банктің меншікті
ресурстарының маңызы оның тұрақтылығын қамтамасыз етуге арналған.
Банкті құрудың алғашқы кезеңінде меншік қаражаттарды банк өз
қызметінде пайда болатын алғашқы шығындарды жабуға пайдаланады.
Меншікті ресурстар есебінен банктер өздеріне қажетті резервтерді
құрады. Меншікті ресурстар ұзақ мерзімді активтерге салымдарды
салудың басты көзі болып табылады.
Депозиттер тартылған қаражаттардың жалғыз көзі ғана болып
табылмайды. Тәжірибеде банктерге тартылатын ресурстардың депозиттік
емес көздері де бар, оларға келесілерді жатқызуға болады;
банкаралық нарықтан қарыз алу; бағалы қағаздарды қайта сатып алу
арқылы сату келісім-шарты; Қазақстан республикасының Ұлттық банкінен
қарыз алу және вексельдер есебі; банктік акцептерді сату;
коммерциялық бағалы қағаздарды шығару. Осы көздердің ішінен
Қазақстан банктері негізінен банкаралық несиені және ҚРҰБ-нің
несиесін қолданады. Банкаралық несиелер нарығында ҚРҰБ-дегі
корреспонденттік шоттардағы қаражаттар сатылады және сатып алынады.
Қазақстан республикасының Ұлттық банкінің несиелері - қазіргі
таңда коммерциялық банктерге негізінен қайта қаржыландыру ретінде,
яғни конкурстық негізде бөлініп беріледі, және де ломбардтық несие
формасында беріледі. Осымен қатар банктерге конкурстық негізде
несиені тек 10 % -дайын сатады. Әр банк аукционға қойылған несиенің
тек 25 %- дайын ғана ала алады. Бірақ банкаралық несие
коммерциялық банктердің балансының төлем қабілеттілігін ұстап тұруға
және міндеттерді үзіліссіз орындауға қажетті заемдық ресурстардың
негізгі көзі болып табылады.
Қазіргі таңда орталықтанған несиенің кеңінен тараған түрі
ломбардтық несие, яғни коммерциялық банктерге ломбардтық тізімге
енгізілген бағалы қағаздарды кепілге ала отырып несие беру
табылады.
Орталықтанған және банкаралық несиелердің қолайлылығы – олар банк-
қарызгердің басқаруына жылдам түседі және салым болып
табылмайтындықтан резервтік талапты қамтамасыз етуді қажет етпейді.
Қазақстан республикасының Ұлттық банкі ақша-несие саясаты аумағында
өзінің өкілеттілігін орындау мақсатында еліміздің несие жүйесінің
резервтік қорын құрады, ол банкпен тартылған ресурстардың бір
бөлігін резервтеу жолымен құралады.
1 – кесте. Депозиттік операциялар бойынша пайыз ставкаларының
көлеміне міндетті резервтеудің ықпалы
%
түрінде
Нарықтық пайыздық Резервтеу нормасындағы нақты
ставка пайыздық ставка
10 5
15
10 11,8 11,1 10,5
20 23,6 22,2 21
30 35,4 33,3 31,5
40 47,2 44,4 42
50 59 55,5 52,5
60 70,8 66,6 63
70 82,6 77,7 73,5
80 94,4 88,8 84
90 106,2 99,9 94,5
100 118 111 105
Ескерту: автормен Ұлттық банктің мәліметтері негізінде құрастырылған
Банктің депозиттік операциялары бойынша пайыз ставкаларының
мөлшеріне міндетті резервтеудің ықпалының нәтижелері 1-кестеде
берілген.
Коммерциялық банктер резервтік талаптарды орындау үшін
айналыстан ешқандай табыс әкелмейтін активтерге айналатын көптеген
ақша қаражаттарын алады. Коммерциялық банктер үшін резервтеу
тартылған қаражаттардың құнының қымбаттауын білдіреді, ол банкке
пассивтік операциялар бойынша номиналды пайызға қарағанда қымбатқа
түседі. Қымбат ресурстарды банктер жоғары табыс әкелетін
операцияларға орналастыруға тырысады, жоғары табыс алуға ұмтыла
отырып, көптеген банктер төлем қабілетсіз болып қалуы мүмкін.
Сайып келгенде, тартылған қаражаттар банктер үшін меншікті
қаражаттарға қарағанда маңызды болып келеді, өйткені банктер
тартылған қаражаттар есебінен өздерінің қаражаттарға қажеттіліктерінің
басым бөлігін қанағаттандырады.
2. Коммерциялық банктердегі депозиттер және депозиттік
операцияларды ұйымдастыру
Коммерциялық банктердің операциялары банк қаражаттары көздерін
және байланыстар табиғатын сипаттайды. Дәл осылар активтік
операциялардың құрамы мен құрылымын, яғни банк ресурстарын
қолданудың формасы мен бағытын, шартын айтарлықтай дәрежеде
анықтайды.
Коммерциялық банктердің депозиттік (салымдық) операциялары – бұл
заңды және жеке тұлғалардың қаражаттарын белгілі-бір мерзімге
немесе талап еткенге дейін салымдарға тарту операцияларын, сонымен
қатар клиенттердің есеп айырысу шотындағы қаражаттарының қалдықтарын
инвестициялық қызметке және несиелік ресурстарға пайдалануын айтамыз.
Депозиттік операция – кең ұғым, өйткені оларға банктің
қаражаттарды салымдарға тартумен байланысты барлық қызметтері
жатады. Пассивтік операциялардың бұл тобының ерекшелігі болып,
банктің бұндай операциялар көлеміне бақылауының салыстырмалы түрде
аз болуында, өйткені қаражаттарды салымдарға салу ынтасы
клиенттерден туындайды. Осымен қатар, тәжірибеде көрсеткендей
салымшыны банк төлейтін пайыздарымен қатар, банкке сақтауға
тапсырылған қаражаттардың сенімділігі де қызықтырады.
- Депозиттік операцияларды ұйымдастыру бірқатар принциптерді сақтау
арқылы жүзеге асу керек;
- Ағымдағы табыстарды алу және оларды болашақта алуға жағдайлар
жасау;
- Банк өтімділігінің шапшаңдығын қамтамасыз үшін депозиттік
операцияларды басқарудағы (гибкая) иілгіш саясат;
- Депозиттік саясат және активтер табыстылығының арасындағы
келісімділік;
- Клиенттерді тарту мақсатында банктік қызметтерді дамыту.
Депозиттік шоттар табиғаты бойынша әр түрлі болуы мүмкін, олардың
жіктелуіне негізіне келесідей критерилер қойылған; салым көздері,
олардың бағытталу мақсаты, табыс әкелу дәрежесі және т.б, бірақ
көбінесе критери ретінде салымшының категориясы және салымды алу
формасы жиі қолданылады. Депозиттік операциялар келесідей болып
жіктеледі:
1. Салымшылар категориясына байланысты:
- заңды тұлғалардың депозиттері (кәсіпорындар, ұйымдар, басқа
банктер және т.б.);
- жеке тұлғалардың депозиттері.
2. Экономикалық мазмұны бойынша:
- Салымшылар категориясын есепке ала отырып;
- Қайтарып алу формасы бойынша;
- Сақтаудағы қаражаттарды қолдану тәртібі бойынша.
3. Қаражаттарды алу формасы бойынша:
- мерзімді депозиттер;
- талап еткенге дейінгі депозиттер;
- халықтың жинақ салымдары.
Депозиттердің жіктелуін қайтарып алу формасы бойынша толығырақ
3-суреттен көруге болады.
Батыс банктерінің тәжірибесінде депозиттерді қайтарып алу
мүмкіндігі бойынша оларды келесі категорияларға бөледі:
- Тығыз қажет ақша, үлкен ықтималдықпен алуға болатын қаражаттар
(мысалы, пайыз ставкасының өзгеруіне сезгіштік танытатын
депозиттер);
- Сенімсіз депозиттер, салынған қаражаттар көлемінің 25-30 %
мөлшерінде алынуы мүмкін қаражаттар;
- Тұрақты қаражаттар, (негізгі депозиттер) қайтарып алыну
ықтималдығы ең төмен.
Қазақстан банктеріне оралатын болсақ, онда талап еткенге
дейінгі депозиттерден бастайық, өйткені олар банктердің тартқан
қаржаттарының құрылымында басым бөлігін алады. Сонымен, талап
еткенге дейінгі депозиттер бұл-салым иелерінің бастапқы талап етуіне
байланысты ақшаларын қайтарып алатын әр түрлі шоттардағы
қаражаттар. Оларға есеп айырысу, бюджеттік және басқа шоттардағы
қаражаттарды мақсатты пайдалану немесе есеп айырысуларды жүргізумен
байланысты қаражаттарды жатқызуға болады.
Талап еткенге дейінгі салымдар негізінен тұрақсыз, бұл
коммерциялық банктер үшін оларды қолдану шеңберін шектейді.
Осыған байланысты шот иелеріне төмен пайыз төленеді немесе тіптен
төленбейді. Салымдарды тартудағы бәсекелестіктің өсуіне байланысты
коммерциялық банктер клиенттерді тартуға тырысады және талап еткенге
дейінгі шот иелеріне қосымша қызметтер, сонымен қатар оларға
қызмет көрсетудің сапасын арттыру жолымен талап еткенге дейінгі
салымдардың өсуін ынталандыруға тырысады. талап еткенге дейінгі
депозиттер бойынша банктер Қазақстан республикасының Ұлттық банкінде
минималды резервті сақтауға міндетті.
ЛОРО 3 айға дейін Мерзімді
3-6 айға дейін қосымша салым-дар
салынатын мерзімді
Контокоррент 6- 9 айға дейін Шартты
Овердрафт Ұсынушыға
НОСТРО 9 – 12 айға дейінТалап еткенге
дейінгі
12 айдан жоғары Ағымдағы шотта
3-сурет. Коммерциялық банктерден депозиттерді қайтарып алу формасы
бойынша жіктелуі
Талап еткенге дейінгі депозиттер бойынша пайыз, салымшыға
ереже бойынша жаңа күнтізбелік жылдың басында бір рет төленеді.
Талап еткенге дейінгі депозиттердің өтімділігі жоғары болып
келеді. Олардың иелері талап еткенге дейінгі шоттарындағы
қаражаттарын кез-келген уақытта қолдана алады. Осы шотқа ақшаны
бөліктеп салуға және алуға, сонымен қатар толық шектеусіз алуға
болады, және де осы шоттан ҚРҰБ бекіткен ережелерге сәйкес қолма-
қол ақшаны алуға болады. Басқаша айтқанда, талап еткенге дейінгі
депозиттік шоттардың артықшылығы болып олардың жоғары өтімділігі
табылады.
Талап еткенге дейінгі депозиттердің - иелері үшін басты
кемшілігі болып шот бойынша төленетін пайыздың төмендігі табылады,
ал банк үшін-өтімділікті ұстау мақсатында жоғары шапшаң резервтің
болуының қажеттілігі. Осыған сәйкес, талап еткенге дейінгі
депозиттік шоттың ерекшеліктерін былайша сипаттауға болады:
- Ақшаны салу және алу ешбір шектеусіз кез-келген уақытта
жүгізіледі;
- Шот иесі банкке шотты қолданғаны үшін белгіленген тұрақты
айлық ставка бойынша комиссия төлейді;
- Банк талап еткенге дейінгі шоттардағы қаражаттарды сақтағаны
үшін төмен пайыздық ставка төлейді немесе тіптен төлемейді;
- Банк талап еткенге дейінгі депозиттер бойынша ҚРҰБ-тің міндетті
резервтер қорына жоғары нормамен резервтерді аударады.
Талап еткенге дейінгі шоттардағы қаражаттардың жоғары
жылдамдықпен қозғалатындығына қарамастан, ондағы минималды
төмендемейтін қалдықты анықтауға болады және оны тұрақты несие
ресурсы ретінде пайдалануға болады. Талап еткенге дейінгі
салымдардың көмегімен банктің табыс алу есебі шығарылады, ал
клиенттердің ағымдағы және есеп айырысу шоттарына қызмет көрсету
бойынша шығындар минималды.
Көптеген коммерциялық банктерде талап еткенге дейінгі
депозиттер тартылған қаражаттар құрылымында басым бөлігін алады.
Бірақ банк ресурсында бұл қаражаттардың үйлесімді ара салмағы болып
30-36% саналады. Қазақстанда бұл қаражаттардың үлесі айтарлықтай
жоғары. Банктердің қаржылық ресурстарындағы талап еткенге дейінгі
депозиттер үлесінің көбеюі, оның пайыздық шығынын азайтып және осы
қаражаттарды банк активтерінде қолдануда айтарлықтай жоғары табыс
алуға мүмкіндік жасайды.
Сонымен қатар есеп айырысу шоты-бұл пассивтің өзгермелі
элементі. Сондықтан олардың несиелік капиталдағы жоғары үлесі банк
өтімділігін өте қатты әлсіретеді. Осыған орай басқарудың маңызды
мақсаты - банктің депозиттік базасының тиімді құрылымын анықтау болып
табылады.
Банктер үшін маңыздылығы бойынша екінші орынды мерзімді
депозиттер алады, өйткені олар тұрақты және банктерге салымшылардың
салымдарын ұзақ уақыт ағымында пайдалануға мүмкіндік береді.
Мерзімді депозиттер - бұл банктерге белгілі-бір мерзімге және
пайыз төлеу шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос
қаражаттары болып табылады. Олар бойынша сыйақы салымның мерзімі
мен мөлшеріне байланысты төленеді. Мерзімді салымның иесі оларды
келісілген мерзімі өткеннен кейін басқара алатыны туралы жағдай,
оларға өздерінің қаражаттарын банктерден мерзімінен бұрын алуға
мүмкіндігін жоққа шығармайды.
Бірақ бұл жағдайда клиенттің салым бойынша пайыздық ставкасы
төмендетіледі.
Мерзімді депозиттер негізінен мерзімдеріне байланысты жіктеледі;
- айға дейінгі депозиттер;
- айдан 6 айға дейінгі депозиттер;
- 6 айдан 9 айға дейінгі депозиттер;
- 9 айдан 12 айға дейінгі депозиттер;
- 12 айдан жоғары мерзімдегі депозиттер.
Клиент үшін мерзімді депозиттік шоттың артықшылығы болып
жоғары пайыз алу, ал банк үшін-өтімділікті төменгі оперативтік
резервпен ұстаудың мүмкіндігі табылады. Клиенттер үшін мерзімді
депозиттердің кемшілігі болып төменгі өтімділігі табылады. Ал
банктер үшін кемшілік болып салымдарға жоғары пайыз төлеу табылады,
ал ол өз кезегінде маржаның төмендеуіне алып келеді.
Мерзімді депозиттердің екі формасы бар:
- мерзімі бекітілген мерзімді салым;
- алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозиттер.
Мерзімді салымдарды-банк басқаруына белгілі-бір мерзімге және
келісім шарттағы шарттар бойынша толық берілетін қаражаттар
түсініледі, ал келісілген мерзімі өткеннен кейін мерзімді салым
иесі кез-келген уақытта қайтарып ала алады. Мерзімді депозиттер
бойынша клиентке төленетін сыйақы мөлшері салым мерзіміне, депозит
сомасына және салымшымен келісім шарт шарттарын орындауына
байланысты болады. Салым мерзімі ұзақ болған сайын және (немесе)
салым сомасы көп болған сайын сыйақы көлемі де артады.
Алдын-ала алуы ескертілетін салымдар бойынша клиент салымды
алу үшін ереже бойынша банкті алдын-ала келісім шартта көрсетілген
мерзімді ескертуі қажет (ереже бойынша 1 дан 3, 3 дан 6, 6 дан 12
және 12 айдан жоғары). Ескертілу мерзіміне байланысты салымдардың
пайыздық ставкасы анықталады.
Егер салымшы салым сомасын өзгерткісі келсе-яғни азайтқысы
немесе көбейткісі, онда ол келісім шартты бұзып, өзінің салымын
жаңа шарттар бойынша қайта сала алады. Бірақ салым бойынша
қаражатты салымшы мерзімінен бұрын алған жағдайда ол келісім шартта
көрсетілген пайыздың бір бөлігін немесе толық пайызынан айырылады.
Ереже бойынша, бұндай жағдайда пайыз талап еткенге дейінгі
депозиттердің пайыз мөлшеріне дейін төмендетіледі.
Мерзімді салымдар бойынша пайыз ставкасын бекітудің басты
факторы болып қаражаттарды орналастырған мерзім табылады; мерзімі
ұзақ болған сайын, пайыз ставкасы да жоғары болып табылады. Маңызды
кезеңдердің бірі болып табысты төлеудің жиілігі де табылады, төлем
сирек болған сайын пайыздық ставканың деңгейі де жоғары болады.
Сонымен қатар пайызды есептеудің әр түрлі әдістері де қолданылады.
Мерзімді депозиттерді тарту арқылы банк балансының өтімділігін
қамтамасыз ету мәселелері шешіледі.
Әлемдік банктік тәжірибеде мерзімді және талап еткенге
дейінгі депозиттердің ортасындағы орынды жинақ депозиттері алады.
Олар банк ресурстарында маңызды орынды алады.
Халықтың жинақ салымдары салым операцияларының шарттарына және
мерзіміне байланысты жіктеледі;
- мерзімді;
- қосымша жарна салуға рұқсат етілген мерзімді салым;
- шартты;
- ұсынушыға;
- талап еткенге дейінгі;
- ағымдағы шотқа және басқалары.
Олар толық сомада немесе бөліктеп салынады және қайтарып
алынады немесе ол жинақ кітапшаларын ұсынумен кепілдендіріледі.
Жинақ салымдарына ақшалай жинақтарды сақтау немесе жинау
мақсатындағы пайда болған салымдар жатады. Оларды, пайда болу
ерекшеліктері, мақсатты сипаттағы қаражаттардың жинақталуы немесе
табыстылықтың жоғары деңгейі (мерзімді депозиттерден төмен)
сипаттайды.
Банктер үшін жинақ салымдарының артықшылықтары және кемшіліктері
бар. Банктер үшін жинақ салымдарының артықшылығы болып, олардың
көмегімен халықтың қолданбаған табыстары мобилизацияланады және
өндірістік капиталға айналады. Ал банктер үшін кемшілігі болып
салымдар бойынша жоғары пайыз төлеу қажеттілігі және осы
салымдардың экономикалық, саяси және психалогиялық факторларға
байланыстылығында, ол осы шоттардан қаражаттардың тез ағылу және
банктің өтімділігін жоғалту қаупін арттырады.
Осы сұрақты қарастыруда келесі фактті айта кету қажет, отандық
коммерциялық банктердің депозиттік саясатында шетел тәжірибесінің
инструменттерін яғни нарықта басқа бағалы қағаз ұқсас айналыста
жүретін депозиттік сертификаттарды қолдана бастауы болып табылады.
Депозиттік сертификат теңгені ресми ақша бірлігі ретінде қолданатын
Қазақстан немесе басқа елдер территориясында тіркелген заңды
тұлғаларға беріледі, ал жинақ сертификаты теңгені заңды төлем
құралы ретінде қолданатын Қазақстан және басқа елдер территориясында
тұратын жеке тұлғаларға ғана беріледі.
Депозиттік сертификаттың екі артықшылығы бар. Біріншіден, ол
депозиттік саясаттың басқа құралдарына қарағанда биржа ойынының
құралы болып табылуында және оның иесі қосымша табысты нарық
конъюктурасының жағымды өзгеруі нәтижесінде алуы мүмкін. Екіншіден,
үкімет кәсіпорындар депозиттерін қатыру мақсаты жүзеге асқан жағдайда
нарықта еркін жүретін сертификат алу олардың иелеріне біршама іс-
әрекет еркіндігін береді. Бұл жағдайда сертификат төлемнің балама
құралы болып табылады. Ұсынушыға депозиттік және жинақ
сертификаттарының бланкілерін ҚР Қаржы министрлігінен бағалы
қағаздардың бланкілерін дайындауға лицензия алған полиграфиялық
кәсіпорындар ғана дайындайды. Атаулы сертификаттардың бланкілерін
банктердің өздері типографиялық, фотокопиялық және басқа да
тәсілдермен жасай алады.
Салымшылардың категориясына байланысты сертификаттарды депозиттік
және нарықтық бөлумен қатар, оларды басқа да белгілеріне қарай
жіктеуге болады:
1) шығару әдісі бойынша:
- бір жолғы ретте шығарылатын
- сериялық ретпен шығарылатын
2) құжаттау әдісі бойынша:
- атаулы
- ұсынушыға
Депозиттік сертификаттардың айналыс мерзімі (сертификатты беру
күнінен сертификат иесі депозитті немесе сертификат бойынша салымды
қайтарып алу күніне дейін) бір жылмен шектеледі. Жинақ
сертификатының айналыс мерзімі үш жылмен шектеледі.
Сертификат иесі сертификат бойынша талап етуді басқа тұлғаға
бере алады. Ұсынушыға сертификаты бойынша бұл тапсырыс басқа
тұлғаға жай беру арқылы жүргізілсе, атаулы бойынша сертификаттың
келесі бетінде екі жақтың келісімімен құжатталады.
Сонымен көрсетілген теориялық ақпараттарға сүйене
отырып, салымдар коммерциялық банктер үшін басты және ең арзан
ресурс көзі болып табылатындығына көз жеткізуге болады. Осы
элементтің ресурстық базадағы үлесінің көбеюі пайыздық шығынды
азайтады, бірақ олардың шектен тыс көп болуы банк өтімділігін
әлсіретеді.
Банк өз клиентерінен тартқан қаражаттарын ағымдық,
депозиттік және жинақ шоттарына аударады. Осындай шоттардағы
қаражаттардың қалдықтарын қосып банк балансының бір бөлігінде
көрсетеді. Талдау жасау кезінде депозиттік тартылған қаражаттарды
қандай мерзімге тартқанын білу үшін мерзімі бойынша топтайды. Талап
еткенге дейінгі депозиттер үлесінің көбеюі банктің пайыздық шығынын
азайтады, сәйкесінше ол банкке жоғары пайыздық табыс әкеледі. Бірақ
бұл салымдар – тұрақты қаржылық құралдар болмағандықтан олардың
ресурстық базада көп болуы банк өтімділігін әлсіретуі мүмкін.
Мерзімді депозиттер тартылған ресурстардың тұрақты бөлігі
деп есептеледі. Ресурстық базада мерзімді депозиттер үлесінің артуы
банк тұрақтылығының артуына ықпал етеді, банктің төлемқабілеттілігін
және өтімділігін тиімді басқаруға мүмкіндік жасайды.
Клиентпен салымға қаражатты тарту кезінде онымен депозиттік
шарт жасалады. (қосымша А). Банктер депозиттік келісім шарттың
формасын өздері жасайды, оның әр салым бойынша өзінің типтік
ерекшеліктері болады. Келісім шарт екі данада толтырылады; біреуі
салымшыда, ал екіншісі-банкте депозиттік немесе несиелік бөлімде (осы
жұмыс банкте кімге тапсырылғанына байланысты) сақталады.
Келісім шартта клиент келісім мерзімі өткеннен кейін алатын
салым сомасы, оның қызмет ету мерзімі, пайызы, салымшының міндеті
мен құқығы, банктің міндеті мен құқығы, келісім шарттағы шарттарды
орындау туралы екі жақтың міндеттері, туындаған дауды шешу тәртібі
қарастырылады.
Салым бойынша операцияны құжаттау үшін: беттік шот, жинақ
кітапшасы, бақылау парағы, есеп айырысу және чектік кітапша,
алфавиттік кітапша, операциялық күнделік, квитанциялар, кіріс
кассалық ордер, аударылған сомаға салымшы тапсырмасы, салымды
ауыстыру өтініші, өтінішті тіркеу реестрі, жоғалтылған жинақ
кітапшаларын тіркеу кітапшасы қолданылады.
Салым қолма-қол түрде тек жеке тұлғалардан қабылданады. Қолма
– қол ақшаны салымға қабылдау тәртібі Б қосымшасында көрсетілген.
Заңды тұлғалардан депозиттік шотқа жарнаны қабылдау қолма-
қолсыз түрде жүргізіледі.
Салымды жабу кезінде клиент банкке салым туралы келісім
шартты және салым кітапшасын ұсынуы керек. Банк клиентке салым
сомасына және ол бойынша пайызына шығыс кассалық ордерді толтыруды
ұсынады (Қосымша В).
Депозиттік операцияларды басқару бойынша банктің негізгі
мақсаты болып:
- табыс әкелмейтін қарыз және тартылған қаражаттардың банктегі
міндетті резервтерді қамтамасыз ететін бөлігінен артығын банкте
болдырмау;
- активтік операцияларды дамыту және клиенттер алдындағы
міндеттерін орындау үшін қажетті несие ресурстарын іздеу;
- арзан ресурстарды тартудың есебінен пайданы ұлғайтуды
қамтамасыз ету.
Қазіргі экономикалық жағдай банктерді пассивтік операция
шеңберіндегі саясатын депозиттік операцияларды диверсификациялау
арқылы өзгертуге алып келуде.
Банктер және басқа қаржылық ұйымдардың арасындағы заңды және
жеке тұлғалардың депозиттері үшін бәсекелестіктің күшеюі
депозиттердің және оларға қызмет көрсетудің көптеген түрлерінің
пайда болуына алып келді. Кейбір шетел мамандарының мәліметтері
бойынша дамыған елдерде қазіргі кезде банктік салымдардың 30-дан
астам түрі бар екені белгілі. Сонымен қатар, олардың әр қайсының
өзінің ерекшеліктері бар. Ол клиенттерге қаражаттарды жинау мен
қызметтерді және тауарлардың құнын төлеуде өз көзқарасына сәйкесін
таңдауларына мүмкіндік береді.
Сонымен банк клиенттер үшін бәсекелестікте қалай жеңіске жете
алады? Банк ісі журналы жүргізген зерттеулер негізінде жеке
салымшы үшін банк жұмысының ең маңыздысы болып банктің жарнамалық
танымалдылығы, одан кейін тармақталған жүйесі және клиентпен қарым-
қатынастағы әр түрлі қолайлылықтың болуы, және де банкке салынған
қаражаттарды сақтап және қорғауға жарайтын банктің қолданылатын
антикризистік шаралардың болуы табылады. Халықтың қолындағы бос
қаражаттарды тарту үшін банктерге осы шарттарды орындау қажет. Ал
кәсіпорын мүддесін қорғайтын бизнесмендер үшін бірінші орында
ақпараттық қауіпсіздік, құпиялылық және беделділік тұрады. Бұл
коммерциялық сферадағы азаймай отырған криминалдылыққа байланысты.
Қаражаттарды салу проблемасы орта деңгейлі қазақстандықтар үшін
банктік салымдармен, бағалы қағаздардың аздаған түрі немесе қолдағы
ақшаны таңдауларына әкеп соғады. Соған қарамастан, халықтың
арасында салымдар ақша қаражаттарын жинап және сақтаудың ең белгілі
түрі болып қалуда.
Жоғарыда айтылып кеткендей банктің тартылған қаражаттарының
ішінде депозиттер ресурс көздерінің ең маңыздысы. Бірақ депозит
сияқты банк ресурстарын қалыптастыру көздерінің кейбір кемшіліктері
де бар. Сондада банктер арасындағы несие ресурстары нарығындағы
бәсекелестік оларға депозиттерді тартуға арналған қызметтерді дамыту
бойынша шараларын қабылдауларына мәжбүр етеді.
3. Депозиттік саясат және оның банк ресурстарын
қалыптастырудағы рөлі
Депозиттік саясат ең біріншіден келесі талаптарға сай болуы
қажет:
- экономикалық мақсатқа лайықтылығы;
- бәсеке қабілеттілігі;
- ішкі қайшылықсыздылығы.
Экономикалық мақсатқа лайықтылығы ретінде халықтан тартылған
қаражаттарды қолданудың рентабельділігі түсініледі. Бұл сұрақ, әрине,
активті-пассивті басқарудың жалпы контекстінде қарастырылуы қажет.
Жеке тұлғалардан депозиттік ресурстарды тарту тиімділігін салыстырмалы
түрде есептеу кезінде, олармен байланысты шығындарды да есепке
алу, соның ішінде-резервтік аударымдар, және де олардың
өтімділігінің анықталмаған деңгейін, сонымен қатар нақты
тиімділігін есепке алу қажет.
Салым бойынша ставкалар жүйесі нарық конъюктурасына сәйкес
келетін құралдардың сенімділік иерархиясын есепке ала отырып,
жобалануы қажет. Сенімділік дәрежесі бойынша өзіне сәйкес келетін
банктермен салыстырғанда пайыз ставкасын төмен ұстайтын банк, өз
клиенттерінің бір бөлігінен айырылуы мүмкін.
Депозиттік саясаттың ішкі қайшылықсыздығын бірнеше аспектілері
бойынша қарастыруға болады. Бұл депозиттік ставкалардың уақытша
құрылымы да, сонымен қатар сол банктің басқа да сәйкес келетін
құралдарымен салыстырғандағы салым түрлерінің және олардың
сомалары бойынша дифференцияциасы да (сертификаттармен, векселдермен
және т.б.), және клиенттердің әр түрлі категориялары бойынша
(мысалы; заңды және жеке тұлғалар үшін).
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының маңызын
қарастырғанда мына сұрақтарды қарастыра кету қажет; депозиттік
саясаттың объектілері мен субьектілерін, оны қалыптастырудың
принциптерін, және депозиттік саясаттың шекараларын.
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының субьектілерінің
құрамына банк клиенттері, коммерциялық банктер және мемлекеттік
ұйымдар кіреді. Депозиттік саясаттың обьектілеріне банктердің
тартылған қаражаттары және банктің қосымша қызметтері жатады
(комплекстік қызмет көрсету). Банктің депозиттік саясатының
субьектілері мен обьектілерінің жіктелуі 4-сызбада толығырақ
жинақталып көрсетілген.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатын құрудың негізінде 5-
суретте көрсетілгендей жалпы және ерекше принциптері бар.
Депозиттік саясаттың жалпы принциптері ретінде макроэкономикалық
деңгейде Қазақстан республикасының Ұлттық банкінің мемлекеттік ақша-
несие саясаты үшін де және әр нақты коммерциялық банк деңгейіндегі
саясаты үшін де біріңғай принциптері танылады. Оларға банктің
депозиттік саясатының барлық элементтерінің біріңғайлығын, тиімділік
және нәтижелілігін, сонымен қатар ғылыми негіздің принциптерін
жатқызуға болады.
Депозиттік саясаттың ерекше принциптеріне банк шығындарының
үйлесімді деңгейін қамтамасыз ету принциптері, депозиттік
операцияларды жүргізудің қауіпсіздігін, сенімділігін қамтамасыз ету
принциптері жатады, өйткені банк уақытша бос қаражаттарды
орналастыру мақсатында шоғырлай отырып, табысты кез-келген жолмен
алуға тырыспай, ол өзінің қызметін жүзеге асыратын нарықтың
реалиларын есепке ала отырып табыс алуға тырысады.
Депозиттер бойынша банктің пайызды төлеуі операциялық
шығындардың негізгі бөлігі болып табылады. Сондықтан банк бір
жағынан пайыздық ставка деңгейінің жоғары болуын қаламайды. Ал бір
жағынан клиентер үшін тартымды болып табылатын пайыздық ставка
деңгейін ұстап тұруға мәжбүр. Ірі мөлшерлі және ұзақ уақыттық
депозиттерді тарту үшін коммерциялық банктер клиенттерге жоғары
пайыздық деңгейді ұсынады. Бірақ банктердің тұрғындардан
қаражаттарды тартуы шексіз емес.
Банк өтімділігін анықтаудың маңызды факторы болып оның
депозиттік базасының сапасы табылады. Депозит сапасының белгісі болып
олардың тұрақтылығы табылады.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатын құру кезеңдерінің
әрбірі басқаларымен тығыз байланысты, және олар депозиттік процесті
ұйымдастыруды дұрыс жүргізу, және тиімді депозиттік саясатты құру
үшін міндетті болып табылады. Банктің депозиттік саясатының
механизмін дайындау процесінде банктің әр түрлі құрылымдық бөлімдері
қатысады.
4-сурет. Коммерциялық банктің депозиттік саясатының субьектілері
және обьектілерінің құрамы
Көрсетіліп кеткен принциптерді сақтау банкке депозиттік процесті
ұйымдастырудың стратегиялық және тактикалық бағыттарын құруға
мүмкіндік жасайды, сонымен қатар ол оның депозиттік саясатының
тиімділігін және ықшамдығын қамтамасыз етеді.
Дипломдық жұмыстың теориялық бөлімінің маңызды сұрағының бірі
болып, заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттарын банкке
шоғырландырудың мүмкін болатын шегі, яғни коммерциялық банктің
депозиттік саясатының шекарасы туралы сұрақ болып табылады.
5-сурет. Коммерциялық банктің депозиттік саясатын қалыптастыру
принциптері
Сонымен қатар осы шекаралардың жіктелуі келесі белгілері
бойынша беріледі:
- Депозит нарығындағы ұсыныс пен сұранысқа байланысты (экономикалық
шекарасы);
- ҚРҰБ-нің нормативтерінің және банк лимитінің ықпал етуі
бойынша (әкімшілік шекарасы);
- Депозиттік субьектілердің қатынастарына байланысты (ішкі және
сыртқы шекара);
- Депозиттік қатынастардың мерзіміне байланысты (уақытша шекара);
- Географиялық принциптерге байланысты (территориялық шекара);
- Тартылған қаражаттардың құрылымы және көлеміне байланысты (сандық
және сапалық шекаралары).
Шекаралардың жіктелуі келесі суретте жинақталып көрсетілген.
6-сурет. Коммерциялық банктің депозиттік саясатының шекарасы
Банктің депозиттік саясатын жалпы банктік саясаттың бір элементі
ретінде қарастыра отырып, депозиттік саясаттың негізгі мақсаты
неғұрлым төмен бағамен ақша ресурстарының соғұрлым жоғары көлемін
тарту болып табылатындығын негізге алу керек.
Банктің осы көпқырлы депозиттік саясатын тиімді орындауы оны
қалыптастыру процесінде келесі мәселелерді шешеді, олар:
- Депозиттік операцияларды жүргізу процесінде банктік табысты
алуға ықпал жасау немесе табысты болашақта алуға жағдайлар
жасау;
- Банк өтімділігінің қажетті деңгейін ұстау;
- Депозиттік операциялардың субьектілерінің диверсификациясын
қамтамасыз ету және депозиттің әр түрлі формаларының
үйлесімділігі;
- Депозиттік операциялар мен қарыз беру операцияларының сомасы
бойынша және депозиттер мерзімі сонымен қатар несиелік
салымдар арасындағы қарым-қатынасты және келісімділікті ұстау;
- Депозиттік шоттардағы бос қаражаттарды минималдау;
- Тұрақты пайыздық саясатты жүргізу;
- Тартылған қаражаттар бойынша пайыздық шығындарды төмендету
жолдарын және әдістерін іздеу;
- Клиенттерге қызмет көрсетудің мәдениеттілігін және сапасын
арттыру, сонымен қатар банктік қызметтерді дамыту.
Осы жерде коммерциялық банктердің депозиттік саясатын
қалыптастырудың механизмін қарастыра кеткен жөн, ол 7-сызбада
көрсетілген. Банктердің депозиттік саясатты жүргізу және дайындауы
кезінде қойылатын мақсаттар мен шарттардың сәтті орындалуы
негізінен осы механизмнің жұмыс істеуінің нәтижелілігіне байланысты.
Депозиттердің тұрақты бөлігі көп болған сайын, банк
өтімділігі де жоғары болады, өйткені бұл бөлікте шоғырландырылған
ресурстар банктен шықпайды. Депозиттердің тұрақты бөлігінің артуы
банктің өтімді активтерге қажеттілігін төмендетеді, өйткені банк
міндеттемелерінің жаңаруын болжайды.
7-сурет. Коммерциялық банктің депозиттік саясатын құру
Әр түрлі депозит түрлерінің жағдайына шетелдік зерттеушілер
жүргізген талдау талап еткенге дейінгі депозиттердің тұрақтылығы
неғұрлым жоғары екендігін көрсетті. Депозиттің бұл түрі пайыздық
ставка деңгейіне тәуелді емес. Оның осы немесе басқа банкке
жататындығын келесі факторлар анықтайды: қызмет көрсетудің сапасы
және жылдамдығы, банктің сенімділігі, салымшыларға көрсетілетін
қызметтің әр түрлігі, банктің клиентке жақын орналасуы. Шетелдік
зерттеушілердің мәліметтері бойынша мерзімді және жинақ
депозиттерінің қалдығының тұрақтылығы төмен. Олардың нақты бір
банкке орналастырылуына пайыздық ставканың деңгейі ықпал етеді. Әр
түрлі банктер бекітетін депозиттік пайыз деңгейінің тербелістері
жағдайында ол депозиттер миграцияға ұшырайды.
Қалыптасқан тәжірибені талдау көрсетіп отырғандай кез-келген
коммерциялық банктің депозиттік базасының құрылуы күрделі процес, ол
обьективті және субьективті сипаттағы проблемаларға байланысты.
Субьективтік проблемаларға келесілер жатады:
- Қазақстан ресрубликасындағы коммерциялық банктердің капиталдық
базасының нашарлығы және қызмет масштабтары;
- Банк басшылығының клиенттердің құралдарын тартуға
қызығушылығының болмауы;
- Жоғары және орта менеджмент сапасы мен деңгейінің
жеткіліксіздігі;
- Қазақстандық банктердің көпшілігінде ғылыми негізделген
депозиттік саясатты жүргізу тұжырымдамасының болмауы;
- Депозиттік процесті ұйымдастырудағы кемшіліктер: банкте сәйкес
бөлімшенің болмауы, депозиттік нарықтағы маркетингтік
зерттеулердің төмен деңгейі, депозиттік қызметтің шектеулі
спектрі және тағы басқа.
Обьективті факторлар қатарында келесілер бар:
- Коммерциялық банктерге мемлекеттік органдардың және мемлекеттің
тікелей және жанама әсер етуі;
- Макроэкономиканың ықпалы, әлемдік қаржылық нарықтардың
Қазақстандық ақша нарығына әсері;
- Банктер арасындағы бәсеке;
- Қазақстанның ақша және қаржы нарығының жағдайы;
- Қазақстанда банктік салымдарды қорғау және сақтандырудың
құқықтық механизімінің болмауы.
Жоғарыда айтылып кеткендерге сәйкес депозиттік саясаттың
құрылуы банктің жүргізетін пайыздық саясатымен тығыз байланысты,
өйткені депозиттік пайыз ресурстарды тарту облысында тиімді құрал
болып табылады. Мемлекеттік реттеу уақытында шекті пайыз
нормалары заңмен салымның мерзіміне сай бекітіледі, ал қазір
банктер Қазақстан республикасының ұлттық банкінің есептік
ставкасына, ақша нарығының жағдайына және өзінің депозиттік
саясатына бағыттала отырып бәсекеге қабілетті пайыздық ставкалар
бекіте алады. Депозиттік шоттардың жекелеген түрлері бойынша
табыстың мөлшері салымның мерзімімен, сомасымен, шоттың қызмет ету
ерекшелігімен, көрсетілетін қызметтің көлемі мен сипаты арқылы
анықталады және клиенттердің салым шарттарын сақтауына
байланысты.
Несиелік ұйымдардың тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында ҚРҰБ-
кі міндетті норматив бекіткен; H11-тұрғындардың ақшалай салымдарының
максималды мөлшері. Ол тұрғындардың ақшалай салымдарының жалпы
сомасының банктің меншікті капиталына пайыздық қатынасы арқылы
есептеледі. Бұл көрсеткіштің мақсималды мәні 100 %.
Коммерциялық банктің пайыздық саясатының бағыттарының бірі
барлық ресурстар құнын және депозиттік операцияларды есептеу және
талдау болып табылады. Ол үшін келесілер қажет:
- Салымдар бойынша қабылдауға болатын пайыз бекіту;
- Тартылған ресурстар бойынша пайыздық ставка динамикасын зерттеу;
- Инфляция жағдайында ресурстардың реалды құнын есептеу;
- Банктің жалпы шығындарының көлеміндегі тартылған ресурстар
бойынша пайыздық шығындар өзгерісін талдау.
Салымдар бойынша пайыздық ставканы несие ұйымдары клиентпен
келісе отырып ҚР –ның Азаматтық кодексінің талаптарын ескере отырып
бекітеді.
ҚРҰБ-нің пайыздарды есептеу тәртібі туралы ережесінде салымшыға
салым бойынша табыс ақшалай формада пайыз түрінде төлену
бекітілген. Банк оны негізгі қарыз бойынша шоттағы қалдыққа
операциондық күн басында есептейді. Шоттар жабылған кезде пайыз
шоттардың нақты жабылған күніне дейін есептеледі.
Пайыздарды есептеуде пайыздық ставка мөлшері нақты күндер саны
есепке алынады. Қаражаттарын орналастыру мақсатында банк таңдап
жүрген салымшы үшін пайыз мөлшерін есептеу тәртібі анықтаушы
фактор болуы мүмкін. Кейбір банктер оны есептеуде жылдағы нақты
күндер санын (365 немесе 366), ал кейбіреулері жуық шамамен (360
күн) алады, ол өз кезегінде табыс мөлшеріне әсер етеді.
Пайыздарды есептеу келесі тәсілдердің бірі арқылы жүргізіледі:
- Қарапайым пайыздар;
- Күрделі пайыздар;
- Тұрақты пайыздық ставкамен;
- Қалқымалы пайыздық ставкамен.
Сонымен қатар, қаражаттардың салымда нақты болу уақытына
байланысты прогрессивті өспелі пайыздық ставка қолданылады. Табысты
есептеудің мұндай тәртібі салымдарды инфляциядан қорғайды және
қаражаттарды сақтау мерзімін ұлғайтуға ынталандырады. Коммерциялық
банктердің оның қызметін коммерцияландыруға байланысты пайыздық
саясаты келесілерді қамтиды:
- Пайда алуға ықпал ету немесе оны болашақта алуға жағдай
жасау;
- Депозиттер және ссудалық операциялар бойынша пайыздық ставка
мәнін реттеу және оларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1. Коммерциялық банктердің тартылған қаражаттарын
қалыптастырудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Банктік ресурстар және олардың экономикалық мазмұны мен
құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
2. Коммерциялық банктердегі депозиттер және депозиттік
операцияларды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 14
3. Депозиттік саясат және оның банк ресурстарын қалыптастырудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2. Коммерциялық банктің депозиттік операцияларының талдауы (мысал
ретінде АҚ TEXAKABANK)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
1. 2005 жылғы АҚ TEXAKABANK-тің ресурстарына талдау ... ... ... ...38
2. АҚ TEXAKABANK-тің депозиттік операцияларын
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 9
3. Депозиттік сыйақы және оны қалыптастыру
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ...55
3. Депозиттік операцияларды жетілдірудің негізгі бағыттары ... ...
... 63
3.1 Шетел тәжірибелеріндегі депозиттерді сақтандырудың
жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
3.2 Қазақстан республикасындағы депозиттерді сақтандыру
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..88
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...92
Кіріспе
Коммерциялық кәсіпорындардың бір түрі ретінде, банктік
мекеменің ерекшелігі болып, оның ресурстарының басым көп бөлігін
меншікті капитал емес, тартылған қаражаттар құрайтындығында.
Банктердің қаражаттарды тарту мүмкіншілігі шектеулі, және кез-келген
мемлекетте Ұлттық Банк тарапынан регламенттелінеді.
Коммерциялық банк кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің,
халықтың және басқа банктердің қаражаттарын салым (депозит) түрінде
және оларға сәйкес шот ашу арқылы тарта алады. Банктермен
тартылған қаражаттар құрамы бойынша әр түрлі, олардың негізгі
түрлері болып, клиентпен (депозит) жұмыс істеу процесінде тартылған
қаражаттар, және де меншіктік борыш міндеттемелерін шығару арқылы
тартылған қаражатттар жатады (депозиттік және жинақ сертификаттары).
Банктік саясаттың маңыздысы болып ресурс базасын қалыптастыру
табылады. Банкпен пассивтік операцияларды жүргізу процесіндегі
ресурстық базаны қалыптастыру оның активтік операцияларға қатынасы
бойынша тарихи маңызды және айқындаушы рольді атқарады. Банктік
ресурстардың негізгі бөлігі банктің депозиттік операцияларды жүргізу
барысында қалыптасады, несиелік ұйымның қызметтерінің тұрақтылығы осы
операцияларды тиімді және дұрыс ұйымдастырудың нәтижесіне байланысты.
Осыған байланысты ресурстық потенциалды өсіру және оның тұрақтылығын
пассивтарды тиімді басқару арқылы қамтамасыз ету өзекті мәселелердің
бірі болып табылуда.
Салымдар банктер үшін ең негізгі өндіріс факторы болып
табылады, себебі, олар банктердің несиелерін қаржыландыру мен
бағалы қағаздарды сатып алуға қажетті қаражат көзін құрайды. Ал,
банктер тарапынан жүргізілетін операциялар, яғни несие беру мен
бағалы қағаздарды сатып алу банктің ұзақ мерзімді жұмысын
қаржыландыруға қажетті пайда алуға көмектеседі.
Бұл жүйені өзара байланысты үзіліссіз механизм ретінде
қарастыруға болады. Ашып айтсақ; банктер тарапынан берілетін несие
кіші және орта бизнестің, жалпы өндірістің дамуына әсерін тигізеді,
яғни өндірістің өсуі – ол экономиканың өсуі, нәтижесінде экономикасы
тұрақталған елдің халқының жағдайы түзеліп, банктерге өз артық
қаражаттарын салып, банктің ресурстарының көлемін арттыруға себепші
болады.
Міне, депозиттік саясаттың еліміздің экономикасына тигізетін
әсерінің зор екенін ескере отырып, мен дипломдық жұмысымда осы
мәселе төңірегінде қарастыруды жөн көрдім. Дипломдық жұмыстың
негізгі зерттеу объектілері болып - депозиттік операциялармен
депозиттік саясат және де келесі мәселелер табылады;
- банктік ресурстардың жіктелуі қарастырылған;
- Коммерциялық банктердің депозиттік операцияларының жіктемесі
берілген және олардың ерекшеліктері қарастырылған;
- Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының теориялық негіздері
зерттелінген, оның негізі және қалыптастыру принциптері, мақсаты
мен бағыттары ашып қарастырылған;
- Депозиттік нарыққа республикалық және жергілікті деңгейде зерттеу
жүргізілген;
- Банктік жүйеде субъектінің қызметіне заңды және жеке тұлғалардан
қаражаттарды тарту сферасында зерттеу жүргізілген.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – депозит ұғымының мәнін ашып,
депозиттік саясатты жүргізудің қажеттілігін көрсетіп, коммерциялық
банктер тарапынан жүргізілетін депозиттік саясатты дамытудың, оны
тиімді түрде жүзеге асырудың жолдарын, әрине, депозиттік нарық
басқа нарық сияқты қиындықсыз болмайды, сол қиындықтардан шығудың
тиімді бағыттарын іздестіріп, мүмкіншігінше ашып қарастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеті – депозиттік саясаттың даму дәрежесін
көрсету, және де қазіргі жағдайды жақсарту жолдарын, банктің
депозиттік қызмет сегменттерінің өсу факторларын және жаңа ойларды іздеу
болып табылады. Міндеттерге жету үшін келесілерді орындау қажет,
дәлірек айсақ:
1 Депозиттік операциялар жіктелуіне байланысты сұрақтарды
қарастыру, депозиттік операцияларға бағабелгілеу әдістері, сонымен қатар
салымшыларды қорғау құралы ретінде депозиттерді сақтандырудың негізгі
әдістері;
2 Қазақстан Республикасындағы депозиттік нарықтың жағдайымен,
сонымен қатар АҚ ТЕХАКАВАNК-тің жүргізіп отырған депозиттік
тәжірибесімен танысу;
Дипломдық жұмыстың өзектілігі болып, коммерциялық банктің
ресурстық потенциалын жоғарлату және пассивтерді тиімді басқару
арқылы оның тұрақтылығын қамтамасыз ету табылады.
Зерттеу заты отандық коммерциялық банктердің депозиттік саясатын
ұйымдастыру және жүзеге асыру процесінде қалыптасатын, экономикалық және
ұйымдық қатынастар жүйесі болып табылады.
Зерттеу объектісі АҚ TEXAKABANK-тің қызметтері табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымына тоқталсақ, онда дипломдық
жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Коммерциялық банктердің тартылған қаражаттарын Қалыптастырудың
теориялық негіздері
1.1 Банктік ресурстар және олардың экономикалық мазмұны
мен құрамы
Кез – келген елдің дамуы жинақтардың инвестицияға ауысуының
тиімділігіне тығыз байланысты. Республиканың ішкі салымдарын тартудың
қажеттілігі, біріншіден, инвестициялық ресурстардың тапшылығы
проблемалары және тікелей шетелдік инвестициялардың шекті көлемінің
көбейуіне негізделеді. Осыған байланысты, ұлттық ақша қаражаттарын
шоғырландыратын және оны банк жүйесінің несие ресурстарына айналдыратын,
депозиттік нарықты құру және оны дамыту ерекше өзекті мәселе
болып отыр.
Нарықтық қатынастардың дамуымен тартылған қаражаттар құрылымы,
ескі банктік жүйеге дәстүрлі емес, заңды және жеке тұлғалардың
уақытша бос қаражаттарын тарту әдістері өзгерістерге душар болды.
Қазіргі банктік тәжірибе салымдардың, депозиттердің және
депозиттік шоттардың көптеген түрлерімен сипатталады. Бұл банктердің
жоғары бәсекелестік нарықта клиенттердің әр түрлі топтарының
сұраныстарын банктік ресурстармен қанағаттандыру және олардың уақытша
бос қаражаттарын тартумен негізделген.
ҚР Банктер және банктік қызметтер туралы заңында депозитке
келесі анықтама берілген;
Депозит (салым) – бір тұлға (депозитордың) басқа тұлғаға – банкке
(оның ішінде ҰБ) аталған күйінде қайтарылуға тиіс деген шартпен
алғашқы талап ету бойынша немесе белгілі бір мерзім өткеннен кейін
толық немесе бөліп - бөліп, алдын – ала келісілген үстемесімен
немесе ондай үстемесіз, депозиторға тікелей қайтарылуға тиіс не оның
тапсыруымен үшінші тұлғаға берілуге тиістілігіне қарамастан беретін
ақша. (2 – бап).
Банктік салым – бұл салымшының белгілі бір шартпен банк
басқаруына берген ақшасы. Банкке салынған уақытша бос ақшалар
салымшылар үшін екі ролді атқарады; бір жағынан ақша ролінде, ал
екінші жағынан – табыс әкелетін капитал ретінде.
Банк қызметінің маңызы оның атқаратын функциялары арқылы
анықталынады, олардың негізгілері келесілер болып табылады:
- Уақытша бос ақша қаражаттарын мобилизациялау және оларды
капиталға айналдыру;
- Кәсіпорындарды , мемлекетті және халықты несиелеу;
- Шаруашылықта төлемдерді және есеп-айырысуларды жүргізу;
- Эмиссионды-құрылтайшылық функция;
- Консультациялау, экономикалық және қаржылық ақпараттарды беру.
Уақытша бос ақша қаражаттарын мобилизациялау және оларды
капиталға айналдыру функциясын орындау арқылы, банктер ақшалай
табыстарды және салым түріндегі жинақтарды шоғырлайды. Тартылған
қаражаттарды банк мемлекетті, заңды және жеке тұлғаларды несиелеуге
қолданады. Коммерциялық банктердің функцияларының бірі төлем-есеп
айырысу механизмін қамтамасыз ету болып табылады. Төлемдерде
делдалдардың рөлін атқара отырып, банктер өзінің клиенттеріне
төлем және есеп айырысумен байланысты операцияларды жүргізеді.
Эмиссионды-құрылтайшылық функциясы коммерциялық банктермен бағалы
қағаздарды шығару және оларды орналастыру жолымен жүргізіледі.
Экономикалық жағдайларды тұрақты басқару мүмкіндіктеріне ие бола
отырып, коммерциялық банктер клиенттерге консультациялық қызметтерді
көрсетеді.
Банктің операцияларының экономикалық негізін ақша
қаражаттарының қозғалысы құрайды. Нарықтық экономика жағдайында
коммерциялық банктің барлық операцияларын шартты түрде негізгі үш
түрге бөлуге болады. (1 сурет).:
1) пассивтік операциялар (банкке қаражаттарды тарту және оларды
ресурстарға қалыптастыру);
2) активтік операциялар (банк ресурстарын орналастыру);
3) активтік-пассивтік (банкпен клиенттің тапсырысы бойынша
белгілі бір төлемді алу арқылы орындалатын комиссиондық,
делдалдық операциялар).
Коммерциялық банктер басқа да шаруашылық субъектілері сияқты,
өзінің коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін
белгілі бір ақша қаражаттары, яғни ресурстары болуы керек.
Қазіргі жағдайда Қазақстан экономикасының дамуы, ресурстарды
қалыптастыру проблемасы аса маңызды болып табылуда.
Банктің меншік қаражаттары дегеніміз - банкпен өзінің
коммерциялық және шаруашылық қызметтерінің қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету үшін құрылатын әр түрлі қорлар, және де ағымдағы
сонымен қатар өткен жыл нәтижесі бойынша алынған табыстар
Банктердің тартылған қаражаттары активті операцияларды әсіресе
несиелік операцияларды жүргізуге қажетті қаражаттардың 90 % -дан
көбін қамтамасыз етеді. Олар депозиттер (салымдар) сонымен қатар
контокорренттік және корреспонденттік шоттар. Олардың маңызы өте
зор. Несие ресурстары нарығында заңды және жеке тұлғалардың уақытша
бос қаражаттарын мобилизациялай отырып, коммерциялық банктер олардың
көмегімен халық шаруашылығының қажеттілігін қанағаттандырады, ақшаның
капиталға айналуына септігін тигізеді, халықтың тұтыну несиесіне
қажеттілігін қамтамасыз етеді.
Банктермен тартылатын қаражаттардың құрамы әр алуан. Олардың
бастылары болып, клиенттермен жұмыс істеу процесінде банктермен
тартылған қаражаттар (яғни депозиттер), меншікті борыш міндеттемелерін
шығарудан шоғырланған (депозиттік және жинақ сертификаттары,
вексельдер, облигациялар) және басқа да несие мекемелерінен
банкаралық несие және ҚРҰБ алынған қаражаттары жатады.
1-сурет. Коммерциялық банктің негізгі операциялары
Банктің меншікті қаражаттары өзінің мақсатты бағыттары бар және
қалыптасу көздері әр түрлі қорлардан тұрады, оны жинақталған түрде
2 - сызбада көрсетуге болады.
2-сурет. Коммерциялық банктің меншік қаражатының құрылуы
Банктің меншікті қаражаттары бірнеше маңызды функцияларды
орындайды:
1. Қорғаушы функция. Салымшылармен қаржыландырылатын (жобамен 88%)
банк активтерінің басым бөлігі. Осыған сәйкес банктің
акционерлік капиталының және оған теңестірілген қаражаттардың
басты функциялары салымшылардың мүддесін қорғау болып табылады.
Меншік қаражаттардың қорғаушы функциясы банк банкрот болған
жағдайда салымшыларға қаражаттарын қайтарып беру мүмкіндігін
білдіреді. Бүгінгі таңда банк капиталының қорғаушы функциясының
өзекті мәселелердің бірі, өйткені елімізде көптеген проблемалар
бар. Экономиканың тұрақсыздық жағдайлары банктерді банкроттық
жағдайларға ұшыратып және салымшылардың өз салымдарын
жоғалтуына алып келді. Сондықтан біздің еліміз үшін меншік
капиталының тұрақтылығы банк сенімділігінің бірінші шарты болып
табылуда.
2. Оперативтік функция. Банк жұмысын бастау үшін старттық капитал
қажет, ол жер, ғимарат, құрал-жабдықтар және де келеңсіз
шығындарды жабуға арналған қаржылық қорларды құруға қажет. Осы
мақсаттарға сонымен қатар меншікті капиталда қолданылады.
3. Реттеуші функция. Салымшылардың мүддесін қорғау және банктік
операцияларды жүргізуге қаржылық негізді қамтамасыз етумен қатар
банктің меншікті қаражаттары реттеуші функцияны орындайды,
яғни ол жүргізілетін операцияларды мемлекеттік органдарға
бақылау жүргізуге мүмкіндік беретін заңдар мен ережелерге
байланысты.
Банктің меншікті капиталы – оның активтік операцияларының
көлемін арттырудың негізі. Сондықтан әр банк үшін оны арттыру
көздерін табу өте маңызды, оларға мыналар жатуы мүмкін; банк
резервін қосқандағы өткен жылдың бөлінбеген табысы; қосымша
шығарылған бағалы қағаздарды орналастыру және жаңа пайшылар тарту.
Банктің меншікті қаражатының құрамына; жарғылық, резервтік және
басқа да арнайы қорлар, сонымен қатар жыл ағымында бөлінбеген
табыс кіреді.
Жоғарыдағыларға қорытынды жасай кетсек, банктің меншікті
ресурстарының маңызы оның тұрақтылығын қамтамасыз етуге арналған.
Банкті құрудың алғашқы кезеңінде меншік қаражаттарды банк өз
қызметінде пайда болатын алғашқы шығындарды жабуға пайдаланады.
Меншікті ресурстар есебінен банктер өздеріне қажетті резервтерді
құрады. Меншікті ресурстар ұзақ мерзімді активтерге салымдарды
салудың басты көзі болып табылады.
Депозиттер тартылған қаражаттардың жалғыз көзі ғана болып
табылмайды. Тәжірибеде банктерге тартылатын ресурстардың депозиттік
емес көздері де бар, оларға келесілерді жатқызуға болады;
банкаралық нарықтан қарыз алу; бағалы қағаздарды қайта сатып алу
арқылы сату келісім-шарты; Қазақстан республикасының Ұлттық банкінен
қарыз алу және вексельдер есебі; банктік акцептерді сату;
коммерциялық бағалы қағаздарды шығару. Осы көздердің ішінен
Қазақстан банктері негізінен банкаралық несиені және ҚРҰБ-нің
несиесін қолданады. Банкаралық несиелер нарығында ҚРҰБ-дегі
корреспонденттік шоттардағы қаражаттар сатылады және сатып алынады.
Қазақстан республикасының Ұлттық банкінің несиелері - қазіргі
таңда коммерциялық банктерге негізінен қайта қаржыландыру ретінде,
яғни конкурстық негізде бөлініп беріледі, және де ломбардтық несие
формасында беріледі. Осымен қатар банктерге конкурстық негізде
несиені тек 10 % -дайын сатады. Әр банк аукционға қойылған несиенің
тек 25 %- дайын ғана ала алады. Бірақ банкаралық несие
коммерциялық банктердің балансының төлем қабілеттілігін ұстап тұруға
және міндеттерді үзіліссіз орындауға қажетті заемдық ресурстардың
негізгі көзі болып табылады.
Қазіргі таңда орталықтанған несиенің кеңінен тараған түрі
ломбардтық несие, яғни коммерциялық банктерге ломбардтық тізімге
енгізілген бағалы қағаздарды кепілге ала отырып несие беру
табылады.
Орталықтанған және банкаралық несиелердің қолайлылығы – олар банк-
қарызгердің басқаруына жылдам түседі және салым болып
табылмайтындықтан резервтік талапты қамтамасыз етуді қажет етпейді.
Қазақстан республикасының Ұлттық банкі ақша-несие саясаты аумағында
өзінің өкілеттілігін орындау мақсатында еліміздің несие жүйесінің
резервтік қорын құрады, ол банкпен тартылған ресурстардың бір
бөлігін резервтеу жолымен құралады.
1 – кесте. Депозиттік операциялар бойынша пайыз ставкаларының
көлеміне міндетті резервтеудің ықпалы
%
түрінде
Нарықтық пайыздық Резервтеу нормасындағы нақты
ставка пайыздық ставка
10 5
15
10 11,8 11,1 10,5
20 23,6 22,2 21
30 35,4 33,3 31,5
40 47,2 44,4 42
50 59 55,5 52,5
60 70,8 66,6 63
70 82,6 77,7 73,5
80 94,4 88,8 84
90 106,2 99,9 94,5
100 118 111 105
Ескерту: автормен Ұлттық банктің мәліметтері негізінде құрастырылған
Банктің депозиттік операциялары бойынша пайыз ставкаларының
мөлшеріне міндетті резервтеудің ықпалының нәтижелері 1-кестеде
берілген.
Коммерциялық банктер резервтік талаптарды орындау үшін
айналыстан ешқандай табыс әкелмейтін активтерге айналатын көптеген
ақша қаражаттарын алады. Коммерциялық банктер үшін резервтеу
тартылған қаражаттардың құнының қымбаттауын білдіреді, ол банкке
пассивтік операциялар бойынша номиналды пайызға қарағанда қымбатқа
түседі. Қымбат ресурстарды банктер жоғары табыс әкелетін
операцияларға орналастыруға тырысады, жоғары табыс алуға ұмтыла
отырып, көптеген банктер төлем қабілетсіз болып қалуы мүмкін.
Сайып келгенде, тартылған қаражаттар банктер үшін меншікті
қаражаттарға қарағанда маңызды болып келеді, өйткені банктер
тартылған қаражаттар есебінен өздерінің қаражаттарға қажеттіліктерінің
басым бөлігін қанағаттандырады.
2. Коммерциялық банктердегі депозиттер және депозиттік
операцияларды ұйымдастыру
Коммерциялық банктердің операциялары банк қаражаттары көздерін
және байланыстар табиғатын сипаттайды. Дәл осылар активтік
операциялардың құрамы мен құрылымын, яғни банк ресурстарын
қолданудың формасы мен бағытын, шартын айтарлықтай дәрежеде
анықтайды.
Коммерциялық банктердің депозиттік (салымдық) операциялары – бұл
заңды және жеке тұлғалардың қаражаттарын белгілі-бір мерзімге
немесе талап еткенге дейін салымдарға тарту операцияларын, сонымен
қатар клиенттердің есеп айырысу шотындағы қаражаттарының қалдықтарын
инвестициялық қызметке және несиелік ресурстарға пайдалануын айтамыз.
Депозиттік операция – кең ұғым, өйткені оларға банктің
қаражаттарды салымдарға тартумен байланысты барлық қызметтері
жатады. Пассивтік операциялардың бұл тобының ерекшелігі болып,
банктің бұндай операциялар көлеміне бақылауының салыстырмалы түрде
аз болуында, өйткені қаражаттарды салымдарға салу ынтасы
клиенттерден туындайды. Осымен қатар, тәжірибеде көрсеткендей
салымшыны банк төлейтін пайыздарымен қатар, банкке сақтауға
тапсырылған қаражаттардың сенімділігі де қызықтырады.
- Депозиттік операцияларды ұйымдастыру бірқатар принциптерді сақтау
арқылы жүзеге асу керек;
- Ағымдағы табыстарды алу және оларды болашақта алуға жағдайлар
жасау;
- Банк өтімділігінің шапшаңдығын қамтамасыз үшін депозиттік
операцияларды басқарудағы (гибкая) иілгіш саясат;
- Депозиттік саясат және активтер табыстылығының арасындағы
келісімділік;
- Клиенттерді тарту мақсатында банктік қызметтерді дамыту.
Депозиттік шоттар табиғаты бойынша әр түрлі болуы мүмкін, олардың
жіктелуіне негізіне келесідей критерилер қойылған; салым көздері,
олардың бағытталу мақсаты, табыс әкелу дәрежесі және т.б, бірақ
көбінесе критери ретінде салымшының категориясы және салымды алу
формасы жиі қолданылады. Депозиттік операциялар келесідей болып
жіктеледі:
1. Салымшылар категориясына байланысты:
- заңды тұлғалардың депозиттері (кәсіпорындар, ұйымдар, басқа
банктер және т.б.);
- жеке тұлғалардың депозиттері.
2. Экономикалық мазмұны бойынша:
- Салымшылар категориясын есепке ала отырып;
- Қайтарып алу формасы бойынша;
- Сақтаудағы қаражаттарды қолдану тәртібі бойынша.
3. Қаражаттарды алу формасы бойынша:
- мерзімді депозиттер;
- талап еткенге дейінгі депозиттер;
- халықтың жинақ салымдары.
Депозиттердің жіктелуін қайтарып алу формасы бойынша толығырақ
3-суреттен көруге болады.
Батыс банктерінің тәжірибесінде депозиттерді қайтарып алу
мүмкіндігі бойынша оларды келесі категорияларға бөледі:
- Тығыз қажет ақша, үлкен ықтималдықпен алуға болатын қаражаттар
(мысалы, пайыз ставкасының өзгеруіне сезгіштік танытатын
депозиттер);
- Сенімсіз депозиттер, салынған қаражаттар көлемінің 25-30 %
мөлшерінде алынуы мүмкін қаражаттар;
- Тұрақты қаражаттар, (негізгі депозиттер) қайтарып алыну
ықтималдығы ең төмен.
Қазақстан банктеріне оралатын болсақ, онда талап еткенге
дейінгі депозиттерден бастайық, өйткені олар банктердің тартқан
қаржаттарының құрылымында басым бөлігін алады. Сонымен, талап
еткенге дейінгі депозиттер бұл-салым иелерінің бастапқы талап етуіне
байланысты ақшаларын қайтарып алатын әр түрлі шоттардағы
қаражаттар. Оларға есеп айырысу, бюджеттік және басқа шоттардағы
қаражаттарды мақсатты пайдалану немесе есеп айырысуларды жүргізумен
байланысты қаражаттарды жатқызуға болады.
Талап еткенге дейінгі салымдар негізінен тұрақсыз, бұл
коммерциялық банктер үшін оларды қолдану шеңберін шектейді.
Осыған байланысты шот иелеріне төмен пайыз төленеді немесе тіптен
төленбейді. Салымдарды тартудағы бәсекелестіктің өсуіне байланысты
коммерциялық банктер клиенттерді тартуға тырысады және талап еткенге
дейінгі шот иелеріне қосымша қызметтер, сонымен қатар оларға
қызмет көрсетудің сапасын арттыру жолымен талап еткенге дейінгі
салымдардың өсуін ынталандыруға тырысады. талап еткенге дейінгі
депозиттер бойынша банктер Қазақстан республикасының Ұлттық банкінде
минималды резервті сақтауға міндетті.
ЛОРО 3 айға дейін Мерзімді
3-6 айға дейін қосымша салым-дар
салынатын мерзімді
Контокоррент 6- 9 айға дейін Шартты
Овердрафт Ұсынушыға
НОСТРО 9 – 12 айға дейінТалап еткенге
дейінгі
12 айдан жоғары Ағымдағы шотта
3-сурет. Коммерциялық банктерден депозиттерді қайтарып алу формасы
бойынша жіктелуі
Талап еткенге дейінгі депозиттер бойынша пайыз, салымшыға
ереже бойынша жаңа күнтізбелік жылдың басында бір рет төленеді.
Талап еткенге дейінгі депозиттердің өтімділігі жоғары болып
келеді. Олардың иелері талап еткенге дейінгі шоттарындағы
қаражаттарын кез-келген уақытта қолдана алады. Осы шотқа ақшаны
бөліктеп салуға және алуға, сонымен қатар толық шектеусіз алуға
болады, және де осы шоттан ҚРҰБ бекіткен ережелерге сәйкес қолма-
қол ақшаны алуға болады. Басқаша айтқанда, талап еткенге дейінгі
депозиттік шоттардың артықшылығы болып олардың жоғары өтімділігі
табылады.
Талап еткенге дейінгі депозиттердің - иелері үшін басты
кемшілігі болып шот бойынша төленетін пайыздың төмендігі табылады,
ал банк үшін-өтімділікті ұстау мақсатында жоғары шапшаң резервтің
болуының қажеттілігі. Осыған сәйкес, талап еткенге дейінгі
депозиттік шоттың ерекшеліктерін былайша сипаттауға болады:
- Ақшаны салу және алу ешбір шектеусіз кез-келген уақытта
жүгізіледі;
- Шот иесі банкке шотты қолданғаны үшін белгіленген тұрақты
айлық ставка бойынша комиссия төлейді;
- Банк талап еткенге дейінгі шоттардағы қаражаттарды сақтағаны
үшін төмен пайыздық ставка төлейді немесе тіптен төлемейді;
- Банк талап еткенге дейінгі депозиттер бойынша ҚРҰБ-тің міндетті
резервтер қорына жоғары нормамен резервтерді аударады.
Талап еткенге дейінгі шоттардағы қаражаттардың жоғары
жылдамдықпен қозғалатындығына қарамастан, ондағы минималды
төмендемейтін қалдықты анықтауға болады және оны тұрақты несие
ресурсы ретінде пайдалануға болады. Талап еткенге дейінгі
салымдардың көмегімен банктің табыс алу есебі шығарылады, ал
клиенттердің ағымдағы және есеп айырысу шоттарына қызмет көрсету
бойынша шығындар минималды.
Көптеген коммерциялық банктерде талап еткенге дейінгі
депозиттер тартылған қаражаттар құрылымында басым бөлігін алады.
Бірақ банк ресурсында бұл қаражаттардың үйлесімді ара салмағы болып
30-36% саналады. Қазақстанда бұл қаражаттардың үлесі айтарлықтай
жоғары. Банктердің қаржылық ресурстарындағы талап еткенге дейінгі
депозиттер үлесінің көбеюі, оның пайыздық шығынын азайтып және осы
қаражаттарды банк активтерінде қолдануда айтарлықтай жоғары табыс
алуға мүмкіндік жасайды.
Сонымен қатар есеп айырысу шоты-бұл пассивтің өзгермелі
элементі. Сондықтан олардың несиелік капиталдағы жоғары үлесі банк
өтімділігін өте қатты әлсіретеді. Осыған орай басқарудың маңызды
мақсаты - банктің депозиттік базасының тиімді құрылымын анықтау болып
табылады.
Банктер үшін маңыздылығы бойынша екінші орынды мерзімді
депозиттер алады, өйткені олар тұрақты және банктерге салымшылардың
салымдарын ұзақ уақыт ағымында пайдалануға мүмкіндік береді.
Мерзімді депозиттер - бұл банктерге белгілі-бір мерзімге және
пайыз төлеу шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос
қаражаттары болып табылады. Олар бойынша сыйақы салымның мерзімі
мен мөлшеріне байланысты төленеді. Мерзімді салымның иесі оларды
келісілген мерзімі өткеннен кейін басқара алатыны туралы жағдай,
оларға өздерінің қаражаттарын банктерден мерзімінен бұрын алуға
мүмкіндігін жоққа шығармайды.
Бірақ бұл жағдайда клиенттің салым бойынша пайыздық ставкасы
төмендетіледі.
Мерзімді депозиттер негізінен мерзімдеріне байланысты жіктеледі;
- айға дейінгі депозиттер;
- айдан 6 айға дейінгі депозиттер;
- 6 айдан 9 айға дейінгі депозиттер;
- 9 айдан 12 айға дейінгі депозиттер;
- 12 айдан жоғары мерзімдегі депозиттер.
Клиент үшін мерзімді депозиттік шоттың артықшылығы болып
жоғары пайыз алу, ал банк үшін-өтімділікті төменгі оперативтік
резервпен ұстаудың мүмкіндігі табылады. Клиенттер үшін мерзімді
депозиттердің кемшілігі болып төменгі өтімділігі табылады. Ал
банктер үшін кемшілік болып салымдарға жоғары пайыз төлеу табылады,
ал ол өз кезегінде маржаның төмендеуіне алып келеді.
Мерзімді депозиттердің екі формасы бар:
- мерзімі бекітілген мерзімді салым;
- алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозиттер.
Мерзімді салымдарды-банк басқаруына белгілі-бір мерзімге және
келісім шарттағы шарттар бойынша толық берілетін қаражаттар
түсініледі, ал келісілген мерзімі өткеннен кейін мерзімді салым
иесі кез-келген уақытта қайтарып ала алады. Мерзімді депозиттер
бойынша клиентке төленетін сыйақы мөлшері салым мерзіміне, депозит
сомасына және салымшымен келісім шарт шарттарын орындауына
байланысты болады. Салым мерзімі ұзақ болған сайын және (немесе)
салым сомасы көп болған сайын сыйақы көлемі де артады.
Алдын-ала алуы ескертілетін салымдар бойынша клиент салымды
алу үшін ереже бойынша банкті алдын-ала келісім шартта көрсетілген
мерзімді ескертуі қажет (ереже бойынша 1 дан 3, 3 дан 6, 6 дан 12
және 12 айдан жоғары). Ескертілу мерзіміне байланысты салымдардың
пайыздық ставкасы анықталады.
Егер салымшы салым сомасын өзгерткісі келсе-яғни азайтқысы
немесе көбейткісі, онда ол келісім шартты бұзып, өзінің салымын
жаңа шарттар бойынша қайта сала алады. Бірақ салым бойынша
қаражатты салымшы мерзімінен бұрын алған жағдайда ол келісім шартта
көрсетілген пайыздың бір бөлігін немесе толық пайызынан айырылады.
Ереже бойынша, бұндай жағдайда пайыз талап еткенге дейінгі
депозиттердің пайыз мөлшеріне дейін төмендетіледі.
Мерзімді салымдар бойынша пайыз ставкасын бекітудің басты
факторы болып қаражаттарды орналастырған мерзім табылады; мерзімі
ұзақ болған сайын, пайыз ставкасы да жоғары болып табылады. Маңызды
кезеңдердің бірі болып табысты төлеудің жиілігі де табылады, төлем
сирек болған сайын пайыздық ставканың деңгейі де жоғары болады.
Сонымен қатар пайызды есептеудің әр түрлі әдістері де қолданылады.
Мерзімді депозиттерді тарту арқылы банк балансының өтімділігін
қамтамасыз ету мәселелері шешіледі.
Әлемдік банктік тәжірибеде мерзімді және талап еткенге
дейінгі депозиттердің ортасындағы орынды жинақ депозиттері алады.
Олар банк ресурстарында маңызды орынды алады.
Халықтың жинақ салымдары салым операцияларының шарттарына және
мерзіміне байланысты жіктеледі;
- мерзімді;
- қосымша жарна салуға рұқсат етілген мерзімді салым;
- шартты;
- ұсынушыға;
- талап еткенге дейінгі;
- ағымдағы шотқа және басқалары.
Олар толық сомада немесе бөліктеп салынады және қайтарып
алынады немесе ол жинақ кітапшаларын ұсынумен кепілдендіріледі.
Жинақ салымдарына ақшалай жинақтарды сақтау немесе жинау
мақсатындағы пайда болған салымдар жатады. Оларды, пайда болу
ерекшеліктері, мақсатты сипаттағы қаражаттардың жинақталуы немесе
табыстылықтың жоғары деңгейі (мерзімді депозиттерден төмен)
сипаттайды.
Банктер үшін жинақ салымдарының артықшылықтары және кемшіліктері
бар. Банктер үшін жинақ салымдарының артықшылығы болып, олардың
көмегімен халықтың қолданбаған табыстары мобилизацияланады және
өндірістік капиталға айналады. Ал банктер үшін кемшілігі болып
салымдар бойынша жоғары пайыз төлеу қажеттілігі және осы
салымдардың экономикалық, саяси және психалогиялық факторларға
байланыстылығында, ол осы шоттардан қаражаттардың тез ағылу және
банктің өтімділігін жоғалту қаупін арттырады.
Осы сұрақты қарастыруда келесі фактті айта кету қажет, отандық
коммерциялық банктердің депозиттік саясатында шетел тәжірибесінің
инструменттерін яғни нарықта басқа бағалы қағаз ұқсас айналыста
жүретін депозиттік сертификаттарды қолдана бастауы болып табылады.
Депозиттік сертификат теңгені ресми ақша бірлігі ретінде қолданатын
Қазақстан немесе басқа елдер территориясында тіркелген заңды
тұлғаларға беріледі, ал жинақ сертификаты теңгені заңды төлем
құралы ретінде қолданатын Қазақстан және басқа елдер территориясында
тұратын жеке тұлғаларға ғана беріледі.
Депозиттік сертификаттың екі артықшылығы бар. Біріншіден, ол
депозиттік саясаттың басқа құралдарына қарағанда биржа ойынының
құралы болып табылуында және оның иесі қосымша табысты нарық
конъюктурасының жағымды өзгеруі нәтижесінде алуы мүмкін. Екіншіден,
үкімет кәсіпорындар депозиттерін қатыру мақсаты жүзеге асқан жағдайда
нарықта еркін жүретін сертификат алу олардың иелеріне біршама іс-
әрекет еркіндігін береді. Бұл жағдайда сертификат төлемнің балама
құралы болып табылады. Ұсынушыға депозиттік және жинақ
сертификаттарының бланкілерін ҚР Қаржы министрлігінен бағалы
қағаздардың бланкілерін дайындауға лицензия алған полиграфиялық
кәсіпорындар ғана дайындайды. Атаулы сертификаттардың бланкілерін
банктердің өздері типографиялық, фотокопиялық және басқа да
тәсілдермен жасай алады.
Салымшылардың категориясына байланысты сертификаттарды депозиттік
және нарықтық бөлумен қатар, оларды басқа да белгілеріне қарай
жіктеуге болады:
1) шығару әдісі бойынша:
- бір жолғы ретте шығарылатын
- сериялық ретпен шығарылатын
2) құжаттау әдісі бойынша:
- атаулы
- ұсынушыға
Депозиттік сертификаттардың айналыс мерзімі (сертификатты беру
күнінен сертификат иесі депозитті немесе сертификат бойынша салымды
қайтарып алу күніне дейін) бір жылмен шектеледі. Жинақ
сертификатының айналыс мерзімі үш жылмен шектеледі.
Сертификат иесі сертификат бойынша талап етуді басқа тұлғаға
бере алады. Ұсынушыға сертификаты бойынша бұл тапсырыс басқа
тұлғаға жай беру арқылы жүргізілсе, атаулы бойынша сертификаттың
келесі бетінде екі жақтың келісімімен құжатталады.
Сонымен көрсетілген теориялық ақпараттарға сүйене
отырып, салымдар коммерциялық банктер үшін басты және ең арзан
ресурс көзі болып табылатындығына көз жеткізуге болады. Осы
элементтің ресурстық базадағы үлесінің көбеюі пайыздық шығынды
азайтады, бірақ олардың шектен тыс көп болуы банк өтімділігін
әлсіретеді.
Банк өз клиентерінен тартқан қаражаттарын ағымдық,
депозиттік және жинақ шоттарына аударады. Осындай шоттардағы
қаражаттардың қалдықтарын қосып банк балансының бір бөлігінде
көрсетеді. Талдау жасау кезінде депозиттік тартылған қаражаттарды
қандай мерзімге тартқанын білу үшін мерзімі бойынша топтайды. Талап
еткенге дейінгі депозиттер үлесінің көбеюі банктің пайыздық шығынын
азайтады, сәйкесінше ол банкке жоғары пайыздық табыс әкеледі. Бірақ
бұл салымдар – тұрақты қаржылық құралдар болмағандықтан олардың
ресурстық базада көп болуы банк өтімділігін әлсіретуі мүмкін.
Мерзімді депозиттер тартылған ресурстардың тұрақты бөлігі
деп есептеледі. Ресурстық базада мерзімді депозиттер үлесінің артуы
банк тұрақтылығының артуына ықпал етеді, банктің төлемқабілеттілігін
және өтімділігін тиімді басқаруға мүмкіндік жасайды.
Клиентпен салымға қаражатты тарту кезінде онымен депозиттік
шарт жасалады. (қосымша А). Банктер депозиттік келісім шарттың
формасын өздері жасайды, оның әр салым бойынша өзінің типтік
ерекшеліктері болады. Келісім шарт екі данада толтырылады; біреуі
салымшыда, ал екіншісі-банкте депозиттік немесе несиелік бөлімде (осы
жұмыс банкте кімге тапсырылғанына байланысты) сақталады.
Келісім шартта клиент келісім мерзімі өткеннен кейін алатын
салым сомасы, оның қызмет ету мерзімі, пайызы, салымшының міндеті
мен құқығы, банктің міндеті мен құқығы, келісім шарттағы шарттарды
орындау туралы екі жақтың міндеттері, туындаған дауды шешу тәртібі
қарастырылады.
Салым бойынша операцияны құжаттау үшін: беттік шот, жинақ
кітапшасы, бақылау парағы, есеп айырысу және чектік кітапша,
алфавиттік кітапша, операциялық күнделік, квитанциялар, кіріс
кассалық ордер, аударылған сомаға салымшы тапсырмасы, салымды
ауыстыру өтініші, өтінішті тіркеу реестрі, жоғалтылған жинақ
кітапшаларын тіркеу кітапшасы қолданылады.
Салым қолма-қол түрде тек жеке тұлғалардан қабылданады. Қолма
– қол ақшаны салымға қабылдау тәртібі Б қосымшасында көрсетілген.
Заңды тұлғалардан депозиттік шотқа жарнаны қабылдау қолма-
қолсыз түрде жүргізіледі.
Салымды жабу кезінде клиент банкке салым туралы келісім
шартты және салым кітапшасын ұсынуы керек. Банк клиентке салым
сомасына және ол бойынша пайызына шығыс кассалық ордерді толтыруды
ұсынады (Қосымша В).
Депозиттік операцияларды басқару бойынша банктің негізгі
мақсаты болып:
- табыс әкелмейтін қарыз және тартылған қаражаттардың банктегі
міндетті резервтерді қамтамасыз ететін бөлігінен артығын банкте
болдырмау;
- активтік операцияларды дамыту және клиенттер алдындағы
міндеттерін орындау үшін қажетті несие ресурстарын іздеу;
- арзан ресурстарды тартудың есебінен пайданы ұлғайтуды
қамтамасыз ету.
Қазіргі экономикалық жағдай банктерді пассивтік операция
шеңберіндегі саясатын депозиттік операцияларды диверсификациялау
арқылы өзгертуге алып келуде.
Банктер және басқа қаржылық ұйымдардың арасындағы заңды және
жеке тұлғалардың депозиттері үшін бәсекелестіктің күшеюі
депозиттердің және оларға қызмет көрсетудің көптеген түрлерінің
пайда болуына алып келді. Кейбір шетел мамандарының мәліметтері
бойынша дамыған елдерде қазіргі кезде банктік салымдардың 30-дан
астам түрі бар екені белгілі. Сонымен қатар, олардың әр қайсының
өзінің ерекшеліктері бар. Ол клиенттерге қаражаттарды жинау мен
қызметтерді және тауарлардың құнын төлеуде өз көзқарасына сәйкесін
таңдауларына мүмкіндік береді.
Сонымен банк клиенттер үшін бәсекелестікте қалай жеңіске жете
алады? Банк ісі журналы жүргізген зерттеулер негізінде жеке
салымшы үшін банк жұмысының ең маңыздысы болып банктің жарнамалық
танымалдылығы, одан кейін тармақталған жүйесі және клиентпен қарым-
қатынастағы әр түрлі қолайлылықтың болуы, және де банкке салынған
қаражаттарды сақтап және қорғауға жарайтын банктің қолданылатын
антикризистік шаралардың болуы табылады. Халықтың қолындағы бос
қаражаттарды тарту үшін банктерге осы шарттарды орындау қажет. Ал
кәсіпорын мүддесін қорғайтын бизнесмендер үшін бірінші орында
ақпараттық қауіпсіздік, құпиялылық және беделділік тұрады. Бұл
коммерциялық сферадағы азаймай отырған криминалдылыққа байланысты.
Қаражаттарды салу проблемасы орта деңгейлі қазақстандықтар үшін
банктік салымдармен, бағалы қағаздардың аздаған түрі немесе қолдағы
ақшаны таңдауларына әкеп соғады. Соған қарамастан, халықтың
арасында салымдар ақша қаражаттарын жинап және сақтаудың ең белгілі
түрі болып қалуда.
Жоғарыда айтылып кеткендей банктің тартылған қаражаттарының
ішінде депозиттер ресурс көздерінің ең маңыздысы. Бірақ депозит
сияқты банк ресурстарын қалыптастыру көздерінің кейбір кемшіліктері
де бар. Сондада банктер арасындағы несие ресурстары нарығындағы
бәсекелестік оларға депозиттерді тартуға арналған қызметтерді дамыту
бойынша шараларын қабылдауларына мәжбүр етеді.
3. Депозиттік саясат және оның банк ресурстарын
қалыптастырудағы рөлі
Депозиттік саясат ең біріншіден келесі талаптарға сай болуы
қажет:
- экономикалық мақсатқа лайықтылығы;
- бәсеке қабілеттілігі;
- ішкі қайшылықсыздылығы.
Экономикалық мақсатқа лайықтылығы ретінде халықтан тартылған
қаражаттарды қолданудың рентабельділігі түсініледі. Бұл сұрақ, әрине,
активті-пассивті басқарудың жалпы контекстінде қарастырылуы қажет.
Жеке тұлғалардан депозиттік ресурстарды тарту тиімділігін салыстырмалы
түрде есептеу кезінде, олармен байланысты шығындарды да есепке
алу, соның ішінде-резервтік аударымдар, және де олардың
өтімділігінің анықталмаған деңгейін, сонымен қатар нақты
тиімділігін есепке алу қажет.
Салым бойынша ставкалар жүйесі нарық конъюктурасына сәйкес
келетін құралдардың сенімділік иерархиясын есепке ала отырып,
жобалануы қажет. Сенімділік дәрежесі бойынша өзіне сәйкес келетін
банктермен салыстырғанда пайыз ставкасын төмен ұстайтын банк, өз
клиенттерінің бір бөлігінен айырылуы мүмкін.
Депозиттік саясаттың ішкі қайшылықсыздығын бірнеше аспектілері
бойынша қарастыруға болады. Бұл депозиттік ставкалардың уақытша
құрылымы да, сонымен қатар сол банктің басқа да сәйкес келетін
құралдарымен салыстырғандағы салым түрлерінің және олардың
сомалары бойынша дифференцияциасы да (сертификаттармен, векселдермен
және т.б.), және клиенттердің әр түрлі категориялары бойынша
(мысалы; заңды және жеке тұлғалар үшін).
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының маңызын
қарастырғанда мына сұрақтарды қарастыра кету қажет; депозиттік
саясаттың объектілері мен субьектілерін, оны қалыптастырудың
принциптерін, және депозиттік саясаттың шекараларын.
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының субьектілерінің
құрамына банк клиенттері, коммерциялық банктер және мемлекеттік
ұйымдар кіреді. Депозиттік саясаттың обьектілеріне банктердің
тартылған қаражаттары және банктің қосымша қызметтері жатады
(комплекстік қызмет көрсету). Банктің депозиттік саясатының
субьектілері мен обьектілерінің жіктелуі 4-сызбада толығырақ
жинақталып көрсетілген.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатын құрудың негізінде 5-
суретте көрсетілгендей жалпы және ерекше принциптері бар.
Депозиттік саясаттың жалпы принциптері ретінде макроэкономикалық
деңгейде Қазақстан республикасының Ұлттық банкінің мемлекеттік ақша-
несие саясаты үшін де және әр нақты коммерциялық банк деңгейіндегі
саясаты үшін де біріңғай принциптері танылады. Оларға банктің
депозиттік саясатының барлық элементтерінің біріңғайлығын, тиімділік
және нәтижелілігін, сонымен қатар ғылыми негіздің принциптерін
жатқызуға болады.
Депозиттік саясаттың ерекше принциптеріне банк шығындарының
үйлесімді деңгейін қамтамасыз ету принциптері, депозиттік
операцияларды жүргізудің қауіпсіздігін, сенімділігін қамтамасыз ету
принциптері жатады, өйткені банк уақытша бос қаражаттарды
орналастыру мақсатында шоғырлай отырып, табысты кез-келген жолмен
алуға тырыспай, ол өзінің қызметін жүзеге асыратын нарықтың
реалиларын есепке ала отырып табыс алуға тырысады.
Депозиттер бойынша банктің пайызды төлеуі операциялық
шығындардың негізгі бөлігі болып табылады. Сондықтан банк бір
жағынан пайыздық ставка деңгейінің жоғары болуын қаламайды. Ал бір
жағынан клиентер үшін тартымды болып табылатын пайыздық ставка
деңгейін ұстап тұруға мәжбүр. Ірі мөлшерлі және ұзақ уақыттық
депозиттерді тарту үшін коммерциялық банктер клиенттерге жоғары
пайыздық деңгейді ұсынады. Бірақ банктердің тұрғындардан
қаражаттарды тартуы шексіз емес.
Банк өтімділігін анықтаудың маңызды факторы болып оның
депозиттік базасының сапасы табылады. Депозит сапасының белгісі болып
олардың тұрақтылығы табылады.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатын құру кезеңдерінің
әрбірі басқаларымен тығыз байланысты, және олар депозиттік процесті
ұйымдастыруды дұрыс жүргізу, және тиімді депозиттік саясатты құру
үшін міндетті болып табылады. Банктің депозиттік саясатының
механизмін дайындау процесінде банктің әр түрлі құрылымдық бөлімдері
қатысады.
4-сурет. Коммерциялық банктің депозиттік саясатының субьектілері
және обьектілерінің құрамы
Көрсетіліп кеткен принциптерді сақтау банкке депозиттік процесті
ұйымдастырудың стратегиялық және тактикалық бағыттарын құруға
мүмкіндік жасайды, сонымен қатар ол оның депозиттік саясатының
тиімділігін және ықшамдығын қамтамасыз етеді.
Дипломдық жұмыстың теориялық бөлімінің маңызды сұрағының бірі
болып, заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттарын банкке
шоғырландырудың мүмкін болатын шегі, яғни коммерциялық банктің
депозиттік саясатының шекарасы туралы сұрақ болып табылады.
5-сурет. Коммерциялық банктің депозиттік саясатын қалыптастыру
принциптері
Сонымен қатар осы шекаралардың жіктелуі келесі белгілері
бойынша беріледі:
- Депозит нарығындағы ұсыныс пен сұранысқа байланысты (экономикалық
шекарасы);
- ҚРҰБ-нің нормативтерінің және банк лимитінің ықпал етуі
бойынша (әкімшілік шекарасы);
- Депозиттік субьектілердің қатынастарына байланысты (ішкі және
сыртқы шекара);
- Депозиттік қатынастардың мерзіміне байланысты (уақытша шекара);
- Географиялық принциптерге байланысты (территориялық шекара);
- Тартылған қаражаттардың құрылымы және көлеміне байланысты (сандық
және сапалық шекаралары).
Шекаралардың жіктелуі келесі суретте жинақталып көрсетілген.
6-сурет. Коммерциялық банктің депозиттік саясатының шекарасы
Банктің депозиттік саясатын жалпы банктік саясаттың бір элементі
ретінде қарастыра отырып, депозиттік саясаттың негізгі мақсаты
неғұрлым төмен бағамен ақша ресурстарының соғұрлым жоғары көлемін
тарту болып табылатындығын негізге алу керек.
Банктің осы көпқырлы депозиттік саясатын тиімді орындауы оны
қалыптастыру процесінде келесі мәселелерді шешеді, олар:
- Депозиттік операцияларды жүргізу процесінде банктік табысты
алуға ықпал жасау немесе табысты болашақта алуға жағдайлар
жасау;
- Банк өтімділігінің қажетті деңгейін ұстау;
- Депозиттік операциялардың субьектілерінің диверсификациясын
қамтамасыз ету және депозиттің әр түрлі формаларының
үйлесімділігі;
- Депозиттік операциялар мен қарыз беру операцияларының сомасы
бойынша және депозиттер мерзімі сонымен қатар несиелік
салымдар арасындағы қарым-қатынасты және келісімділікті ұстау;
- Депозиттік шоттардағы бос қаражаттарды минималдау;
- Тұрақты пайыздық саясатты жүргізу;
- Тартылған қаражаттар бойынша пайыздық шығындарды төмендету
жолдарын және әдістерін іздеу;
- Клиенттерге қызмет көрсетудің мәдениеттілігін және сапасын
арттыру, сонымен қатар банктік қызметтерді дамыту.
Осы жерде коммерциялық банктердің депозиттік саясатын
қалыптастырудың механизмін қарастыра кеткен жөн, ол 7-сызбада
көрсетілген. Банктердің депозиттік саясатты жүргізу және дайындауы
кезінде қойылатын мақсаттар мен шарттардың сәтті орындалуы
негізінен осы механизмнің жұмыс істеуінің нәтижелілігіне байланысты.
Депозиттердің тұрақты бөлігі көп болған сайын, банк
өтімділігі де жоғары болады, өйткені бұл бөлікте шоғырландырылған
ресурстар банктен шықпайды. Депозиттердің тұрақты бөлігінің артуы
банктің өтімді активтерге қажеттілігін төмендетеді, өйткені банк
міндеттемелерінің жаңаруын болжайды.
7-сурет. Коммерциялық банктің депозиттік саясатын құру
Әр түрлі депозит түрлерінің жағдайына шетелдік зерттеушілер
жүргізген талдау талап еткенге дейінгі депозиттердің тұрақтылығы
неғұрлым жоғары екендігін көрсетті. Депозиттің бұл түрі пайыздық
ставка деңгейіне тәуелді емес. Оның осы немесе басқа банкке
жататындығын келесі факторлар анықтайды: қызмет көрсетудің сапасы
және жылдамдығы, банктің сенімділігі, салымшыларға көрсетілетін
қызметтің әр түрлігі, банктің клиентке жақын орналасуы. Шетелдік
зерттеушілердің мәліметтері бойынша мерзімді және жинақ
депозиттерінің қалдығының тұрақтылығы төмен. Олардың нақты бір
банкке орналастырылуына пайыздық ставканың деңгейі ықпал етеді. Әр
түрлі банктер бекітетін депозиттік пайыз деңгейінің тербелістері
жағдайында ол депозиттер миграцияға ұшырайды.
Қалыптасқан тәжірибені талдау көрсетіп отырғандай кез-келген
коммерциялық банктің депозиттік базасының құрылуы күрделі процес, ол
обьективті және субьективті сипаттағы проблемаларға байланысты.
Субьективтік проблемаларға келесілер жатады:
- Қазақстан ресрубликасындағы коммерциялық банктердің капиталдық
базасының нашарлығы және қызмет масштабтары;
- Банк басшылығының клиенттердің құралдарын тартуға
қызығушылығының болмауы;
- Жоғары және орта менеджмент сапасы мен деңгейінің
жеткіліксіздігі;
- Қазақстандық банктердің көпшілігінде ғылыми негізделген
депозиттік саясатты жүргізу тұжырымдамасының болмауы;
- Депозиттік процесті ұйымдастырудағы кемшіліктер: банкте сәйкес
бөлімшенің болмауы, депозиттік нарықтағы маркетингтік
зерттеулердің төмен деңгейі, депозиттік қызметтің шектеулі
спектрі және тағы басқа.
Обьективті факторлар қатарында келесілер бар:
- Коммерциялық банктерге мемлекеттік органдардың және мемлекеттің
тікелей және жанама әсер етуі;
- Макроэкономиканың ықпалы, әлемдік қаржылық нарықтардың
Қазақстандық ақша нарығына әсері;
- Банктер арасындағы бәсеке;
- Қазақстанның ақша және қаржы нарығының жағдайы;
- Қазақстанда банктік салымдарды қорғау және сақтандырудың
құқықтық механизімінің болмауы.
Жоғарыда айтылып кеткендерге сәйкес депозиттік саясаттың
құрылуы банктің жүргізетін пайыздық саясатымен тығыз байланысты,
өйткені депозиттік пайыз ресурстарды тарту облысында тиімді құрал
болып табылады. Мемлекеттік реттеу уақытында шекті пайыз
нормалары заңмен салымның мерзіміне сай бекітіледі, ал қазір
банктер Қазақстан республикасының ұлттық банкінің есептік
ставкасына, ақша нарығының жағдайына және өзінің депозиттік
саясатына бағыттала отырып бәсекеге қабілетті пайыздық ставкалар
бекіте алады. Депозиттік шоттардың жекелеген түрлері бойынша
табыстың мөлшері салымның мерзімімен, сомасымен, шоттың қызмет ету
ерекшелігімен, көрсетілетін қызметтің көлемі мен сипаты арқылы
анықталады және клиенттердің салым шарттарын сақтауына
байланысты.
Несиелік ұйымдардың тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында ҚРҰБ-
кі міндетті норматив бекіткен; H11-тұрғындардың ақшалай салымдарының
максималды мөлшері. Ол тұрғындардың ақшалай салымдарының жалпы
сомасының банктің меншікті капиталына пайыздық қатынасы арқылы
есептеледі. Бұл көрсеткіштің мақсималды мәні 100 %.
Коммерциялық банктің пайыздық саясатының бағыттарының бірі
барлық ресурстар құнын және депозиттік операцияларды есептеу және
талдау болып табылады. Ол үшін келесілер қажет:
- Салымдар бойынша қабылдауға болатын пайыз бекіту;
- Тартылған ресурстар бойынша пайыздық ставка динамикасын зерттеу;
- Инфляция жағдайында ресурстардың реалды құнын есептеу;
- Банктің жалпы шығындарының көлеміндегі тартылған ресурстар
бойынша пайыздық шығындар өзгерісін талдау.
Салымдар бойынша пайыздық ставканы несие ұйымдары клиентпен
келісе отырып ҚР –ның Азаматтық кодексінің талаптарын ескере отырып
бекітеді.
ҚРҰБ-нің пайыздарды есептеу тәртібі туралы ережесінде салымшыға
салым бойынша табыс ақшалай формада пайыз түрінде төлену
бекітілген. Банк оны негізгі қарыз бойынша шоттағы қалдыққа
операциондық күн басында есептейді. Шоттар жабылған кезде пайыз
шоттардың нақты жабылған күніне дейін есептеледі.
Пайыздарды есептеуде пайыздық ставка мөлшері нақты күндер саны
есепке алынады. Қаражаттарын орналастыру мақсатында банк таңдап
жүрген салымшы үшін пайыз мөлшерін есептеу тәртібі анықтаушы
фактор болуы мүмкін. Кейбір банктер оны есептеуде жылдағы нақты
күндер санын (365 немесе 366), ал кейбіреулері жуық шамамен (360
күн) алады, ол өз кезегінде табыс мөлшеріне әсер етеді.
Пайыздарды есептеу келесі тәсілдердің бірі арқылы жүргізіледі:
- Қарапайым пайыздар;
- Күрделі пайыздар;
- Тұрақты пайыздық ставкамен;
- Қалқымалы пайыздық ставкамен.
Сонымен қатар, қаражаттардың салымда нақты болу уақытына
байланысты прогрессивті өспелі пайыздық ставка қолданылады. Табысты
есептеудің мұндай тәртібі салымдарды инфляциядан қорғайды және
қаражаттарды сақтау мерзімін ұлғайтуға ынталандырады. Коммерциялық
банктердің оның қызметін коммерцияландыруға байланысты пайыздық
саясаты келесілерді қамтиды:
- Пайда алуға ықпал ету немесе оны болашақта алуға жағдай
жасау;
- Депозиттер және ссудалық операциялар бойынша пайыздық ставка
мәнін реттеу және оларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz