Франциядағы Бесінші Республика Конституциялық құрылымына шолу жасап, президент Шарль де Голльдің ел тарихындағы алатын орны мен мемлекеттік реформаларының маңызын зерттеу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 Францияның Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейінгі ахуалы.
ІV Республиканың құлауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.1 Франциядағы ІV Республикадағы заң жүйесі және елдегі
саяси шиеленістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.2 ІV Республиканың құлдырау себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2 Франциядағы голлизм кезеңі. V Республика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 Билікке Шарль Де Голльдің келуі. 1958 жылғы Конституцияның
маңызы, Президенттік билік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Шарль де Голльдің ішкі саясаттағы реформалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Шарль де Голльдің сыртқы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Пайдаланылған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
1 Францияның Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейінгі ахуалы.
ІV Республиканың құлауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.1 Франциядағы ІV Республикадағы заң жүйесі және елдегі
саяси шиеленістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.2 ІV Республиканың құлдырау себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2 Франциядағы голлизм кезеңі. V Республика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 Билікке Шарль Де Голльдің келуі. 1958 жылғы Конституцияның
маңызы, Президенттік билік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Шарль де Голльдің ішкі саясаттағы реформалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Шарль де Голльдің сыртқы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Пайдаланылған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Диплом жұмысының өзектілігі. Әлемдегі қай дамыған, алдыңғы қатарлы мемлекет болсын оның тарихын зерделеп оқысаң, осы мемлекеттің дамуына үлкен үлес қосқан және тарих сахнасынан мемлекет, ұлт үшін, тіпті әлем үшін орнын төрден ойып алатын тарихи тұлғаларды табуға болады. Олардың реформалары, жаңаша ойлау қабілеті, еліне деген сүйіспеншілігі – көшбасшылық қырын көрсетеді. Айталық Мао Цзэдун, Мұстафа Ататүрік, Петр І, Джордж Вашингтон, Авраам Линкольн, Абылай хан секілді тұлғалар әлемдік тарихта өз есімдерін қалдырды. Солардың қатарында Франция елінің саяси көшбасшысы, мемлекет басшысы Шарль де Голль де бар.
Франция тарихы, өмірі және жоғары дәрежелігін жүзеге асыру идеясы Шарль де Голль есімімен тығыз байланысты. Шарль де Голль Бесінші Республика негізін қалаушы, епті дипломат, Францияның ұлылығын қалыптастырған саяси және мемлекеттік ұлы тұлға. Оның қызметі мен белсенділігі арқасында Франция соғыстан кейінгі кризистерді артқа тастап, экономикада, халықаралық қатынаста алға шықты. Шарль Де Голль өзінің саяси көзқарастарында мықты мемлекет және тәуелсіз экономикалық даму тезисін ұстанды.
Де Голль өзінің өмір жолын әскери салада бастап, кейін мемлекеттік қайраткер ретінде көпшілікке танымал болды. Оның Франция саяси өміріне етене араласа бастауы Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейін басталды. 1940 ж генерал де Голль маршалл Петэн басқарған өкіметке қарсы шығып, Лондонда халықты бостандығы үшін мойымай күрес жүргізуге шақырды. Виши режиміне қарсы күрес және соғыс де Голльді саясаткерге айналдырды [1, 58 б.].
Францияны азат ету кезеңінде ол уақытша билікті өз қолына алып, елдегі демократиялық бостандықты қалыптастырды және өнеркәсіптің біразын мемлекеттендіріп, прогрессивті реформаларды жүргізді.
1946 ж. генерал премьер министр орнынан кеткеннен кейін 20 жылдан кейін билік басына қайта оралды. Бұл кезеңде Франция басына тағы қауіп төнген еді. Елді күрделі күйзелістен алып шығу тағы де Голль қолына берілді.
1958 ж.билікке келген де Голльдің басты стратегиясы Францияның әлемдегі арақатынасын өзгерту болды. Ол туралы Ш. де Голль өзінің атақты «Әскери мемуарларында» «Франция өзімен өзі бола алады. Ал оны жүзеге асыру үшін мемлекетіміз тек бірінші қатардан көрінуі тиіс... Біздің мемлекетіміз және біз алдымызға үлкен мақсаттар қойып, оны жүзеге асыруда қиындықтарға қарсы тұра білу керек. Қысқасы, Франция айбынды болмайынша Франция бола алмайды», - деп жазған еді [2, 154 б.].
IV Республика күйреуіне әкелген отарлық соғыстар, әсіресе Алжир соғысы «1954 - 1958 ж.ж» жаңа билік Бесінші Республиканың құрылуына себепші болды. Де Голль елді отарлық соғыстардан алып шығып, саясатты жаңа арнаға бұруға тырысты. 1962 ж. Алжир халқымен жасалған Эвиан келісімі де Голльдің реалистігі мен көрегендігін көрсетті.
Франция тарихы, өмірі және жоғары дәрежелігін жүзеге асыру идеясы Шарль де Голль есімімен тығыз байланысты. Шарль де Голль Бесінші Республика негізін қалаушы, епті дипломат, Францияның ұлылығын қалыптастырған саяси және мемлекеттік ұлы тұлға. Оның қызметі мен белсенділігі арқасында Франция соғыстан кейінгі кризистерді артқа тастап, экономикада, халықаралық қатынаста алға шықты. Шарль Де Голль өзінің саяси көзқарастарында мықты мемлекет және тәуелсіз экономикалық даму тезисін ұстанды.
Де Голль өзінің өмір жолын әскери салада бастап, кейін мемлекеттік қайраткер ретінде көпшілікке танымал болды. Оның Франция саяси өміріне етене араласа бастауы Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейін басталды. 1940 ж генерал де Голль маршалл Петэн басқарған өкіметке қарсы шығып, Лондонда халықты бостандығы үшін мойымай күрес жүргізуге шақырды. Виши режиміне қарсы күрес және соғыс де Голльді саясаткерге айналдырды [1, 58 б.].
Францияны азат ету кезеңінде ол уақытша билікті өз қолына алып, елдегі демократиялық бостандықты қалыптастырды және өнеркәсіптің біразын мемлекеттендіріп, прогрессивті реформаларды жүргізді.
1946 ж. генерал премьер министр орнынан кеткеннен кейін 20 жылдан кейін билік басына қайта оралды. Бұл кезеңде Франция басына тағы қауіп төнген еді. Елді күрделі күйзелістен алып шығу тағы де Голль қолына берілді.
1958 ж.билікке келген де Голльдің басты стратегиясы Францияның әлемдегі арақатынасын өзгерту болды. Ол туралы Ш. де Голль өзінің атақты «Әскери мемуарларында» «Франция өзімен өзі бола алады. Ал оны жүзеге асыру үшін мемлекетіміз тек бірінші қатардан көрінуі тиіс... Біздің мемлекетіміз және біз алдымызға үлкен мақсаттар қойып, оны жүзеге асыруда қиындықтарға қарсы тұра білу керек. Қысқасы, Франция айбынды болмайынша Франция бола алмайды», - деп жазған еді [2, 154 б.].
IV Республика күйреуіне әкелген отарлық соғыстар, әсіресе Алжир соғысы «1954 - 1958 ж.ж» жаңа билік Бесінші Республиканың құрылуына себепші болды. Де Голль елді отарлық соғыстардан алып шығып, саясатты жаңа арнаға бұруға тырысты. 1962 ж. Алжир халқымен жасалған Эвиан келісімі де Голльдің реалистігі мен көрегендігін көрсетті.
1 Колосков И.А Внешняя политика Пятой Республики. М. 1968.
2 Gaulle Ch.de. Memoires de guerre.-V.1-3.-P.: Plon, 1954-1959.-431p., 503 p., 512 p
3 Zorgbibe Ch. Histoire de la construction europeenne. – Paris: Gallimard, 1990. – 360 p.
4 Jouve E. Le general de Gaulle et la construction de l’Europe (1940-1966). – Paris, 1967. – 351 p.
5 Vaisse M. La grandeur. Politique exterieure de Charles de Gaulle. – Paris: Seuil, 1998. – 375 p.
6 Rudelle O. De Gaulle pour memoire. – Paris: Seuil, 1986. – 347 p.
7 Pilleul G. L’entourage et de Gaulle. – Paris, 1979. – 385 p.
8 Dreyfus Fr.-G. De Gaulle et le gaullisme.-P.: PUF, 1982.-326 p.
9 Lacouture J. De Gaulle.-P.:Seuil, 1969.-256 p.
10 Gorse P.-M. de la. De Gaulle entre deux mondes. Une vie et une époque.-P.:Fayard, 1964.-768 p.
11 Молчанов Н. Н. Генерал де Голль. – 2-е изд. – М.: Междунар. отношения, 1980. – 504 с.
12 Арзаканян М. Ц. Де Голль и голлисты на пути к власти. – М.: «ЭКСМО» 2001. – 270 с.
13 Арзаканян М. Ц. Великий де Голль. «Франция – это Я!». – М.: Яуза : «ЭКСМО», 2012. – 512 с.
14 Арзаканян М. Ц. Де Голль. – М., 2007
15 Арзаканян М. Ц. Шарль де Голль и Михаил Тухачевский // Вопросы истории. – 2008. - № 8. – C.41-52.
16 Нажесткин О. И. Де Голль или Жиро? Очерки истории российской внешней разведки. Т. 4. М., 1999. С. 298 – 302.
17 Антюхина-Московченко В. И. Шарль де Голль (1890 – 1970) // Новая и новейшая история. – 1971. – № 3-6. – С.27-34.
18 Новиков Г. Н. Де Голль, голлисты и голлизм // Новая и новейшая история. – 1990. – № 3. – С.38-52.
19 Буторина О. Амстердам, наследник Маастрихта // Новое время. –1997, № 40.
20 Константинова Т. П Коммунистическая печать Франции в период Четвертой Республики.(1947-1958) М. 1977.
21 Константинова Т.П Коммунистическая печать в политической системе Франции. М. 1977.
22 Чернега В.Н Буржуазные партии в политической системе Франции. М. 1987.
23 История Франции в 3 т, ред. А.З Манфред. 1973.
24 Ибрашев Ж.О. Политическая концепция Шарль де Голля. Алматы. 1997. – 210 с.
25 Ибрашев Ж. О. Политическая философия Шарль де Голля / Проблемы новой и новейшей истории. – Алма-ата, 1991. – 97 с.
26 Байзакова К.И. Становление президентской власти в Республике Казахстан: влияние Конституции 1958 года Французской Республики // 10 лет независимости Казахстана: итоги и перспективы развития.-Алматы, 2001.Часть ІV.-С.583-587.
27 Байзакова К.И. Сравнительный анализ президентской системы в Казахстане и во Франции // Сборник материалов международной научно-практической конференции «Значение науки и культуры Востока и Запада».-Тайбэй-Алматы, 2003.-С.54-65.
28 Байзакова К.И. Франция – член Европейского Союза.-Алматы, 2003.-160 с.
29 Конуспаева С.Б. Проблемы западно-европейской обороны в 50-е гг. ХХ в.: к истории вопроса // Вестник КазНУ. Серия МО и МП. - № 3 (11). – 2003. – С.58-62 (в соавторстве).
30 Конуспаева С.Б. Дипломатия Шарля де Голля // Вестник КазНУ. Серия востоковедения. - № 4 (29)ю. – 2004. – С.14-16.
31 Конуспаева С.Б. Шарль де Голль, Европа и США: вопросы партнерства в 60-е гг. ХХ в. // США и страны Центральной Азии: реалии и перспективы взаимоотношений. – Алматы, 2004. – С.87-89.
32 Конуспаева С.Б. Франко-российское сотрудничество в области безопасности // Безопасность через сотрудничество: теория, методология, практика: Сб. Материалов межд. науч.-практ. конф. 29 мая 2006 г. – Алматы, 2006. – С. 175-178
33 Конуспаева С.Б. Де Голль и план Фуше // Вестник КазНУ. Серия историческая. – 2006. - № 4. – С.26-32.
34 Конуспаева С.Б. Шарль де Голль и проблема политического устройства Европы // Современные проблемы межгосударственных отношений, мировой экономики и международного права: Сб. матер. 60-й научной конференции молодых ученых и студентов факультета международных отношений КазНУ им. Аль-Фараби «Творчество и инновации» (24-28 апреля 2006 г.) – Алматы: Қазақ университеті, 2006 – С.74-76.
35 Конуспаева С.Б. О некоторых аспектах дипломатической стратегии де Голля // Поиск. – 2007. - № 1. – С.74-80.
36 Акимбеков С.М. Трудный выбор генерала де Голля последнего из великих французов // Континент.-2000.-№3.-С.34-37.
37 Тогузбаев О.К. Внешнеполитическая деятельность генерала де Голля // Вестник КазНУ.Серия МОи МП.-2000.-№2(4).-С.86-90.
38 Сапанов С.Ж. Внешняя политика Франции на Балканах // Саясат.-1999.-№7.-С.54-56.
39 Макашева К.Н. Европейская политика Франции в 50-60-х гг. // Вестник КазНУ. Серия МОи МП.-1999.- №1-2.-С.18-21.
40 Француз Республикасының Конституциясы http://zakoni.ucoz.ru/news/konstitucija_francii
41 Договор об учреждении Европеского объединения угля и стали // Документы Европейского Союза. Под редакцией Ю.А. Борко.-Т.1.-М., 1994.
42 Договоры об учреждении Европейского экономического сообщества // Документы Европейского Союза. Под редакцией Ю.А. Борко.-Т.1.-М., 1994.
43 Договор об учреждении Европейского сообщества по атомной энергии // Документы Европейского Союза. Под редакцией Ю.А. Борко.-Т.1.-М., 1994
44 Gaulle Ch.de. La France sera la France.-P.: RPF, 1951.-358 p.
45 Gaulle Ch.de. Memoires d espoir.-V.1-2.-P.: Plon, 1970.- 314 p., 224 p.
46 Debré M.Français choisisson l’espoir.-P.: Michel, 1979.-280 p.
47 Debré M. Sur le gaullisme.-P.: Plon, 1967.-24 p.
48 Debré M.et Debré J.-L.Le gaullisme.-P.: Plon, 1978.-186 p.
49 Hamon L. Une république présidentielle. Institutions et vie politique de la France actuelle.-P.: Bordas, 1975.-T.1-2.-278 p., 346 p.
50 Vallon L. Dilemme français.-P., 1957.-182 p.
51 Vallon L. Le grand dessein national.-P., 1964.-112 p.
52 Sharlot J. Le phenomena gaulliste.-P.: Fayard, 1970.-108 p.
53 Sharlot J. Le gaullisme d`opposition. 1946-1958.- P.:Fayard, 1983.-436 p
2 Gaulle Ch.de. Memoires de guerre.-V.1-3.-P.: Plon, 1954-1959.-431p., 503 p., 512 p
3 Zorgbibe Ch. Histoire de la construction europeenne. – Paris: Gallimard, 1990. – 360 p.
4 Jouve E. Le general de Gaulle et la construction de l’Europe (1940-1966). – Paris, 1967. – 351 p.
5 Vaisse M. La grandeur. Politique exterieure de Charles de Gaulle. – Paris: Seuil, 1998. – 375 p.
6 Rudelle O. De Gaulle pour memoire. – Paris: Seuil, 1986. – 347 p.
7 Pilleul G. L’entourage et de Gaulle. – Paris, 1979. – 385 p.
8 Dreyfus Fr.-G. De Gaulle et le gaullisme.-P.: PUF, 1982.-326 p.
9 Lacouture J. De Gaulle.-P.:Seuil, 1969.-256 p.
10 Gorse P.-M. de la. De Gaulle entre deux mondes. Une vie et une époque.-P.:Fayard, 1964.-768 p.
11 Молчанов Н. Н. Генерал де Голль. – 2-е изд. – М.: Междунар. отношения, 1980. – 504 с.
12 Арзаканян М. Ц. Де Голль и голлисты на пути к власти. – М.: «ЭКСМО» 2001. – 270 с.
13 Арзаканян М. Ц. Великий де Голль. «Франция – это Я!». – М.: Яуза : «ЭКСМО», 2012. – 512 с.
14 Арзаканян М. Ц. Де Голль. – М., 2007
15 Арзаканян М. Ц. Шарль де Голль и Михаил Тухачевский // Вопросы истории. – 2008. - № 8. – C.41-52.
16 Нажесткин О. И. Де Голль или Жиро? Очерки истории российской внешней разведки. Т. 4. М., 1999. С. 298 – 302.
17 Антюхина-Московченко В. И. Шарль де Голль (1890 – 1970) // Новая и новейшая история. – 1971. – № 3-6. – С.27-34.
18 Новиков Г. Н. Де Голль, голлисты и голлизм // Новая и новейшая история. – 1990. – № 3. – С.38-52.
19 Буторина О. Амстердам, наследник Маастрихта // Новое время. –1997, № 40.
20 Константинова Т. П Коммунистическая печать Франции в период Четвертой Республики.(1947-1958) М. 1977.
21 Константинова Т.П Коммунистическая печать в политической системе Франции. М. 1977.
22 Чернега В.Н Буржуазные партии в политической системе Франции. М. 1987.
23 История Франции в 3 т, ред. А.З Манфред. 1973.
24 Ибрашев Ж.О. Политическая концепция Шарль де Голля. Алматы. 1997. – 210 с.
25 Ибрашев Ж. О. Политическая философия Шарль де Голля / Проблемы новой и новейшей истории. – Алма-ата, 1991. – 97 с.
26 Байзакова К.И. Становление президентской власти в Республике Казахстан: влияние Конституции 1958 года Французской Республики // 10 лет независимости Казахстана: итоги и перспективы развития.-Алматы, 2001.Часть ІV.-С.583-587.
27 Байзакова К.И. Сравнительный анализ президентской системы в Казахстане и во Франции // Сборник материалов международной научно-практической конференции «Значение науки и культуры Востока и Запада».-Тайбэй-Алматы, 2003.-С.54-65.
28 Байзакова К.И. Франция – член Европейского Союза.-Алматы, 2003.-160 с.
29 Конуспаева С.Б. Проблемы западно-европейской обороны в 50-е гг. ХХ в.: к истории вопроса // Вестник КазНУ. Серия МО и МП. - № 3 (11). – 2003. – С.58-62 (в соавторстве).
30 Конуспаева С.Б. Дипломатия Шарля де Голля // Вестник КазНУ. Серия востоковедения. - № 4 (29)ю. – 2004. – С.14-16.
31 Конуспаева С.Б. Шарль де Голль, Европа и США: вопросы партнерства в 60-е гг. ХХ в. // США и страны Центральной Азии: реалии и перспективы взаимоотношений. – Алматы, 2004. – С.87-89.
32 Конуспаева С.Б. Франко-российское сотрудничество в области безопасности // Безопасность через сотрудничество: теория, методология, практика: Сб. Материалов межд. науч.-практ. конф. 29 мая 2006 г. – Алматы, 2006. – С. 175-178
33 Конуспаева С.Б. Де Голль и план Фуше // Вестник КазНУ. Серия историческая. – 2006. - № 4. – С.26-32.
34 Конуспаева С.Б. Шарль де Голль и проблема политического устройства Европы // Современные проблемы межгосударственных отношений, мировой экономики и международного права: Сб. матер. 60-й научной конференции молодых ученых и студентов факультета международных отношений КазНУ им. Аль-Фараби «Творчество и инновации» (24-28 апреля 2006 г.) – Алматы: Қазақ университеті, 2006 – С.74-76.
35 Конуспаева С.Б. О некоторых аспектах дипломатической стратегии де Голля // Поиск. – 2007. - № 1. – С.74-80.
36 Акимбеков С.М. Трудный выбор генерала де Голля последнего из великих французов // Континент.-2000.-№3.-С.34-37.
37 Тогузбаев О.К. Внешнеполитическая деятельность генерала де Голля // Вестник КазНУ.Серия МОи МП.-2000.-№2(4).-С.86-90.
38 Сапанов С.Ж. Внешняя политика Франции на Балканах // Саясат.-1999.-№7.-С.54-56.
39 Макашева К.Н. Европейская политика Франции в 50-60-х гг. // Вестник КазНУ. Серия МОи МП.-1999.- №1-2.-С.18-21.
40 Француз Республикасының Конституциясы http://zakoni.ucoz.ru/news/konstitucija_francii
41 Договор об учреждении Европеского объединения угля и стали // Документы Европейского Союза. Под редакцией Ю.А. Борко.-Т.1.-М., 1994.
42 Договоры об учреждении Европейского экономического сообщества // Документы Европейского Союза. Под редакцией Ю.А. Борко.-Т.1.-М., 1994.
43 Договор об учреждении Европейского сообщества по атомной энергии // Документы Европейского Союза. Под редакцией Ю.А. Борко.-Т.1.-М., 1994
44 Gaulle Ch.de. La France sera la France.-P.: RPF, 1951.-358 p.
45 Gaulle Ch.de. Memoires d espoir.-V.1-2.-P.: Plon, 1970.- 314 p., 224 p.
46 Debré M.Français choisisson l’espoir.-P.: Michel, 1979.-280 p.
47 Debré M. Sur le gaullisme.-P.: Plon, 1967.-24 p.
48 Debré M.et Debré J.-L.Le gaullisme.-P.: Plon, 1978.-186 p.
49 Hamon L. Une république présidentielle. Institutions et vie politique de la France actuelle.-P.: Bordas, 1975.-T.1-2.-278 p., 346 p.
50 Vallon L. Dilemme français.-P., 1957.-182 p.
51 Vallon L. Le grand dessein national.-P., 1964.-112 p.
52 Sharlot J. Le phenomena gaulliste.-P.: Fayard, 1970.-108 p.
53 Sharlot J. Le gaullisme d`opposition. 1946-1958.- P.:Fayard, 1983.-436 p
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1 Францияның Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейінгі ахуалы.
ІV Республиканың
құлауы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...12
1.1 Франциядағы ІV Республикадағы заң жүйесі және елдегі
саяси
шиеленістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .12
1.2 ІV Республиканың құлдырау
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...20
2 Франциядағы голлизм кезеңі. V
Республика ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...26
2.1 Билікке Шарль Де Голльдің келуі. 1958 жылғы Конституцияның
маңызы, Президенттік
билік ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...27
2.2 Шарль де Голльдің ішкі саясаттағы
реформалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Шарль де Голльдің сыртқы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Пайдаланылған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..56
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. Әлемдегі қай дамыған, алдыңғы қатарлы
мемлекет болсын оның тарихын зерделеп оқысаң, осы мемлекеттің дамуына үлкен
үлес қосқан және тарих сахнасынан мемлекет, ұлт үшін, тіпті әлем үшін
орнын төрден ойып алатын тарихи тұлғаларды табуға болады. Олардың
реформалары, жаңаша ойлау қабілеті, еліне деген сүйіспеншілігі –
көшбасшылық қырын көрсетеді. Айталық Мао Цзэдун, Мұстафа Ататүрік, Петр І,
Джордж Вашингтон, Авраам Линкольн, Абылай хан секілді тұлғалар әлемдік
тарихта өз есімдерін қалдырды. Солардың қатарында Франция елінің саяси
көшбасшысы, мемлекет басшысы Шарль де Голль де бар.
Франция тарихы, өмірі және жоғары дәрежелігін жүзеге асыру идеясы Шарль
де Голль есімімен тығыз байланысты. Шарль де Голль Бесінші Республика
негізін қалаушы, епті дипломат, Францияның ұлылығын қалыптастырған саяси
және мемлекеттік ұлы тұлға. Оның қызметі мен белсенділігі арқасында Франция
соғыстан кейінгі кризистерді артқа тастап, экономикада, халықаралық
қатынаста алға шықты. Шарль Де Голль өзінің саяси көзқарастарында мықты
мемлекет және тәуелсіз экономикалық даму тезисін ұстанды.
Де Голль өзінің өмір жолын әскери салада бастап, кейін мемлекеттік
қайраткер ретінде көпшілікке танымал болды. Оның Франция саяси өміріне
етене араласа бастауы Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейін басталды. 1940 ж
генерал де Голль маршалл Петэн басқарған өкіметке қарсы шығып, Лондонда
халықты бостандығы үшін мойымай күрес жүргізуге шақырды. Виши режиміне
қарсы күрес және соғыс де Голльді саясаткерге айналдырды [1, 58 б.].
Францияны азат ету кезеңінде ол уақытша билікті өз қолына алып, елдегі
демократиялық бостандықты қалыптастырды және өнеркәсіптің біразын
мемлекеттендіріп, прогрессивті реформаларды жүргізді.
1946 ж. генерал премьер министр орнынан кеткеннен кейін 20 жылдан кейін
билік басына қайта оралды. Бұл кезеңде Франция басына тағы қауіп төнген
еді. Елді күрделі күйзелістен алып шығу тағы де Голль қолына берілді.
1958 ж.билікке келген де Голльдің басты стратегиясы Францияның әлемдегі
арақатынасын өзгерту болды. Ол туралы Ш. де Голль өзінің атақты Әскери
мемуарларында Франция өзімен өзі бола алады. Ал оны жүзеге асыру үшін
мемлекетіміз тек бірінші қатардан көрінуі тиіс... Біздің мемлекетіміз және
біз алдымызға үлкен мақсаттар қойып, оны жүзеге асыруда қиындықтарға қарсы
тұра білу керек. Қысқасы, Франция айбынды болмайынша Франция бола алмайды,
- деп жазған еді [2, 154 б.].
IV Республика күйреуіне әкелген отарлық соғыстар, әсіресе Алжир соғысы
1954 - 1958 ж.ж жаңа билік Бесінші Республиканың құрылуына себепші болды.
Де Голль елді отарлық соғыстардан алып шығып, саясатты жаңа арнаға бұруға
тырысты. 1962 ж. Алжир халқымен жасалған Эвиан келісімі де Голльдің
реалистігі мен көрегендігін көрсетті.
Ұлы басшы мемлекеттің басым бағыты мен мықтылығын қалыптастыруда сыртқы
саясатқа үлкен мән берді. Де Голльдің сыртқы саясаттағы принциптері мен
шешімдері: Батыс блок шеңберіндегі және ІІІығыс Европа елдерімен қатынасы,
НАТО әскери ұйымынан шығуы, елдің ядролық күштерін дамытуы, Жерорта және
Африка елдерінде бұрынғы отарлық иеліктерді басқара білуі оның икемді
саясатының нәтижесі. Де Голль айтуынша сыртқы саясат екі бағытта жүргізілуі
тиіс: 1) Францияның өзі үшін бұл мықты мемлекет пен әскери потенциялға
негізделген ұлттың тәуелсіздігі. 2) Әлем үшін - халықаралық тәртіпті
өзгерту үшін күресу.
Әлемдік аренада АҚШ пен Англия үстемдігінің артуына байланысты Франция
да аталған елдермен қатарлас болу мақсатын көздеді. Де Голль Франция не
ойластырса соны жүзеге асырады, ұлттық сана сезімі не десе, соны сөйлейді
- деп нақты түрде саяси тәуелсіздікті танытты. Әрине, тәуелсіздік бұл басқа
мемлекеттермен одақ құрмау немесе байланыс жасамау деген мағынада берілген
жоқ. Блоктық қарсы шығу әлемінде Франция жалғыз қалып қалуы тиіс емес.
Сондықтан, француз мемлекеті жоғарғы мемлекеттер санатына қосылып,
аракатынасты сақтау үшін де Голль басшылығыменатом қаруын қолдануға
мүмкіндік алды. Де Голль атом қаруын іс жүзінде қолдану ақылсыздық екенін
түсінді, бірақ оны иемдену ұлы державалар монополиясын бұзатынына, Франция
тәріздес орта державаларға дипломатиялық маневрды жүзеге асыруға мүмкіндік
беретініне сенімді болды. Ядролық қаруды шығарғаннан кейін Францияны
ядролық Монархия деп атап кетті. Бұл анықтама Бесінші Республиканың
сыртқы саясатының ерекшелігін көрсетті.
Осылайша XX ғасырда генерал Шарль де Голль белгілі тарихи тұлғаға
айналды. 1990 - жылдардағы жүргізілген қоғамдық пікір сұрау кезінде
француздар де Голльдің ұлттық тарихтағы рөліне баға беруде Напалеоннан
жоғары қояды. Мемлекет басқарушысының бұндай танымалдығы неде? Әрине,
болашағын бағыттап, халықаралық аренада өзінкөрсете білген Франция үшін
сіңірген еңбегінде. Оның дүниетанымы мен концепциясы француз еліне ұлттық
ерекшелік, мемлекеттік құрылыстың тұрақтылығын дамытып, мемлекетке
танымалдылық әкелді.
1958 жылғы Конституцияны құруға жеке өзі қатысқан де Голлдің мемлекеттік
құрылысты түбірімен өзгертуінің өзі оның батылдығын көрсетеді.
Осылаша Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейінгі Франция тарихындағы Шарль
де Голльдің Франциядағы алатын орнын зерттеу, оның жүргізген саяси
реформаларының мәнін ашып көрсету және олардың нәтижелеріне тоқталу
дипломдық жұмыстың өзекті мәселесі болып табылады.
Дипломдық зерттеу жұмысының мақсаты - Франциядағы Бесінші Республика
Конституциялық құрылымына шолу жасап, президент Шарль де Голльдің ел
тарихындағы алатын орны мен мемлекеттік реформаларының маңызын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының маңызын ашуда келесі міндеттер жүзеге
асырылды:
Франциядағы Төртінші Республика құлдырау себептерін айқындау;
Бесінші Республиканың Конституциялық құрылымына сипаттама беру;
Шарль де Голльдің мемлекеттік реформалары мен саяси ойларына тоқталу;
IV және V Республика Конституцияларына салыстырмалы түрде анализ жасау;
Конституцияның жетістіктері мен кемшіліктерін сараптамалық талдау;
Шарль де Голльдің мемлекеттік тәуелсіздік және Францияның әлемдегі
мәртебесін көтерудегі рөлін зерттеу.
Зерттеудің оъектісі – Франциядағы V Республиканың алғашқы президенті
Шарль де Голль.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізіне Франция тарихын,
IV және V Республикалардың Конституциясын, сонымен қатар президент Шарль де
Голльдің өмірбаяны мен реформаларын қарастырған шетел және Қазақстан
ғалымдарының еңбектері жатады.
Зерттеу барысында тарихи шолу және салыстыру, синтез сияқты әдістер өз
орнын тапты. Тақырыпты зерттеу барысында тұлғаның саясаттағы шешім қабылдау
ерекшеліктерін зерттеуде бақылау әдісі қолданылды.
Дипломдық жұмысты жазу барысында мерзімді баспасөз және интернет
желісінен алынған материалдарды зерделеуде контент-анализ әдісіне сүйендік.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Францияның қазіргі заңнамасының
негізі сол Бесінші Республика президенті Шарль де Голльдің бастауымен
жасалған 1958 жылғы Конституция еді. Ол Конституция Қазақстан
Республикасының 1995 жылы қабылданған Ата Заңына негіз болды. Шарль де
Голльдің ұлттың көшбасшысы ретінде жасаған жетістіктері мен реформалары
және саясаты біз үшін де үлгі.
Шарль де Голльдің Франция тарихындағы алатын орнын көрсетуге негіз
болатын ғылыми еңбектерді зерттеп, оларды бір жүйеге келтіріп және оны
алғаш рет қазақ тілінде кешенді түрде басын қосып ғылыми еңбек ретінде
жазғандықтан диплом жұмысының ғылыми жаңалығы болып табылады.
Диплом жұмысының тарихнамалық базасын шетелдік және отандық
зерттеушілердің еңбектері құрайды.
Шетелдік тарихнамада бірінші француз зерттеушілерінің еңбектеріне
тоқталып өтейік. Шарль де Голльдің саясаттағы қызметіне, еуропалық
интеграциядағы голлистік идеяларға, Шарль де Голльдің сыртқы саясатына
арналған және Шарль де Голль туралы замандастарының айтқандары жайлы
еңбектер жазған Ш. Зоргбиба [3], Э. Жува [4], М. Ваиис [5], О. Рюдель [6],
Г. Пилель [7], сонымен қатар Фр.-Г. Дрейфус [8], Ж. Лакутюр [9], П.-М. де
ля Горс [10] өз еңбектерінде Шарль де Голльдің Францияның қоғамдық-саяси
өміріндегі қызметін тарихи фактілерге сүйене отырып кең көлемде көрсеткен
және басқа да француздық зерттеушілерді айтуға болады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында ресейлік зерттеушілердің де ғылыми
еңбектері басшылыққа алынды. Атап айтқанда Н. Молчановтың Генерал де
Голль [11], М. Ц. Арзаканянның Де Голль и голлисты на пути к власти,
Великий де Голль, Франция – это Я!, Де Голль [12 – 15], О. И.
Нажесткиннің Де Голль или Жиро? [16] атты еңбектері және В. И. Антюхина-
Московченконың [17], Г. Н. Новиковтың [18] және басқа да зерттеушілердің
[19-22] еңбектері қолданылды. Сондай-ақ А. З. Манфред жетекшілігімен
жазылған История Франции еңбегінен де диплом жұмысына қажетті мәліметтер
алынды [23].
Қазақстандық ғалымдардың ішінде ең алғашқылардың бірі болып Шарль де
Голль жайлы зерттеген Ибрашев Ж. О. Ол Политическая концепция Шарль де
Голля [24], Политическая философия Шарль де Голля [25] деген
зерттеулерін Шарль де Голльге арнады. Ж. О. Ибрашевтің жетекшілігімен
Қазақстанда Франция тарихымен айналысатын, оның ішінде голлизм мәселесін
зерттейтін ғалымдардың үлкен мектебі қалыптасты. Солардың бірі, Ж. О.
Ибрашевтің шәкірті, қазақстандық халықаралық қатынастарды зерттеуші танымал
маман Қ. Е. Байзақова. Ол Эволюция конституционной доктрины голлизма:
политические и внешнеполитичекие аспекты тақырыбы бойынша докторлық
диссертация қорғап, осы бағытта еңбектер жазып жүрген ғалым [26-28].
С. Б. Қоныспаева Шарль де Голль и европейская интеграция (50 - 60-е гг.
ХХ в.) атты кандидаттық диссертациясын қорғаған. Оның осы тақырып бойынша
бірқатар еңбектері жарық көрді [29 – 35].
Шарль де Голльдің сыртқы саясаты мен Францияның халықаралық
қатынастардағы саяси бағдарын зерттеуде С. М. Акимбеков [36], О. К.
Тогузбаев [37], С. Ж. Сапанов [38], К. Н. Макашева [39] еңбектерін атауға
болады.
Диплом жұмысының деректік базасы. Диплом жұмысын жазу барысында
қолданған деректерді бірнеше топқа бөліп көрсетуге болады.
Деректердің бірінші тобына нормативтік-құқықтық сипаттағы заңнамалық
құжаттар енді. Оған ең бірінші кезекте елдің ішкі және сыртқы саяси
бағытының құқықтық негізін қалаушы 1958 жылғы Француз Республикасының
Конституциясы жатады [40].
Деректердің екінші тобын Европалық Одақтың құжаттары құрайды [41-43].
Деректердің үшінші тобына Генерал де Голль ІV Республика тұсында франция
тарихына, елдің конституциялық құрылысына арналған еңбектерін жазды [44].
Осы тұстағы маңызды еңбектерінің тағы бірі Военные мемуары деп аталады
[2]. Ал V Республиканың басшысы ретінде Шарль де Голль V Республиканың ішкі
және сыртқы саясатын қалыптастыруға қатысты өзінің көзқарастарын білдірген
бірқатар еңбектер жазған. Соның ішінде саяси доктринаның мәні іспеттес
туындысы Мемуары надежды [45].
Деректердің келесі тобын Шарль де Голль туралы жазған мемуарлар құрайды.
Шарль де Голльдің ең жақын замандасы, бірге қызмет істеген, Францияның
қоғам қайраткері және саяси ойдың көрнекті теоретигі М. Дебре болды. Ол
өзінің еңбектерінде Францияның ұлттық саясатының принциптерін айқындайтын,
нағыз голлист екенін көрсете білді [46-48].
Голлистік доктринаны зерттеу үшін голлистік лидерлер Л. Амонның [49], Л.
Валлонның [50-51], Ж. Шарлоның [52-53] еңбектері де маңызды дерек бола
алады.
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шеңбері Екінші Дүниежүзілік соғыстан
кейінгі Франция және Шарль де Голльдің билік еткен кезеңдері 1958-1969
жылдардың аралығын қамтиды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысының алға қойылған мақсат-
міндеттеріне байланысты кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде диплом жұмысының өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, объектісі
жайлы айтылған. Сонымен қатар, зерттеу жұмысында пайдаланған деректерге
сараптама жүргізіліп, тарихнамасына шолу жасалды.
Бірінші тарауда Франциядағы Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі саяси,
әлеуметтік-экономикалық жағдайы жайлы айтылған. Сонымен бірге ІV
Республиканың заң жүйесі мен билікке деген ішкі саяси талас-тартыстар
салдарынан үкіметтің құлдырауы жайлы баяндалған.
Екінші тарауда Төртінші Республика құлағаннан кейінгі жағдай, билікке
Шарль де Голльдің келуінің алғышарттары келтірілген. 1958 жылы қабылданған
Конституцияның маңыздылығы, парламенттік билік орнына президенттік билікті
орнатудағы де Голльдің рөлі баян етіледі. Сонымен қатар де Голльдің ішкі
саясаттағы елдің әлеуметтік-экономикалық деңгейін көтеруге себебін тигізген
реформалары мен оның сыртқы саясаттағы басым бағыттары жайлы зерттелген.
Қорытындыда тарауларда және диплом жұмысының мазмұнына қатысты тұжырым
жасалады.
1 Францияның Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейінгі хал-ахуалы, ІV
Республиканың құлауы
1.1 Франциядағы ІV Республикадағы заң жүйесі және елдегі саяси
шиеленістер
1946 жыл 21 қаңтарында де Голлдің отставкаға кетуінен кейін,
коммунисттер социалисттермен бірігіп екі партиялық үкіметті құруды ұсынады.
Социалисттік партия лидерлері бұл ұсыныстан бас тартып, билікте халықтық
республикалық қозғалыстың (ХРҚ) қатысуын талап етеді, нәтижесінде үш
партиялық блок қалыптасты.
24 қаңтарда Француз коммунистік партиясы (ФКП), социалисттік партия (СП)
және халықтық республикалық қозғалыс (ХРҚ) партиялары біртұтас билік ету
келісіміне қол қояды. Премьер постына социалист Феликс Гуэн
тағайындалғанмен өзінің өкіметтік декларациясында жаңа бағыт, жаңа саясат
ұстанған жоқ. Жаңа өкімет құрамына алты коммунист, жеті социалист, алты ХРҚ
мүшелері енді. 1946 жылы Францияның саяси өмірінде үлкен өзгерістер болып
жатты. Басты назарда жаңа Конституцияның проектісін жасау, мемлекеттің
болашағын айқындайтын мемлекеттік құрылыстың жобасын жасау тұрды. 29
қарашада Құрылтай жиналысы арнайы Конституциялық коммисияға жаңа
Конституцияның мәтінін жасауға нұсқау берген болатын. Қырық екі мүшеден
тұратын комиссия құрамы Франция партияларының өкілдерінен құралып,
социалисттер мен коммунисттер көп дауысқа ие болды. Жобаны жасаудың алғашқы
кезеңінде комиссияға де Голль үлкен ықпалын тигізген еді, бірақ Де Голль
отставкаға кеткеннен кейін комиссия біршама антидемократиялық тарауларды
алып тастады [3, 125б.].
Ендігі кезекте бүкіл Төртінші Республика кезеңін қамтыған партиялардың
шиеленісі туындайды. Коммунисттер мен социалисттердің көп бөлігі жаңа
Конституцияда экономикалық және әлеуметтік құқыктардың жариялануын, Ұлттық
жиналыстың қолында барлық билік шоғырланып, оның тәуелсіз болуын қалайды.
Ал радикалдар және оңшыл партия өкілдері ұлттық жиналыстың билігін, құқығын
екінші палатаға немесе президентке беру арқылы шектегісі келді. Олар
Конституция абсолюттік жеке меншік құқығын жариялауын талап етеді. Ал ХРҚ
болса, конституцияға еркін діни оқытулар пунктін енгізуді сұрайды.
Осындай қарама-қарсы ұсыныстар мен талаптар жағдайында коммунисттер мен
социалисттердің бірінші тенденциясы жеңіп шығып, 19 сәуірде Жаңа
Конституцияның жобасы Құрылтай жиналысының қолдауымен бекітілді.
Жаңа Конституция президент қызметтерін қысқартты, яғни президент өкімет
басшысын тағайындай алмайды, заңдардың екінші рет қаралуын талап ете алмады
және президент ұлттық жиналыстың сайлауымен тағайындалып отырды.
1946 жылы 5 мамырда конституцияны талқылау бойынша референдум
қабылданды. Референдумдағы жағдай өте күрделі еді. Себебі, партиялар
арасындағы келіспеушілік, билікке таласу, бақталастық қалыптасқан жағдайды
күрделендіре түсті. Жаңа Конституцияға коммунистік және социалистік
партиялар қолдау көрсетсе, ХРҚ мен оңшылдар қарсы шықты.
Референдум кезінде ХРҚ және басқа оңшылдардың Конституция жобасымен
келіспеуі, ондағы заңдарға қарсы емес, солшыл күштерге қарсы болуымен
түсіндірілді. Оларды солшыл партия беделінің өсіп бара жатқандығы
мазаландырған еді. Әсіресе коммунисттер мен социалисттердің бірігіп
Конституцияға қатысқандығы қорқыныш тудырды. Конституцияны бірауыздан
қабылдау - бұл коммунистерге билік бергені. Сондықтан, референдумда
Конституцияға 10 450 мың сайлаушылар қарсы, 9 280 мың сайлаушылар қолдаған
нәтиже берді. Франция тарихында алғаш рет референдумда ұсынылған жоба
қабылданбады. Референдумнан кейін Құрылтай жиналысына екінші сайлау
өткізіледі. Сайлаудың ерекшелігі: социалистер мен коммунисттердің бөлініп,
социалисттердің коммунисттерге қарсы шығуы болды. Бұндай шешім Блюмның AҚШ
- қа сапарынан байланысты болды. Жак Фовэ былай деп жазады: Үстіртін
қабылдаған шешімнен кейін антикоммунистік кампания өзінің мақсатына жете
алмады, Бретани мен Нормандиядан басқа жерде социалистік партия үлкен
шығынға ұшырады. Референдум нәтижесі оларға ауыр тиді . Шыныменде Франция
Социалистік партиясы 250 мың дауысынан айырылды және өзінің билігін тек
консервативтік аймақтарда ғана сақтап қалды. Ал коммунистік партия 200
дауысқа көп жинаса, ХРҚ 1 млн аса дауысты жеңіп алып, уақытша (сайлаушылар
саны бойынша) елде бірінші партия болып қалды [4, 140б..
Социалисттер премьер орнын ХРҚ өкілі Ж. Бидоға берді. Қаржы министрі
социалист А.Филип орнына ХРҚ мүшесі Р. Шуман келді. Сөйтіп, социалистердің
биліктегі күші азайып, ХРҚ рөлі арта түсті. Жаңа Құрылтай жиналысына сайлау
қатаң жағдайда өтіп жатты. Бұл кезең спекуляция мен қара рыноктың
еркінсіп, дами түскен кезеңі. Осыған байланысты азық-түлік министрі Ж.Бидо
спекулянттармен белсенді күрес жүргізеді. Буржуазия арасында елеулі
өзгерістер болады. Бұрынғы орнықты буржуазия енді қиын кезеңде байып алған
спекулянттар, айлакерлер артында қалды. 1946 жылы жұмысшылардың жалақыны
көтеру талабы орындалады, бұл да буржуазияның билікте отырған солшыл
күштерге наразылығын күшейте түсті. Елдегі әлеуметтік жағдай саяси
күштердің шиеленісін өршітті [1, 288б.].
Сырттай бақылап отырған де Голль референдумдағы демократиялық
Конституцияның құлдырауынан кейін саяси сахнаға қайтадан шығады. 1946 жылы
18 маусымда Байеде сөз сөйлеп, Конституция жобасын сынайды және өзінің
бағдарламасы - Францияның мемлекеттік құрылысының жобасын ұсынады.
Францияның тәуелсіздігін және мәртебесін қамтамасыз ету үшін мықты
мемлекет құра отырып, екі парламенттің атқарушы билік жұмысына араласпауын,
президентке кең мүмкіндіктер беруін, т.б қамтамасыз ету қажет- дегенді
айтады. Голльдің идеясы керітартпа ортада, әсіресе, бұрынғы вишистер
тарапынан қолдау тапты. Бұл кезде Құрылтай жиналысының Конституция жобасын
жасауда қызу жұмыстар жүргізіп жатқан еді. Бірінші комиссияға қарағанда,
екінші комиссиядағы партиялардың жағдайы өзгерді, яғни социалистер
коммунистермен емес, ХРҚ-мен бірікті. ХРҚ лидерлері жаңа жобаны максималды
түрде де Голль тұжырымымен жақындастыруға тырысты. Бірақ Де Голль екінші
жобамен де келіспей 22 қыркүйекте Энипалда сөз сөйлеуінде бұл жобаның
алдыңғы жобаның туған апасы іспетті деп өткір түрде сынайды [20,145б.].
Дегенмен, 1946 жылы 13 қазанда Конституцияның жобасы 8043366 қарсы, және
9126370 дауыспен қабылданды. 1946 жылы 24 желтоқсанда ресми түрде енген IV
Республика Конституциясы Франция тарихында он бесінші Конституциялық заң
болды.
1946 жылғы Конституцияда дәстүрлі біртұтас, бөлінбейтін,
демократиялық терминдер мен бірге жаңа эпитеттер: әлеуметтік және
зайырлы қолданысқа енді. Бұл демократиялық күштердің өсуін, дамуын айқын
білдірді. Конституция француз азаматтарының әлеуметтік және демократиялық
құқықтарын кеңейтті, әрбір азаматтың әртүрлі кәсіподақ ұйымдарына
қатысуына, өзінің құқығы арқылы оны қорғауға, заң шеңберінде ереуілдерге
қатысуға мүмкіндік алды. Сонымен қатар келесі құқықтар еңгізілді: Мемлекет
жеке тұлғаға және отбасының дамуына барлық жағдайды жасайды, Мемлекет
балалармен үлкендерге бірдей білім алуға, мәдениетке, кәсіп алуға жол
ашады, Ол барлығына, оның ішінде балаларға, әйелдерге, қарттарға
материалдық көмек беруге кепілдеме береді[20, 145б.].
Франция тарихында бірінші рет әйелдерге еркектермен бірге тең құқықтар
берілді. Соғыстан кейін әйелдер сайлауға қатыса бастады. Конституция
қабылданғаннан кейін IV Республика Ұлттық жиналысына сайлау жүргізіліп,
Компартия алғашқы сайлауларға қарағанда 300 мың дауыс артық жинады. Ұлттық
жиналыста ФКП ірі партия саналып, оған 185 депутат коммунисттер кірді.
Социалисттер мен антикоммунизмді ұстанған ХРҚ артта қалды. Компартия
билікті қолына алып, Ұлттық Қарсылық Кеңесі (ҰҚК) бағдарламасының негізінде
өзінің мемлекеттік бағдарламасын алдыға тартты. Бағдарлама әлеуметтік даму
саясатын, демократияны кеңейту, франкті қорғау, теңіздің ар жағындағы
елдермен достық қарым-қатынас орнату, Франция қауіпсіздігін қамтамасыз ету,
Германиядан репорациялық төлемдерді алу, соғыс алдындағы Франция
одақтастармен қайтадан байланыс орнату шараларын қарастырды. Билікке
коммунисттердің келуі француз реакциясы мен оның шет елдегі жақтастарының
наразылығын тудырды.
Ірі буржуазия өкілдері мемлекет басшыларының коммунисттермен бірігіп
жасаған әлеуметтік реформаларына қарсы болды. Олар жаңа биліктің құлдырауын
күтті, жеке меншікті мемлекеттендіруге байланысты буржуазия қарымта қайтару
үшін оңтайлы сәтті күтті. Ұсақ буржуазия өз жеке меншік иеліктеріне
мемлекеттің қол сұғуына байланысты шешілген әлеуметтік реформалардан
сескенді. Еңбекші халықтың да спекуляция мен ашаршылық зардаптарына
шыдамай, қарсылығы байқалып, үш партиялық блок саясатынан үмітін үзді.
Социалистер мен буржуазиялық партиялар болса, бұл наразылықтың барлығын
антикоммунизм арнасына бұруға тырысты.
Төртінші Республиканың сыртқы саясатында да партиялардың ауыз біршілігі
байқалмады. Колониалды жүйе бойынша Британ империясынан кейінгі орынды
иеленген Франция отарлары ыдырай бастаған еді. Отарлардың бір бөлігі Вишиге
бағынса, екіншілері шетел әскерлерінің қолына тиді. Miнe, бұрынғы империяны
қалпына келтіру үшін Франция сыртқы саясатта осы мәселені шешуге баса назар
аударды. Францияның отарлық саясатында IV Республика Конституциясының
кейбір тараулары елеулі өзгерістер әкелді. Конституция отарлық империя
орнына енді Француз одағы болатынын жариялады. Онда: Франция теңіз ар
жағындағы елдермен құқықтары мен міндеттері тең, ұлттық және діни
айырмашылығы жоқ Одақ құрады... - делінген. Франция бұл елдерді сақтап
қалуға бар күшін салды. Сондықтан да, отарларындағы ұлт-азаттық күштерді
басу үшін Конституцияда жаңа баптар енгізіп, жалған уәделер берді.
Конституцияда отарлық мәселеге байланысты тарауларды жариялағанымен, оны
жоққа шығарып отыратын баптар ілесіп отырды. Мысалы, Франция
Конституциясының 62 бабында былай делінген: Республика әкімшілігі
қоластындағы елдердің саяси билігін қорғанысын қамтамасыз ету, әскери
дайындық шараларын жасау құзіретін өз қолына алады... Бұл тарау жоғарыда
көрсетілген Француз Одағының теңқұқық тарауын жоққа шығарды.
Конституцияның 80 бабында: Барлық Францияға қараушымемлекеттер
Францияның азаматтары тәрізді теңқұқықты иемденеді, яғни аталған
бапнегізінде сайлау процестеріне, қоғам өміріне еркін араласады- делінсе,
басқа өзгеше заңдар азаматтардың құқығын жүзеге асыру үшін жағдай
туғызады- деген келесі сөз жолдары бұл қаулыны шектейді.
Француз Одағының Конституциялық құрылысы да өзгеше: Француз Одағының
президенті- Франция президенті, Жоғары Кеңес өкілдері француз басшылығынан
тұрады, Ассамблеяның 120 депутатын француз парламенті, 120 депутатын басқа
Одақ мүшелері сайлайды. Француз Одағының Ассамблеясы маңызды шешімдер
қабылдамайды, тек өз мүшелерінің мандаттығын мойындайды [22, 186б.].
1946 жылғы Конституциядағы отарлық мәселе бойынша заңдар қарама-қайшылық
сипатта болды. Конституцияда барлық елдер Француз одағы мүшелері тең. Олай
болса, Гвинеяда Франция тәрізді тәуелсіздікке құқылы. Бірақ, одақтың
тұрғындары заң бойынша бірдей құқылы статус иемденеді, яғни барлығы Франция
азаматтары болғандықтан тәуелсіздік туралы сөз қозғау мүмкін емес еді.
Сондықтан Конституция Францияның алдыңғы отарлық саясатын әрі қарай
жалғастыруға кең мүмкіндіктер берді.
Кейбір француз басшылары Конституциямен санаспады, 1946 жылғы
Конституция олардың билігіне кедергі болды. Әсіресе ол Үндіқытаймен соғыс
кезінде айқын көрінді. Үндіқытай Француз отарларының ішінде ең бай және
маңыздысы болды. Екінші Дүниежүзілік соғыс кезінде үндіқытай жапон
әскерлерімен аккупацияға ұшырағаннан кейін, француз әкімшілігі территорияны
агрессорға тастап кетті. Вьетнам патриоттары елді жапондықтардан азат
етісімен, 1945 жылы Үндіқытайдың оңтүстігіне генерал Леклерк
қолбасшылығымен француз әскерлері түсірілді. Үндіқытай мен Франция
арасындағы соғыс екі елге де қиын тиді. Франция уақыт ұттыру үшін бейбіт
келісімге келуді жөн көріп, 1946 жылы мамырда Ханоя қаласында Франция мен
Вьетнам келісіміне қол қояды. Келісімшартта Француз басшылығы өз билігі,
өз парламенті, өзінің әскері бар тәуелсіз Вьетнам Республикасын мойындайды
- делінген. Бұл келісімнен кейін француз басшылығы келісімді бұза бастады:
Вьетнам аудандарының бірі Кохинхинде Вьетнам Демократиялық Республикасына
қарсы билік орнатылды, 1946 жылғы Далатадағы Вьетнам мен Франция
келіссөздерінде Франция Вьетнамның басқа елдерімен қарым-қатынасына қарсы
болды, тағы басқа іс-шаралар Вьетнамның ашуын тудырды. Нәтижесінде ары
қарай жалғасқан бірнеше қанды шайқастар болды [ 53, 122б.].
Үндіқытай авантюрасының себепшілері ХРҚ лидерлері, әсіресе бейбіт
келісімге бет бұрған іс-шараларды барынша жоюға тырысқан Жорж Бидо болса,
соғысқа Компартия басынан-ақ қарсы болды. Үкіметтегі партиялардың
шиеленістері ары қарай жалғасын тапты. Француз антикоммунистері қазіргі
күнге дейін Үндіқытайдағы соғыс коммунисттердің билігі келгеннен кейін
басталды деп сендіреді.
1946 жылғы 6 мамыр және 14 қыркүйекте комунисттер көмегімен Вьетнам
Демократиялық Республикасымен бейбіт келісім жасалғанымен, билікте тағы да
келіспеушілік туындады. Ол 1947 жылғы Мадагаскар жағдайы еді. 1947 жылы 29
мамырда Мадагаскар тұрғындары тәуелсіздік үшін көтеріліске шықты. Бұл
мәселеде де партиялардың ауызбіршілігі байқалмады. Реакцияшыл орта
коммунисттерді билік басынан тайдырса халықтың наразылығына ұшырайтынын
түсінді. Сондықтан қолайлы сәтті күтті. Францияның сыртқы саясатында
Компартия герман мәселесін Кеңес Одағымен байланыс орнату арқылы шешуді жөн
санады. Ал Бидо бастаған орта халыққа КСРО-мен одақ нәтижесіз болатынын
дәлелдеуге тырысты, халықтың санасын коммунистерге қарсы бағыттады. Осы
кезеңде АҚШ -та экспансионистік курс жариялады. Мәскеулік сессиясында
Франция франко-кеңестік одаққа үлкен соққы берді. Сыртқы-істер министрі
Жорж Бидоның Кеңес Одағына байланысты позициясының өзгертуі Мәскеу
конференциясының құлдырауына әкелген болатын. Коммунистердің биліктен
кетуіне 1947 жылғы 24 сәуірдегі Рено заводы жұмыскерлерінің қозғалысы
ақырғы түрткі болды. Бидо саясатынан басталып премьер-министр Рамадье
саясатында жалғасын тапқан жалақының төмендеуі, оны алудың қиынға соғуы,
бағаның өсуі жұмысшы қозғалысына себепші болды[6, 124б.].
5 мамырда Журнал офисьель арнайы нөмерінде министр коммунисттердің
қызметінің тоқтағаны жөнінде декреті шықты. Үш партиялық блок - ФКП, СП,
ХРҚ таратылып, Төртінші Республика тарихында буржуазияның коммунистердің
қатысуынсыз билік еткен жаңа кезеңі бастау алды [21, 14б.].
Билік басына келген ХРҚ, СП және радикалдардың билік ету кезеңі таптық
күрестерге, шиеленістерге толы болды. 1947 жылдың өзінде 2285 жұмысшы
көтерілістері болса, жылдың аяғына қарай ол 60 есеге өсті. Оған 386 мың
және 2673 мыңнан астам адам қатысты.
Қозғалыстың басты себептері: коммунисттерді билік басынан алып тастауы,
Рамадьенің франкті қорғау мақсатында жасалған кесір саясаты, күрделі
карточка жүйесі, аштықтың етек ала бастауы, тағы басқа себептер болды.
Зауыт, шахта, көшелердегі күрестермен қоса парламентте де қызу айтыстар
жүріп жатты. 1947 жылдың мамырына дейін коммунисттер - сол қанат құрамында,
СП - орталық , ХРҚ - оң қанат құрамында болса, енді СП - сол қанат, ХРҚ -
орталық, радикалдар - оң қанатты иемденді. Коммунисттердің билік басынан
кетуі биліктегі көпшіліктің арқасын кеңге салған болатын. Социалисттердің
билік басындағы күші азайып, іс-жүзінде ХРҚ-нің қолшоқпарына айналды.
ХРҚ биліктегі премьер орнын ғана емес, сонымен бірге әскер, колония,
сыртқы саясат сияқты маңызды істерді өз қолына алып, өз министрлерін
сайлады. Социалисттерге тек Францияның ішкі саясатына байланысты
министрліктер тиді. Ашық реакционерлерге бұл жағдай қолайлы еді. Себебі,
социалисттер көмегімен жұмысшы көтерілістерін басуға мүмкіндік алды. СП
халық арасында да өзінің позициясын жоғалта бастады. Француз социалисттік
партиясы енді оппозиция жағына шықты. Бұл кезде де Голль тарих сахнасына
қайта шығып, 1947 жылы сәуірде құрылған Француз халқының бірігуі
партиясымен (ФХБП) белсенді жұмыстар жүргізді. Де Голль саяси көзқарасын
барынша антикоммунизмге, антисоветтік бағытқа бұрды.
1951 жылы парламенттік сайлаудан олар үлкен үміт артқан еді. Бірақ ФХБП-
нің (де Голль партиясы) ойлағаны жүзеге аспай, сайлауда екінші орынға шығып
қалды. Сайлау нәтижесі бойынша коммунисттік партия қайтадан бірінші орынға
шықты. Үкімет басына Антуан ІІинэ сайланып оның билік ету кезеңі Франция
кризисінің басталуымен тұспа-тұс келді. 1954 жылы Төртінші Республиканың
ақырғы президенті Рене Коти 13 мәртелік сайлаудан кейін президентікке
сайланып, мемлекеттің мәселелерін шешуге тырысты. Алайда, 1954 жылы 1
қарашада Алжирдегі соғыстың басталуы Республиканың құлдырауына себепші
болды.
Төртінші Республика құлдырауына әсер еткен оқиғалар көп болды. Әсіресе,
елдегі саяси шиеленістер, билік басында бірліктің болмауы, Республика
өміріне үлкен әсерін тигізген еді. Соғыстан кейінгі жылдардағы Төртінші
Реснубликаның тарихы бірде-бір ірі Батыс Европалық елдердің тарихымен
салыстыруға келмейді. Біртұтас әлемдік революциялық процесс Франция өміріне
тікелей ықпал етті. Елде үстем етуші топ социализмге, демократияға және
бейбіт өмірге бет бұрған жұмысшы табымен қақтығысты. Екіншіден, отарлардағы
ұлт-азаттық қозғалыстың қарқынды болуы Республиканың құлдырауын жеделдетті.
Буржуазиялық-либералдық көзқарасты ұстанушы Альфред Гроссер IV Республика
және оның сыртқы саясаты еңбегінде: Франция әлемдік саясаттың микро
кеңістігі секілді. XX ғасырдың ортасында үстем болушы екі антогонизм оны
екіге айырды. Тіпті АҚШ пен Англияда әлеуметтік қайта құруда бұндай өткір
қарама-қайшылықтар болған жоқ - деп жазды.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі алғашқы жылдары Францияның осы
экономикалық деңгейі сайып келгенде оның халықаралық қатынастағы жағдайына
тікелей өз әсерін тигізіп жатты. Елдің ішкі жағдайының күрт төмен түсіп
кетуі, оның халықаралық аренадағы беделінің төмендеуіне әкелгені белгілі.
Ал қырқыншы жылдардың аяғына таяу уақыттағы Францияның экономикалык
деңгейіне көз жіберетін болсақ, Франция үкіметі Маршалл жоспары бойынша
1949-1952 жылдары АҚШ-тан 3152 млн доллар көлемінде қаржылай көмекке ие
болған еді.
Париждегі англоамерикандық ассоциациясының баспасөз мәжілісінде 1947
жылы Шарль де Голль еуропалық бірліктің қажеттілігі, осы көне Еуропаны
нығайту, және бұл істі халықтар конфедерациясы жолымен табысты аяғына
дейін жеткізу керектігін айтады.
Еуропаны біріктіру қозғалысы екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі
жылдары тез қарқынмен дамыды. Француз-батыс герман одағы жөніндегі ой тек
қана француздар жағынан ғана шыққан жоқ, бұл одақ туралы 1950 жылдың
қаңтарында Батыс Германияның канцлері К.Аденауэр де ұсыныс жасаған болатын.
Өйткені сол сәттегі халықаралық қатынаста қалыптасқан жағдайға орай
Германияға Франциясыз, тіпті Францияның ырқына қарсы Батыс Еуропада қандай
да интеграцияға түсу мүмкін емес еді. Сонымен бірге интеграция көлемі
тарыла түскен сайын, ұйымдастыру құрылымында ұлттық мүддеден тыс сипатты
кеңеюі, ГФР-дің үлес салмағының ауқымдана түсуіне әкелсе, соғұрлым ол басқа
әріптестерінікіндей құқықтық тепе-теңдікке жетуге үміттене алады.
1950 жылғы 9 мамырдағы Шуман жоспарының жариялануы мен іске аса
бастауы еуропалық қозғалыстың дамуындағы аса маңызды бетбұрыс болды.
Батысеуропалық интеграциясының бастамасын жариялаған Роберт Шуманның
декларациясында былай деп мәлімделінген: Біріккен Еуропаны бірден қабылдау
арқылы немесе жай ғана қосылу арқылы кұруға болмайды; оны нақтылы
жетістіктер арқылы, қорытындылай келе ең алдымен нағыз ынтымақтастыққа жету
барысында құру қажет.
Көмір және болат бірлестігін құру — еуропалық федерацияның алғашқы
кезеңінің экономикалық дамуының жалпы негіздерін қалыптастыруды тікелей
қамтамасыз етеді [19, 187б.].
Қалай дегенмен де бұл жақындасу француз-герман арасындағы ғасырлар бойғы
араздықты жою жолындағы алғашқы қадамдардың бірі еді. Осы француз-герман
қатынасына елеулі әсерін тигізген Шуман жоспарына қарсы шыққан
деголльдіктер өз жоспарларын ұсынған болатын. Ол жоспардың басты түйіні:
еуропалық саяси конфедерация құру. Деголльдіктердің бұл ұстаған саяси
бағытының өзіндік мақсаты болды, ол ең алдымен парламенттік жүйеге
қарсылық, сол ретте күшті үкіметтік билік кұруға ұмтылыс еді. Бірақ сол
кездегі Францияның ішкі жағдайына байланысты бұл жоспар жүзеге аспады. 1951
жылғы 13 желтоқсандағы Ұлттық жиналыста дауысқа түскен Шуман жоспары
жөніндегі келісімшартты бекіту барысында 233 дауысқа карсы 377 дауыс
құптады. Еуропалық көмір және болат бірлестігі жөніндегі бұл келісімшарт
қатысушы елдердің барлық заңдық үкіметтерінде бекітілгеннен кейін, келесі
1952 жылғы 25 шілдеде күшіне енеді. Осы келісімшарт негізіндегі Жоғарғы
Ұйым өз жұмысын 1952 жылдың 10 тамызынан бастаса, осы жылдың 10
қыркүйегінде ЕКББ Ассамблеясының бірінші отырысы өтеді [41].
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдарда еуропалық кұрлықтағы
мемлекетаралық, әсіресе Франция мен Батыс Германия мемлекеттерінің
катысуымен жасалынған интеграциялық жобалар тек Шуман жоспары төңірегінде
қана шектеліп қалған жоқ. Тарихи дамуға сай мемлекетаралық үйлесуге
ұмтылған мемлекеттер ішінде басқа да жеке жоспарлар болып жатты, олардың
ішіндегі маңыздыларының бірі Еуропалық қорғаныс қоғамдастығын (ЕҚҚ) құру
жобасы. 1950 жылдың тамызында Еуропалық кеңестің Консультативтік
ассамблеясында француз өкілі Э.Бонфу ұлттық мүддеден жоғары тұратын
Еуропалық көлік ұйымын (Бонфу жоспары) құруды ұсынады. Осыған байланысты
кұрылған арнайы комиссия 1951 жылы осы ұйымды кұру жөнінде конвенция
жобасын талқылайды. Тек бұл жоба әрі қарай өз жалғасын таппады. Әрине
әрқилы экономикалық, саяси, ұлттық және әлеуметтік даму сатысындағы
еуропалық мемлекеттердің де барлығының мүдделерінің бір арнадан шығуы
мүмкін де емес еді. Соған қарамастан олар осындай тосқауылдар алдында
тоқтап қалмай, әлі де жаңа бағыттарды іздестіруден жалықпады [42].
XIX ғасырда 1940 жылға дейін 70 жыл өмір сүрген үшінші Республикадан
келе жатқан парламентік құрылысты жалғастырушы Төртінші Республикада
парламент негізгі рөлді атқарды. Парламенттің отаны Англия болса да,
Францияда парламентаризм дамыған классикалық формада дамыды. Француз
парламентінің бір ерекшілігі әртүрлі кезеңде ол халық мүддесін жақтаушы да
бола алды.
Француз парламенті әртүрлі партиялық топтарға бөлінді. Үшінші Республика
кезеңінде оның саны 12 болса, Төртінші Республикада 15 партия болды. Бірде-
бір партия келесі партияның көмегінсіз көпшілік дауысқа ие бола алмады және
өз бетімен өкіметті құруға шамасы келмеді.
Көппартиялық құрылыс парламенттік күреске, министрлік тұрақсыздыққа,
мемлекеттік күйзелістерге жиі әкелді. Өкімет басындағылар жарты жыл сайын
ауысып отырды [21].
Франциядан іс-сапарынан келген Н.С. Хрущев 1960 ж. 4 сәуірде былай деді:
... Францияда саяси өмір қызып тұр. Топтық күрес және ескі мен жаңа
партиялардың арасында күрес толассыз жүріп жатыр [22].
Неліктен Францияда саяси партиялар көп? Буржуазиялық әдебиетгерде бұл
жағдай әдетте ұлттық психологиялық ажырамас бөлігі болып табылатын дәстүрлі
дараланушылық пен анархизммен түсіндіріледі. Әлеуметтанушы Франсуа Гогель:
Саяси ұйымдардың көп болуы француз мінез-құлқының жекешелігін көрсетеді.
Әрбір француз жүрегінде өзінің жеке партиясы бар - дегенді айтады. Бірақ
көппартиялықтың басты себебі әрине, бұл емес. Белгілі-бір қоғамдық проблема
туындаған жағдайда партия да белгілі-бір мақсатпен құрылады. Проблема
шешіледі, мақсат өзгереді, бірақ партия өмір сүруін тоқтатпайды.
Франциядағы көп партиялықтың басты себебі елдің күрделі әлеуметтік
құрылысы. Францияда пролетариат пен буржуазия арасында сан-алуан орта
жіктер болды. Олардың экономикалық, саяси рөлі әртүрлі және қарама-
қайшылықта болды. Бұған қоса жекелеген географиялық аудандардың
экономикалық дамуында үлкен айырмашылықтардың болуы жергілікті саяси
көзқарастардың да әртүрлі болып қалыптасуына ықпал жасады.
Республика парламентінде отырған ірі және ұсақ буржуазия өкілдері
дирижизмге қарсы шығып отырды. Яғни, елдің экономикалық өміріне
мемлекеттің араласуын жақтамады. Төртінші Республика құрылғаннан бастап-ақ
оның Конституциясына буржуазия наразылығын білдіріп, әсіресе өзінің таптық
позициясына алаңдату туған жағдайда биліктің тұрақсыздығын ұлғайтты [53,
89б.].
Республиканың түпкілікті құлдырауына әкелген отарлық соғыс кезінде
европа отаршылдары мен билік басындағы коммунисттердің көзқарастарының
ұштаспауы жиі болып тұрды.
Жалпы, Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдарда Франция тарихында
плюрализмнің өрбіген тұсында көптеген саяси шиеленістер орын алды. Бұл
әрине өз кезегінде елдегі саяси тұрақсыздыққа алып келді. Сонымен қатар
отаршылдық соғыс та халықтың жағдайын әлсіретті.
2. ІV Республиканың құлдырау себептері
Төртінші Республиканың күйреуіне әкеліп соққан отарлық соғыстар Франция
тарихында елеулі із қалдырды. Әрбір отарлық мәселеде билік етуші орта
проблеманы ат үсті қарап, оның ары қарай дамуына себепші болып отырды.
Билеуші топ соғыстың алдын алу немесе болдырмау шараларын қарастырудың
орнына өзара қырқысып, бірін-бірі асырғысы келмеді. Нәтижесінде, 1954 жылы
1 қарашада Алжирде соғыс ұшқыны туындады. Соғыстың қашанда басталатынын
сезіп отырған үкімет қолынан соғысты болдырмау іс-шаралары келмеді, себебі
Алжир соғысы тек алжирліктерге ғана емес, Францияға да үлкен шығындар
әкелді [ 10, 263б.].
1954 жылы 30 тамызда Алжир Манифестінің Демократиялық Кеңесінің лидері
Ферхат Аббас Франция премьер-министрімен кездесіп, Алжирге автономия беруін
талап еткенімен, француз билеушілері бұған мән бермей, мәселені аяқсыз
қалдырды.
23 қазанда Францияның ішкі істер министрі құпия хабарлама алды.
Хабарламада Алжирліктердің қозғалысты бастауға әзірліктерін баян етеді. 1
қарашада ішкі-істер министрі Алжирге 3 батальон парашютистерін жіберіп,
келесі күні Бонда қондырылады. Бірақ, 1 қарашаға қараған түні-ақ көтеріліс
басталып кеткен еді. Константина департаментінің шығыс бөлігі мен Орес
ауданында 30 шақты Алжир патриоттарының қарулы бас көтеруі болды. Көтеріліс
басында Революциялық комитет тұрды, 1955 жылы ақпанда ол Ұлттық азат ету
фронты болып қайта құрылды.
Сол кезде тек мың адамды құраған көтерілісшілерге қарсы 54 мың солдаттан
тұратын әскер түсірілді. Тазартылу операциясы жүргізіліп, айуандық күш
қолдану арқылы бейбіт халыққа қысым көрсетілді [11, 137б. ].
Париж саяси ортасы Алжирдегі көтерілісті қалай қабылдады? 1954 жылы 12
қарашада Алжир мәселесі Ұлттық жиналыста қарастырылады. Премьер-министр
Мендес-Франс: Республиканың ұлттылығын, біртұтастығын, бірлігін сақтауда
ешқандай автономия мәселесі қозғалмауы тиіс. Алжир басынан-ақ француздардың
бір бөлігі болып келеді, солай болып қалады да. Себебі, Алжир тұрғындары
француз азаматтарының құқығын пайдаланады, парламентте өкілеттіктері бар,
барлық өмірі бізбен байланысты. Олай болса, метрополия мен оны бөлу туралы
сөз қозғау мүмкін емес,- деп жариялады. Ал солшыл қайраткер Миттеран
болса: Келіссөздерді жүргізудің тек бір жолы бар, ол - соғыс... Алжир -
бұл Франция. Ендеше Францияны сақтап қалу үшін барлық мүмкіндіктерді неге
қолданбасқа-деп жағдайды ушықтыра түсті [6, 81б.].
Жоғарыда келтірілген цитаталар француз буржуазиясының авантюрлік,
консервативтік бет-бейнесін ашық көрсетеді.
Алжир проблемасын шешуде тек коммунисттер оң бағыт ұстанды. Компартия
халыққа шындықты жеткізді: Алжир халқының өзіне тән ұлттық ерекшеліктері,
дәстүрі, танымы бар халық, оны француз халқымен тең қылу дұрыс емес.
Алжирліктер де тәуелсіздікке құқылы деген ұранмен 12 қарашада Ұлттық
жиналыста коммунист Баланже бейбіт келісім жүргізуге шақырды.
Алжир проблемасының дамуында бірнеше факторларды келтіруге болады; 1954
жылдарда Алжирде 9 526 мың адам өмір сүрсе, оның 8 484 мыңы жергілікті
мұсылман халқы, 1 042 мың европалықтар болды. Конституция барлық азамматтар
тең құқылы дегенмен, іс-жүзінде европалықтар мен мұсылман халқының арасында
саяси құқық аумағында, экономикалық жәнс кіріс мәселесінде, мәдени дамуы
мен ұлттық өмір сүру формасында үлкен айырмашылықтар орын алды. Мысалы,
ауыл шаруашылығымен айналысатын жергілікті мұсылман отбасының кірісі 22 мың
франк болса, европалықтікі 780 мыңды құрады. Бұндай айырмашылық қала
тұрғындарында да байқалды. Жұмыссыздардың 90 пайызын мұсылмандар құрады.
Тең құқықтық француз азаматтарының француздық өркениеті де бір-бірімен
теңеседі. Француз тілін тек 10 % мұсылман білсе, оның 5,9% еркек, 1,6% әйел
оқып жəне жаза алды. Европалықтардың балаларының барлығы мектепте оқыса,
мұсылман тұрғындарының оқу жасындағы балалары мектепте тек 15,4%-і ғана
оқыды. Европалықтар үшін Алжирге тәуелсіздік беру, жайлы орнынан айырылу
еді. Сондықтан, европалықтар отарлық режимінің сақталуын қалады және
мұсылман халқының жағдайын жақсартуға байланысты жасалған реформаларға
қарсы шығып отырды. Жоғарыда келтірілген статистикалық мәліметтер
европалықтардың Алжирдегі артықшылықтарын көрсетеді.
Париж билеуші топтары алжирлік европалықтар мен жергілікті
европалықтарға Франция Алжирден айырылған жағдайда метрополия үлкен зардап
шегетінін және Франция әлемдік аренада өз орнын жоғалтатынын санасына құйып
отырды. Францияның Алжир рыногымен байланысы үлкен көлемді қамтымаса да (
3% экспорт), Франция өнеркəсібі құлдырап, халық жұмыссыздыққа ұшырайды деп
сендірді.
Алжир проблемасының келесі бір факторы ол Алжирдегі француз армиясының
рөлі. Ален Саваридің айтуынша 1954 жылдың 1 қарашасына дейін Алжирде үш
фактор: француз үкіметінің саясаты, мұсылман халқы және европалылық
негізгі рөлді атқарса, бұл датадан кейін - дейді Савари төртінші фактор-
француз армиясы маңызды күшке енді. Француз армиясының құрамында бұрынғы
вишистер, реакционды орта, буржуазия өкілдері көп болды, яғни офицерлердің
13 бөлігі ақсүйек тегінен шыққандар болды. Ал армияда демократиялық
күштерге, Республикаға қарсы көзқарас бұрыннан қалыптасты.
Армия теоретиктерінің тобы Алжирден соғыс - бұл коммунизмге қарсы
бағытталған соғыс деген сандырақ ойлардан арыла алмады. Бұл болжам 501 танк
полкінің капитанының нұсқауынан кейін дәлелдене түсті. Офицерлерге
таратылған инструкцияда былай жазылған: 1946 жылдан бері біздің еліміз
Үндіқытаймен, Солтүстік Африкамен соғысуға мәжбүр болды. Аталған елдерде
ұлт-азаттық қозғалыс элементтерін бастаушы және рухтандырушылары Мәскеуде
дайындалған. Олардың басты мақсаты - Батыс Европаның кілті - Францияны
әлсірету. Көтерілістер мен соғыстар арқылы француз армиясын әлсіздендіріп
теңіз ар жағындағы елдердің метрополияға деген сенімін жоғалту,
коммунисттік күштерді билік басына отырғызу болып табылады . Бұндай
теориялардың олқылығына қарамастан ол тек армия арасындағана емес, Париждің
ықпалды ортасында да кең тарады. Бірте-бірте Алжир мәселесіндегі кез-келген
саяси шешімдер армия пікірімен санасу арқылы жүзеге асырылып отырды.
Уақыт өте келе Алжир проблемасының дамуында жаңа фактор әсер ете
бастайды. Ол - мұнай. 1955жылы Алжир территориясы Сахарада мұнай мен газдың
үлкен қоры барланған болатын. Есеп бойынша Сахара 1965 жылға қарай жылына
50 млн тонна мұнай беруге шамасы келетін болды. Ал бұл көрсеткіш Францияның
экономикалық және саяси тәуелсіздігін нығайта түсті. Ірі капитал иелері
соғыс жағдайында мұнай өндіріп, оны тасымалдау қиынға соғатынын ескеріп,
алжир мәселесінде өздеріне қолайлы саяси шешімдерді іздеді [18, 41б.].
1954 жылдың аяғына қарай Алжирдегі жағдай күрделеніп, әскери қимылдар
кеңейе түсті. Франция тарапынан жаңадан әскерлер толықтырылып, соғыс қанды
репрессиялық сипатқа айналды. 1955 жылдың қаңтарында француз әскерінің саны
80 300 адамға жетті.
Алжир мәселесінде Э. Фор өкіметі колонизаторлар мүддесін қорғайтын
саясат жүргізді. 1 сәуірде Ұлттық жиналыс Алжирде төтенше жағдай жариялады.
Террорлық операцияларға авиация да қатыса бастады. Цензура енгізілді. Алжир
патриоттары сотпен емес, әскери трибуналдармен өлім жазасына кесіліп
отырды. Фора үкіметі НАТО-мен байланысқа шығып, соның қолдауымен Алжирге
екі дивизия түсірді. Шілде айының соңында Ұлттық жиналыста Алжир мәселесі
қайта қозғалды. 233 дауыс қарсы, 382 дауыс қолдауымен төтенше жағдай тағы
алты айға созылды [12, 104б.].
Алжир халқының тәуелсіздік үшін күресі әлемде, әсіресе Азия және Африка
елдерінде қолдау тапты. 1955 жылы қыркүйек айында афро-азия елдерінің тобы
проблеманың Біріккен Ұлттар Ұйымының Ассамблеясында қаралуын талап етті. 30
қыркүйекте Бас Ассамблея Алжир мәселесін қарау ұсынысын қабылдайды. Француз
делегациясы БҰҰ-ның жұмысына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1 Францияның Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейінгі ахуалы.
ІV Республиканың
құлауы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...12
1.1 Франциядағы ІV Республикадағы заң жүйесі және елдегі
саяси
шиеленістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .12
1.2 ІV Республиканың құлдырау
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...20
2 Франциядағы голлизм кезеңі. V
Республика ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...26
2.1 Билікке Шарль Де Голльдің келуі. 1958 жылғы Конституцияның
маңызы, Президенттік
билік ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...27
2.2 Шарль де Голльдің ішкі саясаттағы
реформалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Шарль де Голльдің сыртқы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Пайдаланылған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..56
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. Әлемдегі қай дамыған, алдыңғы қатарлы
мемлекет болсын оның тарихын зерделеп оқысаң, осы мемлекеттің дамуына үлкен
үлес қосқан және тарих сахнасынан мемлекет, ұлт үшін, тіпті әлем үшін
орнын төрден ойып алатын тарихи тұлғаларды табуға болады. Олардың
реформалары, жаңаша ойлау қабілеті, еліне деген сүйіспеншілігі –
көшбасшылық қырын көрсетеді. Айталық Мао Цзэдун, Мұстафа Ататүрік, Петр І,
Джордж Вашингтон, Авраам Линкольн, Абылай хан секілді тұлғалар әлемдік
тарихта өз есімдерін қалдырды. Солардың қатарында Франция елінің саяси
көшбасшысы, мемлекет басшысы Шарль де Голль де бар.
Франция тарихы, өмірі және жоғары дәрежелігін жүзеге асыру идеясы Шарль
де Голль есімімен тығыз байланысты. Шарль де Голль Бесінші Республика
негізін қалаушы, епті дипломат, Францияның ұлылығын қалыптастырған саяси
және мемлекеттік ұлы тұлға. Оның қызметі мен белсенділігі арқасында Франция
соғыстан кейінгі кризистерді артқа тастап, экономикада, халықаралық
қатынаста алға шықты. Шарль Де Голль өзінің саяси көзқарастарында мықты
мемлекет және тәуелсіз экономикалық даму тезисін ұстанды.
Де Голль өзінің өмір жолын әскери салада бастап, кейін мемлекеттік
қайраткер ретінде көпшілікке танымал болды. Оның Франция саяси өміріне
етене араласа бастауы Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейін басталды. 1940 ж
генерал де Голль маршалл Петэн басқарған өкіметке қарсы шығып, Лондонда
халықты бостандығы үшін мойымай күрес жүргізуге шақырды. Виши режиміне
қарсы күрес және соғыс де Голльді саясаткерге айналдырды [1, 58 б.].
Францияны азат ету кезеңінде ол уақытша билікті өз қолына алып, елдегі
демократиялық бостандықты қалыптастырды және өнеркәсіптің біразын
мемлекеттендіріп, прогрессивті реформаларды жүргізді.
1946 ж. генерал премьер министр орнынан кеткеннен кейін 20 жылдан кейін
билік басына қайта оралды. Бұл кезеңде Франция басына тағы қауіп төнген
еді. Елді күрделі күйзелістен алып шығу тағы де Голль қолына берілді.
1958 ж.билікке келген де Голльдің басты стратегиясы Францияның әлемдегі
арақатынасын өзгерту болды. Ол туралы Ш. де Голль өзінің атақты Әскери
мемуарларында Франция өзімен өзі бола алады. Ал оны жүзеге асыру үшін
мемлекетіміз тек бірінші қатардан көрінуі тиіс... Біздің мемлекетіміз және
біз алдымызға үлкен мақсаттар қойып, оны жүзеге асыруда қиындықтарға қарсы
тұра білу керек. Қысқасы, Франция айбынды болмайынша Франция бола алмайды,
- деп жазған еді [2, 154 б.].
IV Республика күйреуіне әкелген отарлық соғыстар, әсіресе Алжир соғысы
1954 - 1958 ж.ж жаңа билік Бесінші Республиканың құрылуына себепші болды.
Де Голль елді отарлық соғыстардан алып шығып, саясатты жаңа арнаға бұруға
тырысты. 1962 ж. Алжир халқымен жасалған Эвиан келісімі де Голльдің
реалистігі мен көрегендігін көрсетті.
Ұлы басшы мемлекеттің басым бағыты мен мықтылығын қалыптастыруда сыртқы
саясатқа үлкен мән берді. Де Голльдің сыртқы саясаттағы принциптері мен
шешімдері: Батыс блок шеңберіндегі және ІІІығыс Европа елдерімен қатынасы,
НАТО әскери ұйымынан шығуы, елдің ядролық күштерін дамытуы, Жерорта және
Африка елдерінде бұрынғы отарлық иеліктерді басқара білуі оның икемді
саясатының нәтижесі. Де Голль айтуынша сыртқы саясат екі бағытта жүргізілуі
тиіс: 1) Францияның өзі үшін бұл мықты мемлекет пен әскери потенциялға
негізделген ұлттың тәуелсіздігі. 2) Әлем үшін - халықаралық тәртіпті
өзгерту үшін күресу.
Әлемдік аренада АҚШ пен Англия үстемдігінің артуына байланысты Франция
да аталған елдермен қатарлас болу мақсатын көздеді. Де Голль Франция не
ойластырса соны жүзеге асырады, ұлттық сана сезімі не десе, соны сөйлейді
- деп нақты түрде саяси тәуелсіздікті танытты. Әрине, тәуелсіздік бұл басқа
мемлекеттермен одақ құрмау немесе байланыс жасамау деген мағынада берілген
жоқ. Блоктық қарсы шығу әлемінде Франция жалғыз қалып қалуы тиіс емес.
Сондықтан, француз мемлекеті жоғарғы мемлекеттер санатына қосылып,
аракатынасты сақтау үшін де Голль басшылығыменатом қаруын қолдануға
мүмкіндік алды. Де Голль атом қаруын іс жүзінде қолдану ақылсыздық екенін
түсінді, бірақ оны иемдену ұлы державалар монополиясын бұзатынына, Франция
тәріздес орта державаларға дипломатиялық маневрды жүзеге асыруға мүмкіндік
беретініне сенімді болды. Ядролық қаруды шығарғаннан кейін Францияны
ядролық Монархия деп атап кетті. Бұл анықтама Бесінші Республиканың
сыртқы саясатының ерекшелігін көрсетті.
Осылайша XX ғасырда генерал Шарль де Голль белгілі тарихи тұлғаға
айналды. 1990 - жылдардағы жүргізілген қоғамдық пікір сұрау кезінде
француздар де Голльдің ұлттық тарихтағы рөліне баға беруде Напалеоннан
жоғары қояды. Мемлекет басқарушысының бұндай танымалдығы неде? Әрине,
болашағын бағыттап, халықаралық аренада өзінкөрсете білген Франция үшін
сіңірген еңбегінде. Оның дүниетанымы мен концепциясы француз еліне ұлттық
ерекшелік, мемлекеттік құрылыстың тұрақтылығын дамытып, мемлекетке
танымалдылық әкелді.
1958 жылғы Конституцияны құруға жеке өзі қатысқан де Голлдің мемлекеттік
құрылысты түбірімен өзгертуінің өзі оның батылдығын көрсетеді.
Осылаша Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейінгі Франция тарихындағы Шарль
де Голльдің Франциядағы алатын орнын зерттеу, оның жүргізген саяси
реформаларының мәнін ашып көрсету және олардың нәтижелеріне тоқталу
дипломдық жұмыстың өзекті мәселесі болып табылады.
Дипломдық зерттеу жұмысының мақсаты - Франциядағы Бесінші Республика
Конституциялық құрылымына шолу жасап, президент Шарль де Голльдің ел
тарихындағы алатын орны мен мемлекеттік реформаларының маңызын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының маңызын ашуда келесі міндеттер жүзеге
асырылды:
Франциядағы Төртінші Республика құлдырау себептерін айқындау;
Бесінші Республиканың Конституциялық құрылымына сипаттама беру;
Шарль де Голльдің мемлекеттік реформалары мен саяси ойларына тоқталу;
IV және V Республика Конституцияларына салыстырмалы түрде анализ жасау;
Конституцияның жетістіктері мен кемшіліктерін сараптамалық талдау;
Шарль де Голльдің мемлекеттік тәуелсіздік және Францияның әлемдегі
мәртебесін көтерудегі рөлін зерттеу.
Зерттеудің оъектісі – Франциядағы V Республиканың алғашқы президенті
Шарль де Голль.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізіне Франция тарихын,
IV және V Республикалардың Конституциясын, сонымен қатар президент Шарль де
Голльдің өмірбаяны мен реформаларын қарастырған шетел және Қазақстан
ғалымдарының еңбектері жатады.
Зерттеу барысында тарихи шолу және салыстыру, синтез сияқты әдістер өз
орнын тапты. Тақырыпты зерттеу барысында тұлғаның саясаттағы шешім қабылдау
ерекшеліктерін зерттеуде бақылау әдісі қолданылды.
Дипломдық жұмысты жазу барысында мерзімді баспасөз және интернет
желісінен алынған материалдарды зерделеуде контент-анализ әдісіне сүйендік.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Францияның қазіргі заңнамасының
негізі сол Бесінші Республика президенті Шарль де Голльдің бастауымен
жасалған 1958 жылғы Конституция еді. Ол Конституция Қазақстан
Республикасының 1995 жылы қабылданған Ата Заңына негіз болды. Шарль де
Голльдің ұлттың көшбасшысы ретінде жасаған жетістіктері мен реформалары
және саясаты біз үшін де үлгі.
Шарль де Голльдің Франция тарихындағы алатын орнын көрсетуге негіз
болатын ғылыми еңбектерді зерттеп, оларды бір жүйеге келтіріп және оны
алғаш рет қазақ тілінде кешенді түрде басын қосып ғылыми еңбек ретінде
жазғандықтан диплом жұмысының ғылыми жаңалығы болып табылады.
Диплом жұмысының тарихнамалық базасын шетелдік және отандық
зерттеушілердің еңбектері құрайды.
Шетелдік тарихнамада бірінші француз зерттеушілерінің еңбектеріне
тоқталып өтейік. Шарль де Голльдің саясаттағы қызметіне, еуропалық
интеграциядағы голлистік идеяларға, Шарль де Голльдің сыртқы саясатына
арналған және Шарль де Голль туралы замандастарының айтқандары жайлы
еңбектер жазған Ш. Зоргбиба [3], Э. Жува [4], М. Ваиис [5], О. Рюдель [6],
Г. Пилель [7], сонымен қатар Фр.-Г. Дрейфус [8], Ж. Лакутюр [9], П.-М. де
ля Горс [10] өз еңбектерінде Шарль де Голльдің Францияның қоғамдық-саяси
өміріндегі қызметін тарихи фактілерге сүйене отырып кең көлемде көрсеткен
және басқа да француздық зерттеушілерді айтуға болады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында ресейлік зерттеушілердің де ғылыми
еңбектері басшылыққа алынды. Атап айтқанда Н. Молчановтың Генерал де
Голль [11], М. Ц. Арзаканянның Де Голль и голлисты на пути к власти,
Великий де Голль, Франция – это Я!, Де Голль [12 – 15], О. И.
Нажесткиннің Де Голль или Жиро? [16] атты еңбектері және В. И. Антюхина-
Московченконың [17], Г. Н. Новиковтың [18] және басқа да зерттеушілердің
[19-22] еңбектері қолданылды. Сондай-ақ А. З. Манфред жетекшілігімен
жазылған История Франции еңбегінен де диплом жұмысына қажетті мәліметтер
алынды [23].
Қазақстандық ғалымдардың ішінде ең алғашқылардың бірі болып Шарль де
Голль жайлы зерттеген Ибрашев Ж. О. Ол Политическая концепция Шарль де
Голля [24], Политическая философия Шарль де Голля [25] деген
зерттеулерін Шарль де Голльге арнады. Ж. О. Ибрашевтің жетекшілігімен
Қазақстанда Франция тарихымен айналысатын, оның ішінде голлизм мәселесін
зерттейтін ғалымдардың үлкен мектебі қалыптасты. Солардың бірі, Ж. О.
Ибрашевтің шәкірті, қазақстандық халықаралық қатынастарды зерттеуші танымал
маман Қ. Е. Байзақова. Ол Эволюция конституционной доктрины голлизма:
политические и внешнеполитичекие аспекты тақырыбы бойынша докторлық
диссертация қорғап, осы бағытта еңбектер жазып жүрген ғалым [26-28].
С. Б. Қоныспаева Шарль де Голль и европейская интеграция (50 - 60-е гг.
ХХ в.) атты кандидаттық диссертациясын қорғаған. Оның осы тақырып бойынша
бірқатар еңбектері жарық көрді [29 – 35].
Шарль де Голльдің сыртқы саясаты мен Францияның халықаралық
қатынастардағы саяси бағдарын зерттеуде С. М. Акимбеков [36], О. К.
Тогузбаев [37], С. Ж. Сапанов [38], К. Н. Макашева [39] еңбектерін атауға
болады.
Диплом жұмысының деректік базасы. Диплом жұмысын жазу барысында
қолданған деректерді бірнеше топқа бөліп көрсетуге болады.
Деректердің бірінші тобына нормативтік-құқықтық сипаттағы заңнамалық
құжаттар енді. Оған ең бірінші кезекте елдің ішкі және сыртқы саяси
бағытының құқықтық негізін қалаушы 1958 жылғы Француз Республикасының
Конституциясы жатады [40].
Деректердің екінші тобын Европалық Одақтың құжаттары құрайды [41-43].
Деректердің үшінші тобына Генерал де Голль ІV Республика тұсында франция
тарихына, елдің конституциялық құрылысына арналған еңбектерін жазды [44].
Осы тұстағы маңызды еңбектерінің тағы бірі Военные мемуары деп аталады
[2]. Ал V Республиканың басшысы ретінде Шарль де Голль V Республиканың ішкі
және сыртқы саясатын қалыптастыруға қатысты өзінің көзқарастарын білдірген
бірқатар еңбектер жазған. Соның ішінде саяси доктринаның мәні іспеттес
туындысы Мемуары надежды [45].
Деректердің келесі тобын Шарль де Голль туралы жазған мемуарлар құрайды.
Шарль де Голльдің ең жақын замандасы, бірге қызмет істеген, Францияның
қоғам қайраткері және саяси ойдың көрнекті теоретигі М. Дебре болды. Ол
өзінің еңбектерінде Францияның ұлттық саясатының принциптерін айқындайтын,
нағыз голлист екенін көрсете білді [46-48].
Голлистік доктринаны зерттеу үшін голлистік лидерлер Л. Амонның [49], Л.
Валлонның [50-51], Ж. Шарлоның [52-53] еңбектері де маңызды дерек бола
алады.
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шеңбері Екінші Дүниежүзілік соғыстан
кейінгі Франция және Шарль де Голльдің билік еткен кезеңдері 1958-1969
жылдардың аралығын қамтиды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысының алға қойылған мақсат-
міндеттеріне байланысты кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде диплом жұмысының өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, объектісі
жайлы айтылған. Сонымен қатар, зерттеу жұмысында пайдаланған деректерге
сараптама жүргізіліп, тарихнамасына шолу жасалды.
Бірінші тарауда Франциядағы Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі саяси,
әлеуметтік-экономикалық жағдайы жайлы айтылған. Сонымен бірге ІV
Республиканың заң жүйесі мен билікке деген ішкі саяси талас-тартыстар
салдарынан үкіметтің құлдырауы жайлы баяндалған.
Екінші тарауда Төртінші Республика құлағаннан кейінгі жағдай, билікке
Шарль де Голльдің келуінің алғышарттары келтірілген. 1958 жылы қабылданған
Конституцияның маңыздылығы, парламенттік билік орнына президенттік билікті
орнатудағы де Голльдің рөлі баян етіледі. Сонымен қатар де Голльдің ішкі
саясаттағы елдің әлеуметтік-экономикалық деңгейін көтеруге себебін тигізген
реформалары мен оның сыртқы саясаттағы басым бағыттары жайлы зерттелген.
Қорытындыда тарауларда және диплом жұмысының мазмұнына қатысты тұжырым
жасалады.
1 Францияның Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейінгі хал-ахуалы, ІV
Республиканың құлауы
1.1 Франциядағы ІV Республикадағы заң жүйесі және елдегі саяси
шиеленістер
1946 жыл 21 қаңтарында де Голлдің отставкаға кетуінен кейін,
коммунисттер социалисттермен бірігіп екі партиялық үкіметті құруды ұсынады.
Социалисттік партия лидерлері бұл ұсыныстан бас тартып, билікте халықтық
республикалық қозғалыстың (ХРҚ) қатысуын талап етеді, нәтижесінде үш
партиялық блок қалыптасты.
24 қаңтарда Француз коммунистік партиясы (ФКП), социалисттік партия (СП)
және халықтық республикалық қозғалыс (ХРҚ) партиялары біртұтас билік ету
келісіміне қол қояды. Премьер постына социалист Феликс Гуэн
тағайындалғанмен өзінің өкіметтік декларациясында жаңа бағыт, жаңа саясат
ұстанған жоқ. Жаңа өкімет құрамына алты коммунист, жеті социалист, алты ХРҚ
мүшелері енді. 1946 жылы Францияның саяси өмірінде үлкен өзгерістер болып
жатты. Басты назарда жаңа Конституцияның проектісін жасау, мемлекеттің
болашағын айқындайтын мемлекеттік құрылыстың жобасын жасау тұрды. 29
қарашада Құрылтай жиналысы арнайы Конституциялық коммисияға жаңа
Конституцияның мәтінін жасауға нұсқау берген болатын. Қырық екі мүшеден
тұратын комиссия құрамы Франция партияларының өкілдерінен құралып,
социалисттер мен коммунисттер көп дауысқа ие болды. Жобаны жасаудың алғашқы
кезеңінде комиссияға де Голль үлкен ықпалын тигізген еді, бірақ Де Голль
отставкаға кеткеннен кейін комиссия біршама антидемократиялық тарауларды
алып тастады [3, 125б.].
Ендігі кезекте бүкіл Төртінші Республика кезеңін қамтыған партиялардың
шиеленісі туындайды. Коммунисттер мен социалисттердің көп бөлігі жаңа
Конституцияда экономикалық және әлеуметтік құқыктардың жариялануын, Ұлттық
жиналыстың қолында барлық билік шоғырланып, оның тәуелсіз болуын қалайды.
Ал радикалдар және оңшыл партия өкілдері ұлттық жиналыстың билігін, құқығын
екінші палатаға немесе президентке беру арқылы шектегісі келді. Олар
Конституция абсолюттік жеке меншік құқығын жариялауын талап етеді. Ал ХРҚ
болса, конституцияға еркін діни оқытулар пунктін енгізуді сұрайды.
Осындай қарама-қарсы ұсыныстар мен талаптар жағдайында коммунисттер мен
социалисттердің бірінші тенденциясы жеңіп шығып, 19 сәуірде Жаңа
Конституцияның жобасы Құрылтай жиналысының қолдауымен бекітілді.
Жаңа Конституция президент қызметтерін қысқартты, яғни президент өкімет
басшысын тағайындай алмайды, заңдардың екінші рет қаралуын талап ете алмады
және президент ұлттық жиналыстың сайлауымен тағайындалып отырды.
1946 жылы 5 мамырда конституцияны талқылау бойынша референдум
қабылданды. Референдумдағы жағдай өте күрделі еді. Себебі, партиялар
арасындағы келіспеушілік, билікке таласу, бақталастық қалыптасқан жағдайды
күрделендіре түсті. Жаңа Конституцияға коммунистік және социалистік
партиялар қолдау көрсетсе, ХРҚ мен оңшылдар қарсы шықты.
Референдум кезінде ХРҚ және басқа оңшылдардың Конституция жобасымен
келіспеуі, ондағы заңдарға қарсы емес, солшыл күштерге қарсы болуымен
түсіндірілді. Оларды солшыл партия беделінің өсіп бара жатқандығы
мазаландырған еді. Әсіресе коммунисттер мен социалисттердің бірігіп
Конституцияға қатысқандығы қорқыныш тудырды. Конституцияны бірауыздан
қабылдау - бұл коммунистерге билік бергені. Сондықтан, референдумда
Конституцияға 10 450 мың сайлаушылар қарсы, 9 280 мың сайлаушылар қолдаған
нәтиже берді. Франция тарихында алғаш рет референдумда ұсынылған жоба
қабылданбады. Референдумнан кейін Құрылтай жиналысына екінші сайлау
өткізіледі. Сайлаудың ерекшелігі: социалистер мен коммунисттердің бөлініп,
социалисттердің коммунисттерге қарсы шығуы болды. Бұндай шешім Блюмның AҚШ
- қа сапарынан байланысты болды. Жак Фовэ былай деп жазады: Үстіртін
қабылдаған шешімнен кейін антикоммунистік кампания өзінің мақсатына жете
алмады, Бретани мен Нормандиядан басқа жерде социалистік партия үлкен
шығынға ұшырады. Референдум нәтижесі оларға ауыр тиді . Шыныменде Франция
Социалистік партиясы 250 мың дауысынан айырылды және өзінің билігін тек
консервативтік аймақтарда ғана сақтап қалды. Ал коммунистік партия 200
дауысқа көп жинаса, ХРҚ 1 млн аса дауысты жеңіп алып, уақытша (сайлаушылар
саны бойынша) елде бірінші партия болып қалды [4, 140б..
Социалисттер премьер орнын ХРҚ өкілі Ж. Бидоға берді. Қаржы министрі
социалист А.Филип орнына ХРҚ мүшесі Р. Шуман келді. Сөйтіп, социалистердің
биліктегі күші азайып, ХРҚ рөлі арта түсті. Жаңа Құрылтай жиналысына сайлау
қатаң жағдайда өтіп жатты. Бұл кезең спекуляция мен қара рыноктың
еркінсіп, дами түскен кезеңі. Осыған байланысты азық-түлік министрі Ж.Бидо
спекулянттармен белсенді күрес жүргізеді. Буржуазия арасында елеулі
өзгерістер болады. Бұрынғы орнықты буржуазия енді қиын кезеңде байып алған
спекулянттар, айлакерлер артында қалды. 1946 жылы жұмысшылардың жалақыны
көтеру талабы орындалады, бұл да буржуазияның билікте отырған солшыл
күштерге наразылығын күшейте түсті. Елдегі әлеуметтік жағдай саяси
күштердің шиеленісін өршітті [1, 288б.].
Сырттай бақылап отырған де Голль референдумдағы демократиялық
Конституцияның құлдырауынан кейін саяси сахнаға қайтадан шығады. 1946 жылы
18 маусымда Байеде сөз сөйлеп, Конституция жобасын сынайды және өзінің
бағдарламасы - Францияның мемлекеттік құрылысының жобасын ұсынады.
Францияның тәуелсіздігін және мәртебесін қамтамасыз ету үшін мықты
мемлекет құра отырып, екі парламенттің атқарушы билік жұмысына араласпауын,
президентке кең мүмкіндіктер беруін, т.б қамтамасыз ету қажет- дегенді
айтады. Голльдің идеясы керітартпа ортада, әсіресе, бұрынғы вишистер
тарапынан қолдау тапты. Бұл кезде Құрылтай жиналысының Конституция жобасын
жасауда қызу жұмыстар жүргізіп жатқан еді. Бірінші комиссияға қарағанда,
екінші комиссиядағы партиялардың жағдайы өзгерді, яғни социалистер
коммунистермен емес, ХРҚ-мен бірікті. ХРҚ лидерлері жаңа жобаны максималды
түрде де Голль тұжырымымен жақындастыруға тырысты. Бірақ Де Голль екінші
жобамен де келіспей 22 қыркүйекте Энипалда сөз сөйлеуінде бұл жобаның
алдыңғы жобаның туған апасы іспетті деп өткір түрде сынайды [20,145б.].
Дегенмен, 1946 жылы 13 қазанда Конституцияның жобасы 8043366 қарсы, және
9126370 дауыспен қабылданды. 1946 жылы 24 желтоқсанда ресми түрде енген IV
Республика Конституциясы Франция тарихында он бесінші Конституциялық заң
болды.
1946 жылғы Конституцияда дәстүрлі біртұтас, бөлінбейтін,
демократиялық терминдер мен бірге жаңа эпитеттер: әлеуметтік және
зайырлы қолданысқа енді. Бұл демократиялық күштердің өсуін, дамуын айқын
білдірді. Конституция француз азаматтарының әлеуметтік және демократиялық
құқықтарын кеңейтті, әрбір азаматтың әртүрлі кәсіподақ ұйымдарына
қатысуына, өзінің құқығы арқылы оны қорғауға, заң шеңберінде ереуілдерге
қатысуға мүмкіндік алды. Сонымен қатар келесі құқықтар еңгізілді: Мемлекет
жеке тұлғаға және отбасының дамуына барлық жағдайды жасайды, Мемлекет
балалармен үлкендерге бірдей білім алуға, мәдениетке, кәсіп алуға жол
ашады, Ол барлығына, оның ішінде балаларға, әйелдерге, қарттарға
материалдық көмек беруге кепілдеме береді[20, 145б.].
Франция тарихында бірінші рет әйелдерге еркектермен бірге тең құқықтар
берілді. Соғыстан кейін әйелдер сайлауға қатыса бастады. Конституция
қабылданғаннан кейін IV Республика Ұлттық жиналысына сайлау жүргізіліп,
Компартия алғашқы сайлауларға қарағанда 300 мың дауыс артық жинады. Ұлттық
жиналыста ФКП ірі партия саналып, оған 185 депутат коммунисттер кірді.
Социалисттер мен антикоммунизмді ұстанған ХРҚ артта қалды. Компартия
билікті қолына алып, Ұлттық Қарсылық Кеңесі (ҰҚК) бағдарламасының негізінде
өзінің мемлекеттік бағдарламасын алдыға тартты. Бағдарлама әлеуметтік даму
саясатын, демократияны кеңейту, франкті қорғау, теңіздің ар жағындағы
елдермен достық қарым-қатынас орнату, Франция қауіпсіздігін қамтамасыз ету,
Германиядан репорациялық төлемдерді алу, соғыс алдындағы Франция
одақтастармен қайтадан байланыс орнату шараларын қарастырды. Билікке
коммунисттердің келуі француз реакциясы мен оның шет елдегі жақтастарының
наразылығын тудырды.
Ірі буржуазия өкілдері мемлекет басшыларының коммунисттермен бірігіп
жасаған әлеуметтік реформаларына қарсы болды. Олар жаңа биліктің құлдырауын
күтті, жеке меншікті мемлекеттендіруге байланысты буржуазия қарымта қайтару
үшін оңтайлы сәтті күтті. Ұсақ буржуазия өз жеке меншік иеліктеріне
мемлекеттің қол сұғуына байланысты шешілген әлеуметтік реформалардан
сескенді. Еңбекші халықтың да спекуляция мен ашаршылық зардаптарына
шыдамай, қарсылығы байқалып, үш партиялық блок саясатынан үмітін үзді.
Социалистер мен буржуазиялық партиялар болса, бұл наразылықтың барлығын
антикоммунизм арнасына бұруға тырысты.
Төртінші Республиканың сыртқы саясатында да партиялардың ауыз біршілігі
байқалмады. Колониалды жүйе бойынша Британ империясынан кейінгі орынды
иеленген Франция отарлары ыдырай бастаған еді. Отарлардың бір бөлігі Вишиге
бағынса, екіншілері шетел әскерлерінің қолына тиді. Miнe, бұрынғы империяны
қалпына келтіру үшін Франция сыртқы саясатта осы мәселені шешуге баса назар
аударды. Францияның отарлық саясатында IV Республика Конституциясының
кейбір тараулары елеулі өзгерістер әкелді. Конституция отарлық империя
орнына енді Француз одағы болатынын жариялады. Онда: Франция теңіз ар
жағындағы елдермен құқықтары мен міндеттері тең, ұлттық және діни
айырмашылығы жоқ Одақ құрады... - делінген. Франция бұл елдерді сақтап
қалуға бар күшін салды. Сондықтан да, отарларындағы ұлт-азаттық күштерді
басу үшін Конституцияда жаңа баптар енгізіп, жалған уәделер берді.
Конституцияда отарлық мәселеге байланысты тарауларды жариялағанымен, оны
жоққа шығарып отыратын баптар ілесіп отырды. Мысалы, Франция
Конституциясының 62 бабында былай делінген: Республика әкімшілігі
қоластындағы елдердің саяси билігін қорғанысын қамтамасыз ету, әскери
дайындық шараларын жасау құзіретін өз қолына алады... Бұл тарау жоғарыда
көрсетілген Француз Одағының теңқұқық тарауын жоққа шығарды.
Конституцияның 80 бабында: Барлық Францияға қараушымемлекеттер
Францияның азаматтары тәрізді теңқұқықты иемденеді, яғни аталған
бапнегізінде сайлау процестеріне, қоғам өміріне еркін араласады- делінсе,
басқа өзгеше заңдар азаматтардың құқығын жүзеге асыру үшін жағдай
туғызады- деген келесі сөз жолдары бұл қаулыны шектейді.
Француз Одағының Конституциялық құрылысы да өзгеше: Француз Одағының
президенті- Франция президенті, Жоғары Кеңес өкілдері француз басшылығынан
тұрады, Ассамблеяның 120 депутатын француз парламенті, 120 депутатын басқа
Одақ мүшелері сайлайды. Француз Одағының Ассамблеясы маңызды шешімдер
қабылдамайды, тек өз мүшелерінің мандаттығын мойындайды [22, 186б.].
1946 жылғы Конституциядағы отарлық мәселе бойынша заңдар қарама-қайшылық
сипатта болды. Конституцияда барлық елдер Француз одағы мүшелері тең. Олай
болса, Гвинеяда Франция тәрізді тәуелсіздікке құқылы. Бірақ, одақтың
тұрғындары заң бойынша бірдей құқылы статус иемденеді, яғни барлығы Франция
азаматтары болғандықтан тәуелсіздік туралы сөз қозғау мүмкін емес еді.
Сондықтан Конституция Францияның алдыңғы отарлық саясатын әрі қарай
жалғастыруға кең мүмкіндіктер берді.
Кейбір француз басшылары Конституциямен санаспады, 1946 жылғы
Конституция олардың билігіне кедергі болды. Әсіресе ол Үндіқытаймен соғыс
кезінде айқын көрінді. Үндіқытай Француз отарларының ішінде ең бай және
маңыздысы болды. Екінші Дүниежүзілік соғыс кезінде үндіқытай жапон
әскерлерімен аккупацияға ұшырағаннан кейін, француз әкімшілігі территорияны
агрессорға тастап кетті. Вьетнам патриоттары елді жапондықтардан азат
етісімен, 1945 жылы Үндіқытайдың оңтүстігіне генерал Леклерк
қолбасшылығымен француз әскерлері түсірілді. Үндіқытай мен Франция
арасындағы соғыс екі елге де қиын тиді. Франция уақыт ұттыру үшін бейбіт
келісімге келуді жөн көріп, 1946 жылы мамырда Ханоя қаласында Франция мен
Вьетнам келісіміне қол қояды. Келісімшартта Француз басшылығы өз билігі,
өз парламенті, өзінің әскері бар тәуелсіз Вьетнам Республикасын мойындайды
- делінген. Бұл келісімнен кейін француз басшылығы келісімді бұза бастады:
Вьетнам аудандарының бірі Кохинхинде Вьетнам Демократиялық Республикасына
қарсы билік орнатылды, 1946 жылғы Далатадағы Вьетнам мен Франция
келіссөздерінде Франция Вьетнамның басқа елдерімен қарым-қатынасына қарсы
болды, тағы басқа іс-шаралар Вьетнамның ашуын тудырды. Нәтижесінде ары
қарай жалғасқан бірнеше қанды шайқастар болды [ 53, 122б.].
Үндіқытай авантюрасының себепшілері ХРҚ лидерлері, әсіресе бейбіт
келісімге бет бұрған іс-шараларды барынша жоюға тырысқан Жорж Бидо болса,
соғысқа Компартия басынан-ақ қарсы болды. Үкіметтегі партиялардың
шиеленістері ары қарай жалғасын тапты. Француз антикоммунистері қазіргі
күнге дейін Үндіқытайдағы соғыс коммунисттердің билігі келгеннен кейін
басталды деп сендіреді.
1946 жылғы 6 мамыр және 14 қыркүйекте комунисттер көмегімен Вьетнам
Демократиялық Республикасымен бейбіт келісім жасалғанымен, билікте тағы да
келіспеушілік туындады. Ол 1947 жылғы Мадагаскар жағдайы еді. 1947 жылы 29
мамырда Мадагаскар тұрғындары тәуелсіздік үшін көтеріліске шықты. Бұл
мәселеде де партиялардың ауызбіршілігі байқалмады. Реакцияшыл орта
коммунисттерді билік басынан тайдырса халықтың наразылығына ұшырайтынын
түсінді. Сондықтан қолайлы сәтті күтті. Францияның сыртқы саясатында
Компартия герман мәселесін Кеңес Одағымен байланыс орнату арқылы шешуді жөн
санады. Ал Бидо бастаған орта халыққа КСРО-мен одақ нәтижесіз болатынын
дәлелдеуге тырысты, халықтың санасын коммунистерге қарсы бағыттады. Осы
кезеңде АҚШ -та экспансионистік курс жариялады. Мәскеулік сессиясында
Франция франко-кеңестік одаққа үлкен соққы берді. Сыртқы-істер министрі
Жорж Бидоның Кеңес Одағына байланысты позициясының өзгертуі Мәскеу
конференциясының құлдырауына әкелген болатын. Коммунистердің биліктен
кетуіне 1947 жылғы 24 сәуірдегі Рено заводы жұмыскерлерінің қозғалысы
ақырғы түрткі болды. Бидо саясатынан басталып премьер-министр Рамадье
саясатында жалғасын тапқан жалақының төмендеуі, оны алудың қиынға соғуы,
бағаның өсуі жұмысшы қозғалысына себепші болды[6, 124б.].
5 мамырда Журнал офисьель арнайы нөмерінде министр коммунисттердің
қызметінің тоқтағаны жөнінде декреті шықты. Үш партиялық блок - ФКП, СП,
ХРҚ таратылып, Төртінші Республика тарихында буржуазияның коммунистердің
қатысуынсыз билік еткен жаңа кезеңі бастау алды [21, 14б.].
Билік басына келген ХРҚ, СП және радикалдардың билік ету кезеңі таптық
күрестерге, шиеленістерге толы болды. 1947 жылдың өзінде 2285 жұмысшы
көтерілістері болса, жылдың аяғына қарай ол 60 есеге өсті. Оған 386 мың
және 2673 мыңнан астам адам қатысты.
Қозғалыстың басты себептері: коммунисттерді билік басынан алып тастауы,
Рамадьенің франкті қорғау мақсатында жасалған кесір саясаты, күрделі
карточка жүйесі, аштықтың етек ала бастауы, тағы басқа себептер болды.
Зауыт, шахта, көшелердегі күрестермен қоса парламентте де қызу айтыстар
жүріп жатты. 1947 жылдың мамырына дейін коммунисттер - сол қанат құрамында,
СП - орталық , ХРҚ - оң қанат құрамында болса, енді СП - сол қанат, ХРҚ -
орталық, радикалдар - оң қанатты иемденді. Коммунисттердің билік басынан
кетуі биліктегі көпшіліктің арқасын кеңге салған болатын. Социалисттердің
билік басындағы күші азайып, іс-жүзінде ХРҚ-нің қолшоқпарына айналды.
ХРҚ биліктегі премьер орнын ғана емес, сонымен бірге әскер, колония,
сыртқы саясат сияқты маңызды істерді өз қолына алып, өз министрлерін
сайлады. Социалисттерге тек Францияның ішкі саясатына байланысты
министрліктер тиді. Ашық реакционерлерге бұл жағдай қолайлы еді. Себебі,
социалисттер көмегімен жұмысшы көтерілістерін басуға мүмкіндік алды. СП
халық арасында да өзінің позициясын жоғалта бастады. Француз социалисттік
партиясы енді оппозиция жағына шықты. Бұл кезде де Голль тарих сахнасына
қайта шығып, 1947 жылы сәуірде құрылған Француз халқының бірігуі
партиясымен (ФХБП) белсенді жұмыстар жүргізді. Де Голль саяси көзқарасын
барынша антикоммунизмге, антисоветтік бағытқа бұрды.
1951 жылы парламенттік сайлаудан олар үлкен үміт артқан еді. Бірақ ФХБП-
нің (де Голль партиясы) ойлағаны жүзеге аспай, сайлауда екінші орынға шығып
қалды. Сайлау нәтижесі бойынша коммунисттік партия қайтадан бірінші орынға
шықты. Үкімет басына Антуан ІІинэ сайланып оның билік ету кезеңі Франция
кризисінің басталуымен тұспа-тұс келді. 1954 жылы Төртінші Республиканың
ақырғы президенті Рене Коти 13 мәртелік сайлаудан кейін президентікке
сайланып, мемлекеттің мәселелерін шешуге тырысты. Алайда, 1954 жылы 1
қарашада Алжирдегі соғыстың басталуы Республиканың құлдырауына себепші
болды.
Төртінші Республика құлдырауына әсер еткен оқиғалар көп болды. Әсіресе,
елдегі саяси шиеленістер, билік басында бірліктің болмауы, Республика
өміріне үлкен әсерін тигізген еді. Соғыстан кейінгі жылдардағы Төртінші
Реснубликаның тарихы бірде-бір ірі Батыс Европалық елдердің тарихымен
салыстыруға келмейді. Біртұтас әлемдік революциялық процесс Франция өміріне
тікелей ықпал етті. Елде үстем етуші топ социализмге, демократияға және
бейбіт өмірге бет бұрған жұмысшы табымен қақтығысты. Екіншіден, отарлардағы
ұлт-азаттық қозғалыстың қарқынды болуы Республиканың құлдырауын жеделдетті.
Буржуазиялық-либералдық көзқарасты ұстанушы Альфред Гроссер IV Республика
және оның сыртқы саясаты еңбегінде: Франция әлемдік саясаттың микро
кеңістігі секілді. XX ғасырдың ортасында үстем болушы екі антогонизм оны
екіге айырды. Тіпті АҚШ пен Англияда әлеуметтік қайта құруда бұндай өткір
қарама-қайшылықтар болған жоқ - деп жазды.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі алғашқы жылдары Францияның осы
экономикалық деңгейі сайып келгенде оның халықаралық қатынастағы жағдайына
тікелей өз әсерін тигізіп жатты. Елдің ішкі жағдайының күрт төмен түсіп
кетуі, оның халықаралық аренадағы беделінің төмендеуіне әкелгені белгілі.
Ал қырқыншы жылдардың аяғына таяу уақыттағы Францияның экономикалык
деңгейіне көз жіберетін болсақ, Франция үкіметі Маршалл жоспары бойынша
1949-1952 жылдары АҚШ-тан 3152 млн доллар көлемінде қаржылай көмекке ие
болған еді.
Париждегі англоамерикандық ассоциациясының баспасөз мәжілісінде 1947
жылы Шарль де Голль еуропалық бірліктің қажеттілігі, осы көне Еуропаны
нығайту, және бұл істі халықтар конфедерациясы жолымен табысты аяғына
дейін жеткізу керектігін айтады.
Еуропаны біріктіру қозғалысы екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі
жылдары тез қарқынмен дамыды. Француз-батыс герман одағы жөніндегі ой тек
қана француздар жағынан ғана шыққан жоқ, бұл одақ туралы 1950 жылдың
қаңтарында Батыс Германияның канцлері К.Аденауэр де ұсыныс жасаған болатын.
Өйткені сол сәттегі халықаралық қатынаста қалыптасқан жағдайға орай
Германияға Франциясыз, тіпті Францияның ырқына қарсы Батыс Еуропада қандай
да интеграцияға түсу мүмкін емес еді. Сонымен бірге интеграция көлемі
тарыла түскен сайын, ұйымдастыру құрылымында ұлттық мүддеден тыс сипатты
кеңеюі, ГФР-дің үлес салмағының ауқымдана түсуіне әкелсе, соғұрлым ол басқа
әріптестерінікіндей құқықтық тепе-теңдікке жетуге үміттене алады.
1950 жылғы 9 мамырдағы Шуман жоспарының жариялануы мен іске аса
бастауы еуропалық қозғалыстың дамуындағы аса маңызды бетбұрыс болды.
Батысеуропалық интеграциясының бастамасын жариялаған Роберт Шуманның
декларациясында былай деп мәлімделінген: Біріккен Еуропаны бірден қабылдау
арқылы немесе жай ғана қосылу арқылы кұруға болмайды; оны нақтылы
жетістіктер арқылы, қорытындылай келе ең алдымен нағыз ынтымақтастыққа жету
барысында құру қажет.
Көмір және болат бірлестігін құру — еуропалық федерацияның алғашқы
кезеңінің экономикалық дамуының жалпы негіздерін қалыптастыруды тікелей
қамтамасыз етеді [19, 187б.].
Қалай дегенмен де бұл жақындасу француз-герман арасындағы ғасырлар бойғы
араздықты жою жолындағы алғашқы қадамдардың бірі еді. Осы француз-герман
қатынасына елеулі әсерін тигізген Шуман жоспарына қарсы шыққан
деголльдіктер өз жоспарларын ұсынған болатын. Ол жоспардың басты түйіні:
еуропалық саяси конфедерация құру. Деголльдіктердің бұл ұстаған саяси
бағытының өзіндік мақсаты болды, ол ең алдымен парламенттік жүйеге
қарсылық, сол ретте күшті үкіметтік билік кұруға ұмтылыс еді. Бірақ сол
кездегі Францияның ішкі жағдайына байланысты бұл жоспар жүзеге аспады. 1951
жылғы 13 желтоқсандағы Ұлттық жиналыста дауысқа түскен Шуман жоспары
жөніндегі келісімшартты бекіту барысында 233 дауысқа карсы 377 дауыс
құптады. Еуропалық көмір және болат бірлестігі жөніндегі бұл келісімшарт
қатысушы елдердің барлық заңдық үкіметтерінде бекітілгеннен кейін, келесі
1952 жылғы 25 шілдеде күшіне енеді. Осы келісімшарт негізіндегі Жоғарғы
Ұйым өз жұмысын 1952 жылдың 10 тамызынан бастаса, осы жылдың 10
қыркүйегінде ЕКББ Ассамблеясының бірінші отырысы өтеді [41].
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдарда еуропалық кұрлықтағы
мемлекетаралық, әсіресе Франция мен Батыс Германия мемлекеттерінің
катысуымен жасалынған интеграциялық жобалар тек Шуман жоспары төңірегінде
қана шектеліп қалған жоқ. Тарихи дамуға сай мемлекетаралық үйлесуге
ұмтылған мемлекеттер ішінде басқа да жеке жоспарлар болып жатты, олардың
ішіндегі маңыздыларының бірі Еуропалық қорғаныс қоғамдастығын (ЕҚҚ) құру
жобасы. 1950 жылдың тамызында Еуропалық кеңестің Консультативтік
ассамблеясында француз өкілі Э.Бонфу ұлттық мүддеден жоғары тұратын
Еуропалық көлік ұйымын (Бонфу жоспары) құруды ұсынады. Осыған байланысты
кұрылған арнайы комиссия 1951 жылы осы ұйымды кұру жөнінде конвенция
жобасын талқылайды. Тек бұл жоба әрі қарай өз жалғасын таппады. Әрине
әрқилы экономикалық, саяси, ұлттық және әлеуметтік даму сатысындағы
еуропалық мемлекеттердің де барлығының мүдделерінің бір арнадан шығуы
мүмкін де емес еді. Соған қарамастан олар осындай тосқауылдар алдында
тоқтап қалмай, әлі де жаңа бағыттарды іздестіруден жалықпады [42].
XIX ғасырда 1940 жылға дейін 70 жыл өмір сүрген үшінші Республикадан
келе жатқан парламентік құрылысты жалғастырушы Төртінші Республикада
парламент негізгі рөлді атқарды. Парламенттің отаны Англия болса да,
Францияда парламентаризм дамыған классикалық формада дамыды. Француз
парламентінің бір ерекшілігі әртүрлі кезеңде ол халық мүддесін жақтаушы да
бола алды.
Француз парламенті әртүрлі партиялық топтарға бөлінді. Үшінші Республика
кезеңінде оның саны 12 болса, Төртінші Республикада 15 партия болды. Бірде-
бір партия келесі партияның көмегінсіз көпшілік дауысқа ие бола алмады және
өз бетімен өкіметті құруға шамасы келмеді.
Көппартиялық құрылыс парламенттік күреске, министрлік тұрақсыздыққа,
мемлекеттік күйзелістерге жиі әкелді. Өкімет басындағылар жарты жыл сайын
ауысып отырды [21].
Франциядан іс-сапарынан келген Н.С. Хрущев 1960 ж. 4 сәуірде былай деді:
... Францияда саяси өмір қызып тұр. Топтық күрес және ескі мен жаңа
партиялардың арасында күрес толассыз жүріп жатыр [22].
Неліктен Францияда саяси партиялар көп? Буржуазиялық әдебиетгерде бұл
жағдай әдетте ұлттық психологиялық ажырамас бөлігі болып табылатын дәстүрлі
дараланушылық пен анархизммен түсіндіріледі. Әлеуметтанушы Франсуа Гогель:
Саяси ұйымдардың көп болуы француз мінез-құлқының жекешелігін көрсетеді.
Әрбір француз жүрегінде өзінің жеке партиясы бар - дегенді айтады. Бірақ
көппартиялықтың басты себебі әрине, бұл емес. Белгілі-бір қоғамдық проблема
туындаған жағдайда партия да белгілі-бір мақсатпен құрылады. Проблема
шешіледі, мақсат өзгереді, бірақ партия өмір сүруін тоқтатпайды.
Франциядағы көп партиялықтың басты себебі елдің күрделі әлеуметтік
құрылысы. Францияда пролетариат пен буржуазия арасында сан-алуан орта
жіктер болды. Олардың экономикалық, саяси рөлі әртүрлі және қарама-
қайшылықта болды. Бұған қоса жекелеген географиялық аудандардың
экономикалық дамуында үлкен айырмашылықтардың болуы жергілікті саяси
көзқарастардың да әртүрлі болып қалыптасуына ықпал жасады.
Республика парламентінде отырған ірі және ұсақ буржуазия өкілдері
дирижизмге қарсы шығып отырды. Яғни, елдің экономикалық өміріне
мемлекеттің араласуын жақтамады. Төртінші Республика құрылғаннан бастап-ақ
оның Конституциясына буржуазия наразылығын білдіріп, әсіресе өзінің таптық
позициясына алаңдату туған жағдайда биліктің тұрақсыздығын ұлғайтты [53,
89б.].
Республиканың түпкілікті құлдырауына әкелген отарлық соғыс кезінде
европа отаршылдары мен билік басындағы коммунисттердің көзқарастарының
ұштаспауы жиі болып тұрды.
Жалпы, Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдарда Франция тарихында
плюрализмнің өрбіген тұсында көптеген саяси шиеленістер орын алды. Бұл
әрине өз кезегінде елдегі саяси тұрақсыздыққа алып келді. Сонымен қатар
отаршылдық соғыс та халықтың жағдайын әлсіретті.
2. ІV Республиканың құлдырау себептері
Төртінші Республиканың күйреуіне әкеліп соққан отарлық соғыстар Франция
тарихында елеулі із қалдырды. Әрбір отарлық мәселеде билік етуші орта
проблеманы ат үсті қарап, оның ары қарай дамуына себепші болып отырды.
Билеуші топ соғыстың алдын алу немесе болдырмау шараларын қарастырудың
орнына өзара қырқысып, бірін-бірі асырғысы келмеді. Нәтижесінде, 1954 жылы
1 қарашада Алжирде соғыс ұшқыны туындады. Соғыстың қашанда басталатынын
сезіп отырған үкімет қолынан соғысты болдырмау іс-шаралары келмеді, себебі
Алжир соғысы тек алжирліктерге ғана емес, Францияға да үлкен шығындар
әкелді [ 10, 263б.].
1954 жылы 30 тамызда Алжир Манифестінің Демократиялық Кеңесінің лидері
Ферхат Аббас Франция премьер-министрімен кездесіп, Алжирге автономия беруін
талап еткенімен, француз билеушілері бұған мән бермей, мәселені аяқсыз
қалдырды.
23 қазанда Францияның ішкі істер министрі құпия хабарлама алды.
Хабарламада Алжирліктердің қозғалысты бастауға әзірліктерін баян етеді. 1
қарашада ішкі-істер министрі Алжирге 3 батальон парашютистерін жіберіп,
келесі күні Бонда қондырылады. Бірақ, 1 қарашаға қараған түні-ақ көтеріліс
басталып кеткен еді. Константина департаментінің шығыс бөлігі мен Орес
ауданында 30 шақты Алжир патриоттарының қарулы бас көтеруі болды. Көтеріліс
басында Революциялық комитет тұрды, 1955 жылы ақпанда ол Ұлттық азат ету
фронты болып қайта құрылды.
Сол кезде тек мың адамды құраған көтерілісшілерге қарсы 54 мың солдаттан
тұратын әскер түсірілді. Тазартылу операциясы жүргізіліп, айуандық күш
қолдану арқылы бейбіт халыққа қысым көрсетілді [11, 137б. ].
Париж саяси ортасы Алжирдегі көтерілісті қалай қабылдады? 1954 жылы 12
қарашада Алжир мәселесі Ұлттық жиналыста қарастырылады. Премьер-министр
Мендес-Франс: Республиканың ұлттылығын, біртұтастығын, бірлігін сақтауда
ешқандай автономия мәселесі қозғалмауы тиіс. Алжир басынан-ақ француздардың
бір бөлігі болып келеді, солай болып қалады да. Себебі, Алжир тұрғындары
француз азаматтарының құқығын пайдаланады, парламентте өкілеттіктері бар,
барлық өмірі бізбен байланысты. Олай болса, метрополия мен оны бөлу туралы
сөз қозғау мүмкін емес,- деп жариялады. Ал солшыл қайраткер Миттеран
болса: Келіссөздерді жүргізудің тек бір жолы бар, ол - соғыс... Алжир -
бұл Франция. Ендеше Францияны сақтап қалу үшін барлық мүмкіндіктерді неге
қолданбасқа-деп жағдайды ушықтыра түсті [6, 81б.].
Жоғарыда келтірілген цитаталар француз буржуазиясының авантюрлік,
консервативтік бет-бейнесін ашық көрсетеді.
Алжир проблемасын шешуде тек коммунисттер оң бағыт ұстанды. Компартия
халыққа шындықты жеткізді: Алжир халқының өзіне тән ұлттық ерекшеліктері,
дәстүрі, танымы бар халық, оны француз халқымен тең қылу дұрыс емес.
Алжирліктер де тәуелсіздікке құқылы деген ұранмен 12 қарашада Ұлттық
жиналыста коммунист Баланже бейбіт келісім жүргізуге шақырды.
Алжир проблемасының дамуында бірнеше факторларды келтіруге болады; 1954
жылдарда Алжирде 9 526 мың адам өмір сүрсе, оның 8 484 мыңы жергілікті
мұсылман халқы, 1 042 мың европалықтар болды. Конституция барлық азамматтар
тең құқылы дегенмен, іс-жүзінде европалықтар мен мұсылман халқының арасында
саяси құқық аумағында, экономикалық жәнс кіріс мәселесінде, мәдени дамуы
мен ұлттық өмір сүру формасында үлкен айырмашылықтар орын алды. Мысалы,
ауыл шаруашылығымен айналысатын жергілікті мұсылман отбасының кірісі 22 мың
франк болса, европалықтікі 780 мыңды құрады. Бұндай айырмашылық қала
тұрғындарында да байқалды. Жұмыссыздардың 90 пайызын мұсылмандар құрады.
Тең құқықтық француз азаматтарының француздық өркениеті де бір-бірімен
теңеседі. Француз тілін тек 10 % мұсылман білсе, оның 5,9% еркек, 1,6% әйел
оқып жəне жаза алды. Европалықтардың балаларының барлығы мектепте оқыса,
мұсылман тұрғындарының оқу жасындағы балалары мектепте тек 15,4%-і ғана
оқыды. Европалықтар үшін Алжирге тәуелсіздік беру, жайлы орнынан айырылу
еді. Сондықтан, европалықтар отарлық режимінің сақталуын қалады және
мұсылман халқының жағдайын жақсартуға байланысты жасалған реформаларға
қарсы шығып отырды. Жоғарыда келтірілген статистикалық мәліметтер
европалықтардың Алжирдегі артықшылықтарын көрсетеді.
Париж билеуші топтары алжирлік европалықтар мен жергілікті
европалықтарға Франция Алжирден айырылған жағдайда метрополия үлкен зардап
шегетінін және Франция әлемдік аренада өз орнын жоғалтатынын санасына құйып
отырды. Францияның Алжир рыногымен байланысы үлкен көлемді қамтымаса да (
3% экспорт), Франция өнеркəсібі құлдырап, халық жұмыссыздыққа ұшырайды деп
сендірді.
Алжир проблемасының келесі бір факторы ол Алжирдегі француз армиясының
рөлі. Ален Саваридің айтуынша 1954 жылдың 1 қарашасына дейін Алжирде үш
фактор: француз үкіметінің саясаты, мұсылман халқы және европалылық
негізгі рөлді атқарса, бұл датадан кейін - дейді Савари төртінші фактор-
француз армиясы маңызды күшке енді. Француз армиясының құрамында бұрынғы
вишистер, реакционды орта, буржуазия өкілдері көп болды, яғни офицерлердің
13 бөлігі ақсүйек тегінен шыққандар болды. Ал армияда демократиялық
күштерге, Республикаға қарсы көзқарас бұрыннан қалыптасты.
Армия теоретиктерінің тобы Алжирден соғыс - бұл коммунизмге қарсы
бағытталған соғыс деген сандырақ ойлардан арыла алмады. Бұл болжам 501 танк
полкінің капитанының нұсқауынан кейін дәлелдене түсті. Офицерлерге
таратылған инструкцияда былай жазылған: 1946 жылдан бері біздің еліміз
Үндіқытаймен, Солтүстік Африкамен соғысуға мәжбүр болды. Аталған елдерде
ұлт-азаттық қозғалыс элементтерін бастаушы және рухтандырушылары Мәскеуде
дайындалған. Олардың басты мақсаты - Батыс Европаның кілті - Францияны
әлсірету. Көтерілістер мен соғыстар арқылы француз армиясын әлсіздендіріп
теңіз ар жағындағы елдердің метрополияға деген сенімін жоғалту,
коммунисттік күштерді билік басына отырғызу болып табылады . Бұндай
теориялардың олқылығына қарамастан ол тек армия арасындағана емес, Париждің
ықпалды ортасында да кең тарады. Бірте-бірте Алжир мәселесіндегі кез-келген
саяси шешімдер армия пікірімен санасу арқылы жүзеге асырылып отырды.
Уақыт өте келе Алжир проблемасының дамуында жаңа фактор әсер ете
бастайды. Ол - мұнай. 1955жылы Алжир территориясы Сахарада мұнай мен газдың
үлкен қоры барланған болатын. Есеп бойынша Сахара 1965 жылға қарай жылына
50 млн тонна мұнай беруге шамасы келетін болды. Ал бұл көрсеткіш Францияның
экономикалық және саяси тәуелсіздігін нығайта түсті. Ірі капитал иелері
соғыс жағдайында мұнай өндіріп, оны тасымалдау қиынға соғатынын ескеріп,
алжир мәселесінде өздеріне қолайлы саяси шешімдерді іздеді [18, 41б.].
1954 жылдың аяғына қарай Алжирдегі жағдай күрделеніп, әскери қимылдар
кеңейе түсті. Франция тарапынан жаңадан әскерлер толықтырылып, соғыс қанды
репрессиялық сипатқа айналды. 1955 жылдың қаңтарында француз әскерінің саны
80 300 адамға жетті.
Алжир мәселесінде Э. Фор өкіметі колонизаторлар мүддесін қорғайтын
саясат жүргізді. 1 сәуірде Ұлттық жиналыс Алжирде төтенше жағдай жариялады.
Террорлық операцияларға авиация да қатыса бастады. Цензура енгізілді. Алжир
патриоттары сотпен емес, әскери трибуналдармен өлім жазасына кесіліп
отырды. Фора үкіметі НАТО-мен байланысқа шығып, соның қолдауымен Алжирге
екі дивизия түсірді. Шілде айының соңында Ұлттық жиналыста Алжир мәселесі
қайта қозғалды. 233 дауыс қарсы, 382 дауыс қолдауымен төтенше жағдай тағы
алты айға созылды [12, 104б.].
Алжир халқының тәуелсіздік үшін күресі әлемде, әсіресе Азия және Африка
елдерінде қолдау тапты. 1955 жылы қыркүйек айында афро-азия елдерінің тобы
проблеманың Біріккен Ұлттар Ұйымының Ассамблеясында қаралуын талап етті. 30
қыркүйекте Бас Ассамблея Алжир мәселесін қарау ұсынысын қабылдайды. Француз
делегациясы БҰҰ-ның жұмысына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz