Қытайтану (синология) жайлы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1 Ресейде қытайтанудың қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 XVIII ғасырдағы Ресейдегі Қытай жөніндегі алғашқы деректер ... ... ... ...9
1.2 Н.Я. Бичуриннің Ресейдегі қытайтануға қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3 В.П. Васильев және орыс қытайтану мектебінің қалыптасуы ... ... ... ... ..28
2 Отандық қытайтану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.1 Қазақстанда қытайтану ғылымының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
2.2 «Мәдени мұра» бағдарламасы негізінде қазақ тарихына қатысты қытай деректерінің аударылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
1 Ресейде қытайтанудың қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 XVIII ғасырдағы Ресейдегі Қытай жөніндегі алғашқы деректер ... ... ... ...9
1.2 Н.Я. Бичуриннің Ресейдегі қытайтануға қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3 В.П. Васильев және орыс қытайтану мектебінің қалыптасуы ... ... ... ... ..28
2 Отандық қытайтану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.1 Қазақстанда қытайтану ғылымының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
2.2 «Мәдени мұра» бағдарламасы негізінде қазақ тарихына қатысты қытай деректерінің аударылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Қытайтану (синология) - кең мағынасында - Қытай экономикасын, саясатын, философиясын, тілін, әдебиетін және мәдениетін зерттейтін ғылымдар жиынтығы; тар мағынасында - қытай тіл білімін, қытай тілі мен жазуын зерттейтін тіл білімінің саласы. Қытайтану Ресейде және басқа Еуропа елдерінде XVIII-XIX ғғ. аралығында, кейінірек - Жапонияда қытай тілінің сөздіктері мен грамматикалары жасалуына байланысты пайда болған. Қытай тілінің Қытайдың өзінде зерттелуі XIX ғ. соңында 1898 жылы Ма Цзяньчжуннің "Маши вэньтун" грамматикасынан басталады. Оған дейін кытай тілі мен жазуы дәстүрлі философия шеңберінде зерттеліп келді. Қытайтануда негізінен фонетика, иероглифика, диалектілерге көңіл бөлінді. Қытай дәстүрінде грамматикалық теория жоқтығына қарамастан, қытай филологтері мәтіндерді түсіндіруге қолданылатын бірқатар грамматикалық ұғымдарды қалыптастырды. Қытай тілінің Қытайдан тыс елдерде зерттелуінде үш тәсіл қолданылған. XIX ғ. үстем болған бірінші тәсілді қытай грамматикаларының алғашқы авторлары (негізінен миссионерлер) колданды, олар қытай тілін латын, грек тілдерінің үлгісінде зерттеді; үндіеуропа тілдеріндегі категорияларды қытай грамматикаларына еңгізуді; қытай тілінен оған тән емес септік, жіктік жалғаулары тағы басқа категорияларды тапты. Екінші тәсіл оған керісінше қытай тіліне тән емес еуропалық тілдердің категорияларын түгелдей жоққа шығарды. 1934 жылы А. Масперо қытай тілінің үш басты ерекшелігі бар деген пікірде болды: сөздердің өзгермейтіні, грамматикалық категориялар мен сөз таптарынын болмайтыны. Үшінші тәсіл алдыңғы екі тәсілдің үшқарылығын ескере отырып, қытай тілінің өзіндік сипатын зерттейтін осы күнгі қытайтануға тән тәсіл. Қытайтанумен Еуропаның көптеген елдерінде шұғылданады. Зерттеу жұмыстарының негізгі бағыттары: фонетика мен фонология, тарихи фонетика, қытай тілінің көне дыбыстық қалғын қайта жанарту, тіл тарихы, диалектология, лексикология мен лексикография, көне және қазіргі қытай тілі болып табылады.
Отандық қытайтанудың қалыптасуы Ресейлік қытайтанудан бастау алады. Еліміздің тарихын зерттеуде қаншама ғасырлар қойнауында жатқан шығыс деректерінің сыры әлі де болса ашылмағандығы белгілі. Шығыстанушы ғалымдардың бір тобы осы мәселе бойынша ерен еңбек етіп, Отандық тарихымызға қатысты біршама мәліметтерді ашып берді. Қазақстаннан шыққан кеңестік кезеңдегі біртуар қытайтанушы ғалымдар К.Ш. Хафизова, А. Қадырбаев, Н. Алдабек, К.Л. Сыроежкин, белгілі қоғам және мемлекет қайраткерлері М.М. Әуезов, Қ.К. Тоқаев тарих ғылымдарының кандидаты, доцент А.Т. Тохметов, доцент М. Нұрсаидовтарты атап кетуге болады.
Отандық қытайтанудың қалыптасуы Ресейлік қытайтанудан бастау алады. Еліміздің тарихын зерттеуде қаншама ғасырлар қойнауында жатқан шығыс деректерінің сыры әлі де болса ашылмағандығы белгілі. Шығыстанушы ғалымдардың бір тобы осы мәселе бойынша ерен еңбек етіп, Отандық тарихымызға қатысты біршама мәліметтерді ашып берді. Қазақстаннан шыққан кеңестік кезеңдегі біртуар қытайтанушы ғалымдар К.Ш. Хафизова, А. Қадырбаев, Н. Алдабек, К.Л. Сыроежкин, белгілі қоғам және мемлекет қайраткерлері М.М. Әуезов, Қ.К. Тоқаев тарих ғылымдарының кандидаты, доцент А.Т. Тохметов, доцент М. Нұрсаидовтарты атап кетуге болады.
1 Скачков П.Е. Очерки истории русского китаеведения. – М.: «Наука». Главная редакция восточной литературы, 1977. – 487 с.
2 История отечественного востоковедения до середины XIX века. – М.: «Наука». Главная редакция восточной литературы, 1990. – 435 с.
3 Никифиров В.Н. Советские историки о проблемах Китая. – М.: «Наука». Главная редакция восточной литературы, 1970. – 406 с.
4 Современная историография стран зарубежного Востока: научное издание. – М.: «Изд. вост. лист.». Вып 1, 1963. – 240 с.
5 Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азий в древние времена: научное издание. – Алматы: «Жалын басппасы». Т.1. – 1999. – 351 с.
6 Бокщанин А.А. Общество и государство в Китае // Восток. – 2002-№3-С. 157-160.
7 Игумнова Н.Д. Иаинф Бичурин – первый российский синолог // Университетская книга – 2003.-№3.- С.22-25.
8 Шутова Е.И. Проблема частей речи в китаеаедений // Вопросы языкознания. – 2003. - №6.-С.47-62.
9 Очерки зарубежной историографии Китая; китаеведение Англии. – М.; Наука, 1977.-189 с.
10 Конрад Н.И. Избранные труды: синология. – М.: Наука, 1977. – 620 с.
11 Труды двадцать пятого Международного конгресса востоковедов: Москва,9-16 авг. 1960 г. - М: Изд-во вост. лист. Т.5.: Заседания секций XVI-XX.-1963.-632 с.
12 Борисов О. Из историй советско-китайских отношений в 50-х годах; к дискуссий в КНРО Мао Цзэдуне. – 2-е изд. доп.-М.: Междунар. отношения, 1982.-152 с.
13 Китай: традиции и современность: ред. Делюсин Л.П.-М.: Наука, 1976.-335 с.
14 Алексеев И.А. Амерканские китаеведы об экономике и политике Китая: сегодня и завтра. - М.: Наука, 1989.-302 с.
15 Современный Китай в зарубежных исследованиях: основные тенденций в китаеведений капиталистических стран / ред. Кюзаджян Л.С. – М.: Наука, 1979.-261 с.
16 Федоренко Н. Проблемы исследования китайской литературы: научное издание. – М.: Худож. лит., 1974. – 462 с.
17 Литература и культура Китая: сб. ст. к 90-летию со дня рождения акад. В.М. Алексеева. – М.: Наука, 1972. – 360 с.
18 Мясников В.С. Слово о Бичурине // Вестник МГУ: Сер.13, Востооведение. – 2003.-№1.-С.60-67.
19 Бичурин Н.Я. Средняя Азия и Восточный Туркестан: науч. изд. – Алматы: «Санат», 2002. – 352 с.
20 Құмарұлы Я. Керейдің тегі туралы // Алаш – 2011. - №3. -29-37 б.
21 Советская историческая энциклопедия: Словари. Справочники /Гл. Ред. Е.М. Жуков. – Т.12.: Репарации – Славяне. – М.: «Советская энциклопедия», 1969. – 976 с.
22 Мәсімханұлы Д. Қазақстандағы қытайтану ғылымы: бүгіні мен болашағы //ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сер. – 2007. – №2. – Б. 138-14.
23 Мәсімханұлы Д. Қытайтану ғылымы- күрделіліктің күретамыры //Қазақ әдебиеті. – 2004. – 30 шілде (№30). – Б. 4-5.
24 Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері. I том: Саяхатнамалар мен тарихи–географиялық еңбектерден таңдамалылар. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 396 б.
25 Тунгатарова Г.Қ., Тасилова Н.А. «Мәдени мұра» бағдарламасы басылымдарының ұлттық тәрбиені қалыптастырудағы ғылыми-педагогикалық негіздері // ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. – 2010. – №2(57).
26 Сұлтанов Қ.С. «Мәдени мұра» бағдарламасы ұлттық рух көрсеткіші // Қазақстан музейлері. – 2007. – №2.
27 Уәлиханов Ш. Шығармалар жинағы: көп томдық. – Алматы: Толағай групп., 2010. Т.1. – 375 б.
28 Евразийство и Казахстан: труды Евразийского научного форума: «Гумилевские чтения» // ред. М.Ж. Жолдасбеков. – Астана: Изд-во Евраз. нац. ун-та, 2003-Т.1. – 264 с.
29 Ирмуханов Б.Б. Этническая история Древнего Казахстана: очерк. – Алматы: «Өлке», 1998. – 145 с.
30 Сұлтанов Қ. Қазынадан қазылса інжу-маржан // Егемен Қазақстан. 2007.-13 қараша (№ 352-353)-5 б.
31Уәлиханов Шоқан. Таңдамалы. 2-бас. – Алматы: Жазушы, 1985. 560 б.
2 История отечественного востоковедения до середины XIX века. – М.: «Наука». Главная редакция восточной литературы, 1990. – 435 с.
3 Никифиров В.Н. Советские историки о проблемах Китая. – М.: «Наука». Главная редакция восточной литературы, 1970. – 406 с.
4 Современная историография стран зарубежного Востока: научное издание. – М.: «Изд. вост. лист.». Вып 1, 1963. – 240 с.
5 Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азий в древние времена: научное издание. – Алматы: «Жалын басппасы». Т.1. – 1999. – 351 с.
6 Бокщанин А.А. Общество и государство в Китае // Восток. – 2002-№3-С. 157-160.
7 Игумнова Н.Д. Иаинф Бичурин – первый российский синолог // Университетская книга – 2003.-№3.- С.22-25.
8 Шутова Е.И. Проблема частей речи в китаеаедений // Вопросы языкознания. – 2003. - №6.-С.47-62.
9 Очерки зарубежной историографии Китая; китаеведение Англии. – М.; Наука, 1977.-189 с.
10 Конрад Н.И. Избранные труды: синология. – М.: Наука, 1977. – 620 с.
11 Труды двадцать пятого Международного конгресса востоковедов: Москва,9-16 авг. 1960 г. - М: Изд-во вост. лист. Т.5.: Заседания секций XVI-XX.-1963.-632 с.
12 Борисов О. Из историй советско-китайских отношений в 50-х годах; к дискуссий в КНРО Мао Цзэдуне. – 2-е изд. доп.-М.: Междунар. отношения, 1982.-152 с.
13 Китай: традиции и современность: ред. Делюсин Л.П.-М.: Наука, 1976.-335 с.
14 Алексеев И.А. Амерканские китаеведы об экономике и политике Китая: сегодня и завтра. - М.: Наука, 1989.-302 с.
15 Современный Китай в зарубежных исследованиях: основные тенденций в китаеведений капиталистических стран / ред. Кюзаджян Л.С. – М.: Наука, 1979.-261 с.
16 Федоренко Н. Проблемы исследования китайской литературы: научное издание. – М.: Худож. лит., 1974. – 462 с.
17 Литература и культура Китая: сб. ст. к 90-летию со дня рождения акад. В.М. Алексеева. – М.: Наука, 1972. – 360 с.
18 Мясников В.С. Слово о Бичурине // Вестник МГУ: Сер.13, Востооведение. – 2003.-№1.-С.60-67.
19 Бичурин Н.Я. Средняя Азия и Восточный Туркестан: науч. изд. – Алматы: «Санат», 2002. – 352 с.
20 Құмарұлы Я. Керейдің тегі туралы // Алаш – 2011. - №3. -29-37 б.
21 Советская историческая энциклопедия: Словари. Справочники /Гл. Ред. Е.М. Жуков. – Т.12.: Репарации – Славяне. – М.: «Советская энциклопедия», 1969. – 976 с.
22 Мәсімханұлы Д. Қазақстандағы қытайтану ғылымы: бүгіні мен болашағы //ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сер. – 2007. – №2. – Б. 138-14.
23 Мәсімханұлы Д. Қытайтану ғылымы- күрделіліктің күретамыры //Қазақ әдебиеті. – 2004. – 30 шілде (№30). – Б. 4-5.
24 Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері. I том: Саяхатнамалар мен тарихи–географиялық еңбектерден таңдамалылар. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 396 б.
25 Тунгатарова Г.Қ., Тасилова Н.А. «Мәдени мұра» бағдарламасы басылымдарының ұлттық тәрбиені қалыптастырудағы ғылыми-педагогикалық негіздері // ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. – 2010. – №2(57).
26 Сұлтанов Қ.С. «Мәдени мұра» бағдарламасы ұлттық рух көрсеткіші // Қазақстан музейлері. – 2007. – №2.
27 Уәлиханов Ш. Шығармалар жинағы: көп томдық. – Алматы: Толағай групп., 2010. Т.1. – 375 б.
28 Евразийство и Казахстан: труды Евразийского научного форума: «Гумилевские чтения» // ред. М.Ж. Жолдасбеков. – Астана: Изд-во Евраз. нац. ун-та, 2003-Т.1. – 264 с.
29 Ирмуханов Б.Б. Этническая история Древнего Казахстана: очерк. – Алматы: «Өлке», 1998. – 145 с.
30 Сұлтанов Қ. Қазынадан қазылса інжу-маржан // Егемен Қазақстан. 2007.-13 қараша (№ 352-353)-5 б.
31Уәлиханов Шоқан. Таңдамалы. 2-бас. – Алматы: Жазушы, 1985. 560 б.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Ресейде қытайтанудың қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 XVIII ғасырдағы Ресейдегі Қытай жөніндегі алғашқы
деректер ... ... ... ...9
1.2 Н.Я. Бичуриннің Ресейдегі қытайтануға қосқан
үлесі ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3 В.П. Васильев және орыс қытайтану мектебінің
қалыптасуы ... ... ... ... ..28
2 Отандық қытайтану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .42
2.1 Қазақстанда қытайтану ғылымының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 42
2.2 Мәдени мұра бағдарламасы негізінде қазақ тарихына қатысты қытай
деректерінің
аударылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .65
Кіріспе
Қытайтану (синология) - кең мағынасында - Қытай экономикасын, саясатын,
философиясын, тілін, әдебиетін және мәдениетін зерттейтін ғылымдар
жиынтығы; тар мағынасында - қытай тіл білімін, қытай тілі мен жазуын
зерттейтін тіл білімінің саласы. Қытайтану Ресейде және басқа Еуропа
елдерінде XVIII-XIX ғғ. аралығында, кейінірек - Жапонияда қытай тілінің
сөздіктері мен грамматикалары жасалуына байланысты пайда болған. Қытай
тілінің Қытайдың өзінде зерттелуі XIX ғ. соңында 1898 жылы Ма Цзяньчжуннің
"Маши вэньтун" грамматикасынан басталады. Оған дейін кытай тілі мен жазуы
дәстүрлі философия шеңберінде зерттеліп келді. Қытайтануда негізінен
фонетика, иероглифика, диалектілерге көңіл бөлінді. Қытай дәстүрінде
грамматикалық теория жоқтығына қарамастан, қытай филологтері мәтіндерді
түсіндіруге қолданылатын бірқатар грамматикалық ұғымдарды қалыптастырды.
Қытай тілінің Қытайдан тыс елдерде зерттелуінде үш тәсіл қолданылған. XIX
ғ. үстем болған бірінші тәсілді қытай грамматикаларының алғашқы авторлары
(негізінен миссионерлер) колданды, олар қытай тілін латын, грек тілдерінің
үлгісінде зерттеді; үндіеуропа тілдеріндегі категорияларды қытай
грамматикаларына еңгізуді; қытай тілінен оған тән емес септік, жіктік
жалғаулары тағы басқа категорияларды тапты. Екінші тәсіл оған керісінше
қытай тіліне тән емес еуропалық тілдердің категорияларын түгелдей жоққа
шығарды. 1934 жылы А. Масперо қытай тілінің үш басты ерекшелігі бар деген
пікірде болды: сөздердің өзгермейтіні, грамматикалық категориялар мен сөз
таптарынын болмайтыны. Үшінші тәсіл алдыңғы екі тәсілдің үшқарылығын ескере
отырып, қытай тілінің өзіндік сипатын зерттейтін осы күнгі қытайтануға тән
тәсіл. Қытайтанумен Еуропаның көптеген елдерінде шұғылданады. Зерттеу
жұмыстарының негізгі бағыттары: фонетика мен фонология, тарихи фонетика,
қытай тілінің көне дыбыстық қалғын қайта жанарту, тіл тарихы,
диалектология, лексикология мен лексикография, көне және қазіргі қытай тілі
болып табылады.
Отандық қытайтанудың қалыптасуы Ресейлік қытайтанудан бастау алады.
Еліміздің тарихын зерттеуде қаншама ғасырлар қойнауында жатқан шығыс
деректерінің сыры әлі де болса ашылмағандығы белгілі. Шығыстанушы
ғалымдардың бір тобы осы мәселе бойынша ерен еңбек етіп, Отандық
тарихымызға қатысты біршама мәліметтерді ашып берді. Қазақстаннан шыққан
кеңестік кезеңдегі біртуар қытайтанушы ғалымдар К.Ш. Хафизова, А.
Қадырбаев, Н. Алдабек, К.Л. Сыроежкин, белгілі қоғам және мемлекет
қайраткерлері М.М. Әуезов, Қ.К. Тоқаев тарих ғылымдарының кандидаты, доцент
А.Т. Тохметов, доцент М. Нұрсаидовтарты атап кетуге болады.
Тақырыптың өзектілігі. Қытайтану ғылымының пайда болуы, дамуы, таралуы
тың тақырыптардың бірі, сондықтан шығыстану салалары ішінде қытайтану
ғылымының, сонымен қатар Қазақстандағы алатын орнын зерттеу қазіргі таңда
басты мәселелердің қатарында. Бізге қытайды тану қажет, ол үшін барлық
мүмкіндікті пайдалана отырып қазақстандық қытайтану ғылымын дамыту
керекпіз. Қазіргі таңда елімізде қытайтанудың туын берік ұстап, өзге де
мемлекеттердегі қытайтанушылармен қатар тұрған синолог ғалымдарымыз
баршылық. Қалам тартқан ізденушілердің еңбектері түбегейлі зерттеу болып
саналмайды. Сондықтан да, осы тақырып төңірегінде зерттеу жұмыстарын
жүргізу дұрыс ойластырылған шара. Өткеннен сабақ алып, болашаққа
жылжуымызда осы ғылымның дамуына ерен еңбек еткен атақты қытайтанушылардың
өмірі мен қызметіне тоқталып кетпеу мүмкін емес.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы. Дипломдық жұмыста қытайтану ғылымына
қатысты зерттеушілерге тарихнамалық зерттеу жұмысы жүргізілді. ХІХ ғасырдың
І жартысында Ресейде қытайтанудың қалыптасуынан бастап қазіргі қытайтану
ғылымының алдындағы бір топ негізін салушы ғалымдарға дейін тарихнамалық
шолу жасалынды. Әр зерттеуші – аудармашыға барынша көп мәлімет беруге
әрекет жасалынды.
Осы тақырыпты зерттеу аясында негізгі пайдаланған деректер: П.Е.
Скачковтың Очерки истории русского китаеведения атты еңбегінде Ресейдегі
Қытай жайлы алғашқы дереккөздерінің жиналуы, екі ел арасындағы алғашқы
сауда-саттық байланыстар, керуен жолдары арқылы дипломатиялық
байланыстардың дамуы жайлы көпеген мәліметтер келтіріліп кетеді. Сонымен
қатар бұл еңбекте алғаш рухани миссияның құрамымен оқушылардың жіберілуі,
олардың тілді меңгеріп, алғаш еңбектерін жарыққа шығарулары жайлы
мәліметтер кездеседі. Сонымен қатар аталмыш еңбетерде орыс қытайтануының
дамуына Н.Я. Бичуриннің, В.П. Васильевтің зор еңбек сіңіргендері жайлы
құнды мәліметтер келтірілген.
Д. Мәсімханұлының мақалаларында Отандық қытайтануың қалыптасып дамуы
жайлы көп материалдар айтылып кетеді. Сонымен қоса профессор К.Ш.
Хафизованың Китайская дипломатия в Центральной Азии (XIV-XIX в.в),
профессор Н. Алдабектің Тағдыры талқыға толы Шынжаң, профессор К.Л.
Сыроежкин Мифы и реальность этнического сепаратизма в Китае и безопасность
Центральной Азий, Қ. Тоқаевтың Беласу, Қ. Сұлтановтың Реформы в
Казахстане и Китае, профессор Н. Мұхаметқанұлының Қытайдағы қазақтардың
қоғамдық тарихы (1860-1920), доцент Д. Мәсімханұлының Қытай филологиясына
кіріспе, Сөз желкен, Ли-Шүн әлемі т.б.-да ғалымдардың Қытай еліне
қатысты зерттеулері қазақстандық қытайтану ғылымының дамуына үлес қосты.
Зерттеу жұмысының мақсат-міндеттері. Қытайтану ғылымын терең зерттеп,
тарихымызға қатысты әлі де болса ашылмаған деректермен танысып, оларды
жалпы оқырман қауымға жеткізу. Елімізде қытайтану ғылымының іргесін
кеңейтіп, жас ізденушілердің қытай әдебиетін зерттей алатын жаңа шоғырын
қалыптастыру.
Отандық қытайтануды зерттеу арқылы біз еліміздің өткен тарихымен қоса
бүгінгі кезеңдегі барысын, алып державамен дұрыс жолдағы саясатты анықтай
аламыз. Еліміздің қытайтану саласын зерттеу арқылы сонау Ресей империясының
ерте кезеңдегі алғашқы Қытай елімен саясатын түсінеміз. Отандық қытайтануды
жан-жақты зерттеу жұмыстың алдына қойған мақсаты болып табылады. Осы
мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттерді шешуді дұрыс деп шештік:
- Ресейде қытайтанудың қалыптасуы
- XVIII ғасырдағы Ресейдегі Қытай жөніндегі алғашқы деректер
- Н.Я. Бичуриннің Ресейдегі қытайтануға қосқан үлесі
- В.П. Васильев және орыс қытайтану мектебінің қалыптасуы.
- Отандық қытайтану
- Қазақстанда қытайтану ғылымының қалыптасуы
- Мәдени мұра бағдарламасы негізінде қазақ тарихына қатысты қытай
деректерінің аударылуы.
Зерттеу жұмысының әдістері. Тақырыпты жаңа көзқарас тұрғысынан саралауда
қазіргі кезеңде қалыптасқан объективтік және сыни талдау мен сыни зерделеу
принциптері, проблемалық-хронологиялық, салыстырмалық-тарихилық тәсілдер
қолданылды. Орыс тіліндегі материалдардың көп болуына байланысты, ғылыми
және тарихи маңызы бар деректер іріктеп алынып, аудару әрекеттері
жүргізілді. Жұмыстың негізгі мәселелерін баяндаған кезде ғылыми зерттеудің
жалпыға түсінікті хронологиялық талдау сараптау, салыстырмалы, баяндау –
суреттеу т.б. секілді принциптері мен әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы Кіріспе бөлімнен, негізгі
бөлімді қарастыратын 2 тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу жұмысының өзектілігі, мақсат-міндеттері,
деректік көзі құрастырылған.
Негізгі бөлімнің бірінші тарауында Ресейдегі қытайтанудың қалыптасуы мен
дамуы қарастырылған. Ал екінші тарауында Отандық қытайтанудың қалыптасуы
мен дамуы, отандық қытайтанушылар жайлы жазылған. Тақырыпқа қатысты
пайдаланған деректер мен зерттеулер мақсаттың іске асуына жағдай туғызды.
Дегенмен деректер қоры аз емес. Өзіндік қорытындылар мен тұжырымдар жоқ
емес. Зерттеу жұмысы тың мәселені тұтас тақырыпқа айналдырып, оның мазмұнын
көпшілікке түсіндіруге әрекеттену тұрғысынан жазылды. Жоспарға айналған
тақырыпшалар мәселе төңірегінде аз айтылып жүрген бағыттар болып табылады.
Ғылыми зерттеудің негізгі нәтижелері. Ғылыми: Аталмыш тақырыптың
мақсатын іске асыру тұрғысынан пайдаланылған деректер мазмұнындағы
мәліметтерді талдап, нәтижесінде белгілі бір қорытындыларға келу, қытайтану
салаласындағы әлі күнге дейін зерттелмей келген мәселелердің белгілі бір
бастамасын іске асыру болып табылады. Тәжірибелік: Зерттеу жұмысын
болашақта диссератциялық жұмысқа ұластырып, ауқымды зерттеуден өткізіп,
қорытындыларын тарихтың жаңа заман кезеңіне енгізу, кейін оқулықтарға
енгізіп, болашақ жастарды оқытуда пайдалану.
1 Ресейде қытайтанудың қалыптасуы
1.1 XVIII ғасырдағы Ресейдегі Қытай жөніндегі алғашқы деректер
Қытайтану (синология) - кең мағынасында - Қытай экономикасын, саясатын,
философиясын, тілін, әдебиетін және мәдениетін зерттейтін ғылымдар
жиынтығы; тар мағынасында — қытай тіл білімін, қытай тілі мен жазуын
зерттейтін тіл білімінің саласы. Қытайтану Ресейде және басқа Еуропа
елдерінде XVIII-XIX ғғ. аралығында, кейінірек — Жапонияда қытай тілінің
сөздіктері мен грамматикалары жасалуына байланысты пайда болған. Қытай
тілінің Қытайдың өзінде зерттелуі XIX ғ. соңында 1898 жылы Ма Цзяньчжуннің
"Маши вэньтун" грамматикасынан басталады. Оған дейін кытай тілі мен жазуы
дәстүрлі философия шеңберінде зерттеліп келді. Қытайтануда негізінен
фонетика, иероглифика, диалектілерге көңіл бөлінді. Қытай дәстүрінде
грамматикалық теория жоқтығына қарамастан, қытай филологтері мәтіндерді
түсіндіруге қолданылатын бірқатар грамматикалық ұғымдарды қалыптастырды.
Қытай тілінің Қытайдан тыс елдерде зерттелуінде үш тәсіл қолданылған. XIX
ғ. үстем болған бірінші тәсілді қытай грамматикаларының алғашқы авторлары
(негізінен миссионерлер) колданды, олар қытай тілін латын, грек тілдерінің
үлгісінде зерттеді; үндіеуропа тілдеріндегі категорияларды қытай
грамматикаларына еңгізуді; қытай тілінен оған тән емес септік, жіктік
жалғаулары т. б. категорияларды тапты. Екінші тәсіл оған керісінше қытай
тіліне тән емес еуропалық тілдердің категорияларын түгелдей жоққа шығарды.
1934 жылы А. Масперо қытай тілінің үш басты ерекшелігі бар деген пікірде
болды: сөздердін өзгермейтіні, грамматикалық категориялар мен сөз
таптарынын болмайтыны. Үшінші тәсіл алдыңғы екі тәсілдің үшқарылығын ескере
отырып, қытай тілінің өзіндік сипатын зерттейтін осы күнгі қытайтануға тән
тәсіл. Бірақ қытайды зерттеудегі басқа да мақсаттарды анықтау үшін
Ресейдегі қытайтанудың қалыптасып дамуына тоқталып кету керек.
Ресей мен Қытай арасындағы қарым-қатынас жайлы алғашқы мұрағаттық
материалдардың жартысы ғана жарық көрген. Екі елдің бірін-бірі тануын
толығымен XIV ғасырға жатқызуға болады. Бұл туралы бірінші ресми елші Федор
Исакович Байковтың жазбаларынан көруге болады. Оның жазуы бойынша орыс
халқы Қытай жеріне Ақсақ Темір әскерлерімен енген. Осы мәліметті Юань
династиясы кезіндегі жазылған құжаттарда да айтылып кетеді.
XVI ғасырда Батыста Қытайға деген қызығушылық арта түседі. Қытайға
құрлықпен жетудің көптеген жолдары қарастырылады. Ресей де өз тарапынан
қысқа жолмен Қытайға жетудің жолдарын қарастырады. Ол үшін Ресей Қытайға
жақын жатқан шығыс елдерімен өзара келісімге келуге тырысады. Осыған
мысал, Василий Шуйский патшаның 1608 жылғы жарғысы бойынша шығыс
Моңғолияның билеушісі Алтын ханға Қытайға жету үшін орыс елшілігі
жіберіледі. Алайда, Алтын хан мен қалмақтар арасындағы соғысқа байланысты
елшілік өз мақсатына жетпейді. Тек 1616 жылы атаман Василий Тюменец
бастаған жаңа елшілік Алтын ханмен жүздесіп, жаңа мағлұматтар алып,
Мәскеуге кері [1, 2-6 бб.] қайтады.
1618 жылы Тобылда томдық казак Иван Петлин бастаған жаңа елшілік
жасақталады. И. Петлиннің көмекшісі ретінде томдық казак Андрей Мадов
тағайындалады. 1618 жылдың 9 мамырында елшілік Алтын ханның жерімен Қытайға
аттанады. Олар Пекинде 4 күн қамауда отырып, императорға жіберілмейді. Оның
себебін И.Петлин өз жазбаларында императорға беретін қолымызда сый
болмағандықтан бізді әрі қарай қытайлықтар жібермеді деп жазады. 11 қазан
күні қолдарына грамота алып, кері қайтады. Бұл сапар қыстың суық айларына
түсіп, өте ауыр болады. 1619 жылдың көктемінде ғана елшілік Томскіге
жетеді. Осы жылдың қыркүйек айында чертеж Китайского государства және Мин
династиясының императоры Ваньли (1573-1620) берген грамотасын тапсырады.
Сызба бүгінгі күнге жетпеген, грамота Н.Спафарийдің 1675 жылғы Қытайға
сапарына дейін аударылмай сақталып тұрады. Н.Спафарий Тобылға бара жатқан
жолда тілмашты тауып алып, жалпы мағынасын аудартады. Онда император
ауласына екі елшілік келгендігін, болашақта орыс елшілеріне сауда үшін
келуіне болатындығын және өз патшаларынан арнайы қағаз алып келулері
жайлы жазады.
И. Петлиннің сапары екі ел арасындағы тұрақты қарым-қатынастың дамуына
нәтиже бермеді. Бірақ, Алтай-Саян таулары, Ұлы Қытай қорғаны арқылы Пекинге
жетудің жаңа жолдарын ашып берді.
И. Петлиннің сапары және оның Роспись еңбегі бүкіл Еуропаға танылды.
Роспись барлық географтар мен саясаткерлердің, баспагерлердің
қызығушылығын арттырды. 5 жылдан кейін Роспись ағылшын тілінде, содан
кейін барлық еуропа тілдерінде жарық көрді.
Қазіргі уақытқа дейін Роспись-тің 15 түрлі хронографтар жазған түрі
бар. И. Петлиннің сапарынан екі жүз жыл өткеннен кейін Г.И. Спасский орыс
тілінде толық нұсқасын [1, 8-9 бб.] басып шығарған.
1654 жылы Тобылдан көптеген сыйлықтармен Федор Исакович Байков бастаған
бірінші ресми елшілік жіберіледі. Ф. Байковтың алдында Қытайға жетудің
барлық жолдарын қарастыру, Қытайдың өз ішіндегі сауда-саттығы, Ресей мен
Қытай арасындағы болашақтағы сауда байланысы жайлы нақтылап келу міндеттері
тұрды. Қытайға Алтын ханның жерімен бару мүмкін емес болды. Өйткені екі ел
арасындағы қатынас жер үшін ушығып кеткен болатынды. Ф. Байков Зайсан
көлінің маңында қоныс тепкен Аблай-тайшы жерімен Қытайға жетудің ұзақ жолын
таңдайды. 1655 жылы 3 наурызда елшілік Пекинге жетеді. Император сарайында
Ф. Байковке император келгенде тізе бүгуді талап етеді. Оны орындауға
келісім бермеген елшілік Қытай жерінен кетуге мәжбүр болады. Бұл сапардың
нәтижесіз болуының бірнеше себептері болған еді. Біріншіден, елшіліктің
құрамындағы адамдардың қытай және маньчжур тілдерін жетік білмеуі. Қытай
тілінен моңғол тіліне Байковпен бірге Аблай-тайшыдан еріп келген бұхарлық
Ирки Мулла аударды. Ал, моңғол тілінен орыс тіліне Тобылдан еріп келген
казак Петр Малинин аударады. Екіншіден, Қытайды маньчжурлардың жаулап
алуына 12 жылдан астам уақыт болатынды. Бұл әрбір шекараға келген бөтен
елшілікке сақтықпен қарауды талап етті.
Ф. Байков император ауласында қөп тұрақтамаса да, 6 айдың ішінде Пекин
туралы, Қытай және маньчжур халықтарының тұрмысы, олардың сауда-саттығы,
тауарға қоятын бағасы жайлы өте қызықты мағлұматтар жинап алды.
1657 жылдың 31 шілдесінде елшілік Тобылға, тамызында Мәскеуге оралады.
Ф. Байковке қойған міндеттердің ешқайсысы нәтижелі болмады. Алайда, оның
Статейный список жазбасында осыған дейін белгісіз болған, бұхарлық
саудагерлер пайдаланған Қытайға жетудің жаңа жолдары жазылған еді. Сонымен
қатар Ф. Байков бұл жазбада қытай халқының тұрмысының жаңа қырларын ашып
[1, 15-29 бб.] көрсеткен болатынды.
Ф. Байковтың сапары Батыста И. Петлиннің сапарына қарағанда едәуір
қызығушылық тудырады. Статейный список жазбасы париждік географ
М.Тевеноның бастауымен 1666-1672 жж. басылып шығады. Кейін бұл жазба латын,
неміс, ағылшын, француз тілдерінде де жарық көреді.
Ресейде Ф. Байковтың Статейный список жазбасы бірнеше рет басылып
шыққан. Ең бірінші Г.Ф. Миллер жарыққа шығарған. Одан кейін Н.И. Новиков,
Г.И. Спасский, И.П. Сахаровтар қайталаған екен.
1675 жылы Николай Гаврилович Милеску-Спафарий бастаған жаңа елшілік
құрылады. Спафарийдің Мәскеуден Қытайға барар жолында 14 пунктен тұратын
талапты алады. Онда циндік билеушінің алдындағы оның іс-әрекеті және
елшіліктің жалпы міндеттері жазылған болатынды. 1675 жылдың желтоқсанында
елшілік Қытайға аттанады. Пекинге жеткен елшіліктен Ф. Байковтан талап
еткендей тізе бүгулерін сұрайды. Бірақ, Спафарий Канси императормен
келісіп, ондай этикеттен құтылып кетеді. Жауап грамотасын алмай, өзімен
бірге алып келген тауарларын төмен бағамен сатып, 1676 жылдың 1
қыркүйегінде кері қайтады. С апардың сәтсіздігін, Қытайдың ішіндегі
билік үшін өзара таластар, оңтүстігінде Цин үкіметіне қарсы қозғалыстардың
өршуі және Қытайдың Ресей империясымен қарым-қатынасқа түсуге қызықпауымен
түсіндіруге болады.
Мәскеуге кері қайтқан Н.Г. Спафарий Тобылдан Нерчинскіге Нерчинскіден
Пекинге барар жолда жазылған Күнделігін ұсынады. Онда Қытай мемлекетінің
қалалары, провинциялары жайлы мағлұматтар болды.
Спафарийдің елшілік сапары жайлы орыс әдебиетінде алғаш рет Г.Ф. Миллер
жазып кетеді (1757ж.). 1823 жылы Г.И. Спасский маньчжур тілінен аударған
П.И. Каменскийдің Журнала, веденного в Пекине на прибытие из Российского
государства посланника Николая Гавриловича Спафария... атты мақаласын
жарыққа шығарады. Тек, XIX ғасырдың соңында отандық тарихнамада Спафарийдің
сапарына көңіл бөлінеді. Оның сапары жайлы отандық тарихшылар: В.Фурсенко,
П.А. Сырку, И.И. Михайловский, Ю.В. Арсеньев, А.И. Яцимирский, Д. Зубарев,
Г.Н. Потанин, А.О. Ивановскийлер мақалаларын жарыққа шығарады. Спафарийдің
сапары жайлы шет елде, Ресейге қарағанда ертерек танылды. 1692 жылы Парижде
Филипп Аврильдің Путешествие через Европу и Азию для отыскания новой
дороги в Китай мақаласы басылып шығады. 1698 жылы де ла Невиль Парижде
Ресей жайлы кітап шығарады, оның бір тарауы Спафарийдің елшілік сапарына
арналады.
Сонымен, XVII ғасырдағы Ресейдің Қытаймен дипломатиялық, сауда-саттық
қарым-қатынас орнату талпынысы ешқандай нәтиже бермейді. Иван Петлин, Федор
Байков, Николай Спафарий бастаған елшіліктер Еуропаға бұл күнге дейін
белгісіз болған Қытайға құрлықпен, яғни Моңғолия және Маньчжурия арқылы
жету жолын ашып бергенімен, алдарына қойған мақсат-міндеттеріне жете
алмады.
Осы кездегі орыс-қытай дипломатиялық және сауда-саттық қарым-қатынасы
Ресей империясында маньчжур және қытай тілдерін үйрететін оқу орындарын
ашуға негіз салды. Сонымен қатар Ресейдің Мин және Цин империясымен алғашқы
байланыстары Мәскеу мен Сібірде Қытай жайлы, оның әр түрлі қырларын, халқы,
географиялық орналасуы жайлы нақты таным қалыптастырды. Бұл мағлұматтар
ғылыми қытайтанудың іргетасын қалап берді.
1689 жылы Ресей мен Цин империясы арасында Нерчиндік келісімге қол
қойылды. Келісім бойынша Ресей Қытайға Амур жағалауындағы иелігінің
жартысын береді. Ал орыс көпестеріне Қытай территориясына келіп, саудаларын
жүргізуге [2, 25-28 бб.] рұқсат береді.
Қытайға келген керуендегі адамдар саны 400 көпесті құраса, кейін 200
көпеске шектетіледі. Нерчиндік келісім құрылған күннен бастап XVIII
ғасырдың екінші жартысына дейінгі аралықта Қытайға 12 керуен жіберілген
екен.
Маньчжур билеушілерінің орыс елшілігіне кедергілер жасауы күн өткен
сайын күшейе берді. 1692 жылы I Петр сауда-саттық келісім үшін, сонымен
қатар Пекинде албазиндіктерге арнап шіркеу салу мәселесін реттеу үшін Эверт
Избрант Идесті жібереді. Идеспен бірге Адам Бранд, Семен Порецкий, моңғол
тілінен аудармашы Спиридан Безрядов, Христофор Карстенстер барады. Керуен
1693 жылы 30 наурызда жолға шығып, 14 қарашада Пекинде болады. Ресми
келіссөздер жүргізуге маньчжур шенеуніктері келісімдерін бермейді. Басты
себеп грамотада I Петрдің лауазымы, маньчжур императорының лауазымынан
жоғары жағында жазылуы болды.
1695 жылы Идес Мәскеуге қайтады. Оның сапары жайлы қысқаша мәлімет 1696
жылы Берлинде жарық көреді. 1698 жылы Адам Бранд та өзінің сапары жайлы
мақала жазады. Осы жылы оның жазбалары ағылшын тілінде, 1699 жылы голландық
тілде басылып шығады.
I Петрдің келісімін алып, Идес өзінің сапары жайлы 1704 жылы Амстердамда
Dreijahrige Reise naar china атты еңбегін шығарды. Кітап 1706 жылы
ағылшын тіліне, 1707 жылы неміс, 1718 жылы Францияда басылып шықты.
Ресейде Идестің сапары жайлы тек 1789 жылы Н.И. Новиковтың Путешествие
и журнал по указу великих государей, царей и великих князей Иоанна
Алексеевича и Петра Алексеевича, отправленного из Москвы в Китай господина
Эбергарда Избран Идеса посланником в 1692 марта 14 атты еңбегінен біле
бастайды. 1715 жылы орыс қызметінде швед Лоренц Ланг болды. Ол 1715-1716
жылдары Қытайға жіберілген бірінші миссияда, өзінің дипломатиялық
мүмкіншіліктерін көрсетіп, I Петрдің сеніміне кірген болатынды. Л. Лангтың
сапарының басты міндеттері Канси императорына Т. Гарвин дәрігерді алып
бару, сонымен қатар I Петрдің тапсырысымен голландиялық пеш үшін
изразцестер алып келу еді. Іс жүзінде бұл сапардың басты мақсаты орыс-қытай
қарым-қатынасын одан әрі кеңейту болған еді.
Лоренц Ланг сапар барысында күнделік бастап, Описание государства
Китайского атты жазбасын алып келді.
Урга қаласында орыс көпестерінің жасырын тауар өткізу әрекеттері
маньчжурлықтар үшін екі ел арасындағы сауданы тоқтатуға жақсы сылтау
болады. Арадағы жағдайды шешу үшін, 1719 жылы Пекинге Лев Измайлов бастаған
елшілік жіберіледі. Құрамында: Лоренц Ланг, Иван Глазунов, Джон Белл,
Иоганн Унферцагт болады. Пекинде Измайлов Лангты сауда-саттық агенті
ретінде қалдыруға ғана рұқсат алып, басқа мәселелерді шеше алмай қайтады.
Измайлов кері қайтқаннан кейін, Ланг Пекинде келесі Ф.С. Истопников
бастаған керуенді күтіп қалады.
1721-1727 жж. Ланг Қытайға С.Л. Владиславич-Рагузинский құрамымен
барады. Бұл сапары жайлы мәліметтер жоқ. 1727 жылы Л. Ланг келісімен тағы
да керуен жасақталып, Пекинге аттанады. Бұл сапардан Ланг Пекиннен 82
дәптер, кітаптар[2, 30-35 бб.] алып келеді.
Лоренц Лангтың Қытайға барған 1735 жылғы соңғы сапарында Ресейге қытай
көркемділіктерін жеткізу тапсырылады. Лоренц Лангпен бірге мастер Осип
Мясников жіберіледі. Бұл сапар керемет нәтиже бермеді, себебі Осип
Мясниковты елшілік ауласынан бір адым жерге де жібермеді. Алайда, Мясников
өзінің жеке бақылауымен, қызыл мыстан қалай алтын жасайтынын, қой
мүйіздерінен фонарь дайындайтынын, қатты тастан әр түрлі пішіндес заттар
қалай құрайтындарын біліп алады. Лоренц Ланг Осип Мясниковты қайта
керуенмен жіберуді сұрайды. Бірақ та екінші рет барғаны-бармағаны жайлы
мәлімет жоқ.
XVIII ғасырда Ресейден Пекинге бірінші рухани миссия жіберіледі. Олардың
басты мақсаты қытай және маньчжур тілдерін жетік меңгеру болды. Рухани
миссияның құрамындағы Осип (Иосиф) Дьяконов, Никандр Клюсов және Петр
Якутов Пекинде 20 жылдан астам уақыт тұрып, сол жерде қайтыс болады.
1727 жылдың 20 тамызында орыс-қытай арасында Буриндік келісімге қол
қойылады. Келісім шекара мәселесін талқылайды. Осы жылдың 21 қазанында
Кяхтиндік трактатқа қол қойылады. Бұл келісім бойынша орыс көпестеріне 3
жыл сайын келіп, сауда жасауға, керуен құрамында 200-ден артық адам болмауы
жайлы мәселелерді қарастырады. Сонымен қатар негізгі сауда орталықтары
болып Цурухайту мен Кяхта белгіленеді. Сондай-ақ Кяхтиндік трактаттың 5-
бөлімінде Пекинде тілді үйрену үшін оқушылар қалдыруға рұқсат етілді. Олар
тілді үйренгеннен кейін, кері қайтуға тиіс болды. Бұл орыс қытайтануының
дамуына үлкен жол ашып берді десек те болады.
1727 жылы 11 қыркүйекте Қытайға бірінші рухани миссияның алғашқы
оқушылары: Лука Воейков, Иван Шестопалов (Яблонцев), Иван Пухарт және Федор
(Федот) Третьяков жіберіледі. Керуенді Лоренц Ланг басқарады.
1729 жылы Пекинге екінші рухани миссияның оқушылары: Илларион Россохин,
Герасим Шульгин және Михаил Пономарев келеді. Екінші рухани миссияны
басқарып келген Антоний Платковский өте қатал адам болатынды. Миссияда ол
оқушыларды таяқпен ұрып-соғып, олардың үстінен Сенатқа арыздар түсірген.
Көбінесе ол миссия құрамына өзінен бұрын келген оқушыларға күн көрсетпеген.
Соңында Платковский Лангтың бастамасымен шыңжырға байланып Ресейге
қайтарылады. Ресейде лауазымынан айырылып, түрмеге [3, 7-9 бб.] қамалады.
Миссияның бірінші 4 оқушылары: Лука Воейков, Иван Шестопалов, Федор
Третьяков, Иван Пухарт жайлы мағлұматтар көп сақталмаған.
Лука Воейков тобылдық сардардың ұлы болды. Иван Шестопалов екеуі славян-
грек-латын академиясында оқыды (1714-1725 жж.). 1727 жылы Лангтың
бастамасымен қытай және маньчжур тілдерін үйренуге Пекинге жіберіледі.
Өмірінің соңғы жылдары тілмаштық қызмет атқарады.
Иван Пухарт Мәскеуде туылып, Қытайға сапарына дейін Ғылым Академиясында
аудармашы болып жұмыс істейді.
Иван Пухарт, Лука Воейков жайлы Антоний Платковский: көп ішеді, орыс
тілінен қытай және маньчжур тілдеріне аудара алмайды деп Сенатқа арыз
түсіреді. Третьяковты, Пухарт пен Воейковқа қарағанда жоғары бағалайды.
Бірақ Лангқа Третьяковты миссияға ерте алғанын айтады. Россохин мен
Пономаревті Платковский синодқа өте жақсы оқиды, қытай және маньчжур
тілдерін екеуі де жетік біледі деп мақтайды. Ал Шульгинді кері қайтарып,
оның орнына басқа біреуді жіберулерін сұрайды.
1732 жылы Л. Ланг Пекинге екі оқушы: Алексей Владыкин мен Иван Быковты
алып келеді. Қайтарында өзімен бірге Пухарт пен Третьяковты алып кетеді.
Пухарт Петербургте Ғылым Академиясына аудармашы болып қабылданады, ал
Третьяков көп ұзамай [3, 20-22 бб.] қайтыс болады.
Бірінші, екінші рухани миссияның оқушыларының арасында тілді үйренуде
Илларион Калинович Россохин ерекше көзге түседі. И.К. Россохин 1717 жылы
Хилок ауылында дүниеге келген. 1725 жылы Иркутск Вознесенск монастырі
қарамағындағы монғол тілінің мектебіне түседі. 1728 жылы А. Платковскийдің
қарамағында болады. 1735 жылы Россохин орыс тілін үйрету үшін Лифаньюаньнің
қарамағына өтеді.
1741 жылы И. К. Россохин отанына оралады. 23 наурызда Ғылым Академиясына
қытай және маньчжур тілдерін үйретуші, аудармашы ретінде жұмысқа
қабылданады. Ғылым Академиясында И.К. Россохин оқытушылық қызмет қана
атқармай, өз қызығушылығымен көптеген қытай тіліндегі тарихи кітаптарды
аударады. Ол бір елді тану үшін, оның көп жылдық тарихын жақсы оқып-білу
керек екенін түсінеді. И.К. Россохиннің 1741 жылдан бастап аударған
еңбектерінің тізімі:
1. Описание как сочинять китайские разные огнев фонтаны и ракетки.
2. Нравоучительные пословицы славных китайских учителей.
3. Присловное нравоучение.
4. Табель, сколько в китайском государстве собирается в год казны
серебром и хлебом и сколько имеется всех городов.
5. Поздравительная речь, когда маньчжурский хан Кан-хи овладел Великою
Татариею,
6. Нынешнего маньчжурского хана манифест, объявленной при вступлений
его на престол в 1735 году.
7. Маньчжурская азбука.
8. Школьные разговоры.
9. Исторический экстракт о всех ханах, которые владели китайским
государством, и о их фамилий и сколько лет который хан государствовал и
какие при котором были достопамятные случаи.
10. О маньчжурских ханах, секретном расположений маньчжурского войска,
о состояний китайского столичного города Пекина и табели о маньчжурском
войске.
11. Краткая история о Японий, переведенная из китайского
географического описания, называемого Итун-джы.
12. Философические вопросы и ответы.
13. О чрезвычайном почтений родителей.
14. На разные лета календари.
15. Рассуждение о себе самом Китайского графа Сюэ-вынь цинь-гуна.
16. Для обучения учеников перевел разные вокабулы, разговоры и часть
лексикона [1, 9-16 бб.].
XVIII ғасырдың 30-жылдары Сыртқы істер коллегиясында маньчжур және қытай
тілдерін аударатын тілмаштар болмайды. Әсіресе бұл Қытайдан елшілер келген
кезде өте қатты байқалады. 1737 жылы қыркүйек айында тілмаштарды дайындау
үшін қытайлық оқытушы Чжоу Гэ-ні (кейін Федор Петров деп атын өзгертеді)
шақыртады. 1739 жылы 21 ақпанда Сыртқы істер коллегиясы Синодтан шығыс
тілдерін үйренетін студенттер бөлуін сұрайды. Нәтижесінде славян-грек-
латындық академиясында оқуға құлшыныстары өте жоғары екі оқушы: Алексей
Леонтьев пен Андрей Канаев табылады. 1739 жылдың 19 маусымында маньчжур
және қытай тілдерін оқытатын мектепте жаңа оқу жылы басталады. Осы күнге
дейін сақталған күнделіктерінен сабақ барысын, жүйелігін анықтауға болады.
Шығыс тілдерін үйренудегі оқу жүйесі өте оңай жұргізілген. Мысалға,
тамыз айында әліпби мен жазуды үйренген, қыркүйек айында вокабулаларды
жаттаған, қараша айында қайталау жүргізген. 1740 жылдың қаңтар айында
Леонтьев пен Канаев маньчжур мен қытай тілдерінде оқып, жазуды үйреніп,
ақпан айында өткен материалдарды қайталаумен айналысқан.
1743 жылы Чжоу Гэ 50 рубль сыйақы алып, Леонтьев пен Канаев Пекиндік
рухани миссияға жіберіледі.
1735 жылы Пекинге Илларион Трусов басқарған үшінші рухани миссия
жіберіледі. Бірақ миссия құрамында оқушылар болмайды. 1736 жылы Пекинде 4
оқушы: Россохин, Пономарев, Алексей Владыкин, Быковтар болған еді.
1742 жылы Пекинге құрамында: М.Л.Шокуров, А.Леонтьев, А.Канаев,
Н.М.Чекановтар болған елшілік жіберіледі.16 қазанда Леонтьев, Канаев және
Чеканов 10 ай жолда жүріп, Пекинге жетеді. Шокуровпен отанға И.К.Россохин
ғана қайтады.
Леонтьев, Канаев және Чекановтың тіл үйренудегі талпыныстары жайлы
ешқандай деректер сақталмаған. Тек Леонтьевтің орыс тілі мектебінде сабақ
бергендігі жайлы айтылып [4, 2-7 бб.] кетеді.
1743 жылы Гервасий Ленцовский бастаған төртінші рухани миссия
жабдықталады. Бірақ, миссия Пекинге кіргізілмейді. 1745 жылдың 1
қыркүйегінде Герасим Лебратовский бастаған керуен Цин империясының
шекарасына өтеді. 1746 жылдың 3 маусымында Лебратовский өзімен бірге
оқуларын аяқтаған екі оқушы: Алексей Владыкин мен Иван Быковты алып отанына
қайтады. А. Владыкин Пекинде тілді ғана үйреніп қоймай, фарфор дайындаудың
әр тәсілін меңгеріп қайтады. Пекиннен келе жатқан кезінде Лифаньюаньға
жіберіліп, онда қытайлық мектепке өз тілінен сабақ береді. 1753 жылы оның
лауазымы көтеріледі. 1755 жылы Пекинге қайта оралады.
1746 жылы Пекиндегі оқуды бітірген тағы бір оқушы Иван Байков болды. Ол
Қытай халқының тұрмысы мен тілін өте жақсы меңгереді. Оған Сенат поручик
лауазымын береді.
1753 жылы Амвросий Юматов бастаған құрамында: Вавила Ермолаев, Степан
Соколов, Степан Якимов және Иван Озеров бастаған бесінші рухани миссия
жіберіледі. Пекинге жеткен керуен кері қайтарылады. 1755 жылдың 4
маусымында төртінші және бесінші миссияның оқушылары Ресейге [3, 20-26 бб.]
қайтады.
XVIII ғасырда Еуропа елдері мен Ресей империясында Қытайға деген
қызығушылық арта түсті. Қытайдың философиясынан батыс елдерінің билеушілері
саяси-экономикалық дағдарыстан шығу жолдарын іздеді. Қытайдың мәдениеті,
әдебиеті, өнері жайлы рухани миссияның оқушыларынан көп мәліметтер алып
отырды. Осы кезеңде Ресейден аттанған сауда керуендері Қытайдан алып келген
бұйымдары: суреттер, фарфор, лактан жасалған заттар, кілемдер, әшекей
бұйымдары т.б. сәнге айналды. Патша және оның жаңыңдағылар Қытайдан келген
бұл заттарды жинауды әуесқойлыққа айналдырды. Мысалы, граф Я.В. Брюстің
Қытайдан алып келген заттарының саны 200-ге жуық болған.
1757 жылы Сыртқы істер коллегиясының бұйрығымен А. Леонтьев Ғылым
Академиясына И.К. Россохиннің жаңына жіберіледі. Ол И.К. Россохинмен бірге
16 томдық Обстоятельного описания происхождения и состояния маньчжурского
народа и войска, в осми знаменах состоящего деген еңбекті аударады.
1761 жылы Сыртқы істер коллегиясында қытай және маньчжур тілдерін
білетін аудармашылар тапшылығы тағы да байқалады. Осыған байланысты А.
Леонтьев коллегияға шағын мектеп ашу туралы өтініш айтады. 1761 жылы
желтоқсанда Воронцов өз келісімін береді. 1762 жылы 4 наурызда Сыртқы істер
коллегиясының рұқсатымен Петербург, Новгород, Мәскеу рухани
семинарияларынан оқушыларды алуға рұқсат етіледі. 1763 жылы ақпанда
Новгород рухани семинариясынан жастары 18-19-ға келіп қалған 4 оқушы –
Антон Иванов, Афанасий Никитин, Михаил Антипов, Иван Козмин жіберіледі.
Кейін бұл оқушыларды Ғылым Академиясына емтихан тапсыруға жібереді. Емтихан
біткен соң оқушылардың арасындағы Антон Иванов пен Михаил Антиповтың ғана
латын тілін жетік меңгергені анықталады. Дегенмен де оқушылар мектепке
қабылдана береді. 27 сәуір күні А. Леонтьев кішкене жастау оқушыларды іздей
бастайды. Нәтижесінде Петербург рухани семинариясынан 15 жасар Яков Коркин
мен 14 жасар Яков Полянскийді таңдап алады. Осылайша Петербургте қытай және
маньчжур тілдерін оқытатын мектеп құрылады. А. Леонтьевке көмек ретінде
Ставропольдан келген қытайлық Син Джоу (кейін Артемий Васильев деп аты
өзгертіледі) [4, 33-36 бб.] жіберіледі.
1763 жылы мамырда А. Леонтьев жаңа оқу жылын бастайды. А. Леонтьев пен
қытайлық Артемий Васильевтің оқу жүйесін қалай жүргізгендіктері жайлы
ешқандай материалдар сақталмаған. Алайда, жоғарыда есімдері аталып кеткен
оқушылар жайлы, олардың оқу үлгерімі туралы біраз материалдар сақталған.
1765 жылы М. Антипов шекара коменданты Якобийге жіберіліп, моңғол тілін
үйренеді. А. Иванов бұйрық беруші қызметіне өтеді. Ал жас оқушылар Я.
Коркин мен Я. Полянский оларға қарағанда тілді тез меңгеріп, оқуда өте
жақсы көрсеткіштер көрсетеді. Я. Полянскийдің әрі қарайғы өмірі жайлы
ешқандай деректер жоқ. Ал Я. Коркин А. Леонтьевпен бірге 1767 жылы Кяхтаға
барып, 1768 жылы алтыншы рухани миссияның құрамына кіріп, Пекинге аттанады.
А. Леонтьев алғаш рет орыс тіліне 2 кітап аударған оқытушы. Олар: Сышу-
Дасюэ және Чжунъюн кітаптары болатын. Оның аудармалары жазу стилі,
нақтылығы жағынан ерекшеленеді. XVIII ғасырдың өзінде-ақ оның еңбектері
оқырман қауымға тез таралып кетті. А. Леонтьевтің 120-дан астам кітабы
белгілі, соның ішінде 20-ға жуық кітаптары мен 2 мақаласы толықтай Қытай
мемлекеті жайлы жазылған. Оның еңбектерінің шет елдерде таралуы орыс
қытайтануына қызығушылық тудырды. Белгілі француз синологы Антуан Гобиль А.
Леонтьевпен бірге Петербургте жиі кездесіп тұрған екен. А. Леонтьевтің
еңбектері жайлы XVIII ғасырдағы орыс қытайтануының жоғары деңгейін
көрсетеді. И.К. Россохин мен А.Л. Леонтьев орыс синологиясының әрі қарай
дамуына мықты іргетас қалап берді деуге [1, 26-29 бб.] толық негіз бар.
Бесінші рухани миссияның (1755-1771 жж.) құрамында оқушылар жіберілген
жоқ болатынды. Пекинде болған рухани миссияның 16 адамының ішінде
қытайтануға байланысты Феодесий Смаржевский мен Сазонт Карповтар ғана
болды.
Төртінші рухани миссияның құрамымен келген Феодесий Сморжевский поляк
ұлтынан шыққан, Львов қаласынан білім алған. Қытайға аттанар алдында
Киевтегі рухани академияда оқытушы қызметін атқарған. Сазонт Карпов жайлы
деректер жоқ.
Алтыншы рухани миссияның құрамына Тобыл рухани семинариясынан алынған 8
жасар Алексей Парышев, 21 жасар Алексей Агафонов және 20 жасар Федор
Бакшеев пен А. Леонтьевтің мектебінің түлегі – Яков Коркин болды. Миссияның
оқушылары бірігіп Журнал секретных действий, намерений, случаев и перемен,
бывших в Тайцинском государстве с 1772 по 1782 год атты журнал басып
шығарды. Бұл еңбектерінде олар өздерінің қытайлар мен маньчжурлармен достық
қарым-қатынастары туралы жазды.
1782 жылы отанына қайтқан Бакшеев, Парышев, Агафоновтар Сыртқы істер
коллегиясына аудармашылық қызметке қалдырылады.
А. Агафонов көбінесе маньчжур тілінен еңбектер аударған. Оның кітаптары
– Джунгии, или книга о верности (М.,1788), Краткое хронологическое
расписание китайских ханов: из книги Всеобщего зерцала с показанием
летосчислений китайского и римского от начала китайской империй по 1786 г.
(М., 1788) және т.б. Бакшеев пен Парышев ешқандай еңбектер баспаға
шығармаған, бірақ орыс қытайтануының белді өкілдері ретінде мұрағат
деректерінде айтылып кетеді. Алайда, Екатерина II 1776 жылы Ф. Бакшеевті
Ресей тарихындағы алғаш маньчжур сөздігін құрастырушы ретінде [1, 37-40
бб.] жариялайды.
1781 жылы Пекинге жетінші рухани миссия жіберіледі. Оның құрамында Егор
Салертовский, Антон Владыкин, Иван Филонов және Алексей Половтар болды.
Осылардың арасында Петербургке Антон Владыкин ғана қайтып келеді,
қалғандары Пекинде қайтыс болады.
Мұрағатта оқушылардың оқу дәптерлері ғана сақталған. Бұл дәптерлерінен
олардың оқу жүйесінің барысы мен аудармаларының сапаларын анықтауға болады.
Талапқа сәйкес миссияның оқушыларының жасы 30 жастан аспауы тиіс болды.
Бірақ та олардың арасында өлім саны жоғары болды. 1700-1806 жылдар
аралығында Пекинде 12 адам қайтыс болған екен.
Миссияның құрамындағы оқушылардың өлімі алдымен сол жердегі және
материалдық және моральдық жағдайының нашарлығынан болды. Миссияны
басқарушылар тарапынан оқушыларды кемсітушілік, ұрып-соғу жиі болып тұрған.
Күнделікті қолданыстағы ыдыс-аяқтары, төсек орындары талапқа сай болмаған.
Бірақ сонда да миссияның оқушылары жақсы оқып, құнды еңбектер жариялаған.
Осыған мысал ретінде жетінші рухани миссияның оқушысы – Антон Владыкинді
[1, 50-55 бб.] айтуға болады.
Антон Григорьевич Владыкин (1761-1811 жж.) – ұлты қалмақ. Троиц-
Сергиевский семинариясын тәмамдаған. 1870 жылы Қытайға жіберілген. Сыртқы
істер коллегиясына Пекин қаласының жобасы мен Қытайдың картасын жібереді.
14 жыл бойы Пекинде оқып, Ресейге келген соң Сыртқы істер коллегиясына
аудармашы қызметіне тұрады.
1798 жылы Сыртқы істер коллегиясының жаңынан қытай, маньчжур, парсы,
түркі және татар тілдерін аударатын тілмаштар дайындайтын мектеп ашылады.
Мектепке бұрынғыдай рухани семинарияның оқушылары тартылған жоқ. Бұл жолы
мектепке Сыртқы істер коллегиясы тіркеушісінің ұлы Тимофей Харитонович,
Евграф Дранчев және майордың ұлы Александр Денеська алынды.
Мектеп 1798 жылы мамырда ашылды. Сабақ жексенбіден басқа күндері күн
сайын сағат 9-дан 12-ге дейін, 13-тен 17-ге дейін болды. Сәрсенбі және
сенбі күндері сабақ түске дейін ғана оқытылған. Мектепке тілдерден басқа
арифметиканы да оқыған.
Тамызда Евграф Дранчев қайтыс болады. Оның орнына Сыртқы істер
коллегиясында әкесі күзетші қызметін атқарған Михаил Дмитриевич Сипаковты
алады. 1799 жылы А. Владыкин өзінің есебінде оқушылардың 1000 иероглифті
оқи алатындықтарын, қытай тілінен орыс тіліне және маньчжур тілінен орыс
тіліне жақсы аударатындарын айтып кетеді. 1801 жылы мектепте оқу аяқталады.
Мектептің түлегі М. Сипаков қана 1805 жылы Н.Я. Бичурин бастаған рухани
миссияның құрамына[1, 80-82 бб.] қабылданады.
Антон Владыкин көптеген оқу құралдарын басып шығарады. Олар:
Маньчжурская азбука, в пользу российского юношества сочиненная және
Руководства для учащихся маньчжурскому языку. А. Владыкин И.К. Россохин
және А.Л. Леонтьев сияқты қытай тілін тереңдете үйренбеген, ол көбінесе
маньчжур тіліне көп көңіл бөлген. Ресей тарихында А. Владыкин алғаш рет
маньчжур тілін үйренудегі қажетті оқулықтарды құрастырған оқытушы болып
есептеледі.
1792 жылы 8 ақпанда Кяхтиндік трактатты толықтырған орыс-қытай
арасындағы, Кяхта арқылы сауда байланысын реттеген құжат қабылданады. Осы
құжат негізінде 1794 жылы Пекинге Софроний Грибовский бастаған сегізінші
рухани миссия жіберіледі. Құрамында: Павел Каменский, Карп Круглополов,
Степан Липовцов және Иван Малышев есімді оқушылар болады.
С. Грибовскийдің айтуынша миссияға оқытушылар бірде келіп, бірде
келмеген. Осы жағдайды реттеу үшін шіркеудің ақшасынан жеке мұғалімдер
жалдап оқытқан. Нәтижесінде С. Грибовскийдің пайымдауынша миссиядағы
оқушылардың оқу сапасы біршама [1, 95-99 бб.] артқан.
1795 жылы С. Грибовскийдің бастамасымен миссияның жаңында кітапхана
ашылған. Кітапхана алғашында тек оқушыларға арналған болатын, кейін
миссияның барлық өкілдері өз кітаптарымен кітапхананы толықтырған. С.
Грибовский миссияның алдындағы басшыларына қарағанда Қытай жайлы көп жазып
кеткен. Оның Қытай жайлы жазған 3 мақаласы баспадан шыққан екен.
Пекиндегі Ресейлік рухани миссиясында пайда болған XVIII ғасырдағы орыс
синологиясы Қытай жайлы И.К. Россохиннің және А.Л. Леонтьевтің алдыңғы
қатарлы туындыларының пайда болуына алып келді. Қытайтанушылар дайындауда
маньчжур және қытай тілдерін оқытатын мектептердің үлесі зор болды. XVIII
ғасырдағы қытайтанушылардың еңбектері қытайтанудың келесі бір кезеңі XIX
ғасырдағы дамуына мықты іргетас қалап берді.
1.2 Н.Я. Бичуриннің Ресейдегі қытайтануға қосқан үлесі
XIX ғасырда Ресейдің шығыстағы көршілерімен байланысы әрі қарай жалғасын
табады. 1805 жылы Қытайға екі ел арасында тұрақты байланыс орнату үшін граф
Ю.А. Головкиннің елшілігі жіберіледі. Елшілік Урга қаласына жеткен кезде
циндік шенеуніктердің талабын орындамай кері қайтады. Олардың талабы
бойынша Ресейден келген бұл елшілер императордың аты-жөні жазылған
тақтайшаға қарап, тізерлеп отыру керек болатынды. Ю.А. Головкиннің сапары
сәтсіз аяқталғанымен, Ресей мен Қытай арасындағы байланыс үзіліп
қалғанымен, 1807 жылы Қытайға еш кедергісіз Н.Я. Бичурин бастаған тоғызыншы
рухани миссия жіберіледі.
Никита Яковұлы Бичурин 1777 жылы 29 тамызда Окулево селосында дүниеге
келген. Ұлты – чуваш. Оның әкесі Яков атанып кеткен діни қызметкер болған.
Ол ұлының өз мұрагері болғанын қалады. Өзі сияқты шіркеуде қызмет жасағанын
қалап, оны діни мектепке – рухани семинарияға береді. Н.Я. Бичурин оқыған
семинария кейін келе қазан рухани академиясы деп аталды.
Академияны Н.Я. Бичурин 1799 жылы бітіреді. Қазандағы академияның бір
ерекшелігі – ол оқу орнында грамматика, арифметика, поэзия, шешендік сөз,
грек тілі, латын тілі және басқа еуропалық тілдерді оқытатын. Н.Я. Бичурин
кішкентай кезінен алғыр, тапқыр, оқуға ынталы болып өскен. Академияны да
өте жақсы деген бағамен бітіріп, сонда грамматика және шешендік сөз пәнінен
сабақ беруге қалады.
1800 жылы 18 шілдеде Н.Я. Бичурин шашын қырықтырып, монах деген
атаққа ие болып, Қазан қаласының қасындағы Спас-Преображенский монастыріне
өтеді. Оның есімі Иакинф болып өзгереді. Оны Петербург қаласындағы
Александро-Невский лаврасының жиналысында жоғарғы діни баға беріп, сол өзі
қызмет етіп жүрген монастырьге иелік етуге рұқсат береді. Кейін Қазан
маңындағы Иоганн монастрына жетекші болып [5, 3-6 бб.] көтеріледі.
Өзінің ұстазы Амвросий Худобедовтың қолдауымен Никита Бичурин өз алдына
бөлек Вознесен монастры, Шығыс Сібірдегі Үркіт қаласының маңайындағы үлкен,
өте беделді монастырьге жетекші болып тағайындалады. Жиырма бес жасында
Үркіт дух семинарының Ғылыми кеңесінің мүшесі болып, Үркіт
семинариясының ректоры атағына көтеріледі.
1806 жылы Н.Я. Бичуриннің үстінен арыздар түсіп, оны үлкен қызметтен
алып тастайды. Кейін ол Тобылға жер аударылып, бақылауда ұсталынады. Осы
жылы жоғарыда айтылып кеткен экспедиция басшысы Ю.А. Головкин Н.Я.
Бичуринді өзіне шақыртып, танысады.
Ю.А. Головкин Н.Я.Бичуриннен шығыс елдері туралы көптеген мәлімет алады.
Н.Я. Бичурин Тобылдың өзінде жүріп: қытай, монғол тілін, Орта Азиядағы
көшпенді халықтардың тілін жақсы меңгере бастаған еді. Соның әсерінен 1806
жылдың көктемінде оны тоғызыншы рухани миссияның басшысы етіп, өзімен бірге
Монғолияға алып келеді. Олар Байқалдың оңтүстігіндегі Кяхта деген жерден
шығып, Монғолияның бірнеше руларының, тайпаларының жерінен өтіп, күзде
Пекинге жетеді. Кескін келбеті азиаттық болғандықтан, Н.Я Бичурин Пекинге
келісімен, сол елдің адамындай киініп, солардың тілін тез меңгеріп,
базарларда, ғибадатханаларда, халық қаптаған жерлерде өз адамындай
араласып, өз бетімен қытай, маньчжур тілін үйрене [5, 9-10 бб.] бастайды.
Бірақ оның Ю.А. Головкинмен келгендегі қызмет лауазымы жоғары еді. Оның
негізгі мақсаты – Пекинде тұрып, Қытайда христиан дінінің ең үлкен
саласының бірі православиенің үстемдік құруына әсер ету, православие дініне
қытайды мекендейтін басқа халықтарды шақыру, үгіттеу, Қытай қалаларында
шіркеулер салдыру сияқты үлкен мақсаты болған еді. Академияда оқып
жүргенде, өзі жақсы меңгерген латын, француз тілдерімен қоса, Пекинде
португалия отаршыларымен араласып жүріп, португал тілін де меңгереді.
Сол көптеген тілдерді меңгерудің арқасында, әсіресе Сы-Шу деп аталатын
қытайдың классикалық сөздігін меңгеру арқылы, ол ең алдымен өзіне қойын
дәптер ретінде қытай-орыс сөздігін жасап жүрді де, келе-келе ол үлкен
анықтамалық сөздікке айналды. Бір-екі жылдың ішінде өз еркімен: қытай,
маньчжур, монғол тілдерін біржола меңгеріп алды. Орыс ғалымы Колопрат:
Бичуриннің екі-үш жылдың ішінде меңгерген білімін, ғылымын басқа ғалымдар
жүз жылда зерттесе де меңгере алмас еді [5, 20-26 бб.] деп жазады.
Ресей империясы Қытайға діндар уағызшыларды, солардың басын құрайтын
миссияны жібере бастағанына бұл кезде жүз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Ресейде қытайтанудың қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 XVIII ғасырдағы Ресейдегі Қытай жөніндегі алғашқы
деректер ... ... ... ...9
1.2 Н.Я. Бичуриннің Ресейдегі қытайтануға қосқан
үлесі ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3 В.П. Васильев және орыс қытайтану мектебінің
қалыптасуы ... ... ... ... ..28
2 Отандық қытайтану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .42
2.1 Қазақстанда қытайтану ғылымының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 42
2.2 Мәдени мұра бағдарламасы негізінде қазақ тарихына қатысты қытай
деректерінің
аударылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .65
Кіріспе
Қытайтану (синология) - кең мағынасында - Қытай экономикасын, саясатын,
философиясын, тілін, әдебиетін және мәдениетін зерттейтін ғылымдар
жиынтығы; тар мағынасында - қытай тіл білімін, қытай тілі мен жазуын
зерттейтін тіл білімінің саласы. Қытайтану Ресейде және басқа Еуропа
елдерінде XVIII-XIX ғғ. аралығында, кейінірек - Жапонияда қытай тілінің
сөздіктері мен грамматикалары жасалуына байланысты пайда болған. Қытай
тілінің Қытайдың өзінде зерттелуі XIX ғ. соңында 1898 жылы Ма Цзяньчжуннің
"Маши вэньтун" грамматикасынан басталады. Оған дейін кытай тілі мен жазуы
дәстүрлі философия шеңберінде зерттеліп келді. Қытайтануда негізінен
фонетика, иероглифика, диалектілерге көңіл бөлінді. Қытай дәстүрінде
грамматикалық теория жоқтығына қарамастан, қытай филологтері мәтіндерді
түсіндіруге қолданылатын бірқатар грамматикалық ұғымдарды қалыптастырды.
Қытай тілінің Қытайдан тыс елдерде зерттелуінде үш тәсіл қолданылған. XIX
ғ. үстем болған бірінші тәсілді қытай грамматикаларының алғашқы авторлары
(негізінен миссионерлер) колданды, олар қытай тілін латын, грек тілдерінің
үлгісінде зерттеді; үндіеуропа тілдеріндегі категорияларды қытай
грамматикаларына еңгізуді; қытай тілінен оған тән емес септік, жіктік
жалғаулары тағы басқа категорияларды тапты. Екінші тәсіл оған керісінше
қытай тіліне тән емес еуропалық тілдердің категорияларын түгелдей жоққа
шығарды. 1934 жылы А. Масперо қытай тілінің үш басты ерекшелігі бар деген
пікірде болды: сөздердің өзгермейтіні, грамматикалық категориялар мен сөз
таптарынын болмайтыны. Үшінші тәсіл алдыңғы екі тәсілдің үшқарылығын ескере
отырып, қытай тілінің өзіндік сипатын зерттейтін осы күнгі қытайтануға тән
тәсіл. Қытайтанумен Еуропаның көптеген елдерінде шұғылданады. Зерттеу
жұмыстарының негізгі бағыттары: фонетика мен фонология, тарихи фонетика,
қытай тілінің көне дыбыстық қалғын қайта жанарту, тіл тарихы,
диалектология, лексикология мен лексикография, көне және қазіргі қытай тілі
болып табылады.
Отандық қытайтанудың қалыптасуы Ресейлік қытайтанудан бастау алады.
Еліміздің тарихын зерттеуде қаншама ғасырлар қойнауында жатқан шығыс
деректерінің сыры әлі де болса ашылмағандығы белгілі. Шығыстанушы
ғалымдардың бір тобы осы мәселе бойынша ерен еңбек етіп, Отандық
тарихымызға қатысты біршама мәліметтерді ашып берді. Қазақстаннан шыққан
кеңестік кезеңдегі біртуар қытайтанушы ғалымдар К.Ш. Хафизова, А.
Қадырбаев, Н. Алдабек, К.Л. Сыроежкин, белгілі қоғам және мемлекет
қайраткерлері М.М. Әуезов, Қ.К. Тоқаев тарих ғылымдарының кандидаты, доцент
А.Т. Тохметов, доцент М. Нұрсаидовтарты атап кетуге болады.
Тақырыптың өзектілігі. Қытайтану ғылымының пайда болуы, дамуы, таралуы
тың тақырыптардың бірі, сондықтан шығыстану салалары ішінде қытайтану
ғылымының, сонымен қатар Қазақстандағы алатын орнын зерттеу қазіргі таңда
басты мәселелердің қатарында. Бізге қытайды тану қажет, ол үшін барлық
мүмкіндікті пайдалана отырып қазақстандық қытайтану ғылымын дамыту
керекпіз. Қазіргі таңда елімізде қытайтанудың туын берік ұстап, өзге де
мемлекеттердегі қытайтанушылармен қатар тұрған синолог ғалымдарымыз
баршылық. Қалам тартқан ізденушілердің еңбектері түбегейлі зерттеу болып
саналмайды. Сондықтан да, осы тақырып төңірегінде зерттеу жұмыстарын
жүргізу дұрыс ойластырылған шара. Өткеннен сабақ алып, болашаққа
жылжуымызда осы ғылымның дамуына ерен еңбек еткен атақты қытайтанушылардың
өмірі мен қызметіне тоқталып кетпеу мүмкін емес.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы. Дипломдық жұмыста қытайтану ғылымына
қатысты зерттеушілерге тарихнамалық зерттеу жұмысы жүргізілді. ХІХ ғасырдың
І жартысында Ресейде қытайтанудың қалыптасуынан бастап қазіргі қытайтану
ғылымының алдындағы бір топ негізін салушы ғалымдарға дейін тарихнамалық
шолу жасалынды. Әр зерттеуші – аудармашыға барынша көп мәлімет беруге
әрекет жасалынды.
Осы тақырыпты зерттеу аясында негізгі пайдаланған деректер: П.Е.
Скачковтың Очерки истории русского китаеведения атты еңбегінде Ресейдегі
Қытай жайлы алғашқы дереккөздерінің жиналуы, екі ел арасындағы алғашқы
сауда-саттық байланыстар, керуен жолдары арқылы дипломатиялық
байланыстардың дамуы жайлы көпеген мәліметтер келтіріліп кетеді. Сонымен
қатар бұл еңбекте алғаш рухани миссияның құрамымен оқушылардың жіберілуі,
олардың тілді меңгеріп, алғаш еңбектерін жарыққа шығарулары жайлы
мәліметтер кездеседі. Сонымен қатар аталмыш еңбетерде орыс қытайтануының
дамуына Н.Я. Бичуриннің, В.П. Васильевтің зор еңбек сіңіргендері жайлы
құнды мәліметтер келтірілген.
Д. Мәсімханұлының мақалаларында Отандық қытайтануың қалыптасып дамуы
жайлы көп материалдар айтылып кетеді. Сонымен қоса профессор К.Ш.
Хафизованың Китайская дипломатия в Центральной Азии (XIV-XIX в.в),
профессор Н. Алдабектің Тағдыры талқыға толы Шынжаң, профессор К.Л.
Сыроежкин Мифы и реальность этнического сепаратизма в Китае и безопасность
Центральной Азий, Қ. Тоқаевтың Беласу, Қ. Сұлтановтың Реформы в
Казахстане и Китае, профессор Н. Мұхаметқанұлының Қытайдағы қазақтардың
қоғамдық тарихы (1860-1920), доцент Д. Мәсімханұлының Қытай филологиясына
кіріспе, Сөз желкен, Ли-Шүн әлемі т.б.-да ғалымдардың Қытай еліне
қатысты зерттеулері қазақстандық қытайтану ғылымының дамуына үлес қосты.
Зерттеу жұмысының мақсат-міндеттері. Қытайтану ғылымын терең зерттеп,
тарихымызға қатысты әлі де болса ашылмаған деректермен танысып, оларды
жалпы оқырман қауымға жеткізу. Елімізде қытайтану ғылымының іргесін
кеңейтіп, жас ізденушілердің қытай әдебиетін зерттей алатын жаңа шоғырын
қалыптастыру.
Отандық қытайтануды зерттеу арқылы біз еліміздің өткен тарихымен қоса
бүгінгі кезеңдегі барысын, алып державамен дұрыс жолдағы саясатты анықтай
аламыз. Еліміздің қытайтану саласын зерттеу арқылы сонау Ресей империясының
ерте кезеңдегі алғашқы Қытай елімен саясатын түсінеміз. Отандық қытайтануды
жан-жақты зерттеу жұмыстың алдына қойған мақсаты болып табылады. Осы
мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттерді шешуді дұрыс деп шештік:
- Ресейде қытайтанудың қалыптасуы
- XVIII ғасырдағы Ресейдегі Қытай жөніндегі алғашқы деректер
- Н.Я. Бичуриннің Ресейдегі қытайтануға қосқан үлесі
- В.П. Васильев және орыс қытайтану мектебінің қалыптасуы.
- Отандық қытайтану
- Қазақстанда қытайтану ғылымының қалыптасуы
- Мәдени мұра бағдарламасы негізінде қазақ тарихына қатысты қытай
деректерінің аударылуы.
Зерттеу жұмысының әдістері. Тақырыпты жаңа көзқарас тұрғысынан саралауда
қазіргі кезеңде қалыптасқан объективтік және сыни талдау мен сыни зерделеу
принциптері, проблемалық-хронологиялық, салыстырмалық-тарихилық тәсілдер
қолданылды. Орыс тіліндегі материалдардың көп болуына байланысты, ғылыми
және тарихи маңызы бар деректер іріктеп алынып, аудару әрекеттері
жүргізілді. Жұмыстың негізгі мәселелерін баяндаған кезде ғылыми зерттеудің
жалпыға түсінікті хронологиялық талдау сараптау, салыстырмалы, баяндау –
суреттеу т.б. секілді принциптері мен әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы Кіріспе бөлімнен, негізгі
бөлімді қарастыратын 2 тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу жұмысының өзектілігі, мақсат-міндеттері,
деректік көзі құрастырылған.
Негізгі бөлімнің бірінші тарауында Ресейдегі қытайтанудың қалыптасуы мен
дамуы қарастырылған. Ал екінші тарауында Отандық қытайтанудың қалыптасуы
мен дамуы, отандық қытайтанушылар жайлы жазылған. Тақырыпқа қатысты
пайдаланған деректер мен зерттеулер мақсаттың іске асуына жағдай туғызды.
Дегенмен деректер қоры аз емес. Өзіндік қорытындылар мен тұжырымдар жоқ
емес. Зерттеу жұмысы тың мәселені тұтас тақырыпқа айналдырып, оның мазмұнын
көпшілікке түсіндіруге әрекеттену тұрғысынан жазылды. Жоспарға айналған
тақырыпшалар мәселе төңірегінде аз айтылып жүрген бағыттар болып табылады.
Ғылыми зерттеудің негізгі нәтижелері. Ғылыми: Аталмыш тақырыптың
мақсатын іске асыру тұрғысынан пайдаланылған деректер мазмұнындағы
мәліметтерді талдап, нәтижесінде белгілі бір қорытындыларға келу, қытайтану
салаласындағы әлі күнге дейін зерттелмей келген мәселелердің белгілі бір
бастамасын іске асыру болып табылады. Тәжірибелік: Зерттеу жұмысын
болашақта диссератциялық жұмысқа ұластырып, ауқымды зерттеуден өткізіп,
қорытындыларын тарихтың жаңа заман кезеңіне енгізу, кейін оқулықтарға
енгізіп, болашақ жастарды оқытуда пайдалану.
1 Ресейде қытайтанудың қалыптасуы
1.1 XVIII ғасырдағы Ресейдегі Қытай жөніндегі алғашқы деректер
Қытайтану (синология) - кең мағынасында - Қытай экономикасын, саясатын,
философиясын, тілін, әдебиетін және мәдениетін зерттейтін ғылымдар
жиынтығы; тар мағынасында — қытай тіл білімін, қытай тілі мен жазуын
зерттейтін тіл білімінің саласы. Қытайтану Ресейде және басқа Еуропа
елдерінде XVIII-XIX ғғ. аралығында, кейінірек — Жапонияда қытай тілінің
сөздіктері мен грамматикалары жасалуына байланысты пайда болған. Қытай
тілінің Қытайдың өзінде зерттелуі XIX ғ. соңында 1898 жылы Ма Цзяньчжуннің
"Маши вэньтун" грамматикасынан басталады. Оған дейін кытай тілі мен жазуы
дәстүрлі философия шеңберінде зерттеліп келді. Қытайтануда негізінен
фонетика, иероглифика, диалектілерге көңіл бөлінді. Қытай дәстүрінде
грамматикалық теория жоқтығына қарамастан, қытай филологтері мәтіндерді
түсіндіруге қолданылатын бірқатар грамматикалық ұғымдарды қалыптастырды.
Қытай тілінің Қытайдан тыс елдерде зерттелуінде үш тәсіл қолданылған. XIX
ғ. үстем болған бірінші тәсілді қытай грамматикаларының алғашқы авторлары
(негізінен миссионерлер) колданды, олар қытай тілін латын, грек тілдерінің
үлгісінде зерттеді; үндіеуропа тілдеріндегі категорияларды қытай
грамматикаларына еңгізуді; қытай тілінен оған тән емес септік, жіктік
жалғаулары т. б. категорияларды тапты. Екінші тәсіл оған керісінше қытай
тіліне тән емес еуропалық тілдердің категорияларын түгелдей жоққа шығарды.
1934 жылы А. Масперо қытай тілінің үш басты ерекшелігі бар деген пікірде
болды: сөздердін өзгермейтіні, грамматикалық категориялар мен сөз
таптарынын болмайтыны. Үшінші тәсіл алдыңғы екі тәсілдің үшқарылығын ескере
отырып, қытай тілінің өзіндік сипатын зерттейтін осы күнгі қытайтануға тән
тәсіл. Бірақ қытайды зерттеудегі басқа да мақсаттарды анықтау үшін
Ресейдегі қытайтанудың қалыптасып дамуына тоқталып кету керек.
Ресей мен Қытай арасындағы қарым-қатынас жайлы алғашқы мұрағаттық
материалдардың жартысы ғана жарық көрген. Екі елдің бірін-бірі тануын
толығымен XIV ғасырға жатқызуға болады. Бұл туралы бірінші ресми елші Федор
Исакович Байковтың жазбаларынан көруге болады. Оның жазуы бойынша орыс
халқы Қытай жеріне Ақсақ Темір әскерлерімен енген. Осы мәліметті Юань
династиясы кезіндегі жазылған құжаттарда да айтылып кетеді.
XVI ғасырда Батыста Қытайға деген қызығушылық арта түседі. Қытайға
құрлықпен жетудің көптеген жолдары қарастырылады. Ресей де өз тарапынан
қысқа жолмен Қытайға жетудің жолдарын қарастырады. Ол үшін Ресей Қытайға
жақын жатқан шығыс елдерімен өзара келісімге келуге тырысады. Осыған
мысал, Василий Шуйский патшаның 1608 жылғы жарғысы бойынша шығыс
Моңғолияның билеушісі Алтын ханға Қытайға жету үшін орыс елшілігі
жіберіледі. Алайда, Алтын хан мен қалмақтар арасындағы соғысқа байланысты
елшілік өз мақсатына жетпейді. Тек 1616 жылы атаман Василий Тюменец
бастаған жаңа елшілік Алтын ханмен жүздесіп, жаңа мағлұматтар алып,
Мәскеуге кері [1, 2-6 бб.] қайтады.
1618 жылы Тобылда томдық казак Иван Петлин бастаған жаңа елшілік
жасақталады. И. Петлиннің көмекшісі ретінде томдық казак Андрей Мадов
тағайындалады. 1618 жылдың 9 мамырында елшілік Алтын ханның жерімен Қытайға
аттанады. Олар Пекинде 4 күн қамауда отырып, императорға жіберілмейді. Оның
себебін И.Петлин өз жазбаларында императорға беретін қолымызда сый
болмағандықтан бізді әрі қарай қытайлықтар жібермеді деп жазады. 11 қазан
күні қолдарына грамота алып, кері қайтады. Бұл сапар қыстың суық айларына
түсіп, өте ауыр болады. 1619 жылдың көктемінде ғана елшілік Томскіге
жетеді. Осы жылдың қыркүйек айында чертеж Китайского государства және Мин
династиясының императоры Ваньли (1573-1620) берген грамотасын тапсырады.
Сызба бүгінгі күнге жетпеген, грамота Н.Спафарийдің 1675 жылғы Қытайға
сапарына дейін аударылмай сақталып тұрады. Н.Спафарий Тобылға бара жатқан
жолда тілмашты тауып алып, жалпы мағынасын аудартады. Онда император
ауласына екі елшілік келгендігін, болашақта орыс елшілеріне сауда үшін
келуіне болатындығын және өз патшаларынан арнайы қағаз алып келулері
жайлы жазады.
И. Петлиннің сапары екі ел арасындағы тұрақты қарым-қатынастың дамуына
нәтиже бермеді. Бірақ, Алтай-Саян таулары, Ұлы Қытай қорғаны арқылы Пекинге
жетудің жаңа жолдарын ашып берді.
И. Петлиннің сапары және оның Роспись еңбегі бүкіл Еуропаға танылды.
Роспись барлық географтар мен саясаткерлердің, баспагерлердің
қызығушылығын арттырды. 5 жылдан кейін Роспись ағылшын тілінде, содан
кейін барлық еуропа тілдерінде жарық көрді.
Қазіргі уақытқа дейін Роспись-тің 15 түрлі хронографтар жазған түрі
бар. И. Петлиннің сапарынан екі жүз жыл өткеннен кейін Г.И. Спасский орыс
тілінде толық нұсқасын [1, 8-9 бб.] басып шығарған.
1654 жылы Тобылдан көптеген сыйлықтармен Федор Исакович Байков бастаған
бірінші ресми елшілік жіберіледі. Ф. Байковтың алдында Қытайға жетудің
барлық жолдарын қарастыру, Қытайдың өз ішіндегі сауда-саттығы, Ресей мен
Қытай арасындағы болашақтағы сауда байланысы жайлы нақтылап келу міндеттері
тұрды. Қытайға Алтын ханның жерімен бару мүмкін емес болды. Өйткені екі ел
арасындағы қатынас жер үшін ушығып кеткен болатынды. Ф. Байков Зайсан
көлінің маңында қоныс тепкен Аблай-тайшы жерімен Қытайға жетудің ұзақ жолын
таңдайды. 1655 жылы 3 наурызда елшілік Пекинге жетеді. Император сарайында
Ф. Байковке император келгенде тізе бүгуді талап етеді. Оны орындауға
келісім бермеген елшілік Қытай жерінен кетуге мәжбүр болады. Бұл сапардың
нәтижесіз болуының бірнеше себептері болған еді. Біріншіден, елшіліктің
құрамындағы адамдардың қытай және маньчжур тілдерін жетік білмеуі. Қытай
тілінен моңғол тіліне Байковпен бірге Аблай-тайшыдан еріп келген бұхарлық
Ирки Мулла аударды. Ал, моңғол тілінен орыс тіліне Тобылдан еріп келген
казак Петр Малинин аударады. Екіншіден, Қытайды маньчжурлардың жаулап
алуына 12 жылдан астам уақыт болатынды. Бұл әрбір шекараға келген бөтен
елшілікке сақтықпен қарауды талап етті.
Ф. Байков император ауласында қөп тұрақтамаса да, 6 айдың ішінде Пекин
туралы, Қытай және маньчжур халықтарының тұрмысы, олардың сауда-саттығы,
тауарға қоятын бағасы жайлы өте қызықты мағлұматтар жинап алды.
1657 жылдың 31 шілдесінде елшілік Тобылға, тамызында Мәскеуге оралады.
Ф. Байковке қойған міндеттердің ешқайсысы нәтижелі болмады. Алайда, оның
Статейный список жазбасында осыған дейін белгісіз болған, бұхарлық
саудагерлер пайдаланған Қытайға жетудің жаңа жолдары жазылған еді. Сонымен
қатар Ф. Байков бұл жазбада қытай халқының тұрмысының жаңа қырларын ашып
[1, 15-29 бб.] көрсеткен болатынды.
Ф. Байковтың сапары Батыста И. Петлиннің сапарына қарағанда едәуір
қызығушылық тудырады. Статейный список жазбасы париждік географ
М.Тевеноның бастауымен 1666-1672 жж. басылып шығады. Кейін бұл жазба латын,
неміс, ағылшын, француз тілдерінде де жарық көреді.
Ресейде Ф. Байковтың Статейный список жазбасы бірнеше рет басылып
шыққан. Ең бірінші Г.Ф. Миллер жарыққа шығарған. Одан кейін Н.И. Новиков,
Г.И. Спасский, И.П. Сахаровтар қайталаған екен.
1675 жылы Николай Гаврилович Милеску-Спафарий бастаған жаңа елшілік
құрылады. Спафарийдің Мәскеуден Қытайға барар жолында 14 пунктен тұратын
талапты алады. Онда циндік билеушінің алдындағы оның іс-әрекеті және
елшіліктің жалпы міндеттері жазылған болатынды. 1675 жылдың желтоқсанында
елшілік Қытайға аттанады. Пекинге жеткен елшіліктен Ф. Байковтан талап
еткендей тізе бүгулерін сұрайды. Бірақ, Спафарий Канси императормен
келісіп, ондай этикеттен құтылып кетеді. Жауап грамотасын алмай, өзімен
бірге алып келген тауарларын төмен бағамен сатып, 1676 жылдың 1
қыркүйегінде кері қайтады. С апардың сәтсіздігін, Қытайдың ішіндегі
билік үшін өзара таластар, оңтүстігінде Цин үкіметіне қарсы қозғалыстардың
өршуі және Қытайдың Ресей империясымен қарым-қатынасқа түсуге қызықпауымен
түсіндіруге болады.
Мәскеуге кері қайтқан Н.Г. Спафарий Тобылдан Нерчинскіге Нерчинскіден
Пекинге барар жолда жазылған Күнделігін ұсынады. Онда Қытай мемлекетінің
қалалары, провинциялары жайлы мағлұматтар болды.
Спафарийдің елшілік сапары жайлы орыс әдебиетінде алғаш рет Г.Ф. Миллер
жазып кетеді (1757ж.). 1823 жылы Г.И. Спасский маньчжур тілінен аударған
П.И. Каменскийдің Журнала, веденного в Пекине на прибытие из Российского
государства посланника Николая Гавриловича Спафария... атты мақаласын
жарыққа шығарады. Тек, XIX ғасырдың соңында отандық тарихнамада Спафарийдің
сапарына көңіл бөлінеді. Оның сапары жайлы отандық тарихшылар: В.Фурсенко,
П.А. Сырку, И.И. Михайловский, Ю.В. Арсеньев, А.И. Яцимирский, Д. Зубарев,
Г.Н. Потанин, А.О. Ивановскийлер мақалаларын жарыққа шығарады. Спафарийдің
сапары жайлы шет елде, Ресейге қарағанда ертерек танылды. 1692 жылы Парижде
Филипп Аврильдің Путешествие через Европу и Азию для отыскания новой
дороги в Китай мақаласы басылып шығады. 1698 жылы де ла Невиль Парижде
Ресей жайлы кітап шығарады, оның бір тарауы Спафарийдің елшілік сапарына
арналады.
Сонымен, XVII ғасырдағы Ресейдің Қытаймен дипломатиялық, сауда-саттық
қарым-қатынас орнату талпынысы ешқандай нәтиже бермейді. Иван Петлин, Федор
Байков, Николай Спафарий бастаған елшіліктер Еуропаға бұл күнге дейін
белгісіз болған Қытайға құрлықпен, яғни Моңғолия және Маньчжурия арқылы
жету жолын ашып бергенімен, алдарына қойған мақсат-міндеттеріне жете
алмады.
Осы кездегі орыс-қытай дипломатиялық және сауда-саттық қарым-қатынасы
Ресей империясында маньчжур және қытай тілдерін үйрететін оқу орындарын
ашуға негіз салды. Сонымен қатар Ресейдің Мин және Цин империясымен алғашқы
байланыстары Мәскеу мен Сібірде Қытай жайлы, оның әр түрлі қырларын, халқы,
географиялық орналасуы жайлы нақты таным қалыптастырды. Бұл мағлұматтар
ғылыми қытайтанудың іргетасын қалап берді.
1689 жылы Ресей мен Цин империясы арасында Нерчиндік келісімге қол
қойылды. Келісім бойынша Ресей Қытайға Амур жағалауындағы иелігінің
жартысын береді. Ал орыс көпестеріне Қытай территориясына келіп, саудаларын
жүргізуге [2, 25-28 бб.] рұқсат береді.
Қытайға келген керуендегі адамдар саны 400 көпесті құраса, кейін 200
көпеске шектетіледі. Нерчиндік келісім құрылған күннен бастап XVIII
ғасырдың екінші жартысына дейінгі аралықта Қытайға 12 керуен жіберілген
екен.
Маньчжур билеушілерінің орыс елшілігіне кедергілер жасауы күн өткен
сайын күшейе берді. 1692 жылы I Петр сауда-саттық келісім үшін, сонымен
қатар Пекинде албазиндіктерге арнап шіркеу салу мәселесін реттеу үшін Эверт
Избрант Идесті жібереді. Идеспен бірге Адам Бранд, Семен Порецкий, моңғол
тілінен аудармашы Спиридан Безрядов, Христофор Карстенстер барады. Керуен
1693 жылы 30 наурызда жолға шығып, 14 қарашада Пекинде болады. Ресми
келіссөздер жүргізуге маньчжур шенеуніктері келісімдерін бермейді. Басты
себеп грамотада I Петрдің лауазымы, маньчжур императорының лауазымынан
жоғары жағында жазылуы болды.
1695 жылы Идес Мәскеуге қайтады. Оның сапары жайлы қысқаша мәлімет 1696
жылы Берлинде жарық көреді. 1698 жылы Адам Бранд та өзінің сапары жайлы
мақала жазады. Осы жылы оның жазбалары ағылшын тілінде, 1699 жылы голландық
тілде басылып шығады.
I Петрдің келісімін алып, Идес өзінің сапары жайлы 1704 жылы Амстердамда
Dreijahrige Reise naar china атты еңбегін шығарды. Кітап 1706 жылы
ағылшын тіліне, 1707 жылы неміс, 1718 жылы Францияда басылып шықты.
Ресейде Идестің сапары жайлы тек 1789 жылы Н.И. Новиковтың Путешествие
и журнал по указу великих государей, царей и великих князей Иоанна
Алексеевича и Петра Алексеевича, отправленного из Москвы в Китай господина
Эбергарда Избран Идеса посланником в 1692 марта 14 атты еңбегінен біле
бастайды. 1715 жылы орыс қызметінде швед Лоренц Ланг болды. Ол 1715-1716
жылдары Қытайға жіберілген бірінші миссияда, өзінің дипломатиялық
мүмкіншіліктерін көрсетіп, I Петрдің сеніміне кірген болатынды. Л. Лангтың
сапарының басты міндеттері Канси императорына Т. Гарвин дәрігерді алып
бару, сонымен қатар I Петрдің тапсырысымен голландиялық пеш үшін
изразцестер алып келу еді. Іс жүзінде бұл сапардың басты мақсаты орыс-қытай
қарым-қатынасын одан әрі кеңейту болған еді.
Лоренц Ланг сапар барысында күнделік бастап, Описание государства
Китайского атты жазбасын алып келді.
Урга қаласында орыс көпестерінің жасырын тауар өткізу әрекеттері
маньчжурлықтар үшін екі ел арасындағы сауданы тоқтатуға жақсы сылтау
болады. Арадағы жағдайды шешу үшін, 1719 жылы Пекинге Лев Измайлов бастаған
елшілік жіберіледі. Құрамында: Лоренц Ланг, Иван Глазунов, Джон Белл,
Иоганн Унферцагт болады. Пекинде Измайлов Лангты сауда-саттық агенті
ретінде қалдыруға ғана рұқсат алып, басқа мәселелерді шеше алмай қайтады.
Измайлов кері қайтқаннан кейін, Ланг Пекинде келесі Ф.С. Истопников
бастаған керуенді күтіп қалады.
1721-1727 жж. Ланг Қытайға С.Л. Владиславич-Рагузинский құрамымен
барады. Бұл сапары жайлы мәліметтер жоқ. 1727 жылы Л. Ланг келісімен тағы
да керуен жасақталып, Пекинге аттанады. Бұл сапардан Ланг Пекиннен 82
дәптер, кітаптар[2, 30-35 бб.] алып келеді.
Лоренц Лангтың Қытайға барған 1735 жылғы соңғы сапарында Ресейге қытай
көркемділіктерін жеткізу тапсырылады. Лоренц Лангпен бірге мастер Осип
Мясников жіберіледі. Бұл сапар керемет нәтиже бермеді, себебі Осип
Мясниковты елшілік ауласынан бір адым жерге де жібермеді. Алайда, Мясников
өзінің жеке бақылауымен, қызыл мыстан қалай алтын жасайтынын, қой
мүйіздерінен фонарь дайындайтынын, қатты тастан әр түрлі пішіндес заттар
қалай құрайтындарын біліп алады. Лоренц Ланг Осип Мясниковты қайта
керуенмен жіберуді сұрайды. Бірақ та екінші рет барғаны-бармағаны жайлы
мәлімет жоқ.
XVIII ғасырда Ресейден Пекинге бірінші рухани миссия жіберіледі. Олардың
басты мақсаты қытай және маньчжур тілдерін жетік меңгеру болды. Рухани
миссияның құрамындағы Осип (Иосиф) Дьяконов, Никандр Клюсов және Петр
Якутов Пекинде 20 жылдан астам уақыт тұрып, сол жерде қайтыс болады.
1727 жылдың 20 тамызында орыс-қытай арасында Буриндік келісімге қол
қойылады. Келісім шекара мәселесін талқылайды. Осы жылдың 21 қазанында
Кяхтиндік трактатқа қол қойылады. Бұл келісім бойынша орыс көпестеріне 3
жыл сайын келіп, сауда жасауға, керуен құрамында 200-ден артық адам болмауы
жайлы мәселелерді қарастырады. Сонымен қатар негізгі сауда орталықтары
болып Цурухайту мен Кяхта белгіленеді. Сондай-ақ Кяхтиндік трактаттың 5-
бөлімінде Пекинде тілді үйрену үшін оқушылар қалдыруға рұқсат етілді. Олар
тілді үйренгеннен кейін, кері қайтуға тиіс болды. Бұл орыс қытайтануының
дамуына үлкен жол ашып берді десек те болады.
1727 жылы 11 қыркүйекте Қытайға бірінші рухани миссияның алғашқы
оқушылары: Лука Воейков, Иван Шестопалов (Яблонцев), Иван Пухарт және Федор
(Федот) Третьяков жіберіледі. Керуенді Лоренц Ланг басқарады.
1729 жылы Пекинге екінші рухани миссияның оқушылары: Илларион Россохин,
Герасим Шульгин және Михаил Пономарев келеді. Екінші рухани миссияны
басқарып келген Антоний Платковский өте қатал адам болатынды. Миссияда ол
оқушыларды таяқпен ұрып-соғып, олардың үстінен Сенатқа арыздар түсірген.
Көбінесе ол миссия құрамына өзінен бұрын келген оқушыларға күн көрсетпеген.
Соңында Платковский Лангтың бастамасымен шыңжырға байланып Ресейге
қайтарылады. Ресейде лауазымынан айырылып, түрмеге [3, 7-9 бб.] қамалады.
Миссияның бірінші 4 оқушылары: Лука Воейков, Иван Шестопалов, Федор
Третьяков, Иван Пухарт жайлы мағлұматтар көп сақталмаған.
Лука Воейков тобылдық сардардың ұлы болды. Иван Шестопалов екеуі славян-
грек-латын академиясында оқыды (1714-1725 жж.). 1727 жылы Лангтың
бастамасымен қытай және маньчжур тілдерін үйренуге Пекинге жіберіледі.
Өмірінің соңғы жылдары тілмаштық қызмет атқарады.
Иван Пухарт Мәскеуде туылып, Қытайға сапарына дейін Ғылым Академиясында
аудармашы болып жұмыс істейді.
Иван Пухарт, Лука Воейков жайлы Антоний Платковский: көп ішеді, орыс
тілінен қытай және маньчжур тілдеріне аудара алмайды деп Сенатқа арыз
түсіреді. Третьяковты, Пухарт пен Воейковқа қарағанда жоғары бағалайды.
Бірақ Лангқа Третьяковты миссияға ерте алғанын айтады. Россохин мен
Пономаревті Платковский синодқа өте жақсы оқиды, қытай және маньчжур
тілдерін екеуі де жетік біледі деп мақтайды. Ал Шульгинді кері қайтарып,
оның орнына басқа біреуді жіберулерін сұрайды.
1732 жылы Л. Ланг Пекинге екі оқушы: Алексей Владыкин мен Иван Быковты
алып келеді. Қайтарында өзімен бірге Пухарт пен Третьяковты алып кетеді.
Пухарт Петербургте Ғылым Академиясына аудармашы болып қабылданады, ал
Третьяков көп ұзамай [3, 20-22 бб.] қайтыс болады.
Бірінші, екінші рухани миссияның оқушыларының арасында тілді үйренуде
Илларион Калинович Россохин ерекше көзге түседі. И.К. Россохин 1717 жылы
Хилок ауылында дүниеге келген. 1725 жылы Иркутск Вознесенск монастырі
қарамағындағы монғол тілінің мектебіне түседі. 1728 жылы А. Платковскийдің
қарамағында болады. 1735 жылы Россохин орыс тілін үйрету үшін Лифаньюаньнің
қарамағына өтеді.
1741 жылы И. К. Россохин отанына оралады. 23 наурызда Ғылым Академиясына
қытай және маньчжур тілдерін үйретуші, аудармашы ретінде жұмысқа
қабылданады. Ғылым Академиясында И.К. Россохин оқытушылық қызмет қана
атқармай, өз қызығушылығымен көптеген қытай тіліндегі тарихи кітаптарды
аударады. Ол бір елді тану үшін, оның көп жылдық тарихын жақсы оқып-білу
керек екенін түсінеді. И.К. Россохиннің 1741 жылдан бастап аударған
еңбектерінің тізімі:
1. Описание как сочинять китайские разные огнев фонтаны и ракетки.
2. Нравоучительные пословицы славных китайских учителей.
3. Присловное нравоучение.
4. Табель, сколько в китайском государстве собирается в год казны
серебром и хлебом и сколько имеется всех городов.
5. Поздравительная речь, когда маньчжурский хан Кан-хи овладел Великою
Татариею,
6. Нынешнего маньчжурского хана манифест, объявленной при вступлений
его на престол в 1735 году.
7. Маньчжурская азбука.
8. Школьные разговоры.
9. Исторический экстракт о всех ханах, которые владели китайским
государством, и о их фамилий и сколько лет который хан государствовал и
какие при котором были достопамятные случаи.
10. О маньчжурских ханах, секретном расположений маньчжурского войска,
о состояний китайского столичного города Пекина и табели о маньчжурском
войске.
11. Краткая история о Японий, переведенная из китайского
географического описания, называемого Итун-джы.
12. Философические вопросы и ответы.
13. О чрезвычайном почтений родителей.
14. На разные лета календари.
15. Рассуждение о себе самом Китайского графа Сюэ-вынь цинь-гуна.
16. Для обучения учеников перевел разные вокабулы, разговоры и часть
лексикона [1, 9-16 бб.].
XVIII ғасырдың 30-жылдары Сыртқы істер коллегиясында маньчжур және қытай
тілдерін аударатын тілмаштар болмайды. Әсіресе бұл Қытайдан елшілер келген
кезде өте қатты байқалады. 1737 жылы қыркүйек айында тілмаштарды дайындау
үшін қытайлық оқытушы Чжоу Гэ-ні (кейін Федор Петров деп атын өзгертеді)
шақыртады. 1739 жылы 21 ақпанда Сыртқы істер коллегиясы Синодтан шығыс
тілдерін үйренетін студенттер бөлуін сұрайды. Нәтижесінде славян-грек-
латындық академиясында оқуға құлшыныстары өте жоғары екі оқушы: Алексей
Леонтьев пен Андрей Канаев табылады. 1739 жылдың 19 маусымында маньчжур
және қытай тілдерін оқытатын мектепте жаңа оқу жылы басталады. Осы күнге
дейін сақталған күнделіктерінен сабақ барысын, жүйелігін анықтауға болады.
Шығыс тілдерін үйренудегі оқу жүйесі өте оңай жұргізілген. Мысалға,
тамыз айында әліпби мен жазуды үйренген, қыркүйек айында вокабулаларды
жаттаған, қараша айында қайталау жүргізген. 1740 жылдың қаңтар айында
Леонтьев пен Канаев маньчжур мен қытай тілдерінде оқып, жазуды үйреніп,
ақпан айында өткен материалдарды қайталаумен айналысқан.
1743 жылы Чжоу Гэ 50 рубль сыйақы алып, Леонтьев пен Канаев Пекиндік
рухани миссияға жіберіледі.
1735 жылы Пекинге Илларион Трусов басқарған үшінші рухани миссия
жіберіледі. Бірақ миссия құрамында оқушылар болмайды. 1736 жылы Пекинде 4
оқушы: Россохин, Пономарев, Алексей Владыкин, Быковтар болған еді.
1742 жылы Пекинге құрамында: М.Л.Шокуров, А.Леонтьев, А.Канаев,
Н.М.Чекановтар болған елшілік жіберіледі.16 қазанда Леонтьев, Канаев және
Чеканов 10 ай жолда жүріп, Пекинге жетеді. Шокуровпен отанға И.К.Россохин
ғана қайтады.
Леонтьев, Канаев және Чекановтың тіл үйренудегі талпыныстары жайлы
ешқандай деректер сақталмаған. Тек Леонтьевтің орыс тілі мектебінде сабақ
бергендігі жайлы айтылып [4, 2-7 бб.] кетеді.
1743 жылы Гервасий Ленцовский бастаған төртінші рухани миссия
жабдықталады. Бірақ, миссия Пекинге кіргізілмейді. 1745 жылдың 1
қыркүйегінде Герасим Лебратовский бастаған керуен Цин империясының
шекарасына өтеді. 1746 жылдың 3 маусымында Лебратовский өзімен бірге
оқуларын аяқтаған екі оқушы: Алексей Владыкин мен Иван Быковты алып отанына
қайтады. А. Владыкин Пекинде тілді ғана үйреніп қоймай, фарфор дайындаудың
әр тәсілін меңгеріп қайтады. Пекиннен келе жатқан кезінде Лифаньюаньға
жіберіліп, онда қытайлық мектепке өз тілінен сабақ береді. 1753 жылы оның
лауазымы көтеріледі. 1755 жылы Пекинге қайта оралады.
1746 жылы Пекиндегі оқуды бітірген тағы бір оқушы Иван Байков болды. Ол
Қытай халқының тұрмысы мен тілін өте жақсы меңгереді. Оған Сенат поручик
лауазымын береді.
1753 жылы Амвросий Юматов бастаған құрамында: Вавила Ермолаев, Степан
Соколов, Степан Якимов және Иван Озеров бастаған бесінші рухани миссия
жіберіледі. Пекинге жеткен керуен кері қайтарылады. 1755 жылдың 4
маусымында төртінші және бесінші миссияның оқушылары Ресейге [3, 20-26 бб.]
қайтады.
XVIII ғасырда Еуропа елдері мен Ресей империясында Қытайға деген
қызығушылық арта түсті. Қытайдың философиясынан батыс елдерінің билеушілері
саяси-экономикалық дағдарыстан шығу жолдарын іздеді. Қытайдың мәдениеті,
әдебиеті, өнері жайлы рухани миссияның оқушыларынан көп мәліметтер алып
отырды. Осы кезеңде Ресейден аттанған сауда керуендері Қытайдан алып келген
бұйымдары: суреттер, фарфор, лактан жасалған заттар, кілемдер, әшекей
бұйымдары т.б. сәнге айналды. Патша және оның жаңыңдағылар Қытайдан келген
бұл заттарды жинауды әуесқойлыққа айналдырды. Мысалы, граф Я.В. Брюстің
Қытайдан алып келген заттарының саны 200-ге жуық болған.
1757 жылы Сыртқы істер коллегиясының бұйрығымен А. Леонтьев Ғылым
Академиясына И.К. Россохиннің жаңына жіберіледі. Ол И.К. Россохинмен бірге
16 томдық Обстоятельного описания происхождения и состояния маньчжурского
народа и войска, в осми знаменах состоящего деген еңбекті аударады.
1761 жылы Сыртқы істер коллегиясында қытай және маньчжур тілдерін
білетін аудармашылар тапшылығы тағы да байқалады. Осыған байланысты А.
Леонтьев коллегияға шағын мектеп ашу туралы өтініш айтады. 1761 жылы
желтоқсанда Воронцов өз келісімін береді. 1762 жылы 4 наурызда Сыртқы істер
коллегиясының рұқсатымен Петербург, Новгород, Мәскеу рухани
семинарияларынан оқушыларды алуға рұқсат етіледі. 1763 жылы ақпанда
Новгород рухани семинариясынан жастары 18-19-ға келіп қалған 4 оқушы –
Антон Иванов, Афанасий Никитин, Михаил Антипов, Иван Козмин жіберіледі.
Кейін бұл оқушыларды Ғылым Академиясына емтихан тапсыруға жібереді. Емтихан
біткен соң оқушылардың арасындағы Антон Иванов пен Михаил Антиповтың ғана
латын тілін жетік меңгергені анықталады. Дегенмен де оқушылар мектепке
қабылдана береді. 27 сәуір күні А. Леонтьев кішкене жастау оқушыларды іздей
бастайды. Нәтижесінде Петербург рухани семинариясынан 15 жасар Яков Коркин
мен 14 жасар Яков Полянскийді таңдап алады. Осылайша Петербургте қытай және
маньчжур тілдерін оқытатын мектеп құрылады. А. Леонтьевке көмек ретінде
Ставропольдан келген қытайлық Син Джоу (кейін Артемий Васильев деп аты
өзгертіледі) [4, 33-36 бб.] жіберіледі.
1763 жылы мамырда А. Леонтьев жаңа оқу жылын бастайды. А. Леонтьев пен
қытайлық Артемий Васильевтің оқу жүйесін қалай жүргізгендіктері жайлы
ешқандай материалдар сақталмаған. Алайда, жоғарыда есімдері аталып кеткен
оқушылар жайлы, олардың оқу үлгерімі туралы біраз материалдар сақталған.
1765 жылы М. Антипов шекара коменданты Якобийге жіберіліп, моңғол тілін
үйренеді. А. Иванов бұйрық беруші қызметіне өтеді. Ал жас оқушылар Я.
Коркин мен Я. Полянский оларға қарағанда тілді тез меңгеріп, оқуда өте
жақсы көрсеткіштер көрсетеді. Я. Полянскийдің әрі қарайғы өмірі жайлы
ешқандай деректер жоқ. Ал Я. Коркин А. Леонтьевпен бірге 1767 жылы Кяхтаға
барып, 1768 жылы алтыншы рухани миссияның құрамына кіріп, Пекинге аттанады.
А. Леонтьев алғаш рет орыс тіліне 2 кітап аударған оқытушы. Олар: Сышу-
Дасюэ және Чжунъюн кітаптары болатын. Оның аудармалары жазу стилі,
нақтылығы жағынан ерекшеленеді. XVIII ғасырдың өзінде-ақ оның еңбектері
оқырман қауымға тез таралып кетті. А. Леонтьевтің 120-дан астам кітабы
белгілі, соның ішінде 20-ға жуық кітаптары мен 2 мақаласы толықтай Қытай
мемлекеті жайлы жазылған. Оның еңбектерінің шет елдерде таралуы орыс
қытайтануына қызығушылық тудырды. Белгілі француз синологы Антуан Гобиль А.
Леонтьевпен бірге Петербургте жиі кездесіп тұрған екен. А. Леонтьевтің
еңбектері жайлы XVIII ғасырдағы орыс қытайтануының жоғары деңгейін
көрсетеді. И.К. Россохин мен А.Л. Леонтьев орыс синологиясының әрі қарай
дамуына мықты іргетас қалап берді деуге [1, 26-29 бб.] толық негіз бар.
Бесінші рухани миссияның (1755-1771 жж.) құрамында оқушылар жіберілген
жоқ болатынды. Пекинде болған рухани миссияның 16 адамының ішінде
қытайтануға байланысты Феодесий Смаржевский мен Сазонт Карповтар ғана
болды.
Төртінші рухани миссияның құрамымен келген Феодесий Сморжевский поляк
ұлтынан шыққан, Львов қаласынан білім алған. Қытайға аттанар алдында
Киевтегі рухани академияда оқытушы қызметін атқарған. Сазонт Карпов жайлы
деректер жоқ.
Алтыншы рухани миссияның құрамына Тобыл рухани семинариясынан алынған 8
жасар Алексей Парышев, 21 жасар Алексей Агафонов және 20 жасар Федор
Бакшеев пен А. Леонтьевтің мектебінің түлегі – Яков Коркин болды. Миссияның
оқушылары бірігіп Журнал секретных действий, намерений, случаев и перемен,
бывших в Тайцинском государстве с 1772 по 1782 год атты журнал басып
шығарды. Бұл еңбектерінде олар өздерінің қытайлар мен маньчжурлармен достық
қарым-қатынастары туралы жазды.
1782 жылы отанына қайтқан Бакшеев, Парышев, Агафоновтар Сыртқы істер
коллегиясына аудармашылық қызметке қалдырылады.
А. Агафонов көбінесе маньчжур тілінен еңбектер аударған. Оның кітаптары
– Джунгии, или книга о верности (М.,1788), Краткое хронологическое
расписание китайских ханов: из книги Всеобщего зерцала с показанием
летосчислений китайского и римского от начала китайской империй по 1786 г.
(М., 1788) және т.б. Бакшеев пен Парышев ешқандай еңбектер баспаға
шығармаған, бірақ орыс қытайтануының белді өкілдері ретінде мұрағат
деректерінде айтылып кетеді. Алайда, Екатерина II 1776 жылы Ф. Бакшеевті
Ресей тарихындағы алғаш маньчжур сөздігін құрастырушы ретінде [1, 37-40
бб.] жариялайды.
1781 жылы Пекинге жетінші рухани миссия жіберіледі. Оның құрамында Егор
Салертовский, Антон Владыкин, Иван Филонов және Алексей Половтар болды.
Осылардың арасында Петербургке Антон Владыкин ғана қайтып келеді,
қалғандары Пекинде қайтыс болады.
Мұрағатта оқушылардың оқу дәптерлері ғана сақталған. Бұл дәптерлерінен
олардың оқу жүйесінің барысы мен аудармаларының сапаларын анықтауға болады.
Талапқа сәйкес миссияның оқушыларының жасы 30 жастан аспауы тиіс болды.
Бірақ та олардың арасында өлім саны жоғары болды. 1700-1806 жылдар
аралығында Пекинде 12 адам қайтыс болған екен.
Миссияның құрамындағы оқушылардың өлімі алдымен сол жердегі және
материалдық және моральдық жағдайының нашарлығынан болды. Миссияны
басқарушылар тарапынан оқушыларды кемсітушілік, ұрып-соғу жиі болып тұрған.
Күнделікті қолданыстағы ыдыс-аяқтары, төсек орындары талапқа сай болмаған.
Бірақ сонда да миссияның оқушылары жақсы оқып, құнды еңбектер жариялаған.
Осыған мысал ретінде жетінші рухани миссияның оқушысы – Антон Владыкинді
[1, 50-55 бб.] айтуға болады.
Антон Григорьевич Владыкин (1761-1811 жж.) – ұлты қалмақ. Троиц-
Сергиевский семинариясын тәмамдаған. 1870 жылы Қытайға жіберілген. Сыртқы
істер коллегиясына Пекин қаласының жобасы мен Қытайдың картасын жібереді.
14 жыл бойы Пекинде оқып, Ресейге келген соң Сыртқы істер коллегиясына
аудармашы қызметіне тұрады.
1798 жылы Сыртқы істер коллегиясының жаңынан қытай, маньчжур, парсы,
түркі және татар тілдерін аударатын тілмаштар дайындайтын мектеп ашылады.
Мектепке бұрынғыдай рухани семинарияның оқушылары тартылған жоқ. Бұл жолы
мектепке Сыртқы істер коллегиясы тіркеушісінің ұлы Тимофей Харитонович,
Евграф Дранчев және майордың ұлы Александр Денеська алынды.
Мектеп 1798 жылы мамырда ашылды. Сабақ жексенбіден басқа күндері күн
сайын сағат 9-дан 12-ге дейін, 13-тен 17-ге дейін болды. Сәрсенбі және
сенбі күндері сабақ түске дейін ғана оқытылған. Мектепке тілдерден басқа
арифметиканы да оқыған.
Тамызда Евграф Дранчев қайтыс болады. Оның орнына Сыртқы істер
коллегиясында әкесі күзетші қызметін атқарған Михаил Дмитриевич Сипаковты
алады. 1799 жылы А. Владыкин өзінің есебінде оқушылардың 1000 иероглифті
оқи алатындықтарын, қытай тілінен орыс тіліне және маньчжур тілінен орыс
тіліне жақсы аударатындарын айтып кетеді. 1801 жылы мектепте оқу аяқталады.
Мектептің түлегі М. Сипаков қана 1805 жылы Н.Я. Бичурин бастаған рухани
миссияның құрамына[1, 80-82 бб.] қабылданады.
Антон Владыкин көптеген оқу құралдарын басып шығарады. Олар:
Маньчжурская азбука, в пользу российского юношества сочиненная және
Руководства для учащихся маньчжурскому языку. А. Владыкин И.К. Россохин
және А.Л. Леонтьев сияқты қытай тілін тереңдете үйренбеген, ол көбінесе
маньчжур тіліне көп көңіл бөлген. Ресей тарихында А. Владыкин алғаш рет
маньчжур тілін үйренудегі қажетті оқулықтарды құрастырған оқытушы болып
есептеледі.
1792 жылы 8 ақпанда Кяхтиндік трактатты толықтырған орыс-қытай
арасындағы, Кяхта арқылы сауда байланысын реттеген құжат қабылданады. Осы
құжат негізінде 1794 жылы Пекинге Софроний Грибовский бастаған сегізінші
рухани миссия жіберіледі. Құрамында: Павел Каменский, Карп Круглополов,
Степан Липовцов және Иван Малышев есімді оқушылар болады.
С. Грибовскийдің айтуынша миссияға оқытушылар бірде келіп, бірде
келмеген. Осы жағдайды реттеу үшін шіркеудің ақшасынан жеке мұғалімдер
жалдап оқытқан. Нәтижесінде С. Грибовскийдің пайымдауынша миссиядағы
оқушылардың оқу сапасы біршама [1, 95-99 бб.] артқан.
1795 жылы С. Грибовскийдің бастамасымен миссияның жаңында кітапхана
ашылған. Кітапхана алғашында тек оқушыларға арналған болатын, кейін
миссияның барлық өкілдері өз кітаптарымен кітапхананы толықтырған. С.
Грибовский миссияның алдындағы басшыларына қарағанда Қытай жайлы көп жазып
кеткен. Оның Қытай жайлы жазған 3 мақаласы баспадан шыққан екен.
Пекиндегі Ресейлік рухани миссиясында пайда болған XVIII ғасырдағы орыс
синологиясы Қытай жайлы И.К. Россохиннің және А.Л. Леонтьевтің алдыңғы
қатарлы туындыларының пайда болуына алып келді. Қытайтанушылар дайындауда
маньчжур және қытай тілдерін оқытатын мектептердің үлесі зор болды. XVIII
ғасырдағы қытайтанушылардың еңбектері қытайтанудың келесі бір кезеңі XIX
ғасырдағы дамуына мықты іргетас қалап берді.
1.2 Н.Я. Бичуриннің Ресейдегі қытайтануға қосқан үлесі
XIX ғасырда Ресейдің шығыстағы көршілерімен байланысы әрі қарай жалғасын
табады. 1805 жылы Қытайға екі ел арасында тұрақты байланыс орнату үшін граф
Ю.А. Головкиннің елшілігі жіберіледі. Елшілік Урга қаласына жеткен кезде
циндік шенеуніктердің талабын орындамай кері қайтады. Олардың талабы
бойынша Ресейден келген бұл елшілер императордың аты-жөні жазылған
тақтайшаға қарап, тізерлеп отыру керек болатынды. Ю.А. Головкиннің сапары
сәтсіз аяқталғанымен, Ресей мен Қытай арасындағы байланыс үзіліп
қалғанымен, 1807 жылы Қытайға еш кедергісіз Н.Я. Бичурин бастаған тоғызыншы
рухани миссия жіберіледі.
Никита Яковұлы Бичурин 1777 жылы 29 тамызда Окулево селосында дүниеге
келген. Ұлты – чуваш. Оның әкесі Яков атанып кеткен діни қызметкер болған.
Ол ұлының өз мұрагері болғанын қалады. Өзі сияқты шіркеуде қызмет жасағанын
қалап, оны діни мектепке – рухани семинарияға береді. Н.Я. Бичурин оқыған
семинария кейін келе қазан рухани академиясы деп аталды.
Академияны Н.Я. Бичурин 1799 жылы бітіреді. Қазандағы академияның бір
ерекшелігі – ол оқу орнында грамматика, арифметика, поэзия, шешендік сөз,
грек тілі, латын тілі және басқа еуропалық тілдерді оқытатын. Н.Я. Бичурин
кішкентай кезінен алғыр, тапқыр, оқуға ынталы болып өскен. Академияны да
өте жақсы деген бағамен бітіріп, сонда грамматика және шешендік сөз пәнінен
сабақ беруге қалады.
1800 жылы 18 шілдеде Н.Я. Бичурин шашын қырықтырып, монах деген
атаққа ие болып, Қазан қаласының қасындағы Спас-Преображенский монастыріне
өтеді. Оның есімі Иакинф болып өзгереді. Оны Петербург қаласындағы
Александро-Невский лаврасының жиналысында жоғарғы діни баға беріп, сол өзі
қызмет етіп жүрген монастырьге иелік етуге рұқсат береді. Кейін Қазан
маңындағы Иоганн монастрына жетекші болып [5, 3-6 бб.] көтеріледі.
Өзінің ұстазы Амвросий Худобедовтың қолдауымен Никита Бичурин өз алдына
бөлек Вознесен монастры, Шығыс Сібірдегі Үркіт қаласының маңайындағы үлкен,
өте беделді монастырьге жетекші болып тағайындалады. Жиырма бес жасында
Үркіт дух семинарының Ғылыми кеңесінің мүшесі болып, Үркіт
семинариясының ректоры атағына көтеріледі.
1806 жылы Н.Я. Бичуриннің үстінен арыздар түсіп, оны үлкен қызметтен
алып тастайды. Кейін ол Тобылға жер аударылып, бақылауда ұсталынады. Осы
жылы жоғарыда айтылып кеткен экспедиция басшысы Ю.А. Головкин Н.Я.
Бичуринді өзіне шақыртып, танысады.
Ю.А. Головкин Н.Я.Бичуриннен шығыс елдері туралы көптеген мәлімет алады.
Н.Я. Бичурин Тобылдың өзінде жүріп: қытай, монғол тілін, Орта Азиядағы
көшпенді халықтардың тілін жақсы меңгере бастаған еді. Соның әсерінен 1806
жылдың көктемінде оны тоғызыншы рухани миссияның басшысы етіп, өзімен бірге
Монғолияға алып келеді. Олар Байқалдың оңтүстігіндегі Кяхта деген жерден
шығып, Монғолияның бірнеше руларының, тайпаларының жерінен өтіп, күзде
Пекинге жетеді. Кескін келбеті азиаттық болғандықтан, Н.Я Бичурин Пекинге
келісімен, сол елдің адамындай киініп, солардың тілін тез меңгеріп,
базарларда, ғибадатханаларда, халық қаптаған жерлерде өз адамындай
араласып, өз бетімен қытай, маньчжур тілін үйрене [5, 9-10 бб.] бастайды.
Бірақ оның Ю.А. Головкинмен келгендегі қызмет лауазымы жоғары еді. Оның
негізгі мақсаты – Пекинде тұрып, Қытайда христиан дінінің ең үлкен
саласының бірі православиенің үстемдік құруына әсер ету, православие дініне
қытайды мекендейтін басқа халықтарды шақыру, үгіттеу, Қытай қалаларында
шіркеулер салдыру сияқты үлкен мақсаты болған еді. Академияда оқып
жүргенде, өзі жақсы меңгерген латын, француз тілдерімен қоса, Пекинде
португалия отаршыларымен араласып жүріп, португал тілін де меңгереді.
Сол көптеген тілдерді меңгерудің арқасында, әсіресе Сы-Шу деп аталатын
қытайдың классикалық сөздігін меңгеру арқылы, ол ең алдымен өзіне қойын
дәптер ретінде қытай-орыс сөздігін жасап жүрді де, келе-келе ол үлкен
анықтамалық сөздікке айналды. Бір-екі жылдың ішінде өз еркімен: қытай,
маньчжур, монғол тілдерін біржола меңгеріп алды. Орыс ғалымы Колопрат:
Бичуриннің екі-үш жылдың ішінде меңгерген білімін, ғылымын басқа ғалымдар
жүз жылда зерттесе де меңгере алмас еді [5, 20-26 бб.] деп жазады.
Ресей империясы Қытайға діндар уағызшыларды, солардың басын құрайтын
миссияны жібере бастағанына бұл кезде жүз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz