Урбанизацияланған аймақтардың қоршаған ортасының жағдайына әртүрлі химиялық заттардың қауіптілігі мен әсерінің сипаттамасы
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Урбанизацияланған аймақтардың қоршаған ортасының жағдайына әртүрлі химиялық заттардың қауіптілігі мен әсерінің сипаттамасы ... ... ... ..
9
1.1 Урбанизацияланған аймақтардың топырақ қабатының жағдайына әртүрлі химиялық заттардың әсерінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.2 Урбанизацияланған аймақтардың ауыз су және үстіңгі қабаттағы су жағдайына әртүрлі химиялық заттардың әсерінің сипаттамасы ... ... ... ...
14
1.3 Урбанизацияланған аймақтардың атмосфералық ауа жағдайына әртүрлі химиялық заттардың әсерінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
1.4 Адам мен жануарлардың денсаулығына әсер ететін ауыр металдардың әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2 Зерттеудің материалдары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
2.1 Топырақ сынамаларындағы ауыр металдарды анықтау әдісі ... ... ... .. 31
2.2 Топырақ сынамаларындағы ауыр металлдар құрамын анықтау ... ... 33
2.3 Топырақ сүзінділеріндегі ауыр металдардың атомдық.абсорбциялық анықтамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
39
3 Теміртау қаласының қоршаған ортасының санитарлық.гигиеналық бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43
3.1 Теміртау облысының топырағының ластануының экологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
43
3.2 Теміртау қаласының топырағының ластануының ретроспективтік сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
3.3 Теміртау қаласының топырағының ластануының өз зерттеулерімнің мәліметтері бойынша сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 48
Пайданылған әдеиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 51
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Урбанизацияланған аймақтардың қоршаған ортасының жағдайына әртүрлі химиялық заттардың қауіптілігі мен әсерінің сипаттамасы ... ... ... ..
9
1.1 Урбанизацияланған аймақтардың топырақ қабатының жағдайына әртүрлі химиялық заттардың әсерінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.2 Урбанизацияланған аймақтардың ауыз су және үстіңгі қабаттағы су жағдайына әртүрлі химиялық заттардың әсерінің сипаттамасы ... ... ... ...
14
1.3 Урбанизацияланған аймақтардың атмосфералық ауа жағдайына әртүрлі химиялық заттардың әсерінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
1.4 Адам мен жануарлардың денсаулығына әсер ететін ауыр металдардың әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2 Зерттеудің материалдары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
2.1 Топырақ сынамаларындағы ауыр металдарды анықтау әдісі ... ... ... .. 31
2.2 Топырақ сынамаларындағы ауыр металлдар құрамын анықтау ... ... 33
2.3 Топырақ сүзінділеріндегі ауыр металдардың атомдық.абсорбциялық анықтамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
39
3 Теміртау қаласының қоршаған ортасының санитарлық.гигиеналық бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43
3.1 Теміртау облысының топырағының ластануының экологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
43
3.2 Теміртау қаласының топырағының ластануының ретроспективтік сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
3.3 Теміртау қаласының топырағының ластануының өз зерттеулерімнің мәліметтері бойынша сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 48
Пайданылған әдеиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 51
Өзектілігі. Адамдардың денсаулығын сақтау, өлім деңгейін азайту және өмірдің ұзақтығын жоғарылату кез келген әлеуметтік бірлестіктің өміршеңдігінің негізі болып табылады. Тіршілік ортасында техногендік жүктеменің жоғарылауы, халықтың денсаулығына жағымсыз әсерінің қауіптілігін төмендету бойынша ісшараларды зерттеудің және жетілдірудің қажеттігін ұсынады [1, 2, 3, 4].
Қазақстанда берілген мәселердің жиынтығы мемлекеттік стратегиялық және жоспарлы құжаттарда, сондай-ақ, денсаулық сақтау Министрлігінің 2010-2012 жылдар аралығындағы «Урбанизацияланған территориялардың халқының денсаулығына экологиялық факторлардың әсері» атты ғылыми-техникалық бағдарламасында бейнеленеді. Сонымен бірге халықтың саулығы үшін экологиялық қатерді бағалау әдістемесі едәуір тиімді аналитикалық құрал ретінде қарастырылады, қоршаған ортаның нақты немесе потенциалдық ластану нәтижесінде халыққа келеңсіз әсерлерінің даму мүмкіндігі туындайды, өнеркәсіптік кәсіпорындарға және басқа да қауіпті зоналарға жақын орналасқан урбанизацияланған территорияларда өмір сүрудің қауіпсіздігіне негіздейді. Республикада жеткілікті дәрежеде антропогендік әрекеттен халықтың денсаулығына қауіптілігіне баға беретін номативті-әдістемелік базасы құрылған [5, 6].
Соңғы онжылдықтарда ынтымақтастық елдерінің ғылымы экологиялық қатерді бағалау әдістемелерін қолдануда жетерліктей тәжірибе жинады. 90-жылдарда қоршаған ортаның сапасын меңгеру және табигатты пайдалану бойынша Бағдарлама шеңберінде бір топ жетекші ресей ғалымдарының 7 Гарвард университетінің халықаралық даму Институтының ғалымдарымен бірге, қатердің көлемдік бағасын атмосфералық ауаның ластану мониторингінің жүйесіне енгізудің, халықтың саулығы үшін қатердің факторлары мен оны төмендетудің экономикалық тиімді ісшараларының приоритетті бағыттарын сәйкестендірудің күрделі мәселелері шешілуде 8.
Экологиялық қатерді бағалаудың нәтижелері тіршілік ортасының сапасын және халықтың саулығын меңгеру тәжірибесінде, берілген әдістемені қолданудың перспективасын көрсетті. Денсаулықтың қатерлерін бағалау бойынша жұмыстарын дамыту, амалдардың үйлесімділігі және шараларды сәйкестендіру мәселелері «Қатерді бағалау бойынша ғаламдық диалог» қатерді бағалау бойынша халықаралық конферецияда ЕС қамқорлығымен талқыланды 9.
Қазақстанда берілген мәселердің жиынтығы мемлекеттік стратегиялық және жоспарлы құжаттарда, сондай-ақ, денсаулық сақтау Министрлігінің 2010-2012 жылдар аралығындағы «Урбанизацияланған территориялардың халқының денсаулығына экологиялық факторлардың әсері» атты ғылыми-техникалық бағдарламасында бейнеленеді. Сонымен бірге халықтың саулығы үшін экологиялық қатерді бағалау әдістемесі едәуір тиімді аналитикалық құрал ретінде қарастырылады, қоршаған ортаның нақты немесе потенциалдық ластану нәтижесінде халыққа келеңсіз әсерлерінің даму мүмкіндігі туындайды, өнеркәсіптік кәсіпорындарға және басқа да қауіпті зоналарға жақын орналасқан урбанизацияланған территорияларда өмір сүрудің қауіпсіздігіне негіздейді. Республикада жеткілікті дәрежеде антропогендік әрекеттен халықтың денсаулығына қауіптілігіне баға беретін номативті-әдістемелік базасы құрылған [5, 6].
Соңғы онжылдықтарда ынтымақтастық елдерінің ғылымы экологиялық қатерді бағалау әдістемелерін қолдануда жетерліктей тәжірибе жинады. 90-жылдарда қоршаған ортаның сапасын меңгеру және табигатты пайдалану бойынша Бағдарлама шеңберінде бір топ жетекші ресей ғалымдарының 7 Гарвард университетінің халықаралық даму Институтының ғалымдарымен бірге, қатердің көлемдік бағасын атмосфералық ауаның ластану мониторингінің жүйесіне енгізудің, халықтың саулығы үшін қатердің факторлары мен оны төмендетудің экономикалық тиімді ісшараларының приоритетті бағыттарын сәйкестендірудің күрделі мәселелері шешілуде 8.
Экологиялық қатерді бағалаудың нәтижелері тіршілік ортасының сапасын және халықтың саулығын меңгеру тәжірибесінде, берілген әдістемені қолданудың перспективасын көрсетті. Денсаулықтың қатерлерін бағалау бойынша жұмыстарын дамыту, амалдардың үйлесімділігі және шараларды сәйкестендіру мәселелері «Қатерді бағалау бойынша ғаламдық диалог» қатерді бағалау бойынша халықаралық конферецияда ЕС қамқорлығымен талқыланды 9.
1 Алтынбеков Б., Кулкыбаев Г.А., Жетибаев Б.К., Основные принципы управления процессами оздоровления окружающей среды на территории биогеохимической провинции в условиях реанимации промышленных предприятий // Гигиена труда и медицинская экология. – 2004. №2. – С. 53-59.
2 Неменко Б.А. Экологические факторы риска и здоровья населения // Вестник Казахстанского Национального медицинского университета. – 2006. – №1 (31). – С. 76-82.
3 Онищенко Г.Г. Влияние факторов внешней среды на здоровье человека // Иммунология. – 2006. Том 27, № 6 – С.352-356
4 Интегральная оценка степени опасности загрязнения окружающей среды для здоровья населения в регионах нефтегазоконгенсетных месторождений. Методические рекомендации – Алматы, 1996. - 21 с.
5 Оценка состояния производственной и окружающей среды в районах предприятий фосфорной промышленности отрицательного воздействия их выбросов на человека. Методические рекомендации – Алматы, 1992. – 53 с.
6 Авалиани С.Л., Голуб А.А., Филатов Б.Н. Химическое загрязнение окружающей среды и оценка риска здоровью населения // Экологическая безопасность. Экологическая безопасность России. Материалы Всероссийской конференции. - М., 2002. – 264 с.
7 Привалова Л.И. , Кацнельсон Б.А, Ларсон Б., Авалиани С.Л. и др Окружающая среда. Оценка риска для здоровья: Опыт применения методологии риска в России. Выполнена оценка риска для здоровья населения от стационарных источников загрязнения атмосферного воздуха.-М.,1998.-65 с.
8 Ортвин R. Риск управление: на пути интегративного подхода // Материалы«Global Risk Assessment Dialouge» 2-я Международная конференция по оценке рисков. Брюссель, Бельгия, 2011. – С. 56.
9 Онищенко Г.Г. и др. Основы оценки риска для здоровья населения при воздействии химических веществ, загрязняющих окружающую среду // Под ред. Рахманина Ю.А. М.:НИИИЭЧ и ГОС, 2002. – 408 с.
10 Ильин Л.А. и др. Канцерогенный риск для населения, проживающего в районах размещения тепловых и атомных электростанциях // Гигиена и санитария. – 2002. - №6. - С. 11-14.
11 Авилиани С.Л. и др. Окружающая среда. Оценка риска для здоровья (мировой опыт). –М.:ЦОП RCI. - 1997. – 157 с.
12 Швыряев И.А., Меньшиклв В.В. Алгоритм сравнительной оценки риска от выбросов промышленных предприятий // Вестник РУДН Сер. Экологии и безопасность жизнедеятельности. - М., 2006. - №2(14), С. 5-14.
13 Намазбаева З.И., Мукалиева М.В. Совершенствование санитарной гигиенической оценки условий проживания населения при современном развитии промышленности // Гигиена труда и медицинская экология. – 2003. - №1.- С.12-19.
14 Кулкыбаев Г.Г., Шпаков А.Е. Современные направления развития гигиены окружающей среды и проблемы их реализации в Республике Казахстан // Гигиена труда и медицинская экология. - 2004. - №1(2). - С. 1-10.
15 Швыряев А.А, Меньшиков В.В. Оценка риска воздействия загрязнения атмосферы в исследуемом регионе // Анализ риска. - М., 2006. - №2(14). - С.24-29
16 Петров В.А., Петрова Е.В. Использование возобновляемых источников энергии в архитектуре городских застроек // «Экология урбанизированных территорий»: материалы II экологического форума. – Усть-Каменогорск, 2010. – С. 81-85.
17 Рахманин Ю.А., Новиков С.М., Шашина Т.А. Современные направления методологии оценки риска // Гиг. и сан. – 2007. - № 3. – С.3-8
18 Ордабаев Ж.К., Ажмуратова М.А., Засорин Б.В., Сабирова Ж.К. Рассеивание выбросов промышленных предприятий в атмосфере г. Актобе // Медицинский журнал Западного Казахстана. – 2009. - №1(21). – С.99-103.
19 Омирбаева С. М., Кулкыбаев Г. А., Шпаков А. Е., Ташметов К. К., Жетибаев Б. К. Проблемы оценки воздействия факторов окружающей среды на здоровье населения Республики Казахстан // Гигиена и санитария. – 2008. - №1. – С. 23-26.
20 Каратаев М.А., Социально-экономические и геоэкологические поблемы пространственной организации Рудно-Алтайской территориальной природно-хозяйственной системы: дис. Ph.D.: 6D060900. – Алматы, 2011. – С. 10-11.
21 Засорин Б.В., Сабыр К.К., Искаков А.Ж. Риски здоровью населения от воздействия факторов среды обитания урбанизированных территорий. – Актобе, 2009. – 152 с.
22 Мамырбаев А.А., Засорин Б.В. Современные проблемы развития медицины окружающей среды в Республике Казахстан // Нефть и здоровье. - Уфа, 2007. - С. 131-135.
23 Иматуллина Г.К., Ефимцев И.А., Скорик О.А., Экологическое состояние павлодарского региона и меры предотвращения экологического кризиса // Проблемы и перспективы современной науки: Материалы «Фундаментальные науки и практика» четвертой Международной Телеконференции – Томск, 2011. – Т. 3, №1. – С. 13-14.
24 Лебедева Е.А., Хантурина Г.Р. Оценка действия тяжелых металлов на организм человека и животных // Материалы «Актуальные проблемы экологии» четвертая международная научно - практическая конференция. Караганда, 2010. – С.193-197.
25 Илюхин Г.П., Ашимов Т.А. Руководство для выполнения лабораторно-полевых работ по почвоведению, географии почвы основами почвоведения //Прикладной биологии с основами почвоведени, географии и охраны почв. – Алматы, 2008. – С. 128-129.
26 Иванова И.А., Прибыловский В.С. Эколого-геохимические особенности загрязнения городов Карагандинской области // Современные проблемы экологии ЦК. Респуб. науч.-практ. конф.; посвящен. 25-летию КарГУ им. Е.А. Букетова. – Караганда, 1996. – С. 194-197.
27 Legret M., Divet L., Iuste C. migration et speciation des metaux lords dans un solsoumis a des epandages de bones de station depuration a tres forte charge en Cd et Ni // Water. Res. – 1988 - 22, №8. –S953-959. Р.321
28 Дунаев В.Н., Боев В.М., Фролова Е.Г., Шагеев Р.М., Колосков С.В. Структура риска здоровью при воздействии комплекса химических факторов окружающей среды // Гиг. и сан. - 2008. - №6. – С.67-71.
29 Кошкина В.С., Антипанова Н.А., Котляр Н.Н. Мониторинг распространенности химических канцерогенов в объектах окружающей среды и биосредах у жителей города с развитой отраслью черной металлургии // Гиг. и сан. – 2006. - №1. – С.12-13.
30 Жетписов C.У. Основные проявления экологической дестабилизации в историческом развитии Карагандинско - Темиртауского промышленного района / С.У. Жетписов, К.Б. Бекишев // Экологияның өзекті мәселелер. Актуальные проблемы экологии: материалы II Междунар. научно-практ. конф. – Қарағанды, 2003. – Ч.1 – С.110-112.
31 Токжанова А. Эксперт Государственного экологического контроля Комитета экологического регулирования и контроля МООС РК // Общие показатели экологического состояния атмосферного воздуха за первое полугодие. – Темиртау, 2011. – С. 179-182.
32 Филатов Б.Н., Латышевская Н.И., Васильков А.В. Гигиеническая оценка загрязнения территории химически опасного производства // Гигиена и санитария. – 2010. - №4. – С. 20-23.
33 Жетибаев Б.К. Современные медико-гигиенические подходы к решению проблемы охраны окружающей среды и здоровья населения Каратау-Жамбылской биогеохимической провинции: дис. д.м.н.: 14.00.07. – Караганда, 2010. – С. 61-85.
34 Kong S, Lu B, Ji Y, Zhao X, Bai Z, Xu Y, Liu Y, Jiang H. Risk assessment of heavy metals in road and soil dusts within PM(2.5), PM(10) and PM(100) fractions in Dongying city, Shandong Province, China. 2009. Р.125.
35 Адрышев А.К. Техногенное загрязнение природной среды отходами нефтегазовой отрасли // Актуальные проблемы экологической безопасности и пути их решения в Казахстане. – Усть-Каменогорск: ВКГТУ, 2008. – С. 55-109.
36 Филатов Б.Н., Латышевская Н.И., Васильков А.В. Гигиеническая оценка загрязнения территории химически опасного производства // Гиг. и сан. – 2010. - №4. – С. 20-23.
37 Слажнева Т.И., Корчевский А.А., Яковлева Н.А., Шаймерденов Б.М., Леонтьев Н.Н., Франковская Н.М. Загрязнение атмосферного воздуха // Системный подход к управлению медико-экологической ситуацией в промышленном городе. – Алматы, 2011. – С. 75.
38 Хахулина Н.Б. Геоэкологическая ситуация на территории нефтепромыслов западного Казахстана // Вестник ВКГТУ. – 2005. – №1. – С. 101-107.
39 Засорин Б.В. Влияние метеофакторов на содержание хрома в атмосферном воздухе // Мат. Конф. «Проблемы экологии и экологического образования». – Актобе, 2008. – С.385-390.
40 Мелехин А.Г. Новая концепция транспортировки и очистки воды в централизованных системах водоснабжения города // Санитарный врач. – 2010. - № 6. – С. 63-65.
41 Brandryd T. Uptake of heavy metals in pine forest vegetation fertilized with sewage sludge // Process and sewage sludge. Proc. 3 Int. Simp., Brigston,Sepotember 27-30, 1983, Dordrecht e.a., 1984. –S. 423-425 320
42 Taylor R.W., Duseia D.R., Thangudu P.R. Sewage sludge effect on soil: heavy metal assimilation and movement // I.Environ. Sci and Health. A. – 1982. 17, №3. - Р. 427-441.
43 Тулакин А.В., Сайфутдинов М.М., Горшкова Е.Ф. и др. Региональные проблемы обеспечения гигиенической надежности питьевого водопользования // Гигиена и санитария. – 2007. - №3. – С. 27-30.
44 Юджин П. Одум «ЭКОЛОГИЯ»: Пер. с англ. – М.: Мир, 1986. – Т. 1.. 228 с.,
45 Бабенко О.В. Диоксины - Проблема 21 века // Медицинская помощь. - 2000. - № 5. - С.32-35.
46 http://www.dissercat.com/content/metodologiya-statisticheskoi-otsenki-i-analiz-zagryazneniya-okruzhayushchei-sredy-i-ego-sots#ixzz359Dbphe5
47 Мотузова Г.В., Безуглова О.С. Экологический мониторинг почв: учебник.–М.: Академический проект, 2007.- 237 с.
48 Waterhause E.J., ed. Ross Sea Region: A state of the environment report for the Ross Sea regon of Antarctica. Christchurch: New Zealand Antarctic Institute; 2001
49 Bargagli R. Environmental contamination in Antarctic ecosystems // Sci. Total Environ, 2008.- 400.- С. 212-216
50 Абакумов Е.В., Лодыгин Е.Д., Габов Д.А., Крыленков В.А. Содержание полициклических ароматических углеводородов в почвах Антарктиды на примере Российских полярных станций //Гигиена и санитария, 2014.- №1.-С. 31-35
51 Крятов И.А., Тонкопий Н.И., Ушакова О.В., Водянова М.А. Современные проблемыразработки гигиеничеких нормтивов в почве // Гигиеническое нормирование, 2000.- №2.- С. 69-72
52 Рубин В.М., Ильюкова И.И., Кремко Л.М., Присмотров Ю.А., Самсонова А.С., Володько И.К., Лукашев О.В. Гигиеничекое обоснование нормативов ПДК нефтепродуктов в почвах Республики Беларучь //Гигиена и санитария, 2013.- №2.- С. 99-101
53 Тулина Л.М. Гигиенические аспекты водопотребления промышленного города и оценка риска для здоровья населения: Автореф. дис. канд. мед. наук. – Оренбург, 2006.- 23 с.
54 Боев В.М. // Гигиена и санитария, 1998.- №6. – С.3-8
55 Соловых Г.Н., Голинская Л.В., Кольчугина Г.Ф., Винокурова Н.В. Ртуть в водостоках и водоемах на территории Оренбургской области //Гигиена и санитария, 1998.- №6. – С. 11-12
56 Белявский Г.О., Бутченко Л.И., Навроцкий В.М. Основы экологии: теория и практика. - Киев: Либра, 2002. – 357 с.
57 Курамшина Н. Г., Курамшин Э. М., Лапиков В. В. Комплексный экологический мониторинг водных экосистем в условиях техногенеза // Экологические системы и приборы, 2004. — № 8. — С. 9—11
58 Третьякова Н.Н. Клинико-патогенетическая характеристика частых респираторных заболеваний у детей дошкольного возраста: Автореф. дис. … канд.мед. наук. – Хабаровск, 2010.- 23 с.
59 Сабирова З.Ф. Антропогенное загрязнение атмосферного воздуха и состояние здоровья детского населения //Гигиена и санитария, 2001.- №2.- С. 7-9.
60 Година Г.З., Миклашевская Н.Н. Некоторые тенденции соматического развития городских детей и подростков за последние 20 лет: на примере обследования школьников г. Москвы // Вестник АМН СССР.- 1990.-№ 8- 79 с.
61 Мажибаев К.А., Ормантаев К.С., Хусаинова Ш.Н. Состояние здоровья детей Казахстана и перспективы развития педиатрической службы и науки. //Материалы І(V) съезда детских врачей РК.- Астана, 2001.-С.18-19
62 Коленчукова О.А., Савченко А.А. // Медицина труда и промышленная экология, 2005.- №9. – С. 9-13
63 Шимсияров Н.Н., Галеев К.А., Хакимова Р.Ф. и др. // Гигиена и санитария, 2002. - №4. – С. 11-13
64 Давлетгильдеева З.Г. Клинико-функциональное изменение сердечной деятельности у детей Приаралья.: автореф. … канд. мед. наук6 14.00.09.- Алматы, 2002.- 23 с.
65 Уманский В.Я. Гигиенические основы оценки ранних нарушений состояния здоровья детей при воздействии неблагоприятных факторов окружающей среды на здоровье подрастающего поколения // Вестник АМН СССР, 1981.- №3.- С. 135- 137
66 Беляков В.А., Васильев А.В. Влияние загрязнение атмосферного воздуха на физическое развитие детей // Гигиена и санитария, 2003.- №4.- С. 49-51
67 Дауранов И.Г., Ермекова С.А. Медико-статистические и иммуно- гематологические параллели при изучении здоровья населения Ново- Казалинского района Кызыл- Ординской области // Актуальные вопросы гигиены и охраны здоровья сельского хозяйства // Сб. научн. трудов.- Алматы, НИИ ГиПЗ, 1992.- С.59-69
68 Сейсебаева Р.Ж., О.Д. Шинкаренко. Функциональная характеристика дыхательной системы у детей, проживающих в Приаралье. //Тезисы докладов на Региональной научно- практической конференции «Экология и дети».- Кызылорда, 1998.- С.39-40
69 Султанкулова Ж.В., Сарсенбаева С.С. Состояние мочевыделительной системы у детей, как индикатор экологических ситуаций // Материалы І(V) съезда детских врачей РК.- Астана, 2001.- С. 186
70 Гигиенические требования к условиям обучения в общеобразовательных учреждениях (Сан Пин 2.42.1178-02) Минздрав России, м., 2003.52с.
71 Кошкина Е.А. Методические подходы к разработке комплексной оценке состояния здоровья детей раннего и дошкольного возраста: Актуальные вопросы социальной гигиены и организации здравоохранения //Здравоохранение Российской Федерации- 1975.- №5.-С.14-16
72 Gugiulmino Mats., Glukman C.R., Calave–Storsa L.L. Climata and the evolution of skull metric sinman // Amtr. J. Phis. Antropolog,, 1979. – Vol. 50.– P. 549 – 564
73 Чикишева Т.А. Изучение связей антропологических особенностей с экологическими факторами (на примере Алтай- Саянского региона). Новосибирск, 1992.- 162 с.
74 Курманалин Б.А., Жумалина А.К., Пуховикова Н.Н. Физическое развитие детей школьного возраста, проживающих вблизи газоперерабатывающего завода // Педиатрия и детская хирургия, 2003.-№4.–С. 8-9.
75 Burce E. Measuresof body composition and perforamancein maiorcollage football player // J. Sports. Med. Fhys. Fithess, 1980. - № 20. – P. 176- 180.
76 Mtridish H.V. Relation between socioleconomik status and bab size seben to ten yeans age // Amer. J. Dis. Chiolog, 1991. – Vol. 82.– P. 702-709
77 Петров В.Г. Медико- социальные аспекты здоровья населения регионов экологического бедствия Казахстана //Материалы научной конференции, посвященной 50-летию образования института НИИ гигиены и профилактики заболеваний. –Алматы, 1994.- 226 с.
78 Сагатбаева Н.А. Анализ диагностической значимости иммуногенетических показателей у детей Приаралья. // Материалы І(V) съезда детских врачей РК.- Астана, 2001.-С. 183
79 Clowczewski – BarbaraBarer.Growing up and sexalidentivy a gross cultural approagch // Antropol. Forum.– 1999. - №1 – P. 7 – 29
80 Машдыев А.Н., Деречева И.И. Физическое развитие детей Туркменской национальности в возрасте 7 лет // Здравоохранение Туркменистана.- 1973.-№2.- С. 42- 44
81 Алимхождаева Ф.Х., Бахадыров Ф.Н., Шевердин В.А., Шерманов А.А. Антропометрические исследования физического развития детей дошкольного и школьного возраста г. Ташкента //Морфология, 2002.- №2.- С.10
82 Сеглиенце К.Б. Новые стандарты физического развития школьников г. Риги // сб. научн. трудов Респуб. научн. конф.- Рига, 1971. –С. 36-37
83 Hulse F.S. Exsogamieet geterosis // Arch Sulssesantropol. – 1997. – Vol. 2.– P. 103 – 124
84 Агаджанян Н.А. Экология человека // Биология человека.- М., 1986.-С. 247- 319
85 Романов Б. Планета гигантов // пять notabene. М., 1970.- С.137- 149
86 Сердюковская Г.Н. Влияние факторов окружающей среды на здоровье подрастающего поколения // Вестник АМН. СССР, 1986.-№3.-С.135-137
87 Акимова Е.В., Драчева Л.В., Ганова Е.И., Пурина Г.Я., Гафпров В.В., Кузнецов В.А. Некоторые данные одномоментного скринингового исследования открытой популяции Тюмени // Тер. Архив, 2000.- №4.-С. 11- 13
88 LonescuV. Сердечно- сосудистые расстройства на грани между нормой и патологией - Бухарест, 2003 - 203 с.
89 Ердесова К. Эпидемиология основных хронических неинфекционных заболеваний среди населения Приаралья: автореф. дис. канд. мед.наук: 14.00.30.- Алматы, 1996.- 26с.
90 Роуз Дж., Блэкберн Г.. Эпидемиологические методы изучения сердечно- сосудистых заболеваний.- М., 2004.- 123с.
91 Heinrich F. Hypotone Blutdruck, Regulations storungenals Risikofaktor internistischer Krankheirs bilder // Munch, med. Wschr - 2002.-Vol. 24, N 2.-P.53-55.
92 Антонова Л.Т., Сердюкова Г.Н. Внутренние болезни и функциональные расстройства в подростковом возрасте.- М., 1993.- 394с.
93 Ямпольская Ю.А., Юрко Г.П., Веремкович Л.В., Ужви В.Г. Изменения в физическом развитии детей дошкоьного и младшего школьного возраста Москвы за последние двадцать лет. //Гигиена и санитария. 1991, №8, с. 41-44
94 Сулейманов С.Ш. Эпидемиология неспецифических заболеваний легких в регионе Забайкалья. //Тер.архив.- 1999, -№3.- С.72-75
95 Максимова Т.М. Леонов С.А., Русакова В.П., Куртюкова М.И. Современные оценки состояния здоровья населения // ВНИИ мед и медико- технической информации. Медицина и здравоохранение. Серия: Соц.гигиена, орган. и управления. Обзорная информация. Вып. 4., м., 1987, 72 с.
96 Юдин Г.В., Осипова М.И., Еремин Г.А., Стройкова С.Б. Формирование соматотипов у детей и подростков школьного возраста под влиянием антропотехногенных химических факторов //Морфология.-2003.- Т. 123, №3.- С.86-88
2 Неменко Б.А. Экологические факторы риска и здоровья населения // Вестник Казахстанского Национального медицинского университета. – 2006. – №1 (31). – С. 76-82.
3 Онищенко Г.Г. Влияние факторов внешней среды на здоровье человека // Иммунология. – 2006. Том 27, № 6 – С.352-356
4 Интегральная оценка степени опасности загрязнения окружающей среды для здоровья населения в регионах нефтегазоконгенсетных месторождений. Методические рекомендации – Алматы, 1996. - 21 с.
5 Оценка состояния производственной и окружающей среды в районах предприятий фосфорной промышленности отрицательного воздействия их выбросов на человека. Методические рекомендации – Алматы, 1992. – 53 с.
6 Авалиани С.Л., Голуб А.А., Филатов Б.Н. Химическое загрязнение окружающей среды и оценка риска здоровью населения // Экологическая безопасность. Экологическая безопасность России. Материалы Всероссийской конференции. - М., 2002. – 264 с.
7 Привалова Л.И. , Кацнельсон Б.А, Ларсон Б., Авалиани С.Л. и др Окружающая среда. Оценка риска для здоровья: Опыт применения методологии риска в России. Выполнена оценка риска для здоровья населения от стационарных источников загрязнения атмосферного воздуха.-М.,1998.-65 с.
8 Ортвин R. Риск управление: на пути интегративного подхода // Материалы«Global Risk Assessment Dialouge» 2-я Международная конференция по оценке рисков. Брюссель, Бельгия, 2011. – С. 56.
9 Онищенко Г.Г. и др. Основы оценки риска для здоровья населения при воздействии химических веществ, загрязняющих окружающую среду // Под ред. Рахманина Ю.А. М.:НИИИЭЧ и ГОС, 2002. – 408 с.
10 Ильин Л.А. и др. Канцерогенный риск для населения, проживающего в районах размещения тепловых и атомных электростанциях // Гигиена и санитария. – 2002. - №6. - С. 11-14.
11 Авилиани С.Л. и др. Окружающая среда. Оценка риска для здоровья (мировой опыт). –М.:ЦОП RCI. - 1997. – 157 с.
12 Швыряев И.А., Меньшиклв В.В. Алгоритм сравнительной оценки риска от выбросов промышленных предприятий // Вестник РУДН Сер. Экологии и безопасность жизнедеятельности. - М., 2006. - №2(14), С. 5-14.
13 Намазбаева З.И., Мукалиева М.В. Совершенствование санитарной гигиенической оценки условий проживания населения при современном развитии промышленности // Гигиена труда и медицинская экология. – 2003. - №1.- С.12-19.
14 Кулкыбаев Г.Г., Шпаков А.Е. Современные направления развития гигиены окружающей среды и проблемы их реализации в Республике Казахстан // Гигиена труда и медицинская экология. - 2004. - №1(2). - С. 1-10.
15 Швыряев А.А, Меньшиков В.В. Оценка риска воздействия загрязнения атмосферы в исследуемом регионе // Анализ риска. - М., 2006. - №2(14). - С.24-29
16 Петров В.А., Петрова Е.В. Использование возобновляемых источников энергии в архитектуре городских застроек // «Экология урбанизированных территорий»: материалы II экологического форума. – Усть-Каменогорск, 2010. – С. 81-85.
17 Рахманин Ю.А., Новиков С.М., Шашина Т.А. Современные направления методологии оценки риска // Гиг. и сан. – 2007. - № 3. – С.3-8
18 Ордабаев Ж.К., Ажмуратова М.А., Засорин Б.В., Сабирова Ж.К. Рассеивание выбросов промышленных предприятий в атмосфере г. Актобе // Медицинский журнал Западного Казахстана. – 2009. - №1(21). – С.99-103.
19 Омирбаева С. М., Кулкыбаев Г. А., Шпаков А. Е., Ташметов К. К., Жетибаев Б. К. Проблемы оценки воздействия факторов окружающей среды на здоровье населения Республики Казахстан // Гигиена и санитария. – 2008. - №1. – С. 23-26.
20 Каратаев М.А., Социально-экономические и геоэкологические поблемы пространственной организации Рудно-Алтайской территориальной природно-хозяйственной системы: дис. Ph.D.: 6D060900. – Алматы, 2011. – С. 10-11.
21 Засорин Б.В., Сабыр К.К., Искаков А.Ж. Риски здоровью населения от воздействия факторов среды обитания урбанизированных территорий. – Актобе, 2009. – 152 с.
22 Мамырбаев А.А., Засорин Б.В. Современные проблемы развития медицины окружающей среды в Республике Казахстан // Нефть и здоровье. - Уфа, 2007. - С. 131-135.
23 Иматуллина Г.К., Ефимцев И.А., Скорик О.А., Экологическое состояние павлодарского региона и меры предотвращения экологического кризиса // Проблемы и перспективы современной науки: Материалы «Фундаментальные науки и практика» четвертой Международной Телеконференции – Томск, 2011. – Т. 3, №1. – С. 13-14.
24 Лебедева Е.А., Хантурина Г.Р. Оценка действия тяжелых металлов на организм человека и животных // Материалы «Актуальные проблемы экологии» четвертая международная научно - практическая конференция. Караганда, 2010. – С.193-197.
25 Илюхин Г.П., Ашимов Т.А. Руководство для выполнения лабораторно-полевых работ по почвоведению, географии почвы основами почвоведения //Прикладной биологии с основами почвоведени, географии и охраны почв. – Алматы, 2008. – С. 128-129.
26 Иванова И.А., Прибыловский В.С. Эколого-геохимические особенности загрязнения городов Карагандинской области // Современные проблемы экологии ЦК. Респуб. науч.-практ. конф.; посвящен. 25-летию КарГУ им. Е.А. Букетова. – Караганда, 1996. – С. 194-197.
27 Legret M., Divet L., Iuste C. migration et speciation des metaux lords dans un solsoumis a des epandages de bones de station depuration a tres forte charge en Cd et Ni // Water. Res. – 1988 - 22, №8. –S953-959. Р.321
28 Дунаев В.Н., Боев В.М., Фролова Е.Г., Шагеев Р.М., Колосков С.В. Структура риска здоровью при воздействии комплекса химических факторов окружающей среды // Гиг. и сан. - 2008. - №6. – С.67-71.
29 Кошкина В.С., Антипанова Н.А., Котляр Н.Н. Мониторинг распространенности химических канцерогенов в объектах окружающей среды и биосредах у жителей города с развитой отраслью черной металлургии // Гиг. и сан. – 2006. - №1. – С.12-13.
30 Жетписов C.У. Основные проявления экологической дестабилизации в историческом развитии Карагандинско - Темиртауского промышленного района / С.У. Жетписов, К.Б. Бекишев // Экологияның өзекті мәселелер. Актуальные проблемы экологии: материалы II Междунар. научно-практ. конф. – Қарағанды, 2003. – Ч.1 – С.110-112.
31 Токжанова А. Эксперт Государственного экологического контроля Комитета экологического регулирования и контроля МООС РК // Общие показатели экологического состояния атмосферного воздуха за первое полугодие. – Темиртау, 2011. – С. 179-182.
32 Филатов Б.Н., Латышевская Н.И., Васильков А.В. Гигиеническая оценка загрязнения территории химически опасного производства // Гигиена и санитария. – 2010. - №4. – С. 20-23.
33 Жетибаев Б.К. Современные медико-гигиенические подходы к решению проблемы охраны окружающей среды и здоровья населения Каратау-Жамбылской биогеохимической провинции: дис. д.м.н.: 14.00.07. – Караганда, 2010. – С. 61-85.
34 Kong S, Lu B, Ji Y, Zhao X, Bai Z, Xu Y, Liu Y, Jiang H. Risk assessment of heavy metals in road and soil dusts within PM(2.5), PM(10) and PM(100) fractions in Dongying city, Shandong Province, China. 2009. Р.125.
35 Адрышев А.К. Техногенное загрязнение природной среды отходами нефтегазовой отрасли // Актуальные проблемы экологической безопасности и пути их решения в Казахстане. – Усть-Каменогорск: ВКГТУ, 2008. – С. 55-109.
36 Филатов Б.Н., Латышевская Н.И., Васильков А.В. Гигиеническая оценка загрязнения территории химически опасного производства // Гиг. и сан. – 2010. - №4. – С. 20-23.
37 Слажнева Т.И., Корчевский А.А., Яковлева Н.А., Шаймерденов Б.М., Леонтьев Н.Н., Франковская Н.М. Загрязнение атмосферного воздуха // Системный подход к управлению медико-экологической ситуацией в промышленном городе. – Алматы, 2011. – С. 75.
38 Хахулина Н.Б. Геоэкологическая ситуация на территории нефтепромыслов западного Казахстана // Вестник ВКГТУ. – 2005. – №1. – С. 101-107.
39 Засорин Б.В. Влияние метеофакторов на содержание хрома в атмосферном воздухе // Мат. Конф. «Проблемы экологии и экологического образования». – Актобе, 2008. – С.385-390.
40 Мелехин А.Г. Новая концепция транспортировки и очистки воды в централизованных системах водоснабжения города // Санитарный врач. – 2010. - № 6. – С. 63-65.
41 Brandryd T. Uptake of heavy metals in pine forest vegetation fertilized with sewage sludge // Process and sewage sludge. Proc. 3 Int. Simp., Brigston,Sepotember 27-30, 1983, Dordrecht e.a., 1984. –S. 423-425 320
42 Taylor R.W., Duseia D.R., Thangudu P.R. Sewage sludge effect on soil: heavy metal assimilation and movement // I.Environ. Sci and Health. A. – 1982. 17, №3. - Р. 427-441.
43 Тулакин А.В., Сайфутдинов М.М., Горшкова Е.Ф. и др. Региональные проблемы обеспечения гигиенической надежности питьевого водопользования // Гигиена и санитария. – 2007. - №3. – С. 27-30.
44 Юджин П. Одум «ЭКОЛОГИЯ»: Пер. с англ. – М.: Мир, 1986. – Т. 1.. 228 с.,
45 Бабенко О.В. Диоксины - Проблема 21 века // Медицинская помощь. - 2000. - № 5. - С.32-35.
46 http://www.dissercat.com/content/metodologiya-statisticheskoi-otsenki-i-analiz-zagryazneniya-okruzhayushchei-sredy-i-ego-sots#ixzz359Dbphe5
47 Мотузова Г.В., Безуглова О.С. Экологический мониторинг почв: учебник.–М.: Академический проект, 2007.- 237 с.
48 Waterhause E.J., ed. Ross Sea Region: A state of the environment report for the Ross Sea regon of Antarctica. Christchurch: New Zealand Antarctic Institute; 2001
49 Bargagli R. Environmental contamination in Antarctic ecosystems // Sci. Total Environ, 2008.- 400.- С. 212-216
50 Абакумов Е.В., Лодыгин Е.Д., Габов Д.А., Крыленков В.А. Содержание полициклических ароматических углеводородов в почвах Антарктиды на примере Российских полярных станций //Гигиена и санитария, 2014.- №1.-С. 31-35
51 Крятов И.А., Тонкопий Н.И., Ушакова О.В., Водянова М.А. Современные проблемыразработки гигиеничеких нормтивов в почве // Гигиеническое нормирование, 2000.- №2.- С. 69-72
52 Рубин В.М., Ильюкова И.И., Кремко Л.М., Присмотров Ю.А., Самсонова А.С., Володько И.К., Лукашев О.В. Гигиеничекое обоснование нормативов ПДК нефтепродуктов в почвах Республики Беларучь //Гигиена и санитария, 2013.- №2.- С. 99-101
53 Тулина Л.М. Гигиенические аспекты водопотребления промышленного города и оценка риска для здоровья населения: Автореф. дис. канд. мед. наук. – Оренбург, 2006.- 23 с.
54 Боев В.М. // Гигиена и санитария, 1998.- №6. – С.3-8
55 Соловых Г.Н., Голинская Л.В., Кольчугина Г.Ф., Винокурова Н.В. Ртуть в водостоках и водоемах на территории Оренбургской области //Гигиена и санитария, 1998.- №6. – С. 11-12
56 Белявский Г.О., Бутченко Л.И., Навроцкий В.М. Основы экологии: теория и практика. - Киев: Либра, 2002. – 357 с.
57 Курамшина Н. Г., Курамшин Э. М., Лапиков В. В. Комплексный экологический мониторинг водных экосистем в условиях техногенеза // Экологические системы и приборы, 2004. — № 8. — С. 9—11
58 Третьякова Н.Н. Клинико-патогенетическая характеристика частых респираторных заболеваний у детей дошкольного возраста: Автореф. дис. … канд.мед. наук. – Хабаровск, 2010.- 23 с.
59 Сабирова З.Ф. Антропогенное загрязнение атмосферного воздуха и состояние здоровья детского населения //Гигиена и санитария, 2001.- №2.- С. 7-9.
60 Година Г.З., Миклашевская Н.Н. Некоторые тенденции соматического развития городских детей и подростков за последние 20 лет: на примере обследования школьников г. Москвы // Вестник АМН СССР.- 1990.-№ 8- 79 с.
61 Мажибаев К.А., Ормантаев К.С., Хусаинова Ш.Н. Состояние здоровья детей Казахстана и перспективы развития педиатрической службы и науки. //Материалы І(V) съезда детских врачей РК.- Астана, 2001.-С.18-19
62 Коленчукова О.А., Савченко А.А. // Медицина труда и промышленная экология, 2005.- №9. – С. 9-13
63 Шимсияров Н.Н., Галеев К.А., Хакимова Р.Ф. и др. // Гигиена и санитария, 2002. - №4. – С. 11-13
64 Давлетгильдеева З.Г. Клинико-функциональное изменение сердечной деятельности у детей Приаралья.: автореф. … канд. мед. наук6 14.00.09.- Алматы, 2002.- 23 с.
65 Уманский В.Я. Гигиенические основы оценки ранних нарушений состояния здоровья детей при воздействии неблагоприятных факторов окружающей среды на здоровье подрастающего поколения // Вестник АМН СССР, 1981.- №3.- С. 135- 137
66 Беляков В.А., Васильев А.В. Влияние загрязнение атмосферного воздуха на физическое развитие детей // Гигиена и санитария, 2003.- №4.- С. 49-51
67 Дауранов И.Г., Ермекова С.А. Медико-статистические и иммуно- гематологические параллели при изучении здоровья населения Ново- Казалинского района Кызыл- Ординской области // Актуальные вопросы гигиены и охраны здоровья сельского хозяйства // Сб. научн. трудов.- Алматы, НИИ ГиПЗ, 1992.- С.59-69
68 Сейсебаева Р.Ж., О.Д. Шинкаренко. Функциональная характеристика дыхательной системы у детей, проживающих в Приаралье. //Тезисы докладов на Региональной научно- практической конференции «Экология и дети».- Кызылорда, 1998.- С.39-40
69 Султанкулова Ж.В., Сарсенбаева С.С. Состояние мочевыделительной системы у детей, как индикатор экологических ситуаций // Материалы І(V) съезда детских врачей РК.- Астана, 2001.- С. 186
70 Гигиенические требования к условиям обучения в общеобразовательных учреждениях (Сан Пин 2.42.1178-02) Минздрав России, м., 2003.52с.
71 Кошкина Е.А. Методические подходы к разработке комплексной оценке состояния здоровья детей раннего и дошкольного возраста: Актуальные вопросы социальной гигиены и организации здравоохранения //Здравоохранение Российской Федерации- 1975.- №5.-С.14-16
72 Gugiulmino Mats., Glukman C.R., Calave–Storsa L.L. Climata and the evolution of skull metric sinman // Amtr. J. Phis. Antropolog,, 1979. – Vol. 50.– P. 549 – 564
73 Чикишева Т.А. Изучение связей антропологических особенностей с экологическими факторами (на примере Алтай- Саянского региона). Новосибирск, 1992.- 162 с.
74 Курманалин Б.А., Жумалина А.К., Пуховикова Н.Н. Физическое развитие детей школьного возраста, проживающих вблизи газоперерабатывающего завода // Педиатрия и детская хирургия, 2003.-№4.–С. 8-9.
75 Burce E. Measuresof body composition and perforamancein maiorcollage football player // J. Sports. Med. Fhys. Fithess, 1980. - № 20. – P. 176- 180.
76 Mtridish H.V. Relation between socioleconomik status and bab size seben to ten yeans age // Amer. J. Dis. Chiolog, 1991. – Vol. 82.– P. 702-709
77 Петров В.Г. Медико- социальные аспекты здоровья населения регионов экологического бедствия Казахстана //Материалы научной конференции, посвященной 50-летию образования института НИИ гигиены и профилактики заболеваний. –Алматы, 1994.- 226 с.
78 Сагатбаева Н.А. Анализ диагностической значимости иммуногенетических показателей у детей Приаралья. // Материалы І(V) съезда детских врачей РК.- Астана, 2001.-С. 183
79 Clowczewski – BarbaraBarer.Growing up and sexalidentivy a gross cultural approagch // Antropol. Forum.– 1999. - №1 – P. 7 – 29
80 Машдыев А.Н., Деречева И.И. Физическое развитие детей Туркменской национальности в возрасте 7 лет // Здравоохранение Туркменистана.- 1973.-№2.- С. 42- 44
81 Алимхождаева Ф.Х., Бахадыров Ф.Н., Шевердин В.А., Шерманов А.А. Антропометрические исследования физического развития детей дошкольного и школьного возраста г. Ташкента //Морфология, 2002.- №2.- С.10
82 Сеглиенце К.Б. Новые стандарты физического развития школьников г. Риги // сб. научн. трудов Респуб. научн. конф.- Рига, 1971. –С. 36-37
83 Hulse F.S. Exsogamieet geterosis // Arch Sulssesantropol. – 1997. – Vol. 2.– P. 103 – 124
84 Агаджанян Н.А. Экология человека // Биология человека.- М., 1986.-С. 247- 319
85 Романов Б. Планета гигантов // пять notabene. М., 1970.- С.137- 149
86 Сердюковская Г.Н. Влияние факторов окружающей среды на здоровье подрастающего поколения // Вестник АМН. СССР, 1986.-№3.-С.135-137
87 Акимова Е.В., Драчева Л.В., Ганова Е.И., Пурина Г.Я., Гафпров В.В., Кузнецов В.А. Некоторые данные одномоментного скринингового исследования открытой популяции Тюмени // Тер. Архив, 2000.- №4.-С. 11- 13
88 LonescuV. Сердечно- сосудистые расстройства на грани между нормой и патологией - Бухарест, 2003 - 203 с.
89 Ердесова К. Эпидемиология основных хронических неинфекционных заболеваний среди населения Приаралья: автореф. дис. канд. мед.наук: 14.00.30.- Алматы, 1996.- 26с.
90 Роуз Дж., Блэкберн Г.. Эпидемиологические методы изучения сердечно- сосудистых заболеваний.- М., 2004.- 123с.
91 Heinrich F. Hypotone Blutdruck, Regulations storungenals Risikofaktor internistischer Krankheirs bilder // Munch, med. Wschr - 2002.-Vol. 24, N 2.-P.53-55.
92 Антонова Л.Т., Сердюкова Г.Н. Внутренние болезни и функциональные расстройства в подростковом возрасте.- М., 1993.- 394с.
93 Ямпольская Ю.А., Юрко Г.П., Веремкович Л.В., Ужви В.Г. Изменения в физическом развитии детей дошкоьного и младшего школьного возраста Москвы за последние двадцать лет. //Гигиена и санитария. 1991, №8, с. 41-44
94 Сулейманов С.Ш. Эпидемиология неспецифических заболеваний легких в регионе Забайкалья. //Тер.архив.- 1999, -№3.- С.72-75
95 Максимова Т.М. Леонов С.А., Русакова В.П., Куртюкова М.И. Современные оценки состояния здоровья населения // ВНИИ мед и медико- технической информации. Медицина и здравоохранение. Серия: Соц.гигиена, орган. и управления. Обзорная информация. Вып. 4., м., 1987, 72 с.
96 Юдин Г.В., Осипова М.И., Еремин Г.А., Стройкова С.Б. Формирование соматотипов у детей и подростков школьного возраста под влиянием антропотехногенных химических факторов //Морфология.-2003.- Т. 123, №3.- С.86-88
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1 Урбанизацияланған аймақтардың қоршаған ортасының жағдайына әртүрлі
химиялық заттардың қауіптілігі мен әсерінің сипаттамасы ... ... ... .. 9
1.1 Урбанизацияланған аймақтардың топырақ қабатының жағдайына әртүрлі
химиялық заттардың әсерінің 9
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Урбанизацияланған аймақтардың ауыз су және үстіңгі қабаттағы су
жағдайына әртүрлі химиялық заттардың әсерінің 14
сипаттамасы ... ... ... ...
1.3 Урбанизацияланған аймақтардың атмосфералық ауа жағдайына әртүрлі
химиялық заттардың әсерінің 17
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4 Адам мен жануарлардың денсаулығына әсер ететін ауыр металдардың
әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
... ... ... ... ... ... ...
2 Зерттеудің материалдары мен 31
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Топырақ сынамаларындағы ауыр металдарды анықтау 31
әдісі ... ... ... ..
2.2 Топырақ сынамаларындағы ауыр металлдар құрамын анықтау ... ... 33
2.3 Топырақ сүзінділеріндегі ауыр металдардың атомдық-абсорбциялық
анықтамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
... ... ... ... ...
3 Теміртау қаласының қоршаған ортасының санитарлық-гигиеналық
бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
3.1 Теміртау облысының топырағының ластануының экологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3.2 Теміртау қаласының топырағының ластануының ретроспективтік
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3.3 Теміртау қаласының топырағының ластануының өз зерттеулерімнің
мәліметтері бойынша сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Пайданылған әдеиеттер 51
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
Белгілеулер мен қысқартулар
ДДБ – Дүниежүзілік Денсаулық сақтау Бірлестігі
МемСТ – Мемлекеттік стандарт
СИ – Сенімхат интервалы
МСЭБКД – Мемелекеттік санитарлық-эпидемиялық бақылау комитетінің
департаменті
АЛИ – Атмосфераның ластану индексі
АЛИ5 – Бес көрсеткіш бойынша атмосфераның ластану индексі
ИЗВжалпы – Судың ластануының жалпы индексі
ИЗВт.м. – Судың ауыр металдармен ластануының индексі
МСЭБК – Мемелекеттік санитарлық-эпидемиологиялық бақылау комитеті
ККБ – Кешенді көпөлшемді бағалау
ШК – Шағын кәсіпорын
ҒТБ – Ғылыми-техникалық бағдарлама
БАҚ – Біріккен акционерлік қоғам
ОСЭСО – Облыстық санитарлық-эпидемиологиялық сараптама орталығы
ШҰК – Шектелген ұйғарынды концентрация
ШҰКмбр – Максималды бір реттік шектелген ұйғарынды концентрация
ШҰКот – Орташа тәуліктік шектелген ұйғарынды концентрация
ЛБП – Ластануды бақылау пункті
РГП – Республикалық Мемлекеттік кәсіпорын
СанЕж-еН – Санитарлық ережелер және нормалар
ӘГМ - Әлеуметтік-гигиеналық мониторинг
ТЭЦ – Жылу электр стансалары
Ш.б – Шартты бірлік
СЭСО – Санитарлық-эпидемиологиялық сараптама орталығы
КО – Көміртегі оксиді
НСО3 – Суда еріген көмірқышқыл газы
Р2О5 – Фосфор оксиді
pH – Сутегі көрсеткіші
ZC – Топырақтың ластану индексі
ӨБ – өндірістік бірлестік
Кіріспе
Өзектілігі. Адамдардың денсаулығын сақтау, өлім деңгейін азайту және
өмірдің ұзақтығын жоғарылату кез келген әлеуметтік бірлестіктің
өміршеңдігінің негізі болып табылады. Тіршілік ортасында техногендік
жүктеменің жоғарылауы, халықтың денсаулығына жағымсыз әсерінің қауіптілігін
төмендету бойынша ісшараларды зерттеудің және жетілдірудің қажеттігін
ұсынады [1, 2, 3, 4].
Қазақстанда берілген мәселердің жиынтығы мемлекеттік стратегиялық және
жоспарлы құжаттарда, сондай-ақ, денсаулық сақтау Министрлігінің 2010-2012
жылдар аралығындағы Урбанизацияланған территориялардың халқының
денсаулығына экологиялық факторлардың әсері атты ғылыми-техникалық
бағдарламасында бейнеленеді. Сонымен бірге халықтың саулығы үшін
экологиялық қатерді бағалау әдістемесі едәуір тиімді аналитикалық құрал
ретінде қарастырылады, қоршаған ортаның нақты немесе потенциалдық ластану
нәтижесінде халыққа келеңсіз әсерлерінің даму мүмкіндігі туындайды,
өнеркәсіптік кәсіпорындарға және басқа да қауіпті зоналарға жақын
орналасқан урбанизацияланған территорияларда өмір сүрудің қауіпсіздігіне
негіздейді. Республикада жеткілікті дәрежеде антропогендік әрекеттен
халықтың денсаулығына қауіптілігіне баға беретін номативті-әдістемелік
базасы құрылған [5, 6].
Соңғы онжылдықтарда ынтымақтастық елдерінің ғылымы экологиялық қатерді
бағалау әдістемелерін қолдануда жетерліктей тәжірибе жинады. 90-жылдарда
қоршаған ортаның сапасын меңгеру және табигатты пайдалану бойынша
Бағдарлама шеңберінде бір топ жетекші ресей ғалымдарының (7( Гарвард
университетінің халықаралық даму Институтының ғалымдарымен бірге, қатердің
көлемдік бағасын атмосфералық ауаның ластану мониторингінің жүйесіне
енгізудің, халықтың саулығы үшін қатердің факторлары мен оны төмендетудің
экономикалық тиімді ісшараларының приоритетті бағыттарын сәйкестендірудің
күрделі мәселелері шешілуде (8(.
Экологиялық қатерді бағалаудың нәтижелері тіршілік ортасының сапасын
және халықтың саулығын меңгеру тәжірибесінде, берілген әдістемені
қолданудың перспективасын көрсетті. Денсаулықтың қатерлерін бағалау бойынша
жұмыстарын дамыту, амалдардың үйлесімділігі және шараларды сәйкестендіру
мәселелері Қатерді бағалау бойынша ғаламдық диалог қатерді бағалау
бойынша халықаралық конферецияда ЕС қамқорлығымен талқыланды (9(.
Халықтың денсаулығын меңгеруде экологиялық қатерлердің әдістемесін
қолдану сферасын кеңейту қазіргі байлықты өндірудің заманында үнемі қатерді
өндірумен қатар жүреді, сондай-ақ табиғи орта үшін жағымсыз салдары бар
және тұрмыстық және басқа әрекеттердің жағымсыз әсерінен, табиғи және
антропогендік сипаттағы төтенше жағдайлардан туған оқиғаның болу
ықтималдығы түрінде анықталады [10, 11(.
Техногенді және социогенді қатерлермен зақымданған кеңістік құрылады,
олардың көздері қолданыстағы өнеркәсіптік кәсіпорындар, автомобиль
көліктері, солайша бұрын енгізілген ластанулардың нысандары немесе бұрынғы
экологиялық шығын болып табылады. Олар бірлесе экологиялық қатер құрайды
және экономиканың құрылысының даму шамасымен өзгереді. Осы жағдайда
өнеркәсіптік нысандардың және селитебтік территориялардың орналасуы бойынша
табиғатты қорғау басқармасын ұйымдастыруда, аймақтарды дамытуды
жоспарлауда, жоспарлы шешімдер қабылдауда қатерлерді бағалау және
қатерлерді меңгеру сұрақтары қойылады [12, 13].
Соңғы жылдары Қазақстанда урбанизацияланған территорияларда өмір сүретін
халықтың денсаулық жағдайы нашарлап барады, оның қоршаған ортаның
ластануының антропогендік, және бірінші кезекте химиялық факторларының
жағымсыз әсерімен байланысты екендігі сөзсіз (14,15(. Осыған орай, іргелі
гигиеналық зерттеулер жаңа бағытқа ие болды, ол қоршаған ортаның
факторларының өзгеруінің сандық байланысын анықтау.
Қазіргі таңда топырақтың ауыр металдармен ластануы кең таралған.
Топырақтың антропогендік өзгерісі үрдісінде олардың технологиялық
қалдықтармен ластануы маңызды рөл атқарады. Ластаушы заттардың негізгі
тобын ауыр металдар құрайды, олардың негізгі бөлігі индустриалдық
кәсіпорындардың шығарылымдарымен тропосфераның төменгі қабаттарына түсіп,
аэралдық жолмен көшіп-алмасып, топырақтың беткі қабаттарына шөгеді.
Кеңістіктегі ластаушы металдардың жайғасуы өте күрделі және көптеген
факторларға байланысты болады. Алайда кез - келген жағдайда да топырақ ауыр
металдардың техногендік бөлігінің басты қабылдаушысы және жинақтаушысы
болып табылады. Топырақтың ауыр металмен өнеркәсіптік ластануының кез
келген түрі өсімдік және жануарлар ағзалары ұзақ уақыт бойы бейімделген
бастапқы табиғи шоғырлануымен салыстырғанда металдың шоғырлануының артуымен
бағаланады3-5. Нақты жағдай топырақтың құрамының күрделілігінен және
шашырау жағдайындағы металдың әр түрлі сипатта болуымен қиындай түседі.
Топырақ елеулі дәрежеде, өсетін өсімдіктің микроэлементтік құрамын
айқындайды, сонымен қатар қала топырағы үлкен өзгеріске ұшыраған. Қазіргі
кезде ауыр металдардың топырақта жинақталуын және олардың қоректік тізбек
арқылы ауысуын зерттеу маңызды мәселелердің бірі болып табылады, себебі
олар барлық тірі ағзаларға, оның ішінде адамдар ағзасына ұзақ уақыт бойы
уытты әсер етеді.
Экономикалық тұрғыда дамыған елдерде соңғы онжылдықтарда адамзат
денсаулығының жағдайы елеулі дәрежеде озгерді. Ғылыми-техникалық прогресс
жағдайларында өнеркәсіп жедел өсуде. Бұл жағдай өз кезегінің урбанизация
үрдісін тудырады.
Қазіргі жағдайларда адамның қоршаған ортамен өзара қатынасының күрделі
және жиірек қарама-қарсылық сипаты ерекше мағыналы болып келеді. Қалалар
мен қалалық тұрғындар саны өсуі – заңдылық үрдіс. Ол тұрғындар, өндірістік
қаражаттар, қоғамдық байлық, өкімет пен мәдениеттің кеңістіктік шоғырлануы
болып жатқан қалаларда өңдірістік күштерді тиімді дамытуға және кадрлық
ресурстарды орынды пайдалануға мүмкіндік береді.
Қалалардағы адам экологиясына тән нәрсе – бұл табиғи экологиялық
факторлардан оқшаулану болып табылады. Қажетті мөлшерде өсімдіктер, тірі
топырақпен, сумен қамтамасыз етілген. Адамның биологиялық табиғаты мен оның
табиғатқа қарсы іс-әрекетінің нәтижелері арасындағы қайшылық, әсіресе қала
жағдайында шиеленісе туседі.
Қала ортасы адамның басты сапасы- оның денсаулығына қолайсыз әсер етеді.
Атмосфераның, судың, азық-түлік өнімдерінің кунделікті қажетті заттардың
өнеркәсіп пен транспорттың қалдықтарымен ластануы, электромагниттік өріс,
вибрация, зиянды әрекеттердің кеңінен таралуы – осылардың барлығы қосылып
адамның денсаулығын нашарлатады.
Жұмыстың мақсаты: урбанизацияланған территорияларда тұратын халықтың
өмір сүру ортасының экологиялық ахуалын бағалау, қоршаған ортаның
нысандарының ауыр металдармен ластану деңгейін анықтау.
Міндеттер:
1. Теміртау қаласының урбанизацияланған территорияларындағы қоршаған
орта факторларына экологиялық баға беру.
2. Теміртау қаласының тұрғындарының нақты экологиялық ауыртпалығын
негіздеу.
1 Әдебиеттерге шолу
1.1 Урбанизацияланған аймақтардың топырақ қабатының жағдайына әртүрлі
химиялық заттардың әсерінің сипаттамасы
Адам экологиясы мәселелері факторлардың күрделі кешенінің әсерімен
шартталған, оның ішіне жаңа техникалар мен технологиялар, заттектер мен
композициялар жасап шығарумен бірге жүретін, адамның техногендік қызметі де
кіреді. Олардың өндірісін ұйымдастыру қоршаған ортаның ластануына әкеліп
соғады. Бұл антропогендік ластанулар табиғаттың қолайсыз факторларымен
бірге халықтың денсаулығына және науқастануына айтарлықтай әсер етеді.
Қазіргі уақытта қоршаған ортаның өзгерулері сапалы жаңа деңгейге шықты.
Өнеркәсіп пен көліктің дамуы, өндірістің және энергия жұмсаудың үлкейюі,
урбанизация және қалалардың өсуі, территориялық өндірістік кешендерді құру
қоршаған ортаның аймақ тұрғындарының денсаулық жағдайына және науқастануына
тікелей әсер етеді. [16].
Бұрынғы ССРО ортақ халық шаруашылығы шеңберінде құрылған кешеннің
Қазақстан территориясының кеңістіктік ұйымы факторлардың үйлесімділігімен
шартталған, олардың ішіндегі ең маңызды дегендері: ішкі қажеттіліктерді
қамтамасыз етуге және экспорттық мүмкіншіліктерді жүзеге асыруға ерік
беретін әртүрлі және бай минералды-шикізаттық база; алуан түрлі аграрлық
өнімдерді шығаруға мүмкіндік беретін аумақты жер ресурстары және табиғи
климаттық ерекшеліктердің әртүрлілігі; қалалардың сирек торлануы және
халықтың төмен тығыздығы, шекараға шектес аймақтардың басымдылығы; нашар
дамыған инфрақұрылым (көліктік, өндірістік, әлеуметтік), әсіресе шалғайдаға
аудандарда; мемлекеттің жалпы территориясындағы нашарлаушы экологиялық
жағдай.
Бұл факторлардың әсері Қазақстанның кеңістігін дифференциялайды.
1990-2008 жылдардың кеңістігінің дамуының трендтерінің дәлеледеуінше
дамудың деңгейі мен динамикасы бойынша агломерациондық әсер түріндегі
бәсекелес артықшылыққа ие, мұнай және газбен жоғары дәрежеде қамтамасыз
етілген, едәуір ұтымды гографиялық жағдайға ие аймақтар озып тұр.
Қазақстанның жағымды (Атырау облысы) және жағымсыз аймақтарының (Жамбыл
облысы) аралығындағы аймақтық жалпы өнім бойынша үзілу 9-10 ретке дейін
құрайды. Қазақстанның он алты аймағының төртеуі (Алматы, Астана, Атырау
және Қарағанды облысы) еліміздің ЖІӨ (жалпы ішкі өнім) 50%-ын қамтамасыз
етеді. Осы аймақтарда негізгі инвестициялар және экономиканың басқа қорлары
жинақталған. Сонымен қатар, Қазақстанның барлық аймақтары экономикалық
өсуді көрсетеді, дегенмен парадоксальдық жағдай орын алды – жалпы
экономикалық өсуде, өкінішке орай, оның дамуы жүрмей тұр (17, 18, 19(.
Мемлекеттің дамуы үшін тұрақсыздықтың факторына жағымсыз экологиялық
жағдайды жатқызуға болады. Қолда бар ООН бағаларымен, еліміздің 75 % - ға
жуық территориясы экологиялық дестабилизацияға душар болған. Сумен
қамтамасыз ету, шөлдену, тарихи ластанулар, қоршаған ортаға жоғары
эмиссиялардың, қалдықтардың жиналуы мәселелері қойылып отыр [20].
Жартылай құрғақ және құрғақ аудандардағы адамның әрекетінің нәтижесінде
болып жатқан жерлердің шөлге айналуы болмаған көлемдерге жетті. Сол шақта,
Жердегі барлық тіршілік құрлықтың бетін жауып жатқан тұрақсыз қабат
топыраққа тәуелді. Бұл асыл қабат, ғалымдардың есебі бойынша, біздің
планетамыздың ең жас бөлігі болып табылады, ұзақ уақыт және қиын
қалыптасады, бірақ сенбестей жылдамдықпен күйреуі мүмкін. Топырақтың
бірнеше сантиметр қабатының түзілуіне жүздеп жылдар кетеді, алайда тиімсіз
пайдалану салдарынан ол бар болғаны 1 жылда желмен ұшып және сумен шайылып
кетуі мүмкін. Шөлге айналумен күрес әсіресе Қазақстанда өзекті мәселе болын
табылады, онда экологиялық кедей аймақтардың болуымен қатар, топырақтың
тұрақсыздығы, өсімдіктердің жұтаңдығы, кенет өзгеретін климат тән, ал
антропогендік әсерлер шөлге айналуды көп ретке жылдамдатады. Қазақстанда
жердің 66 %-зы шөлге айналу барысында қозғалған; тың жерлерді бастырмалата
игеру нәтижесінде егістік жерлер 30 %-ға жуық гумус жоғалтты; пайдалы
қазбаларды өндіру де зиянсыз емес; көптеген аймақтарда топырақтың тұздануы
және құнарсыздануы орын алды. Нәтижеде мұның бәрі жайлаулардың
дегадациясына, өсімдік және жануар әлемінің генофондын жоғалтуға, оған қоса
бірқатар экологиялық ауыртпалыққа алып келіп, халықтың өмір сүру жағдайын
және денсаулығын едәуір нашарлатты. Ғалымдардың пайымдауынша, Қазақстанның
топырағының деградациясының деңгейі бойынша дүние жүзінде бірінші орында
екен. Бүгінгі күнде Қазақстанның экологиясы үшін мұнай байлықтарды белсенді
түрде иеленіп жатқан трансұлттық компаниялардың әртүрлі іс-әрекеттері
ерекше қауіпті болып тұр [21, 22, 23].
Су және атмосфералық ауамен салыстырғанда, топырақ техногендік
ластанудың едәуір обьективті және тұрақты индикаторы болып табылады.
Топырақ ластаушы заттар мен олардың үлестірімінің деңгейін анық көрсетеді
[24, 25].
Адам жер қабығының өміріне белсендірек араласып, ене бастайды, қуатты
рельефтүзуші факторға айналады. Техниканың дамуы оған жердің қыртысын қатты
өзгертуге мүмкіндік берді, рельефтің жаңа формалары (белестер, ойлар,
шұңқырлар, адырлар және т.б.) құрылды. Адам пайдалы қазбаларды өндіргенде
жердің қыртысына едәуір қатты әсер етеді. Әсіресе қоршаған ортаға қатты
пайдалы қазбаларды өндірудің ашық тәсілі теріс әсер етеді.
Тау қазбаларына бос жыныстардың үйінділері (террикондар, ұсақ түрі)
ілесіп жүреді, құнарлы топырақтың үлкен алаңдары айналымнан шығарылды, олар
өнеркәсіптік және тұрмыстық қоқыс тастайтын жерлермен алмастырылды [26,
27].
Заманауй өнеркәсіптерден биосфераға әртүрлі қалдықтар тасталынады, олар
қатты болуы да мүмкін, көлемі 20-30 млрд.т дейін жетеді және 50% - ы
органикалық болып келеді, оның ішінде едәуір қауіптілері сынап, қорғасын,
кадмий, мышьяк, селен, фтор. Топырақтың ауыр металдармен ластануы көмірді,
мұнайды, жанғыш сланцтарды пайдаланумен көбірек байланысты. Қорғасынның
топыраққа түсуіне автокөліктердің пайдаланылған газдары (жылына 250 мың.т.)
себеп болады. Сынап, қорғасын, кадмий жоғарғы гумустық қабатта жақсы
кідіреді және жеңіл азгумустық және қышқыл топырақтарға еркін көшеді.
Фтор, мырыш және мыс бейін бойымен оңай жылжиды [28, 29].
Теміртау қаласы Қарағанды облысының ірі өнеркәсіптік орталығы –
оңтайландыру заңы бойынша өнекәсіптік алыптылықтың үлгісі. Қаланың тұрғын
үйлері өнеркәсіптік кәсіпорындармен қысылған, олар күшті қоршаған ортаны
ластаушы көздер болып табылады. Қаланың топырақ-грунттары техногенді-
өнеркәсіптік ластану нәтижесінде токсиндік элементтердің бүтіндей бір
кешенінің болуымен сипатталады. Ерекше қауіптісі сынап болып келеді, оның
көлемі Карбид ӨО территоясындағы және тұрғын кварталдарының жанаспа
ауданындағы топырақтарда 12 ЖҰК дейін жеткен [30, 31].
Ластанудың негізгі көздері: металлургиялық, химиялық, цементтік
кәсіпорындар және т.б. өнеркәсіптің салалары, олар жер ресурстарына әсерін
тигізеді. Жер ресурстарының өндірістері мен кәсіпорындарының зиянды
заттарының қоршаған ортаға шығарылуы көбейіп келеді, ірі өнеркәсіптік
орталықтардың (Қарағанды және Теміртау қ-ы) айналасындағы тоқтаусыз ластану
зоналары бұган себеп болып отыр және топыраққа химиялық компоненттердің
(қорғасын, мырыш, хром, молибден, мышьяк, сынап және т.б) кешенді әсерімен
сипатталады. Экологиялық мәселелердің өсуіндегі негізгі фактор ретінде
жоғарыда айтылған салалардың зерттелуші территорияларының геожүйесінің
элементтерінің, антропогендік ауыртпалықтардың, суммациясының әсерін айтуға
болады (32(. Жер ресурстарының қоршаған ортасына әсер ететін негізгі
техногендік факторларына мыналар жатады: қалалық және ауылдық елді
мекендер, тау-кен қазушы өнеркәсіптер, қара металлургия және оған сәйкес
инфрақұрылым. Олардың табиги ортаға әсері кешенді сипатта болады және
негізінен рельефтің бұзылған жерлерінде, топырақтың табиғи жағдайында,
биоттарда және т.б. айқындалады. Бұл Қарағандының көмірінің үлкен масштабта
игерілуімен және қоршаған ортаға ұйғарынды нормадан асатын және жоғары
биологиялық белсенділік қасиетке ие хлорорганикалық пестицидтердің, ауыр
металдардың, фторлық және фосфорлық қосылыстардың түсуімен түсіндіріледі
[33].
Тараз қаласында шиеленіскен экологиялық жағдай халық шаруашылығындағы
қателіктермен, бірінші кезекте химиялық өндірістердің және суармалы
жерлердің қалыптыдан ұлғая өсуімен алдын ала анықталған болатын.
Облыстың оңтүстік-батыс бөлігінде табиғи кешендердің негізгі ластанулары
фосфориттерді қазып өндірумен және өңдеумен байланысты. Қаратау-Жамбыл
өнеркәсіптік кешенінің өндіріс қалдықтары ерекше биохимиялық провинция
құрды, оның шекаралары анық белгіленбеген (34(.
Фосфорлы тыңайтқыштарды өндіргенде қоршаған ортаға әртүрлі фосфорлы-
органикалық қосылыстар және бірқатар металдар бөлінуі мүмкін. Сонымен бірге
органикалық қосылыстар топырақта және суда микробиологиялық процестердің
есебінен қарқынды түрде шіриді. Ал металдар топырақта ұзақ уақыт қала
береді, сондықтан қаладағы және қала маңындағы территориялардағы
топырақтағы металдардың болуын анықтау өнеркәсіптік кәсіпорындардың
қоршаған ортаға тигізген әсерінің сипаты болуы мүмкін (35(.
Тұрғын зоналардың фосфорлы зауыттарға дейінгі ара қашықтығына,
метеорологиялық жағдайларға байланысты қаланың тұрғын зоналары әртүрлі
деңгейде форфорлы қосылыстармен және фтормен ластанған [36].
Жамбыл биогеохимиялық провинциясы келесі бейнеде сипатталады: қоршаған
ортаның едәуір көп антропотехногендік ластануы Тараз қаласының орталық және
оңтүстік-шығыс селитебті зоналарын және ластану көздерінен 10 км аралықтағы
оңтүстік-батыс бағытындағы жерлерді қамтиды. Ластанудың төтенше қауіпті
дәрежесіне қаланың солтүстік-батыс, оңтүстік шығыс және солтүстік-шығыс
селитебтік зоналарының қоршаған ортасы, ластану көзінен 10 – нан 50-75 км-
ге дейінгі аралықтағы оңтүстік-батыс бағытындағы жерлер және қалған
румбалар бойымен 10 км аралықтағы жерлер душар болған; ластанудың қауіпті
дәрежесіне биогеохимиялық провинцияның ластану көзінен 100 км аралықтағы,
басым желдердің оңтүстік-батыс бағыты бойынша қоршаған ортасының ластануы
жатқызылған.
Фосфорлы минералдық тыңайтқыштар өндіру бойынша зауыттың жұмысын қалыпқа
келтіру кезеңінде (2000-2004 жж.) қоршаған ортаның жағдайының күрт
нашарлауы байқалады. Қаланың оңтүстік батыс тұрғын үй зонасында экологиялық
жұтау зонасы қалыптасады (102,9), ал қаланың қалған басқа тұрғын үй
зоналарында қоршаған ортаның төтенше қауіпті ластану дәрежесі қалыптасады,
олар қаланың бұл тұрғын үй зоналарының халқының демографиялық жағдайының
және денсаулығының күрт төмендеуіне әкеліп соғады.
Өскемен қаласының территориясы әлсіз және біршама әлсіз қарама-
қарсылықтың геохимиялық аномалиясын білдіреді, химиялық элементтердің
аномалияның ортасына қарай өсуші көлемі Қазмырыш УК МК, УМЗ, УК ТЭЦ
өнеркәсіп алаңының жағдайымен сәйкес келеді.
Бұл ластаушы заттардың келіп түсуінің негізгі көздері осы
кәсіпорындардың өндіріс алаңдарының территориясында орналасуының айғағы
болады [37].
Облыстың топырақ қабаты мырыштың, мыстың, марганецтің, кадмидің,
қорғасынның, мышьяктың қосылыстарымен ластанады. Топырақтардың ластануының
көпжылдық зерттеулерінің мәліметтері бойынша облыстың сібір шығыс бөлігінде
Шығыс-Казақстан биогеохимиялық провинциясы бөліп шығарылды, ол жер бірқатар
ауыр металдардың айтарлықтай техногендік жиынтығымен сипатталады. Аномальды
алаңдар Шемонаихин, Глубоков және Зырянов әкімшілік аудандарының
территорияларын қамтиды. Ластанған территориялардың жалпы көлемі 30 мың
шаршы километрге жетеді. Топырақтардың техногендік ластануы қалалардың
территорияларында ерекше айқындалған. Өскемен, Семей, Риддер қалаларының
территорияларының едәуір бөлігі ШҰК асатын концентрациялы ауыр металдармен
ластанғандығы анықталды, ал жалпы жиынтығы 16-дан асатын алаңдар қалалардың
көп бөлігін алып жатыр [38].
Ұзақ уақыт аралығындағы Екібастұз қаласының табиғи ортасының ластануының
жалпы көрінісі топырақтардың жоғарғы қабатының химиялық құрамының өзгеруін
бейнелейді, олар атмосферадан түсетін шаң түріндегі және ауыр газтәрізді
қосылыстармен байытылады, осыдан келіп ореолдар мен ластану бөлімшелері
пайда болады. ЖЭС-нан шығатын заттар, карьерлердің шаңы және ашық
қазылатын жыныстардың үйінділері ластанудың жетекші көздері болып табылады,
қорғасынмен ластануда автокөліктер елеулі рөл атқарады. Басымдылық
көрсететін ластаушы элементтер қорғасын, мырыш, сынап, стронций болып
табылады [39].
Ақтау қаласының мұнайгаз кешенінің кәсіпорыны топырақтың құрылымын
бұзуда және оларды әртүрлі химиялық қосылыстармен ластауда жетекші орын
алып тұр. Жерлердің ластануы мен бұзылуының көзі мен себептеріне мыналарды
жатқызуға болады: қирату әсері жоғары, қуатты бұрғылау және құрылыс
техникаларын пайдалану; шикізатты тасымалдау үшін магистрал жүйелерінің
өте ұзындығы; кәсіптік құрал-жабдықтың, көлік саймандарының апатсыз
пайдалану сенімділігінің төмендеуі; мұнайлық және бұрғылау шламының
түзілуі; бастапқы шикізаттың құрамындағы күкіртті сутектің көп мөлшерде
болуы; мұнай тасқындары [40].
Топырақтың мұнайхимиялық ластанулары барлық қолданыстағы мұнайгаз кен
орындарының, ішкі кәсіптік және магистралды мұнай құбырларының аумақтарында
белгіленген, сонымен қатар табиғи шикізат қорларының тиімсіз игерілуімен
байланысты болып табылады.
Ластану кен орындарымен жасалатын жұмыстардың барлық кезеңдерінде жүріп
жатады, іздеу мақсатындағы бұрғылаудан бастап, мұнай газ өндіретін
ұңғымаларды салу, шикізатты пайдалану мен тасымалдау және оларды сақтау
жағдайларымен аяқтайды. Сонымен бірге ластанудың негізгі көздері мұнай мен
минералданған кәсіптік ағынды сулар, бұрғылау қоқысы, бұрғылау
ерітіндісінің дегазаторлары, әртүрлі технологиялық қалдықтар, мұнайлық және
дизельдік газдар.
Каспий маңы аймағындағы ауыр металдар тығыздығы 5 гм3 асатын химиялық
элементтер тобы түрінде болады. Олардың қатарына жататындар: мырыш, мыс,
кобальт, қорғасын, кадмий және т.б. Олар ағзаның ферментативтік
белсенділігінің төмендеуін тудыратын канцерогендік және мутагендік
элементтер бар, топырақты ластаушылардың қауіптілігінің 1-ші және 2-ші
класына жатады.
Атырау облысының мұнайгаз кешенінің кәсіпорындары топырақтың үстіңгі
қабаттарының және құрылысының бұзылу процестері, сонымен қатар
топырақтардың әртүрлі химиялық қосылыстармен ластануы бойынша жетекші орын
алады. Топырақтың мазуттануы түріндегі жерлердің техногенді ластануы 1,3
млн га асатын аумақта ұйғарынды, кейбір мұнай кәсіптерінде ол 10 м
қалыңдыққа жетеді.
1.2 Урбанизацияланған аймақтардың ауыз суы мен үстіртін суларының
жағдайына әртүрлі химиялық заттардың әсерінің сипаттамасы
Адам қауымдастығының, өнеркәсіптік өндірістің, мұнайды, газды және басқа
энергия көздері мен пайдалы қазбалар өндіру және тасымалдау бойынша
жұмыстардың нітижесінде сәтсіз экологиялық жағдай қалыптасады, өнеркәсіптік
апаттардан, зиянды заттардың ағуынан, шығарылуынан немесе атылуынан,
өндірістен және басқа да адам әрекеттерінен топырақтың ластануы жүзеге
асады.
Нәтижеде урбанизацияға ұшыраған және өнеркәсіптік территорияларда,
сонымен қатар басқа да ластанған жерлерде төселген су құбырлары әртүрлі
адамға зиян келтіретін химикаттардың әсер етуіне тап болады.
Ауыз сумен қамтамасыз ететін жүйелер жағдайында өтіп кеткен химикаттар
құбырларға немесе құбырлардағы суға әсерін тигізуі мүмкін [41].
Ауыз судың иісі мен дәмінің өзгеруіне сенуге болмайды, өйткені көптеген
химиялық заттар ондай белгілердің пайда болуынан көп уақыт бұрын
канцерогендік әсер туғызады. Ауыз судың төмен сапалы болуы және басқа да
жағымсыз экологиялық қасиеттер санитарлы-гигиеналық және медицина-
демографиялық зардапқа алып келеді [42].
Қазіргі замандағы халықты сапасы жақсы сумен қамтамасыз ету жағдайлары
ауыз сумен жабдықтау көздерінің қарқынды химиялық және микробиологиялық
ластануы, ауыз судың су дайындаудың прогрессивтік технологияларын енгізу
деңгейінің төмендігінен, су таратушы тораптардың жағдайының нашарлап бара
жатқандығынан өзекті гигиеналық, ғылыми техникалық және әлеументтік мәселе
болып отыр [43].
Ауыз судың сапасының қанағаттандырарлықсыз болуының негізгі себептері
сумен жабдықтау көздерінің ластануы, су көздерінің санитарлық қорғау
зоналарының болмауы немесе олардың лайықсыз жағдайда болуы, су құбырларында
тазартқыш құрылғылардың және зарарсыздандырғыш қондырғылардың болмауы, су
құбырлары мен су таратушы тораптардың қатты тозуы, жоспарлы күрделі жөндеу
жұмыстарының жүргізілмеуі, нашар өндірістік бақылау, тұрақсыз материалды-
техникалық база [44]. Техногендік апаттар ерекше орында тұр. Жыл сайын су
құбырларындағы және кәріз жүйесіндегі апаттар саны артып келеді.
Қолданушының су құбырынан келетін суында, әдетте ластанудың үш түрі
кездеседі:
- табиғи және антропогендік кірлер (кальций, магний, марганец, мыс),
олар тазартушы құрылғыларда тұтылмайды;
- тазарту барысында суға қосылатын ингредиенттер (көбірек хлор,
алюминий);
- суды тасымалдау кезінде жиналатын кірлер (темір және т.б.) [45].
Суға материалдардан қорғасын, кадмий, мышьяк сияқты жеке токсиндік
элементтер көшуі мүмкін.
Табиғи жағдайда, сонымен қатар су тазартқыш құрылғыларда суды өңдеу
барысында және су дайындауда сулы ортаға түскен химиялық заттар
трансформациялана алады, олар адамның денсаулығына едәуір қауіпті, бастапқы
заттардан бөлек органолептикалық және токсиндік қасиетке ие, кейде жеке
басқа да әсер беретін өнімдер түзеді.
Адам ағзасы үшін әрбір макро және микроэлементтерге қатысты шектеулер
бар, олардың төмендеуі немесе жоғарылауы ізсіз қалмайды, белгілі бір
физиологиялық ауытқулар немесе патологиялық жағдайлар тудырады [46].
Шығыс Қазақстан облысында айтарлықтай көлемде жет үсті және жер асты
суларының қорлары кездеседі. Ірі орталандырылған Шығыс Қазақстанның сумен
жабдықтаулары үшін ең маңыздысы жер асты сулары болып табылады. Олардың
есебінен Өскемен, Семей, Зырянов қалаларының жабдықтаушы сулары және тау
рудалық кәсіпорындардың және түсті металлургия нысандарының көпшлігі
қамтамасыз етіледі.
Шығыс Қазақстан облысы – тау-металлургиялық кешенінің көптеген ірі
кәсіпорындары орналасқан аймақ үшін, жер асты және жердің үстіңгі
қабатындағы сулардың ауыр металдармен ластануы көп уақыттан бері өзекті
экологиялық мәселелердің бірі болып табылады.
Берілген аймақтың орталық су артериясы деп трансшекаралық өзен Ертісті
айтуға болады, ол кірлерді жақын шекаралы территорияларға тасымалдайды және
олардың қашық аралықтарға таралуына ықпал етеді. Соңғы жылдары мониторинг
мәліметтері бойынша Ертіс өзенінің суының құрамындағы ластаушы компоненттер
азды-көпті тұрақтанғандығы көрсетілді. Үстіңгі қабаттағы сулардың негізгі
ластаушылары ауыр металдар (цинк пен мыс) болып табылады [47].
Өскемен қаласының гидрогеологиялық схемасының анализі суқоймаларының
басым көпшілігі өнеркәсіптік кәсіпорындардың қандай да бір дәрежеде
ластаушылық әрекетінің ықпалында тұрғандығын көрсетеді. Қаланың пайдаға
жаратылмайтын токсиндік және зиянды қалдықтардың айтарлықтай көлеміне ие
едәуір ірі өнеркәсіптік кәсіпорындары, Үлбі және Ертіс өзендерінің
алқабында, тікелей тұрғын құрылыстардың ішінде немесе олардың айналасында
тоғысқан. Бұл ақыр аяғында жер асты суларының, әсіресе Үлбі ауданының
суқоймаларының ластануын анықтайды.
Ертіс өзенінің негізгі тармағы Үлбі өзені болғандықтан, ауыр металдардың
негізгі бөлігін Ертіске Үлбі ағызып алып келеді. Ертістің суы Үлбі өзенінің
сағасына дейін ауыр металдармен аз ластанған. Ластанудың мұндай көрінісі
Үлбі өзеніне Өскемен қаласының бойында, сонымен қатар жоғары жақтардан
ағыспен өнеркәсіптік қалдықтардың көп мөлшерде тасталынатындығына
байланысты.
Ертіс өзенінің сулары көбінесе өзіне тән араластырғыш болып келеді,
солай болған соң, сулы ортадағы токсиндік компонентердің мөлшерін азайтады.
Үлбінің суы құйылғаннан кейін Ертістің құрамындағы ауыр металдардың мөлшері
бірден жоғарылайды, және, араласуына қарамастан, әртүрлі элементтер бойынша
ауытқып отырады. Ластанудың мұндай сипаты тек қана заманауй өнеркәсіптік
кәсіпорындардың қызметімен байланысты емес, сонымен қатар ол ауыр
металдармен ластанған топырақтардың жазықтықтық шайылуының әсерінен де
болуы мүмкін.
ДДБ мәліметтері бойынша денсаулықты қалыптастырудағы қоршаған ортаның
әртүрлі факторларының үлесі 25-35 %-ды құрайды, сонымен бірге сапасы нашар
суды пайдалану салдарынан әлемде жыл сайын әрбір оныншы планета тұрғыны
зардап шегеді.
Судың мөлшері және сапалық құрамы халықтың суды пайдалану жағдайларымен
сипатталады және бірегей су факторы ретінде қарастырылады, ол бір жағынан
теңгерімді сулы-тұзды алмасудың есебінен адамның қалыпты тіршілік әрекетін
қамтамасыз етеді, соның ішінде эссенциалды (физиологиялық қажетті) макро
және микроэлементтерді пайдаланудың сулы жолын айтуға болады, екінші
жағынан ағзаға зиянды химиялық заттардың түсуінің потенциялды көзі болып
табылады, денсаулық жағдайындағы жағымсыз өзгерістерге душар етеді.
Тараз қаласының су көздерінің құрамына тән ластаушы компоненттерге
фосфаттар, фторидтер, ауыр металдар, формальдегид, аммиак және т.б. жатады.
Сонымен қатар, барлық тұрғын зоналарда ауыр металдарға қатысты бір жылдық
орташа концетрация шектелген-ұйғарынды концентрациядан аспайды.
Облыстың оңтүстік-шығыс бөлігіндегі табиғи кешендердің негізгі
ластанулары фосфориттерді өндірумен және өңдеумен байланысты. Қаратау-
Жамбыл өнеркәсіптік кешенінің өндірістік қалдықтары өзіне тән
биогеохимиялық провинция құрды, оның шекаралары анық белгіленбеген.
Облыстың мәселесі су шаруашылығы қызметіне жатады. Аридті климат жағдайында
оның шешімін табу ерекше маңызды, өйткені су қорларын реттеу барлық
шаруашылық қызмет салаларында лимиттеуші сипатта болады. Облыстың су
қорларының негізгі бөлігі үш ірі өзеннің бассейндерінің үлесінде, олар Шу,
Талас және Ассы. Дегенмен бұл бассейндердегі су-жер қорларын пайдалану
тиімділігі талап етілетін деңгейден төмен.
Екібастұз қаласының тұтынушыларын сумен қамтамасыз ету Ертіс-Қарағанды
каналдары арқылы жүзеге асырылады. Су алу нүктесі тазартқыш құрылғылардан 6
км қашықтықта орналасқан.
Су тазартқыш құрылғылардан қалаға дейін тазартылған су бес-бестен су
құбырларымен беріледі және Майқайын ауылы мен көмір шығаратын разрездерге
екі су жүргізгішпен жеткізіледі.
Екібастұз қаласының ауыз суының сапасының нашарлауының негізгі себебі су
алатын жері бар су тазартқыш құрылғылардың өткізгіштік қабілетінің
жеткіліксіздігі, сонымен қатар су құбырлары жүйесінің және соратын сорғылы
құрылғылардың қанағаттандырарлықсыз техникалық жағдайы болып табылады.
Бұдан басқа, су құбырлары мен кәріз жүйелерінің көп дәрежелі тозуынан
және систематикалық апаттарынан су жүргізушілерде жіне реттеуші
қондырғыларда су құбыры жүйесінің екіншілік ластануы жүзеге асады.
Осылардың нәтижесінде ауыз суды тазартатын құрылғылардан бастап
тұтынушыларға дейін тасымалдау кезінде оның сапасы айтарлықтай нашарлайды,
суда токсиндік элементтер мен ауыр металдар жинала бастайды.
Пайдалануға түскен ауыз суда металдардың (алюминий, темір, мырыш, бром,
стронцций, кадмий) көп мөлшері жиналады. Қаланың көптеген аудандарында ауыз
су құрамындағы темір мен алюминий мөлшері бойынша МемСТ 2874-82 талаптарына
сай емес.
1.3 Урбанизацияланған аймақтардың атмосфералық ауа жағдайына әртүрлі
химиялық заттардың әсерінің сипаттамасы
Атмосфералық ауа адамның негізгі тіршілік ортасы. Қазіргі замандағы
қалаларда оның ластануы ең маңызды, ең өткір мәселелердің бірі болып отыр.
Атмосфералық ауаның ластануы қала тұрғындарының денсаулығына әсер ететін
айтарлықтай фактор болып табылады. Осы уақытқа дейін атмосфераның тазалығын
қолданыстағы стандарттарға сәйкес толық сақтауды қамтамасыз ету жүзеге
аспай тұр. Мәселенің себебі өнеркәсіптік кәсіпорындардың шығаратын зиянды
заттары және автокөліктік ластаушы заттар болып табылады [49]. Бұлар
өндірістің қысқартылуына қарамастан, жоғары болып қалып отыр. Негізгі
ластаушы заттарға мыналар жатады: шаң, күкірт пен азоттың диоксидтері,
көмірсутектер. Олар жылу энергетикасы және металлургия кәсіпорындарынан
келіп түседі. Соңғы жылдары ауаның қорғасынмен, бенз(а)пиренмен және
формальдегидпен ластануында автомобильдік көліктердің рөлі күшеюде.
Нәтижеде қалалардың селитебті зоналарында қауіптіліктің 1-2 кластарына
жататын әртүрлі химиялық қосылыстары табылған, 3-4 қауіптілік кластарының
қосылыстары (азот оксиді, күкірт, көміртегі және т.б.) болса да кездеседі
[50].
Атфосфералық ауа қоршаған табиғи ортаның негізгі компоненттерінің
қатарына тиесілі. Ауаның тазалығымен адамның денсаулығы, жануарлар мен
өсімдіктер әлемінің жағдайы байланысты. Жыл сайын атмосфераға ластаушы
заттардың үлкен көлемі жіберіледі. Ауаға көміртегі тотығы, күкіртті газ,
азот тотығы, хлор, токсиндік заттар сияты улы газдар, автомобильдердің
газдары, шаң және т.б. жіберіліп отырады. Олар адам денсаулығына өте зиянды
әсер етеді, аллергия, өкпенің қатерлі ісігі, психоневрологиялық бұзылулар
және т.б. ауруларды тудырады [51].
Теміртау қаласының атмосферасының ластануында өнеркәсіптік кәсіпорындар
негізгі себепші болып отыр, кез-келген жел олардан шыққан зиянды заттарды
алып жүреді, ал тұнық ауа райында бүкіл қала қалың түтінге оранады.
Атмосфераны ластаушыларының жалпы теңгерімінде ҚМК-нан шығарылатын
токсиндік қосылыстардың ішіндегі өсімдіктерге көптүрлі токсиндік әсер
тигізетін негізгі ластаушылар белгіленген, олар – күкірт ангидриді және
күкіртті ангидрид, күкіртті көміртек, күкіртті сутек, азот пен көміртек
тотығы, фтордың қосылыстары. Мұндай ластаушы заттар жапырақ жабынының
дамуына қысым келтіреді, хлорофиллдің жиналуын төмендетеді, өсуді тежейді,
өсімдіктердің мүшелерінде ауыр металдардың және күкірттің жиналуына ықпал
етеді .
Теміртау қаласының кәсіпорындары облыстың атмосферасының ластануында
едәуір үлкен үлес қосуда. Бұл Bassel Group LLS ЖШС электр және жылу
энергиясын өндіруінің үлкеюімен байланысты. Сонымен қатар Темиртау
электрометаллургия комбинаты ЖШС кальций карбидін шығаруды ұлғайту
салдарынан атмосфераға шығарылатын зиянды заттардың мөлшері артады деп
күтілуде.
Тараз қаласының ауа бассейнінің негізгі ластаушы көздері фосфорлық
өнеркәсіптің кәсіпорындары – Химпром ЖӨК жаңа фосфорлы зауыты және
суперфосфатты зауыт, ГРЭС, ТЭЦ және басқа да аса ірі емес өндірістік
нысандар, сонымен қатар автомобильді көліктер болып табылады. Қалада
барлығы 90 кәсіпорын бар. Соңғы жылдары едәуір дамып отырған машина жасау
және метал өңдеу, энергетика, жеңіл тамақ өнеркәсібі, құрылыс материалдары
өнеркәсібі. Жаңа жамбыл фосфор зауытынан атмосфераға негізгі ластаушы
қоспалардан (күкірт диоксиді, азот диоксиді, көміртек оксиді) басқа, фосфор
ангидриді және фосфин сияқты айрықша заттар жіберіледі. Химпром ЖӨК
қаланың ауа бассейнін фосфор ангидридімен және фосфинмен ластайды.
Суперфосфат зауыты аммофосты, фосфат үш кальциін, күкірт қышқылын шығарумен
мамандандануда. Олардың өндірісі күкіртті және күкірт ангидридін, қатты
заттарды, фторлы сутекті, аммиакты, күкірт диоксидін бөліп алумен
жүргізіледі. Жамбыл ҚАЭС – қаланы электр қуатымен және жылумен қамтамасыз
ететін негізгі көзі – одан 8 км қашықтықта орналасқан. Негізгі отын табиғи
газ, ал резервтісі – мазут болып табылады. ҚАЭС барлық көздерінен
атмосфераға ластаушы қоспалар, сонымен қатар қатты заттар, газ тәрізді және
сұйық заттар, күкірт диоксиді, азот оксиді түсіп жатады.
Тараз қаласында атмосфераның диффузиялық ластануына әсер ететін маңызды
факторлар тек автокөліктер емес, одан бұрын фосфорлы минералдық
тыңайтқыштар өндіретін кәсіпорындар болып табылады. Желдің қала үшін
қолайсыз соғу бағыты солтүстік және солтүстік-шығыс жақтан баса соғуы болып
келеді, олардың салыстырмалы салмағы 30 %-құрайды, демек әр үшінші жағдайда
құбырлардан шығалырған зиянды заттар қаланың үстімен өтеді деген сөз.
Қоршаған ортаның зауыттардан шығатын зиянды заттармен ластануының негізгі
себептері дәстүрлі ауакүзеткіш іс шаралардың тиімсіздігі, технологиялық
регламенттің бұзылуы, жиі апаттық зиянды химиялық заттардың қоршаған
ортаның атмосферасына шығарылуы болып табылады.
Тараз өзінің қайтарымсыздық нүктесінен өтіп кеткен тәрізді, өйткені
соңғы бес жыл аралығында облыс орталығында атмосфераның ластану индексі
жеті бірлік шамасында тұрақты сақталуда. Ал ауа ластану индексі бестен
аспаған жағдайда ғана таза деп есептеледі.
Маңғыстау облысында атмосфералық ауаға үнемі зиянды заттар шығарылып
отыратын 82 нысан бар, соның ішінде 82 қалалық болып келеді[52].
Қоршаған ортаның жеке бір нысандарының ластануы халықтың денсаулық
жағдайына жағымсыз әсер етуі мүмкіндігі белгілі. Ақиқат жағдайларда адам
әртүрлі орталардан (су, ауа, топырақ, өсімдік) келіп түсетін ластаушы
заттардың кешенінің бір уақыттағы әсеріне душар болады. Бірқатар авторлар
қоршаған ортаны ластанудың көбейтінді көрсеткіштерінің олардың адамға әсер
ету ұзақтығының қосындысы бойынша бағалайды. Басқа жағдайларда ластанудың
жеке үлкендіктерінің судың, топырақтың, ауаның ШҰК-на қосылады. Зиянды
заттардың қауіптілік кластары бойынша қосынды есебімен, ортаның ластануының
халықтың денсаулығына қауіптілігінің деңгейін бағалау үшін гигиеналық амал
едәуір шүбәсіз болып келеді.
Берілген территориядағы адамдардың өндірістік қызметінің негізгі
түрлеріне жататындар: өндіру, көмірсутек шикізатын өңдеу және тасымалдау,
қалған қызмет салаларының барлығы ілеспелі болып келеді. Осы территория
үшін базалық болып табылатын антропогендік факторларды жинау да сәйкес
келеді. Қоршаған ортаға жеке бір антропогендік факторлардың әсері
өндірілетін шикізаттың құрамында көп мөлшерде күкіртті қосылыстардың,
шайырлардың, парафин мен ауыр металдардың қосылыстарының болуынан, сонымен
қатар бағыттас қабатты сулардың жоғары минерализациясынан күшейе түседі.
Газ өңдеуші зауыттың атмосфераға ластаушы заттарды шығаратын негізгі көздер
қатарына жататындар: технологиялық құрылғылар мен пештердің түтін
мұржалары; технологиялық құрылғылар мен тауар паркінің факельдік жүйелері;
өнеркәсіптік ғимараттардың желдеткін шахталары; дайын өнім қоймалары,
мұнайдың резервуарлы паркі, пропанның , бутанның тауар парктері.
Өскемен қаласы ерекше географиялық және геоморфологиялық жағжайда –
Ертіс пен Үлбі өзендерінің қосылу ауданында, олардың тау жүйесінен
жазықтыққа шыға берісінде, котловинада орналасқан. Котлавина тек
солтүстік–шығыс бағытында ғана ашық болып келеді, сондықтан қаланың
жағымсыз экологиялық жағдайына әлбетте әсер тигізеді, себебі өнеркәсіптік
кәсіпорындардың ауаға шығаратын токсиндік заттарының тарап кетуін
қиындатады, сонымен бірге көбінесе оңтүстік-шығыс және солтүстік батыс
бағытындағы желдерді тұтады. Қалада 100-ден астам өнеркәсіптік кәсіпорындар
жұмыс істейді, 50 мыңнан астам автомобилдер бар, олар күн сайын қала
атмосферасына 400 тонна зиянды қоспалар шығарады. Қаланың салынуының
бекітілген негізгі жаңа жоспарының болмауы қаланың перспективаға қарай
жоспарлы дамуына кері әсерін тигізеді. Одан басқа, қалалық басқарма жағынан
бақылаудың жеткіліксіздігі байқалады, оған дәлел онсыз да экологиялық
қауырт жағдайдағы аудандарға, өзендердің жағалауына, суы қорғалатын
жолақтарда, территорияның арнайы гидрогеологиялық ерекшеліктерін ешқандай
ескерілуінсіз экологиялық қауіпті кәсіпорындардың (автомай құятын орындар,
автотұрақтар және т.б.) тұрғызылуы. Бұған жасыл өсімдіктер отырғызу
басқармаларының орталықтандырылған құрылымдары мен қалалық ланшафттардың
байланыссыздығын, қоршаған ортаны қорғау, территорияны көгалдандыру мен
көркейту бойынша нормативті-құқықтық базасының жетілдірілмегендігін,
табиғатты қорғау іс шаралары бойынша жұмыстардың қаржыландырылуының
жеткіліксіздігін қосуға болады.
Өскемен қаласы атмосфералық ауаның ластануының деңгейі бойынша
Республиканың басқа қалаларымен салыстырып қарағанда 4-орында тұр. Қосынды
ластанулар деңгейі бойынша бұл қала көшбасшылар тобында, бұған қаланың
шегіне көптеген өнеркәсіптік нысандардың, соның ішінде энергия
өндіретіндерінің бой көтеруі, қалада көліктік ағындарының аса көп болуы
себеп болып отыр.
Өскемен қаласы Қазақстан Республикасының ең ірі индустриалдық
орталықтарының бірі болып табылады. Онда әртүрлі бағыттағы мықты
өнеркәсіптік кәсіпорындар жұмыс істеп және дамып жатыр. Өскемен қаласының
ең ірі табиғатты пайдаланушы кәсіпорындарына Казцинк ӨК МК ЖШС, ӨМЗ АҚ,
АЕS ӨК ЖЭЦ, ӨК ТМК АҚ, АЕS Согрин ЖЭЦ жатады.
Павлодар облысының атмосфераны ластаушы көздеріне мыналар жатады:
тұрмыстық өндірістік және көліктік мақсаттар үшін отынды жағу өнімдерімен
ластану, шаңды дауылдар мен өрттерден атмосфераға келіп түсетін ұшқын
бөлшектермен табиғи ластану. Атмосфераның ластануының негізгі көздері
өнеркәсіп, әсіресе энергетикалық құрылғылар және көліктік құрал-жабдықтар
болып табылады. Атмосфераға шығарылатын зиянды заттардың жартысынан көбі
осылардың үлесіне тиесілі.
Мықты жылу электростансалары (Екібастұз ГРЭС-1 және 2, Ақсу ГРЭС,
Павлодар ЖЭЦ-1, 2, 3 және т.б.) жыл сайын мыңдаған тонна күл мен күкіртті
ангидрид шығарады. Облыстың қалаларында әртүрлі қосылыстар түрінде
өнеркәсіптік өндірістің тозаңға айналған өнімдері үлкен көлемде кездеседі,
оның ішінде көмір жағу өнімдері басым келеді. Атмосфераны ластаудың өте
қауіпті көзі автомобильдік көлік болып табылады. Бір автомобиль бір жылда
600 – 800 кг көміртек оксидін, 200 кг шамасында жанбай қалған көмірсутек
және 40 кг шамасында азот оксидін шығарады. Автомобилдердің қалаларда көп
мөлшерде жиналуы атмосфераның көміртек тотыгымен, көптеген күрделі
органикалық қосылыстармен ластануының себебі болып табылады және ол адам
денсаулығына зиян келтіреді. Жердің жоғары жағында шоғырланатын иіс газының
көп мөлшерде болуы ерекше қауіпті болып табылады.
Көліктердің ауа бассейніне әсерінің рөлін бағалауда олардың әрекетінің
әртүрлі дәрежеде болатынын ескеру қажет. Осылайша перегондармен темір
жолының поезд құрамы жүргенде және тепловоздардың маневрлік жұмыстарынан
өнеркәсіптік кәсіпорындардың кіретін жолдарында тепловоздардың
пайдаланылған газдарымен ауа бассейнінің ластануы жүзеге асады. Әуе жолы
көлігінің әрекеті әуежай зонасында ұшақтардың қонуы мен ұшуы кезінде,
сондай-ақ олардың қозғалтқыштарын қыздырған уақытта байқалады. Атмосфералық
ауаны ластауда көліктік құралдардың ішінде көлемі өсім жатқан,
автокөліктердің үлесі ең үлкен болып отыр. Зиянды заттардың
автокөліктерден шығарылуы жер деңгейінде болып отырады және қаланың халқына
әсер етуші нысандарға тікелей жақын тұрады. Автомобилден шыгатын газдар
қаланың атмосферасына көміртек оксидін, көмірсутектері, альдегидтерді,
күйені, мырыш пен бенз(а)пирен қосылыстарын қосады. Бенз(а)пиреннің ауадағы
көлемі этиленделген бензинді пайдаланған кезде артады. Атмосфералық ауаның
қосымша ластануын көлемі өсіп отыратын автосервис кәсіпорындары (автотұрақ
АЗС және т.б.) жүзеге асырады. Егер автомай құю станцалары негізінен
қаланың шеткі аймағында жұмыс істейтін болса және көліктік магистралдарда
орналасса, онда автотұрақтар тұрғын массивтердің ішінде, кейде мектепке
дейінгі балалар мекемелерінің және мектептердің жанында орналасады.[53]
Осылайша, кез-келген ластаушы заттар, атмосфераға түскен соң, ластану
көзінен үлкен қашықтықтарға таралады, содан соң жер бетіне қатты бөлшектер,
тамшылар немесе химиялық қосылыстар ретінде қайтып оралады, ал олар арқылы
сулы кеңістіктерге өтеді. Осылардың салдарынан адамдарда әртүрлі
физиологиялық және анатомиялық ауытқулар туындайды.
1.4 Қоршаған ортаға химиялық заттардың әсерін бағалау
Экология және адам денсаулығы – өзекті мәселелердің бірі болып табылады
және қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының жұртшылығының назарын
тартуда. Ғылыми-техникалық революция, жағымды құбылыстардан басқа, адам мен
оның тіршілік ортасының арасындағы қайшылықтардың өршуіне алып келді.
Өнеркәсіптік өндірістің өсуі, ауыл шаруашылығының химиялануы және басқа да
антропогендік процестер экологиялық тепе-теңдікте түбегейлі өзгерістер,
бірқатар жағдайларда қайтымсыз өзгерістер енгізді.
Адамзат тіршілік әрекетінің барысында әртүрлі экологиялық жүйелерге әсер
ететіндігі сөзсіз. Мұндай, жиі қауіпті әрекеттерге батпақтарды құрғату,
ормандарды кесу, азон қабатын құрту, өзендердің ағысын бұру, қоршаған
ортаға қалдықтарды тастау жатады. Осындай әрекетімен адам тұрақты жүйедегі
қалыптасқан байланыстарды бұзады, бұл оның тұрақсыздануына, дәлірек
айтқанда экологиялық катастрофаға алып келеді. Бірақ орын алған адам мен
табиғат арасындағы қарым-қатынастағы қауіпті дисгармония ғылыми-техникалық
прогрестің міндетті анықтауышы емес. Сондықтан экологиялық жағдайды
зерттеу, сонымен қатар оның өзгерістерінің себеп-салдарының байланыстарын
зерттеу қазіргі уақытта көп қажет болып отыр.
Біздің планетамыз ұзақ уақыт бойы өсіп отырған антропогендік
ауыртпалықтарды көтеріп келді. Бірақ соңғы жылдары биосфераның, сондай-ақ
ғаламдық экожүйенің тұрақтылығының бұзылуы байқалуда. Табиғат қорларының
сарқылуы орын алып жатыр. Планетаның қайта жаңартылатын қорлары азаюда.
[54]
Жақын уақытқа дейін атмосфера СО2 мөлшерін игере алады деп пайымдалып
келді. Бірақ ХХ ғасырдың аяғында отынның қазба түрлерін жағу есебінен
биосфераға көміртек диоксидін шығару 6 млрд. тоннаға жетті. Соңғы 100 жыл
ішінде атмосферадағы СО2 концентрациясы 10%-ға дейін көтерілді және бұл
тек локальды деңгейде ғана емес, ғаламдық деңгейде көріне бастады. Бұған
биосфераның табиғи тұрақтылығынан асатын антропогендік әрекеттердің мөлшері
дәлел болып отыр. Егер шектеулер болмаса, XXI ғасырдың екінші онжылдығына
қарай СО2 шығару 9,4 млрд. тоннаға жететінін есептеулер көрсетіп отыр.
Сарапшылардың ойынша, атмосфераға көміртек диоксидінің антропогендік жолмен
түсуі өсе берсе Жердегі температура әр 10 жыл сайын 0,3 градусқа дейін
жоғарылап отырады. [55]
Қоршаған ортаға көміртек оксидтерінің, күкірттің, азоттың техногендік
келіп түсуі, әлбетте отынды (көмір, мұнай, газ) жағумен байланысты.
Техногендік көздер атмосфераның заманауй құрамының қалыптасуында
айтарлықтай үлес қосады. [56]
Заттардағы ауыр металдар (сынап, қорғасын, кадмий, мырыш, мыс, мышьяк)
әртүрлі өнеркәсіптік өндірістерде кеңінен пайдаланылады, сондықтан, тазарту
іс шараларына қарамастан, өнеркәсіптік ағын сулардағы ауыр металдар
қосылыстарының мөлшері өте жоғары. Бұл қосылыстардың үлкен массасы
атмосфера арқылы мұхитқа түседі. Жер шарында антропогендік әрекеттермен аз
қозғалған бір континент бар, - ол Антарктида. Солай бола тұра қазіргі
уақытта тіпті ол да таза континент деп есептелінбейді, оған себеп
антропогендік сипаттағы тікелей және жанама ластанулар болып келеді.
Антарктикада адамның болуы отынды жағу, қоршаған ортаға қалдықтарды тастау
және жаман суларды төгу салдарынан атмосфераның ластануына алып келеді.
Бұдан басқа, ауыр органикалық ластаушы заттар, соның қатарында
полициклдік ароматты көміртекті сутек (ПАК), Оңтүстік жартышардың
тропикалық және қоңыржай аймақтарынан улкен қашықтыққа көшіріледі. Жер
бетіне түскеннен соң олар қайта атмосфераға оралып, өзінің миграциясын
жалғастыруы мүмкін. [57]
Топырақ қабатын Жердің биосфера, гидросфера және атмосфера қабаттарының
ара-қатынасын реттеудің күрделі механизмі деп айтуға болады. Қазіргі
уақытта антропогендік ауыртпалықтардың қарқындылығы топырақты зерттеуде
едәуір қатты бақылануда. Бірақ мұнымен қатар топырақ әрекет етуші нысаны
ретінде ғана емес, белгілі бір орталардың ластаушы көзі болып табылады және
адамның денсаулығына жағымсыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1 Урбанизацияланған аймақтардың қоршаған ортасының жағдайына әртүрлі
химиялық заттардың қауіптілігі мен әсерінің сипаттамасы ... ... ... .. 9
1.1 Урбанизацияланған аймақтардың топырақ қабатының жағдайына әртүрлі
химиялық заттардың әсерінің 9
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Урбанизацияланған аймақтардың ауыз су және үстіңгі қабаттағы су
жағдайына әртүрлі химиялық заттардың әсерінің 14
сипаттамасы ... ... ... ...
1.3 Урбанизацияланған аймақтардың атмосфералық ауа жағдайына әртүрлі
химиялық заттардың әсерінің 17
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4 Адам мен жануарлардың денсаулығына әсер ететін ауыр металдардың
әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
... ... ... ... ... ... ...
2 Зерттеудің материалдары мен 31
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Топырақ сынамаларындағы ауыр металдарды анықтау 31
әдісі ... ... ... ..
2.2 Топырақ сынамаларындағы ауыр металлдар құрамын анықтау ... ... 33
2.3 Топырақ сүзінділеріндегі ауыр металдардың атомдық-абсорбциялық
анықтамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
... ... ... ... ...
3 Теміртау қаласының қоршаған ортасының санитарлық-гигиеналық
бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
3.1 Теміртау облысының топырағының ластануының экологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3.2 Теміртау қаласының топырағының ластануының ретроспективтік
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3.3 Теміртау қаласының топырағының ластануының өз зерттеулерімнің
мәліметтері бойынша сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Пайданылған әдеиеттер 51
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
Белгілеулер мен қысқартулар
ДДБ – Дүниежүзілік Денсаулық сақтау Бірлестігі
МемСТ – Мемлекеттік стандарт
СИ – Сенімхат интервалы
МСЭБКД – Мемелекеттік санитарлық-эпидемиялық бақылау комитетінің
департаменті
АЛИ – Атмосфераның ластану индексі
АЛИ5 – Бес көрсеткіш бойынша атмосфераның ластану индексі
ИЗВжалпы – Судың ластануының жалпы индексі
ИЗВт.м. – Судың ауыр металдармен ластануының индексі
МСЭБК – Мемелекеттік санитарлық-эпидемиологиялық бақылау комитеті
ККБ – Кешенді көпөлшемді бағалау
ШК – Шағын кәсіпорын
ҒТБ – Ғылыми-техникалық бағдарлама
БАҚ – Біріккен акционерлік қоғам
ОСЭСО – Облыстық санитарлық-эпидемиологиялық сараптама орталығы
ШҰК – Шектелген ұйғарынды концентрация
ШҰКмбр – Максималды бір реттік шектелген ұйғарынды концентрация
ШҰКот – Орташа тәуліктік шектелген ұйғарынды концентрация
ЛБП – Ластануды бақылау пункті
РГП – Республикалық Мемлекеттік кәсіпорын
СанЕж-еН – Санитарлық ережелер және нормалар
ӘГМ - Әлеуметтік-гигиеналық мониторинг
ТЭЦ – Жылу электр стансалары
Ш.б – Шартты бірлік
СЭСО – Санитарлық-эпидемиологиялық сараптама орталығы
КО – Көміртегі оксиді
НСО3 – Суда еріген көмірқышқыл газы
Р2О5 – Фосфор оксиді
pH – Сутегі көрсеткіші
ZC – Топырақтың ластану индексі
ӨБ – өндірістік бірлестік
Кіріспе
Өзектілігі. Адамдардың денсаулығын сақтау, өлім деңгейін азайту және
өмірдің ұзақтығын жоғарылату кез келген әлеуметтік бірлестіктің
өміршеңдігінің негізі болып табылады. Тіршілік ортасында техногендік
жүктеменің жоғарылауы, халықтың денсаулығына жағымсыз әсерінің қауіптілігін
төмендету бойынша ісшараларды зерттеудің және жетілдірудің қажеттігін
ұсынады [1, 2, 3, 4].
Қазақстанда берілген мәселердің жиынтығы мемлекеттік стратегиялық және
жоспарлы құжаттарда, сондай-ақ, денсаулық сақтау Министрлігінің 2010-2012
жылдар аралығындағы Урбанизацияланған территориялардың халқының
денсаулығына экологиялық факторлардың әсері атты ғылыми-техникалық
бағдарламасында бейнеленеді. Сонымен бірге халықтың саулығы үшін
экологиялық қатерді бағалау әдістемесі едәуір тиімді аналитикалық құрал
ретінде қарастырылады, қоршаған ортаның нақты немесе потенциалдық ластану
нәтижесінде халыққа келеңсіз әсерлерінің даму мүмкіндігі туындайды,
өнеркәсіптік кәсіпорындарға және басқа да қауіпті зоналарға жақын
орналасқан урбанизацияланған территорияларда өмір сүрудің қауіпсіздігіне
негіздейді. Республикада жеткілікті дәрежеде антропогендік әрекеттен
халықтың денсаулығына қауіптілігіне баға беретін номативті-әдістемелік
базасы құрылған [5, 6].
Соңғы онжылдықтарда ынтымақтастық елдерінің ғылымы экологиялық қатерді
бағалау әдістемелерін қолдануда жетерліктей тәжірибе жинады. 90-жылдарда
қоршаған ортаның сапасын меңгеру және табигатты пайдалану бойынша
Бағдарлама шеңберінде бір топ жетекші ресей ғалымдарының (7( Гарвард
университетінің халықаралық даму Институтының ғалымдарымен бірге, қатердің
көлемдік бағасын атмосфералық ауаның ластану мониторингінің жүйесіне
енгізудің, халықтың саулығы үшін қатердің факторлары мен оны төмендетудің
экономикалық тиімді ісшараларының приоритетті бағыттарын сәйкестендірудің
күрделі мәселелері шешілуде (8(.
Экологиялық қатерді бағалаудың нәтижелері тіршілік ортасының сапасын
және халықтың саулығын меңгеру тәжірибесінде, берілген әдістемені
қолданудың перспективасын көрсетті. Денсаулықтың қатерлерін бағалау бойынша
жұмыстарын дамыту, амалдардың үйлесімділігі және шараларды сәйкестендіру
мәселелері Қатерді бағалау бойынша ғаламдық диалог қатерді бағалау
бойынша халықаралық конферецияда ЕС қамқорлығымен талқыланды (9(.
Халықтың денсаулығын меңгеруде экологиялық қатерлердің әдістемесін
қолдану сферасын кеңейту қазіргі байлықты өндірудің заманында үнемі қатерді
өндірумен қатар жүреді, сондай-ақ табиғи орта үшін жағымсыз салдары бар
және тұрмыстық және басқа әрекеттердің жағымсыз әсерінен, табиғи және
антропогендік сипаттағы төтенше жағдайлардан туған оқиғаның болу
ықтималдығы түрінде анықталады [10, 11(.
Техногенді және социогенді қатерлермен зақымданған кеңістік құрылады,
олардың көздері қолданыстағы өнеркәсіптік кәсіпорындар, автомобиль
көліктері, солайша бұрын енгізілген ластанулардың нысандары немесе бұрынғы
экологиялық шығын болып табылады. Олар бірлесе экологиялық қатер құрайды
және экономиканың құрылысының даму шамасымен өзгереді. Осы жағдайда
өнеркәсіптік нысандардың және селитебтік территориялардың орналасуы бойынша
табиғатты қорғау басқармасын ұйымдастыруда, аймақтарды дамытуды
жоспарлауда, жоспарлы шешімдер қабылдауда қатерлерді бағалау және
қатерлерді меңгеру сұрақтары қойылады [12, 13].
Соңғы жылдары Қазақстанда урбанизацияланған территорияларда өмір сүретін
халықтың денсаулық жағдайы нашарлап барады, оның қоршаған ортаның
ластануының антропогендік, және бірінші кезекте химиялық факторларының
жағымсыз әсерімен байланысты екендігі сөзсіз (14,15(. Осыған орай, іргелі
гигиеналық зерттеулер жаңа бағытқа ие болды, ол қоршаған ортаның
факторларының өзгеруінің сандық байланысын анықтау.
Қазіргі таңда топырақтың ауыр металдармен ластануы кең таралған.
Топырақтың антропогендік өзгерісі үрдісінде олардың технологиялық
қалдықтармен ластануы маңызды рөл атқарады. Ластаушы заттардың негізгі
тобын ауыр металдар құрайды, олардың негізгі бөлігі индустриалдық
кәсіпорындардың шығарылымдарымен тропосфераның төменгі қабаттарына түсіп,
аэралдық жолмен көшіп-алмасып, топырақтың беткі қабаттарына шөгеді.
Кеңістіктегі ластаушы металдардың жайғасуы өте күрделі және көптеген
факторларға байланысты болады. Алайда кез - келген жағдайда да топырақ ауыр
металдардың техногендік бөлігінің басты қабылдаушысы және жинақтаушысы
болып табылады. Топырақтың ауыр металмен өнеркәсіптік ластануының кез
келген түрі өсімдік және жануарлар ағзалары ұзақ уақыт бойы бейімделген
бастапқы табиғи шоғырлануымен салыстырғанда металдың шоғырлануының артуымен
бағаланады3-5. Нақты жағдай топырақтың құрамының күрделілігінен және
шашырау жағдайындағы металдың әр түрлі сипатта болуымен қиындай түседі.
Топырақ елеулі дәрежеде, өсетін өсімдіктің микроэлементтік құрамын
айқындайды, сонымен қатар қала топырағы үлкен өзгеріске ұшыраған. Қазіргі
кезде ауыр металдардың топырақта жинақталуын және олардың қоректік тізбек
арқылы ауысуын зерттеу маңызды мәселелердің бірі болып табылады, себебі
олар барлық тірі ағзаларға, оның ішінде адамдар ағзасына ұзақ уақыт бойы
уытты әсер етеді.
Экономикалық тұрғыда дамыған елдерде соңғы онжылдықтарда адамзат
денсаулығының жағдайы елеулі дәрежеде озгерді. Ғылыми-техникалық прогресс
жағдайларында өнеркәсіп жедел өсуде. Бұл жағдай өз кезегінің урбанизация
үрдісін тудырады.
Қазіргі жағдайларда адамның қоршаған ортамен өзара қатынасының күрделі
және жиірек қарама-қарсылық сипаты ерекше мағыналы болып келеді. Қалалар
мен қалалық тұрғындар саны өсуі – заңдылық үрдіс. Ол тұрғындар, өндірістік
қаражаттар, қоғамдық байлық, өкімет пен мәдениеттің кеңістіктік шоғырлануы
болып жатқан қалаларда өңдірістік күштерді тиімді дамытуға және кадрлық
ресурстарды орынды пайдалануға мүмкіндік береді.
Қалалардағы адам экологиясына тән нәрсе – бұл табиғи экологиялық
факторлардан оқшаулану болып табылады. Қажетті мөлшерде өсімдіктер, тірі
топырақпен, сумен қамтамасыз етілген. Адамның биологиялық табиғаты мен оның
табиғатқа қарсы іс-әрекетінің нәтижелері арасындағы қайшылық, әсіресе қала
жағдайында шиеленісе туседі.
Қала ортасы адамның басты сапасы- оның денсаулығына қолайсыз әсер етеді.
Атмосфераның, судың, азық-түлік өнімдерінің кунделікті қажетті заттардың
өнеркәсіп пен транспорттың қалдықтарымен ластануы, электромагниттік өріс,
вибрация, зиянды әрекеттердің кеңінен таралуы – осылардың барлығы қосылып
адамның денсаулығын нашарлатады.
Жұмыстың мақсаты: урбанизацияланған территорияларда тұратын халықтың
өмір сүру ортасының экологиялық ахуалын бағалау, қоршаған ортаның
нысандарының ауыр металдармен ластану деңгейін анықтау.
Міндеттер:
1. Теміртау қаласының урбанизацияланған территорияларындағы қоршаған
орта факторларына экологиялық баға беру.
2. Теміртау қаласының тұрғындарының нақты экологиялық ауыртпалығын
негіздеу.
1 Әдебиеттерге шолу
1.1 Урбанизацияланған аймақтардың топырақ қабатының жағдайына әртүрлі
химиялық заттардың әсерінің сипаттамасы
Адам экологиясы мәселелері факторлардың күрделі кешенінің әсерімен
шартталған, оның ішіне жаңа техникалар мен технологиялар, заттектер мен
композициялар жасап шығарумен бірге жүретін, адамның техногендік қызметі де
кіреді. Олардың өндірісін ұйымдастыру қоршаған ортаның ластануына әкеліп
соғады. Бұл антропогендік ластанулар табиғаттың қолайсыз факторларымен
бірге халықтың денсаулығына және науқастануына айтарлықтай әсер етеді.
Қазіргі уақытта қоршаған ортаның өзгерулері сапалы жаңа деңгейге шықты.
Өнеркәсіп пен көліктің дамуы, өндірістің және энергия жұмсаудың үлкейюі,
урбанизация және қалалардың өсуі, территориялық өндірістік кешендерді құру
қоршаған ортаның аймақ тұрғындарының денсаулық жағдайына және науқастануына
тікелей әсер етеді. [16].
Бұрынғы ССРО ортақ халық шаруашылығы шеңберінде құрылған кешеннің
Қазақстан территориясының кеңістіктік ұйымы факторлардың үйлесімділігімен
шартталған, олардың ішіндегі ең маңызды дегендері: ішкі қажеттіліктерді
қамтамасыз етуге және экспорттық мүмкіншіліктерді жүзеге асыруға ерік
беретін әртүрлі және бай минералды-шикізаттық база; алуан түрлі аграрлық
өнімдерді шығаруға мүмкіндік беретін аумақты жер ресурстары және табиғи
климаттық ерекшеліктердің әртүрлілігі; қалалардың сирек торлануы және
халықтың төмен тығыздығы, шекараға шектес аймақтардың басымдылығы; нашар
дамыған инфрақұрылым (көліктік, өндірістік, әлеуметтік), әсіресе шалғайдаға
аудандарда; мемлекеттің жалпы территориясындағы нашарлаушы экологиялық
жағдай.
Бұл факторлардың әсері Қазақстанның кеңістігін дифференциялайды.
1990-2008 жылдардың кеңістігінің дамуының трендтерінің дәлеледеуінше
дамудың деңгейі мен динамикасы бойынша агломерациондық әсер түріндегі
бәсекелес артықшылыққа ие, мұнай және газбен жоғары дәрежеде қамтамасыз
етілген, едәуір ұтымды гографиялық жағдайға ие аймақтар озып тұр.
Қазақстанның жағымды (Атырау облысы) және жағымсыз аймақтарының (Жамбыл
облысы) аралығындағы аймақтық жалпы өнім бойынша үзілу 9-10 ретке дейін
құрайды. Қазақстанның он алты аймағының төртеуі (Алматы, Астана, Атырау
және Қарағанды облысы) еліміздің ЖІӨ (жалпы ішкі өнім) 50%-ын қамтамасыз
етеді. Осы аймақтарда негізгі инвестициялар және экономиканың басқа қорлары
жинақталған. Сонымен қатар, Қазақстанның барлық аймақтары экономикалық
өсуді көрсетеді, дегенмен парадоксальдық жағдай орын алды – жалпы
экономикалық өсуде, өкінішке орай, оның дамуы жүрмей тұр (17, 18, 19(.
Мемлекеттің дамуы үшін тұрақсыздықтың факторына жағымсыз экологиялық
жағдайды жатқызуға болады. Қолда бар ООН бағаларымен, еліміздің 75 % - ға
жуық территориясы экологиялық дестабилизацияға душар болған. Сумен
қамтамасыз ету, шөлдену, тарихи ластанулар, қоршаған ортаға жоғары
эмиссиялардың, қалдықтардың жиналуы мәселелері қойылып отыр [20].
Жартылай құрғақ және құрғақ аудандардағы адамның әрекетінің нәтижесінде
болып жатқан жерлердің шөлге айналуы болмаған көлемдерге жетті. Сол шақта,
Жердегі барлық тіршілік құрлықтың бетін жауып жатқан тұрақсыз қабат
топыраққа тәуелді. Бұл асыл қабат, ғалымдардың есебі бойынша, біздің
планетамыздың ең жас бөлігі болып табылады, ұзақ уақыт және қиын
қалыптасады, бірақ сенбестей жылдамдықпен күйреуі мүмкін. Топырақтың
бірнеше сантиметр қабатының түзілуіне жүздеп жылдар кетеді, алайда тиімсіз
пайдалану салдарынан ол бар болғаны 1 жылда желмен ұшып және сумен шайылып
кетуі мүмкін. Шөлге айналумен күрес әсіресе Қазақстанда өзекті мәселе болын
табылады, онда экологиялық кедей аймақтардың болуымен қатар, топырақтың
тұрақсыздығы, өсімдіктердің жұтаңдығы, кенет өзгеретін климат тән, ал
антропогендік әсерлер шөлге айналуды көп ретке жылдамдатады. Қазақстанда
жердің 66 %-зы шөлге айналу барысында қозғалған; тың жерлерді бастырмалата
игеру нәтижесінде егістік жерлер 30 %-ға жуық гумус жоғалтты; пайдалы
қазбаларды өндіру де зиянсыз емес; көптеген аймақтарда топырақтың тұздануы
және құнарсыздануы орын алды. Нәтижеде мұның бәрі жайлаулардың
дегадациясына, өсімдік және жануар әлемінің генофондын жоғалтуға, оған қоса
бірқатар экологиялық ауыртпалыққа алып келіп, халықтың өмір сүру жағдайын
және денсаулығын едәуір нашарлатты. Ғалымдардың пайымдауынша, Қазақстанның
топырағының деградациясының деңгейі бойынша дүние жүзінде бірінші орында
екен. Бүгінгі күнде Қазақстанның экологиясы үшін мұнай байлықтарды белсенді
түрде иеленіп жатқан трансұлттық компаниялардың әртүрлі іс-әрекеттері
ерекше қауіпті болып тұр [21, 22, 23].
Су және атмосфералық ауамен салыстырғанда, топырақ техногендік
ластанудың едәуір обьективті және тұрақты индикаторы болып табылады.
Топырақ ластаушы заттар мен олардың үлестірімінің деңгейін анық көрсетеді
[24, 25].
Адам жер қабығының өміріне белсендірек араласып, ене бастайды, қуатты
рельефтүзуші факторға айналады. Техниканың дамуы оған жердің қыртысын қатты
өзгертуге мүмкіндік берді, рельефтің жаңа формалары (белестер, ойлар,
шұңқырлар, адырлар және т.б.) құрылды. Адам пайдалы қазбаларды өндіргенде
жердің қыртысына едәуір қатты әсер етеді. Әсіресе қоршаған ортаға қатты
пайдалы қазбаларды өндірудің ашық тәсілі теріс әсер етеді.
Тау қазбаларына бос жыныстардың үйінділері (террикондар, ұсақ түрі)
ілесіп жүреді, құнарлы топырақтың үлкен алаңдары айналымнан шығарылды, олар
өнеркәсіптік және тұрмыстық қоқыс тастайтын жерлермен алмастырылды [26,
27].
Заманауй өнеркәсіптерден биосфераға әртүрлі қалдықтар тасталынады, олар
қатты болуы да мүмкін, көлемі 20-30 млрд.т дейін жетеді және 50% - ы
органикалық болып келеді, оның ішінде едәуір қауіптілері сынап, қорғасын,
кадмий, мышьяк, селен, фтор. Топырақтың ауыр металдармен ластануы көмірді,
мұнайды, жанғыш сланцтарды пайдаланумен көбірек байланысты. Қорғасынның
топыраққа түсуіне автокөліктердің пайдаланылған газдары (жылына 250 мың.т.)
себеп болады. Сынап, қорғасын, кадмий жоғарғы гумустық қабатта жақсы
кідіреді және жеңіл азгумустық және қышқыл топырақтарға еркін көшеді.
Фтор, мырыш және мыс бейін бойымен оңай жылжиды [28, 29].
Теміртау қаласы Қарағанды облысының ірі өнеркәсіптік орталығы –
оңтайландыру заңы бойынша өнекәсіптік алыптылықтың үлгісі. Қаланың тұрғын
үйлері өнеркәсіптік кәсіпорындармен қысылған, олар күшті қоршаған ортаны
ластаушы көздер болып табылады. Қаланың топырақ-грунттары техногенді-
өнеркәсіптік ластану нәтижесінде токсиндік элементтердің бүтіндей бір
кешенінің болуымен сипатталады. Ерекше қауіптісі сынап болып келеді, оның
көлемі Карбид ӨО территоясындағы және тұрғын кварталдарының жанаспа
ауданындағы топырақтарда 12 ЖҰК дейін жеткен [30, 31].
Ластанудың негізгі көздері: металлургиялық, химиялық, цементтік
кәсіпорындар және т.б. өнеркәсіптің салалары, олар жер ресурстарына әсерін
тигізеді. Жер ресурстарының өндірістері мен кәсіпорындарының зиянды
заттарының қоршаған ортаға шығарылуы көбейіп келеді, ірі өнеркәсіптік
орталықтардың (Қарағанды және Теміртау қ-ы) айналасындағы тоқтаусыз ластану
зоналары бұган себеп болып отыр және топыраққа химиялық компоненттердің
(қорғасын, мырыш, хром, молибден, мышьяк, сынап және т.б) кешенді әсерімен
сипатталады. Экологиялық мәселелердің өсуіндегі негізгі фактор ретінде
жоғарыда айтылған салалардың зерттелуші территорияларының геожүйесінің
элементтерінің, антропогендік ауыртпалықтардың, суммациясының әсерін айтуға
болады (32(. Жер ресурстарының қоршаған ортасына әсер ететін негізгі
техногендік факторларына мыналар жатады: қалалық және ауылдық елді
мекендер, тау-кен қазушы өнеркәсіптер, қара металлургия және оған сәйкес
инфрақұрылым. Олардың табиги ортаға әсері кешенді сипатта болады және
негізінен рельефтің бұзылған жерлерінде, топырақтың табиғи жағдайында,
биоттарда және т.б. айқындалады. Бұл Қарағандының көмірінің үлкен масштабта
игерілуімен және қоршаған ортаға ұйғарынды нормадан асатын және жоғары
биологиялық белсенділік қасиетке ие хлорорганикалық пестицидтердің, ауыр
металдардың, фторлық және фосфорлық қосылыстардың түсуімен түсіндіріледі
[33].
Тараз қаласында шиеленіскен экологиялық жағдай халық шаруашылығындағы
қателіктермен, бірінші кезекте химиялық өндірістердің және суармалы
жерлердің қалыптыдан ұлғая өсуімен алдын ала анықталған болатын.
Облыстың оңтүстік-батыс бөлігінде табиғи кешендердің негізгі ластанулары
фосфориттерді қазып өндірумен және өңдеумен байланысты. Қаратау-Жамбыл
өнеркәсіптік кешенінің өндіріс қалдықтары ерекше биохимиялық провинция
құрды, оның шекаралары анық белгіленбеген (34(.
Фосфорлы тыңайтқыштарды өндіргенде қоршаған ортаға әртүрлі фосфорлы-
органикалық қосылыстар және бірқатар металдар бөлінуі мүмкін. Сонымен бірге
органикалық қосылыстар топырақта және суда микробиологиялық процестердің
есебінен қарқынды түрде шіриді. Ал металдар топырақта ұзақ уақыт қала
береді, сондықтан қаладағы және қала маңындағы территориялардағы
топырақтағы металдардың болуын анықтау өнеркәсіптік кәсіпорындардың
қоршаған ортаға тигізген әсерінің сипаты болуы мүмкін (35(.
Тұрғын зоналардың фосфорлы зауыттарға дейінгі ара қашықтығына,
метеорологиялық жағдайларға байланысты қаланың тұрғын зоналары әртүрлі
деңгейде форфорлы қосылыстармен және фтормен ластанған [36].
Жамбыл биогеохимиялық провинциясы келесі бейнеде сипатталады: қоршаған
ортаның едәуір көп антропотехногендік ластануы Тараз қаласының орталық және
оңтүстік-шығыс селитебті зоналарын және ластану көздерінен 10 км аралықтағы
оңтүстік-батыс бағытындағы жерлерді қамтиды. Ластанудың төтенше қауіпті
дәрежесіне қаланың солтүстік-батыс, оңтүстік шығыс және солтүстік-шығыс
селитебтік зоналарының қоршаған ортасы, ластану көзінен 10 – нан 50-75 км-
ге дейінгі аралықтағы оңтүстік-батыс бағытындағы жерлер және қалған
румбалар бойымен 10 км аралықтағы жерлер душар болған; ластанудың қауіпті
дәрежесіне биогеохимиялық провинцияның ластану көзінен 100 км аралықтағы,
басым желдердің оңтүстік-батыс бағыты бойынша қоршаған ортасының ластануы
жатқызылған.
Фосфорлы минералдық тыңайтқыштар өндіру бойынша зауыттың жұмысын қалыпқа
келтіру кезеңінде (2000-2004 жж.) қоршаған ортаның жағдайының күрт
нашарлауы байқалады. Қаланың оңтүстік батыс тұрғын үй зонасында экологиялық
жұтау зонасы қалыптасады (102,9), ал қаланың қалған басқа тұрғын үй
зоналарында қоршаған ортаның төтенше қауіпті ластану дәрежесі қалыптасады,
олар қаланың бұл тұрғын үй зоналарының халқының демографиялық жағдайының
және денсаулығының күрт төмендеуіне әкеліп соғады.
Өскемен қаласының территориясы әлсіз және біршама әлсіз қарама-
қарсылықтың геохимиялық аномалиясын білдіреді, химиялық элементтердің
аномалияның ортасына қарай өсуші көлемі Қазмырыш УК МК, УМЗ, УК ТЭЦ
өнеркәсіп алаңының жағдайымен сәйкес келеді.
Бұл ластаушы заттардың келіп түсуінің негізгі көздері осы
кәсіпорындардың өндіріс алаңдарының территориясында орналасуының айғағы
болады [37].
Облыстың топырақ қабаты мырыштың, мыстың, марганецтің, кадмидің,
қорғасынның, мышьяктың қосылыстарымен ластанады. Топырақтардың ластануының
көпжылдық зерттеулерінің мәліметтері бойынша облыстың сібір шығыс бөлігінде
Шығыс-Казақстан биогеохимиялық провинциясы бөліп шығарылды, ол жер бірқатар
ауыр металдардың айтарлықтай техногендік жиынтығымен сипатталады. Аномальды
алаңдар Шемонаихин, Глубоков және Зырянов әкімшілік аудандарының
территорияларын қамтиды. Ластанған территориялардың жалпы көлемі 30 мың
шаршы километрге жетеді. Топырақтардың техногендік ластануы қалалардың
территорияларында ерекше айқындалған. Өскемен, Семей, Риддер қалаларының
территорияларының едәуір бөлігі ШҰК асатын концентрациялы ауыр металдармен
ластанғандығы анықталды, ал жалпы жиынтығы 16-дан асатын алаңдар қалалардың
көп бөлігін алып жатыр [38].
Ұзақ уақыт аралығындағы Екібастұз қаласының табиғи ортасының ластануының
жалпы көрінісі топырақтардың жоғарғы қабатының химиялық құрамының өзгеруін
бейнелейді, олар атмосферадан түсетін шаң түріндегі және ауыр газтәрізді
қосылыстармен байытылады, осыдан келіп ореолдар мен ластану бөлімшелері
пайда болады. ЖЭС-нан шығатын заттар, карьерлердің шаңы және ашық
қазылатын жыныстардың үйінділері ластанудың жетекші көздері болып табылады,
қорғасынмен ластануда автокөліктер елеулі рөл атқарады. Басымдылық
көрсететін ластаушы элементтер қорғасын, мырыш, сынап, стронций болып
табылады [39].
Ақтау қаласының мұнайгаз кешенінің кәсіпорыны топырақтың құрылымын
бұзуда және оларды әртүрлі химиялық қосылыстармен ластауда жетекші орын
алып тұр. Жерлердің ластануы мен бұзылуының көзі мен себептеріне мыналарды
жатқызуға болады: қирату әсері жоғары, қуатты бұрғылау және құрылыс
техникаларын пайдалану; шикізатты тасымалдау үшін магистрал жүйелерінің
өте ұзындығы; кәсіптік құрал-жабдықтың, көлік саймандарының апатсыз
пайдалану сенімділігінің төмендеуі; мұнайлық және бұрғылау шламының
түзілуі; бастапқы шикізаттың құрамындағы күкіртті сутектің көп мөлшерде
болуы; мұнай тасқындары [40].
Топырақтың мұнайхимиялық ластанулары барлық қолданыстағы мұнайгаз кен
орындарының, ішкі кәсіптік және магистралды мұнай құбырларының аумақтарында
белгіленген, сонымен қатар табиғи шикізат қорларының тиімсіз игерілуімен
байланысты болып табылады.
Ластану кен орындарымен жасалатын жұмыстардың барлық кезеңдерінде жүріп
жатады, іздеу мақсатындағы бұрғылаудан бастап, мұнай газ өндіретін
ұңғымаларды салу, шикізатты пайдалану мен тасымалдау және оларды сақтау
жағдайларымен аяқтайды. Сонымен бірге ластанудың негізгі көздері мұнай мен
минералданған кәсіптік ағынды сулар, бұрғылау қоқысы, бұрғылау
ерітіндісінің дегазаторлары, әртүрлі технологиялық қалдықтар, мұнайлық және
дизельдік газдар.
Каспий маңы аймағындағы ауыр металдар тығыздығы 5 гм3 асатын химиялық
элементтер тобы түрінде болады. Олардың қатарына жататындар: мырыш, мыс,
кобальт, қорғасын, кадмий және т.б. Олар ағзаның ферментативтік
белсенділігінің төмендеуін тудыратын канцерогендік және мутагендік
элементтер бар, топырақты ластаушылардың қауіптілігінің 1-ші және 2-ші
класына жатады.
Атырау облысының мұнайгаз кешенінің кәсіпорындары топырақтың үстіңгі
қабаттарының және құрылысының бұзылу процестері, сонымен қатар
топырақтардың әртүрлі химиялық қосылыстармен ластануы бойынша жетекші орын
алады. Топырақтың мазуттануы түріндегі жерлердің техногенді ластануы 1,3
млн га асатын аумақта ұйғарынды, кейбір мұнай кәсіптерінде ол 10 м
қалыңдыққа жетеді.
1.2 Урбанизацияланған аймақтардың ауыз суы мен үстіртін суларының
жағдайына әртүрлі химиялық заттардың әсерінің сипаттамасы
Адам қауымдастығының, өнеркәсіптік өндірістің, мұнайды, газды және басқа
энергия көздері мен пайдалы қазбалар өндіру және тасымалдау бойынша
жұмыстардың нітижесінде сәтсіз экологиялық жағдай қалыптасады, өнеркәсіптік
апаттардан, зиянды заттардың ағуынан, шығарылуынан немесе атылуынан,
өндірістен және басқа да адам әрекеттерінен топырақтың ластануы жүзеге
асады.
Нәтижеде урбанизацияға ұшыраған және өнеркәсіптік территорияларда,
сонымен қатар басқа да ластанған жерлерде төселген су құбырлары әртүрлі
адамға зиян келтіретін химикаттардың әсер етуіне тап болады.
Ауыз сумен қамтамасыз ететін жүйелер жағдайында өтіп кеткен химикаттар
құбырларға немесе құбырлардағы суға әсерін тигізуі мүмкін [41].
Ауыз судың иісі мен дәмінің өзгеруіне сенуге болмайды, өйткені көптеген
химиялық заттар ондай белгілердің пайда болуынан көп уақыт бұрын
канцерогендік әсер туғызады. Ауыз судың төмен сапалы болуы және басқа да
жағымсыз экологиялық қасиеттер санитарлы-гигиеналық және медицина-
демографиялық зардапқа алып келеді [42].
Қазіргі замандағы халықты сапасы жақсы сумен қамтамасыз ету жағдайлары
ауыз сумен жабдықтау көздерінің қарқынды химиялық және микробиологиялық
ластануы, ауыз судың су дайындаудың прогрессивтік технологияларын енгізу
деңгейінің төмендігінен, су таратушы тораптардың жағдайының нашарлап бара
жатқандығынан өзекті гигиеналық, ғылыми техникалық және әлеументтік мәселе
болып отыр [43].
Ауыз судың сапасының қанағаттандырарлықсыз болуының негізгі себептері
сумен жабдықтау көздерінің ластануы, су көздерінің санитарлық қорғау
зоналарының болмауы немесе олардың лайықсыз жағдайда болуы, су құбырларында
тазартқыш құрылғылардың және зарарсыздандырғыш қондырғылардың болмауы, су
құбырлары мен су таратушы тораптардың қатты тозуы, жоспарлы күрделі жөндеу
жұмыстарының жүргізілмеуі, нашар өндірістік бақылау, тұрақсыз материалды-
техникалық база [44]. Техногендік апаттар ерекше орында тұр. Жыл сайын су
құбырларындағы және кәріз жүйесіндегі апаттар саны артып келеді.
Қолданушының су құбырынан келетін суында, әдетте ластанудың үш түрі
кездеседі:
- табиғи және антропогендік кірлер (кальций, магний, марганец, мыс),
олар тазартушы құрылғыларда тұтылмайды;
- тазарту барысында суға қосылатын ингредиенттер (көбірек хлор,
алюминий);
- суды тасымалдау кезінде жиналатын кірлер (темір және т.б.) [45].
Суға материалдардан қорғасын, кадмий, мышьяк сияқты жеке токсиндік
элементтер көшуі мүмкін.
Табиғи жағдайда, сонымен қатар су тазартқыш құрылғыларда суды өңдеу
барысында және су дайындауда сулы ортаға түскен химиялық заттар
трансформациялана алады, олар адамның денсаулығына едәуір қауіпті, бастапқы
заттардан бөлек органолептикалық және токсиндік қасиетке ие, кейде жеке
басқа да әсер беретін өнімдер түзеді.
Адам ағзасы үшін әрбір макро және микроэлементтерге қатысты шектеулер
бар, олардың төмендеуі немесе жоғарылауы ізсіз қалмайды, белгілі бір
физиологиялық ауытқулар немесе патологиялық жағдайлар тудырады [46].
Шығыс Қазақстан облысында айтарлықтай көлемде жет үсті және жер асты
суларының қорлары кездеседі. Ірі орталандырылған Шығыс Қазақстанның сумен
жабдықтаулары үшін ең маңыздысы жер асты сулары болып табылады. Олардың
есебінен Өскемен, Семей, Зырянов қалаларының жабдықтаушы сулары және тау
рудалық кәсіпорындардың және түсті металлургия нысандарының көпшлігі
қамтамасыз етіледі.
Шығыс Қазақстан облысы – тау-металлургиялық кешенінің көптеген ірі
кәсіпорындары орналасқан аймақ үшін, жер асты және жердің үстіңгі
қабатындағы сулардың ауыр металдармен ластануы көп уақыттан бері өзекті
экологиялық мәселелердің бірі болып табылады.
Берілген аймақтың орталық су артериясы деп трансшекаралық өзен Ертісті
айтуға болады, ол кірлерді жақын шекаралы территорияларға тасымалдайды және
олардың қашық аралықтарға таралуына ықпал етеді. Соңғы жылдары мониторинг
мәліметтері бойынша Ертіс өзенінің суының құрамындағы ластаушы компоненттер
азды-көпті тұрақтанғандығы көрсетілді. Үстіңгі қабаттағы сулардың негізгі
ластаушылары ауыр металдар (цинк пен мыс) болып табылады [47].
Өскемен қаласының гидрогеологиялық схемасының анализі суқоймаларының
басым көпшілігі өнеркәсіптік кәсіпорындардың қандай да бір дәрежеде
ластаушылық әрекетінің ықпалында тұрғандығын көрсетеді. Қаланың пайдаға
жаратылмайтын токсиндік және зиянды қалдықтардың айтарлықтай көлеміне ие
едәуір ірі өнеркәсіптік кәсіпорындары, Үлбі және Ертіс өзендерінің
алқабында, тікелей тұрғын құрылыстардың ішінде немесе олардың айналасында
тоғысқан. Бұл ақыр аяғында жер асты суларының, әсіресе Үлбі ауданының
суқоймаларының ластануын анықтайды.
Ертіс өзенінің негізгі тармағы Үлбі өзені болғандықтан, ауыр металдардың
негізгі бөлігін Ертіске Үлбі ағызып алып келеді. Ертістің суы Үлбі өзенінің
сағасына дейін ауыр металдармен аз ластанған. Ластанудың мұндай көрінісі
Үлбі өзеніне Өскемен қаласының бойында, сонымен қатар жоғары жақтардан
ағыспен өнеркәсіптік қалдықтардың көп мөлшерде тасталынатындығына
байланысты.
Ертіс өзенінің сулары көбінесе өзіне тән араластырғыш болып келеді,
солай болған соң, сулы ортадағы токсиндік компонентердің мөлшерін азайтады.
Үлбінің суы құйылғаннан кейін Ертістің құрамындағы ауыр металдардың мөлшері
бірден жоғарылайды, және, араласуына қарамастан, әртүрлі элементтер бойынша
ауытқып отырады. Ластанудың мұндай сипаты тек қана заманауй өнеркәсіптік
кәсіпорындардың қызметімен байланысты емес, сонымен қатар ол ауыр
металдармен ластанған топырақтардың жазықтықтық шайылуының әсерінен де
болуы мүмкін.
ДДБ мәліметтері бойынша денсаулықты қалыптастырудағы қоршаған ортаның
әртүрлі факторларының үлесі 25-35 %-ды құрайды, сонымен бірге сапасы нашар
суды пайдалану салдарынан әлемде жыл сайын әрбір оныншы планета тұрғыны
зардап шегеді.
Судың мөлшері және сапалық құрамы халықтың суды пайдалану жағдайларымен
сипатталады және бірегей су факторы ретінде қарастырылады, ол бір жағынан
теңгерімді сулы-тұзды алмасудың есебінен адамның қалыпты тіршілік әрекетін
қамтамасыз етеді, соның ішінде эссенциалды (физиологиялық қажетті) макро
және микроэлементтерді пайдаланудың сулы жолын айтуға болады, екінші
жағынан ағзаға зиянды химиялық заттардың түсуінің потенциялды көзі болып
табылады, денсаулық жағдайындағы жағымсыз өзгерістерге душар етеді.
Тараз қаласының су көздерінің құрамына тән ластаушы компоненттерге
фосфаттар, фторидтер, ауыр металдар, формальдегид, аммиак және т.б. жатады.
Сонымен қатар, барлық тұрғын зоналарда ауыр металдарға қатысты бір жылдық
орташа концетрация шектелген-ұйғарынды концентрациядан аспайды.
Облыстың оңтүстік-шығыс бөлігіндегі табиғи кешендердің негізгі
ластанулары фосфориттерді өндірумен және өңдеумен байланысты. Қаратау-
Жамбыл өнеркәсіптік кешенінің өндірістік қалдықтары өзіне тән
биогеохимиялық провинция құрды, оның шекаралары анық белгіленбеген.
Облыстың мәселесі су шаруашылығы қызметіне жатады. Аридті климат жағдайында
оның шешімін табу ерекше маңызды, өйткені су қорларын реттеу барлық
шаруашылық қызмет салаларында лимиттеуші сипатта болады. Облыстың су
қорларының негізгі бөлігі үш ірі өзеннің бассейндерінің үлесінде, олар Шу,
Талас және Ассы. Дегенмен бұл бассейндердегі су-жер қорларын пайдалану
тиімділігі талап етілетін деңгейден төмен.
Екібастұз қаласының тұтынушыларын сумен қамтамасыз ету Ертіс-Қарағанды
каналдары арқылы жүзеге асырылады. Су алу нүктесі тазартқыш құрылғылардан 6
км қашықтықта орналасқан.
Су тазартқыш құрылғылардан қалаға дейін тазартылған су бес-бестен су
құбырларымен беріледі және Майқайын ауылы мен көмір шығаратын разрездерге
екі су жүргізгішпен жеткізіледі.
Екібастұз қаласының ауыз суының сапасының нашарлауының негізгі себебі су
алатын жері бар су тазартқыш құрылғылардың өткізгіштік қабілетінің
жеткіліксіздігі, сонымен қатар су құбырлары жүйесінің және соратын сорғылы
құрылғылардың қанағаттандырарлықсыз техникалық жағдайы болып табылады.
Бұдан басқа, су құбырлары мен кәріз жүйелерінің көп дәрежелі тозуынан
және систематикалық апаттарынан су жүргізушілерде жіне реттеуші
қондырғыларда су құбыры жүйесінің екіншілік ластануы жүзеге асады.
Осылардың нәтижесінде ауыз суды тазартатын құрылғылардан бастап
тұтынушыларға дейін тасымалдау кезінде оның сапасы айтарлықтай нашарлайды,
суда токсиндік элементтер мен ауыр металдар жинала бастайды.
Пайдалануға түскен ауыз суда металдардың (алюминий, темір, мырыш, бром,
стронцций, кадмий) көп мөлшері жиналады. Қаланың көптеген аудандарында ауыз
су құрамындағы темір мен алюминий мөлшері бойынша МемСТ 2874-82 талаптарына
сай емес.
1.3 Урбанизацияланған аймақтардың атмосфералық ауа жағдайына әртүрлі
химиялық заттардың әсерінің сипаттамасы
Атмосфералық ауа адамның негізгі тіршілік ортасы. Қазіргі замандағы
қалаларда оның ластануы ең маңызды, ең өткір мәселелердің бірі болып отыр.
Атмосфералық ауаның ластануы қала тұрғындарының денсаулығына әсер ететін
айтарлықтай фактор болып табылады. Осы уақытқа дейін атмосфераның тазалығын
қолданыстағы стандарттарға сәйкес толық сақтауды қамтамасыз ету жүзеге
аспай тұр. Мәселенің себебі өнеркәсіптік кәсіпорындардың шығаратын зиянды
заттары және автокөліктік ластаушы заттар болып табылады [49]. Бұлар
өндірістің қысқартылуына қарамастан, жоғары болып қалып отыр. Негізгі
ластаушы заттарға мыналар жатады: шаң, күкірт пен азоттың диоксидтері,
көмірсутектер. Олар жылу энергетикасы және металлургия кәсіпорындарынан
келіп түседі. Соңғы жылдары ауаның қорғасынмен, бенз(а)пиренмен және
формальдегидпен ластануында автомобильдік көліктердің рөлі күшеюде.
Нәтижеде қалалардың селитебті зоналарында қауіптіліктің 1-2 кластарына
жататын әртүрлі химиялық қосылыстары табылған, 3-4 қауіптілік кластарының
қосылыстары (азот оксиді, күкірт, көміртегі және т.б.) болса да кездеседі
[50].
Атфосфералық ауа қоршаған табиғи ортаның негізгі компоненттерінің
қатарына тиесілі. Ауаның тазалығымен адамның денсаулығы, жануарлар мен
өсімдіктер әлемінің жағдайы байланысты. Жыл сайын атмосфераға ластаушы
заттардың үлкен көлемі жіберіледі. Ауаға көміртегі тотығы, күкіртті газ,
азот тотығы, хлор, токсиндік заттар сияты улы газдар, автомобильдердің
газдары, шаң және т.б. жіберіліп отырады. Олар адам денсаулығына өте зиянды
әсер етеді, аллергия, өкпенің қатерлі ісігі, психоневрологиялық бұзылулар
және т.б. ауруларды тудырады [51].
Теміртау қаласының атмосферасының ластануында өнеркәсіптік кәсіпорындар
негізгі себепші болып отыр, кез-келген жел олардан шыққан зиянды заттарды
алып жүреді, ал тұнық ауа райында бүкіл қала қалың түтінге оранады.
Атмосфераны ластаушыларының жалпы теңгерімінде ҚМК-нан шығарылатын
токсиндік қосылыстардың ішіндегі өсімдіктерге көптүрлі токсиндік әсер
тигізетін негізгі ластаушылар белгіленген, олар – күкірт ангидриді және
күкіртті ангидрид, күкіртті көміртек, күкіртті сутек, азот пен көміртек
тотығы, фтордың қосылыстары. Мұндай ластаушы заттар жапырақ жабынының
дамуына қысым келтіреді, хлорофиллдің жиналуын төмендетеді, өсуді тежейді,
өсімдіктердің мүшелерінде ауыр металдардың және күкірттің жиналуына ықпал
етеді .
Теміртау қаласының кәсіпорындары облыстың атмосферасының ластануында
едәуір үлкен үлес қосуда. Бұл Bassel Group LLS ЖШС электр және жылу
энергиясын өндіруінің үлкеюімен байланысты. Сонымен қатар Темиртау
электрометаллургия комбинаты ЖШС кальций карбидін шығаруды ұлғайту
салдарынан атмосфераға шығарылатын зиянды заттардың мөлшері артады деп
күтілуде.
Тараз қаласының ауа бассейнінің негізгі ластаушы көздері фосфорлық
өнеркәсіптің кәсіпорындары – Химпром ЖӨК жаңа фосфорлы зауыты және
суперфосфатты зауыт, ГРЭС, ТЭЦ және басқа да аса ірі емес өндірістік
нысандар, сонымен қатар автомобильді көліктер болып табылады. Қалада
барлығы 90 кәсіпорын бар. Соңғы жылдары едәуір дамып отырған машина жасау
және метал өңдеу, энергетика, жеңіл тамақ өнеркәсібі, құрылыс материалдары
өнеркәсібі. Жаңа жамбыл фосфор зауытынан атмосфераға негізгі ластаушы
қоспалардан (күкірт диоксиді, азот диоксиді, көміртек оксиді) басқа, фосфор
ангидриді және фосфин сияқты айрықша заттар жіберіледі. Химпром ЖӨК
қаланың ауа бассейнін фосфор ангидридімен және фосфинмен ластайды.
Суперфосфат зауыты аммофосты, фосфат үш кальциін, күкірт қышқылын шығарумен
мамандандануда. Олардың өндірісі күкіртті және күкірт ангидридін, қатты
заттарды, фторлы сутекті, аммиакты, күкірт диоксидін бөліп алумен
жүргізіледі. Жамбыл ҚАЭС – қаланы электр қуатымен және жылумен қамтамасыз
ететін негізгі көзі – одан 8 км қашықтықта орналасқан. Негізгі отын табиғи
газ, ал резервтісі – мазут болып табылады. ҚАЭС барлық көздерінен
атмосфераға ластаушы қоспалар, сонымен қатар қатты заттар, газ тәрізді және
сұйық заттар, күкірт диоксиді, азот оксиді түсіп жатады.
Тараз қаласында атмосфераның диффузиялық ластануына әсер ететін маңызды
факторлар тек автокөліктер емес, одан бұрын фосфорлы минералдық
тыңайтқыштар өндіретін кәсіпорындар болып табылады. Желдің қала үшін
қолайсыз соғу бағыты солтүстік және солтүстік-шығыс жақтан баса соғуы болып
келеді, олардың салыстырмалы салмағы 30 %-құрайды, демек әр үшінші жағдайда
құбырлардан шығалырған зиянды заттар қаланың үстімен өтеді деген сөз.
Қоршаған ортаның зауыттардан шығатын зиянды заттармен ластануының негізгі
себептері дәстүрлі ауакүзеткіш іс шаралардың тиімсіздігі, технологиялық
регламенттің бұзылуы, жиі апаттық зиянды химиялық заттардың қоршаған
ортаның атмосферасына шығарылуы болып табылады.
Тараз өзінің қайтарымсыздық нүктесінен өтіп кеткен тәрізді, өйткені
соңғы бес жыл аралығында облыс орталығында атмосфераның ластану индексі
жеті бірлік шамасында тұрақты сақталуда. Ал ауа ластану индексі бестен
аспаған жағдайда ғана таза деп есептеледі.
Маңғыстау облысында атмосфералық ауаға үнемі зиянды заттар шығарылып
отыратын 82 нысан бар, соның ішінде 82 қалалық болып келеді[52].
Қоршаған ортаның жеке бір нысандарының ластануы халықтың денсаулық
жағдайына жағымсыз әсер етуі мүмкіндігі белгілі. Ақиқат жағдайларда адам
әртүрлі орталардан (су, ауа, топырақ, өсімдік) келіп түсетін ластаушы
заттардың кешенінің бір уақыттағы әсеріне душар болады. Бірқатар авторлар
қоршаған ортаны ластанудың көбейтінді көрсеткіштерінің олардың адамға әсер
ету ұзақтығының қосындысы бойынша бағалайды. Басқа жағдайларда ластанудың
жеке үлкендіктерінің судың, топырақтың, ауаның ШҰК-на қосылады. Зиянды
заттардың қауіптілік кластары бойынша қосынды есебімен, ортаның ластануының
халықтың денсаулығына қауіптілігінің деңгейін бағалау үшін гигиеналық амал
едәуір шүбәсіз болып келеді.
Берілген территориядағы адамдардың өндірістік қызметінің негізгі
түрлеріне жататындар: өндіру, көмірсутек шикізатын өңдеу және тасымалдау,
қалған қызмет салаларының барлығы ілеспелі болып келеді. Осы территория
үшін базалық болып табылатын антропогендік факторларды жинау да сәйкес
келеді. Қоршаған ортаға жеке бір антропогендік факторлардың әсері
өндірілетін шикізаттың құрамында көп мөлшерде күкіртті қосылыстардың,
шайырлардың, парафин мен ауыр металдардың қосылыстарының болуынан, сонымен
қатар бағыттас қабатты сулардың жоғары минерализациясынан күшейе түседі.
Газ өңдеуші зауыттың атмосфераға ластаушы заттарды шығаратын негізгі көздер
қатарына жататындар: технологиялық құрылғылар мен пештердің түтін
мұржалары; технологиялық құрылғылар мен тауар паркінің факельдік жүйелері;
өнеркәсіптік ғимараттардың желдеткін шахталары; дайын өнім қоймалары,
мұнайдың резервуарлы паркі, пропанның , бутанның тауар парктері.
Өскемен қаласы ерекше географиялық және геоморфологиялық жағжайда –
Ертіс пен Үлбі өзендерінің қосылу ауданында, олардың тау жүйесінен
жазықтыққа шыға берісінде, котловинада орналасқан. Котлавина тек
солтүстік–шығыс бағытында ғана ашық болып келеді, сондықтан қаланың
жағымсыз экологиялық жағдайына әлбетте әсер тигізеді, себебі өнеркәсіптік
кәсіпорындардың ауаға шығаратын токсиндік заттарының тарап кетуін
қиындатады, сонымен бірге көбінесе оңтүстік-шығыс және солтүстік батыс
бағытындағы желдерді тұтады. Қалада 100-ден астам өнеркәсіптік кәсіпорындар
жұмыс істейді, 50 мыңнан астам автомобилдер бар, олар күн сайын қала
атмосферасына 400 тонна зиянды қоспалар шығарады. Қаланың салынуының
бекітілген негізгі жаңа жоспарының болмауы қаланың перспективаға қарай
жоспарлы дамуына кері әсерін тигізеді. Одан басқа, қалалық басқарма жағынан
бақылаудың жеткіліксіздігі байқалады, оған дәлел онсыз да экологиялық
қауырт жағдайдағы аудандарға, өзендердің жағалауына, суы қорғалатын
жолақтарда, территорияның арнайы гидрогеологиялық ерекшеліктерін ешқандай
ескерілуінсіз экологиялық қауіпті кәсіпорындардың (автомай құятын орындар,
автотұрақтар және т.б.) тұрғызылуы. Бұған жасыл өсімдіктер отырғызу
басқармаларының орталықтандырылған құрылымдары мен қалалық ланшафттардың
байланыссыздығын, қоршаған ортаны қорғау, территорияны көгалдандыру мен
көркейту бойынша нормативті-құқықтық базасының жетілдірілмегендігін,
табиғатты қорғау іс шаралары бойынша жұмыстардың қаржыландырылуының
жеткіліксіздігін қосуға болады.
Өскемен қаласы атмосфералық ауаның ластануының деңгейі бойынша
Республиканың басқа қалаларымен салыстырып қарағанда 4-орында тұр. Қосынды
ластанулар деңгейі бойынша бұл қала көшбасшылар тобында, бұған қаланың
шегіне көптеген өнеркәсіптік нысандардың, соның ішінде энергия
өндіретіндерінің бой көтеруі, қалада көліктік ағындарының аса көп болуы
себеп болып отыр.
Өскемен қаласы Қазақстан Республикасының ең ірі индустриалдық
орталықтарының бірі болып табылады. Онда әртүрлі бағыттағы мықты
өнеркәсіптік кәсіпорындар жұмыс істеп және дамып жатыр. Өскемен қаласының
ең ірі табиғатты пайдаланушы кәсіпорындарына Казцинк ӨК МК ЖШС, ӨМЗ АҚ,
АЕS ӨК ЖЭЦ, ӨК ТМК АҚ, АЕS Согрин ЖЭЦ жатады.
Павлодар облысының атмосфераны ластаушы көздеріне мыналар жатады:
тұрмыстық өндірістік және көліктік мақсаттар үшін отынды жағу өнімдерімен
ластану, шаңды дауылдар мен өрттерден атмосфераға келіп түсетін ұшқын
бөлшектермен табиғи ластану. Атмосфераның ластануының негізгі көздері
өнеркәсіп, әсіресе энергетикалық құрылғылар және көліктік құрал-жабдықтар
болып табылады. Атмосфераға шығарылатын зиянды заттардың жартысынан көбі
осылардың үлесіне тиесілі.
Мықты жылу электростансалары (Екібастұз ГРЭС-1 және 2, Ақсу ГРЭС,
Павлодар ЖЭЦ-1, 2, 3 және т.б.) жыл сайын мыңдаған тонна күл мен күкіртті
ангидрид шығарады. Облыстың қалаларында әртүрлі қосылыстар түрінде
өнеркәсіптік өндірістің тозаңға айналған өнімдері үлкен көлемде кездеседі,
оның ішінде көмір жағу өнімдері басым келеді. Атмосфераны ластаудың өте
қауіпті көзі автомобильдік көлік болып табылады. Бір автомобиль бір жылда
600 – 800 кг көміртек оксидін, 200 кг шамасында жанбай қалған көмірсутек
және 40 кг шамасында азот оксидін шығарады. Автомобилдердің қалаларда көп
мөлшерде жиналуы атмосфераның көміртек тотыгымен, көптеген күрделі
органикалық қосылыстармен ластануының себебі болып табылады және ол адам
денсаулығына зиян келтіреді. Жердің жоғары жағында шоғырланатын иіс газының
көп мөлшерде болуы ерекше қауіпті болып табылады.
Көліктердің ауа бассейніне әсерінің рөлін бағалауда олардың әрекетінің
әртүрлі дәрежеде болатынын ескеру қажет. Осылайша перегондармен темір
жолының поезд құрамы жүргенде және тепловоздардың маневрлік жұмыстарынан
өнеркәсіптік кәсіпорындардың кіретін жолдарында тепловоздардың
пайдаланылған газдарымен ауа бассейнінің ластануы жүзеге асады. Әуе жолы
көлігінің әрекеті әуежай зонасында ұшақтардың қонуы мен ұшуы кезінде,
сондай-ақ олардың қозғалтқыштарын қыздырған уақытта байқалады. Атмосфералық
ауаны ластауда көліктік құралдардың ішінде көлемі өсім жатқан,
автокөліктердің үлесі ең үлкен болып отыр. Зиянды заттардың
автокөліктерден шығарылуы жер деңгейінде болып отырады және қаланың халқына
әсер етуші нысандарға тікелей жақын тұрады. Автомобилден шыгатын газдар
қаланың атмосферасына көміртек оксидін, көмірсутектері, альдегидтерді,
күйені, мырыш пен бенз(а)пирен қосылыстарын қосады. Бенз(а)пиреннің ауадағы
көлемі этиленделген бензинді пайдаланған кезде артады. Атмосфералық ауаның
қосымша ластануын көлемі өсіп отыратын автосервис кәсіпорындары (автотұрақ
АЗС және т.б.) жүзеге асырады. Егер автомай құю станцалары негізінен
қаланың шеткі аймағында жұмыс істейтін болса және көліктік магистралдарда
орналасса, онда автотұрақтар тұрғын массивтердің ішінде, кейде мектепке
дейінгі балалар мекемелерінің және мектептердің жанында орналасады.[53]
Осылайша, кез-келген ластаушы заттар, атмосфераға түскен соң, ластану
көзінен үлкен қашықтықтарға таралады, содан соң жер бетіне қатты бөлшектер,
тамшылар немесе химиялық қосылыстар ретінде қайтып оралады, ал олар арқылы
сулы кеңістіктерге өтеді. Осылардың салдарынан адамдарда әртүрлі
физиологиялық және анатомиялық ауытқулар туындайды.
1.4 Қоршаған ортаға химиялық заттардың әсерін бағалау
Экология және адам денсаулығы – өзекті мәселелердің бірі болып табылады
және қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының жұртшылығының назарын
тартуда. Ғылыми-техникалық революция, жағымды құбылыстардан басқа, адам мен
оның тіршілік ортасының арасындағы қайшылықтардың өршуіне алып келді.
Өнеркәсіптік өндірістің өсуі, ауыл шаруашылығының химиялануы және басқа да
антропогендік процестер экологиялық тепе-теңдікте түбегейлі өзгерістер,
бірқатар жағдайларда қайтымсыз өзгерістер енгізді.
Адамзат тіршілік әрекетінің барысында әртүрлі экологиялық жүйелерге әсер
ететіндігі сөзсіз. Мұндай, жиі қауіпті әрекеттерге батпақтарды құрғату,
ормандарды кесу, азон қабатын құрту, өзендердің ағысын бұру, қоршаған
ортаға қалдықтарды тастау жатады. Осындай әрекетімен адам тұрақты жүйедегі
қалыптасқан байланыстарды бұзады, бұл оның тұрақсыздануына, дәлірек
айтқанда экологиялық катастрофаға алып келеді. Бірақ орын алған адам мен
табиғат арасындағы қарым-қатынастағы қауіпті дисгармония ғылыми-техникалық
прогрестің міндетті анықтауышы емес. Сондықтан экологиялық жағдайды
зерттеу, сонымен қатар оның өзгерістерінің себеп-салдарының байланыстарын
зерттеу қазіргі уақытта көп қажет болып отыр.
Біздің планетамыз ұзақ уақыт бойы өсіп отырған антропогендік
ауыртпалықтарды көтеріп келді. Бірақ соңғы жылдары биосфераның, сондай-ақ
ғаламдық экожүйенің тұрақтылығының бұзылуы байқалуда. Табиғат қорларының
сарқылуы орын алып жатыр. Планетаның қайта жаңартылатын қорлары азаюда.
[54]
Жақын уақытқа дейін атмосфера СО2 мөлшерін игере алады деп пайымдалып
келді. Бірақ ХХ ғасырдың аяғында отынның қазба түрлерін жағу есебінен
биосфераға көміртек диоксидін шығару 6 млрд. тоннаға жетті. Соңғы 100 жыл
ішінде атмосферадағы СО2 концентрациясы 10%-ға дейін көтерілді және бұл
тек локальды деңгейде ғана емес, ғаламдық деңгейде көріне бастады. Бұған
биосфераның табиғи тұрақтылығынан асатын антропогендік әрекеттердің мөлшері
дәлел болып отыр. Егер шектеулер болмаса, XXI ғасырдың екінші онжылдығына
қарай СО2 шығару 9,4 млрд. тоннаға жететінін есептеулер көрсетіп отыр.
Сарапшылардың ойынша, атмосфераға көміртек диоксидінің антропогендік жолмен
түсуі өсе берсе Жердегі температура әр 10 жыл сайын 0,3 градусқа дейін
жоғарылап отырады. [55]
Қоршаған ортаға көміртек оксидтерінің, күкірттің, азоттың техногендік
келіп түсуі, әлбетте отынды (көмір, мұнай, газ) жағумен байланысты.
Техногендік көздер атмосфераның заманауй құрамының қалыптасуында
айтарлықтай үлес қосады. [56]
Заттардағы ауыр металдар (сынап, қорғасын, кадмий, мырыш, мыс, мышьяк)
әртүрлі өнеркәсіптік өндірістерде кеңінен пайдаланылады, сондықтан, тазарту
іс шараларына қарамастан, өнеркәсіптік ағын сулардағы ауыр металдар
қосылыстарының мөлшері өте жоғары. Бұл қосылыстардың үлкен массасы
атмосфера арқылы мұхитқа түседі. Жер шарында антропогендік әрекеттермен аз
қозғалған бір континент бар, - ол Антарктида. Солай бола тұра қазіргі
уақытта тіпті ол да таза континент деп есептелінбейді, оған себеп
антропогендік сипаттағы тікелей және жанама ластанулар болып келеді.
Антарктикада адамның болуы отынды жағу, қоршаған ортаға қалдықтарды тастау
және жаман суларды төгу салдарынан атмосфераның ластануына алып келеді.
Бұдан басқа, ауыр органикалық ластаушы заттар, соның қатарында
полициклдік ароматты көміртекті сутек (ПАК), Оңтүстік жартышардың
тропикалық және қоңыржай аймақтарынан улкен қашықтыққа көшіріледі. Жер
бетіне түскеннен соң олар қайта атмосфераға оралып, өзінің миграциясын
жалғастыруы мүмкін. [57]
Топырақ қабатын Жердің биосфера, гидросфера және атмосфера қабаттарының
ара-қатынасын реттеудің күрделі механизмі деп айтуға болады. Қазіргі
уақытта антропогендік ауыртпалықтардың қарқындылығы топырақты зерттеуде
едәуір қатты бақылануда. Бірақ мұнымен қатар топырақ әрекет етуші нысаны
ретінде ғана емес, белгілі бір орталардың ластаушы көзі болып табылады және
адамның денсаулығына жағымсыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz