Жер қабыршағының химиялық құрамы биосфераның факторы сияқты
1. Химиялық элементтердiң жер қабыршағындағы салыстырмалы мөлшері
2. Жер қабыршағындағы химиялық элементтердiң табылудың формалары
3. Жер қабыршағындағы химиялық элементтердi үлестiрiлудiң ерекшелiктерi
2. Жер қабыршағындағы химиялық элементтердiң табылудың формалары
3. Жер қабыршағындағы химиялық элементтердi үлестiрiлудiң ерекшелiктерi
Жер химиясы. Жер ядросы мен оның қабықтарының химиялық құрамы туралы ортақ пікір әзірше жоқ. Соңғы деректер бойынша, Жерде 285 химиялық элемент пен олардың изотоптары бар көрінеді. Академик А.Е. Ферсман Жердің химиялық компоненттері туралы қазіргі білім деңгейін былай сипаттаған:
• жақсы белгілісі 1,1%;
• жартылай белгілісі - 3,6%,
• әлі белгісізі - 95,3%.
Алғашқы цифрлар (1,1% пен 3,6%) жер қыртысының жоғарғы горизонттарына қатысты . Олардың химиялық құрамын 16 км тереңдікке дейінгі деңгейде зерттеумен америкалық геохимик Кларк Франк Уиглсуорт (1847-1931 жж.) 40 жыл бойы айналысып, оның нәтижесін алғаш рет 1889 ж. жарыққа шығарған. Оның құрметіне А.Е.Ферсман 1923 ж. жер қыртысындағы химиялық элементтердің орташа мөлшерін кларк деп атауды ұсынған. Элементтер кларкі жер қыртысы көлемінде есептеп шығарылып, салмақтық немесе көлемдік процентпен өрнектеледі.
Норвегия геохимигі В.М.Гольдшмидт 1922 ж. сейсмикалық деректерді ескере отырып, Жердің ішкі шекаралары оның затының химиялық құрамы өзгерістерімен байланысты деп пайымдаған. Бұл өзгерістер планета балқыған күйде болған кездің өзінде оның гравитациялық қабаттарға бөлінуі нәтижесінде орын алған.
Басқа көзқарасты 1939 ж. профессор В.Н.Лодочников айтқан. Ол Жер қойнауындағы материяның физикалық қасиеттерінің өзгеруі оның химиялық құрамының өзгерісімен емес, атомдардың сыртқы электрондық қабықтарының біршама қирауымен байланысты деп пайымдаған. Осыдан бірнеше жыл өткен соң В.Х.Рамсейдің есептеулері келтірілген бірқатар еңбегі жарық көреді. Бұл еңбектерде Жер қойнауындағы өте үлкен қысымның ықпалынан атомдардың бірқатар электрондарының жоғалуы, осылайша планетаның төменгі горизонттарын құрайтын силикат материал тығыздығы күрт артқан айрықша"металданған" күйде болуы мүмкін екендігі көрсетілген.
2. Жер қабыршағындағы химиялық элементтердiң табылудың формалары
Соңғы кезде техниканың дамуына байланысты жер қыртысының терең белдемдері мен жоғарғы мантияда болатын жоғары қысымға, температураға сәйкес келетін жағдайларда табиғи және синтетикалық заттарға эксперимент жасауға мүмкіндік туды. Осы жағдай, сондай-ақ жоғарғы мантия таужыныстары ксенолиттерінің табылуы біздің қыртыс астындағы мантияның құрамы мен құрылысы туралы білімімізді толықтыра түсті. Ксенолиттердің, метеориттердің және Айдан әкелінген үлгілердің құрамы мен қасиеттерін, сондай-ақ Жердің ішкі құрылысы туралы сейсмологиялық деректерді ескере отырып, Жердің жалпы
• жақсы белгілісі 1,1%;
• жартылай белгілісі - 3,6%,
• әлі белгісізі - 95,3%.
Алғашқы цифрлар (1,1% пен 3,6%) жер қыртысының жоғарғы горизонттарына қатысты . Олардың химиялық құрамын 16 км тереңдікке дейінгі деңгейде зерттеумен америкалық геохимик Кларк Франк Уиглсуорт (1847-1931 жж.) 40 жыл бойы айналысып, оның нәтижесін алғаш рет 1889 ж. жарыққа шығарған. Оның құрметіне А.Е.Ферсман 1923 ж. жер қыртысындағы химиялық элементтердің орташа мөлшерін кларк деп атауды ұсынған. Элементтер кларкі жер қыртысы көлемінде есептеп шығарылып, салмақтық немесе көлемдік процентпен өрнектеледі.
Норвегия геохимигі В.М.Гольдшмидт 1922 ж. сейсмикалық деректерді ескере отырып, Жердің ішкі шекаралары оның затының химиялық құрамы өзгерістерімен байланысты деп пайымдаған. Бұл өзгерістер планета балқыған күйде болған кездің өзінде оның гравитациялық қабаттарға бөлінуі нәтижесінде орын алған.
Басқа көзқарасты 1939 ж. профессор В.Н.Лодочников айтқан. Ол Жер қойнауындағы материяның физикалық қасиеттерінің өзгеруі оның химиялық құрамының өзгерісімен емес, атомдардың сыртқы электрондық қабықтарының біршама қирауымен байланысты деп пайымдаған. Осыдан бірнеше жыл өткен соң В.Х.Рамсейдің есептеулері келтірілген бірқатар еңбегі жарық көреді. Бұл еңбектерде Жер қойнауындағы өте үлкен қысымның ықпалынан атомдардың бірқатар электрондарының жоғалуы, осылайша планетаның төменгі горизонттарын құрайтын силикат материал тығыздығы күрт артқан айрықша"металданған" күйде болуы мүмкін екендігі көрсетілген.
2. Жер қабыршағындағы химиялық элементтердiң табылудың формалары
Соңғы кезде техниканың дамуына байланысты жер қыртысының терең белдемдері мен жоғарғы мантияда болатын жоғары қысымға, температураға сәйкес келетін жағдайларда табиғи және синтетикалық заттарға эксперимент жасауға мүмкіндік туды. Осы жағдай, сондай-ақ жоғарғы мантия таужыныстары ксенолиттерінің табылуы біздің қыртыс астындағы мантияның құрамы мен құрылысы туралы білімімізді толықтыра түсті. Ксенолиттердің, метеориттердің және Айдан әкелінген үлгілердің құрамы мен қасиеттерін, сондай-ақ Жердің ішкі құрылысы туралы сейсмологиялық деректерді ескере отырып, Жердің жалпы
1. Скурихин И.М., Шатерников В.А. Как правильно питаться. —М.: 1986.
2. Тагидиси Д.Г., Алиев С.Д. Микроэлементы и здоровье. Х 1979.
3. Джустин Гласе. Жить. 180.1990.
4. Искусственная пища: за и против. Х 1998.
5. Кавецкий Р.Е., Чебатарев Д.Ф. Здоровье, труд, отдых. -Киев.: Наука, 1996.
6. Маршелл Э. Биофизическая химия. —М: Мир, 1981.
7. Хьюз М. Неорганическая химия биологических процессов. — М: Мир, 1983.
8. Сеитов З. С. Биохимия. — Алматы, 2000.
2. Тагидиси Д.Г., Алиев С.Д. Микроэлементы и здоровье. Х 1979.
3. Джустин Гласе. Жить. 180.1990.
4. Искусственная пища: за и против. Х 1998.
5. Кавецкий Р.Е., Чебатарев Д.Ф. Здоровье, труд, отдых. -Киев.: Наука, 1996.
6. Маршелл Э. Биофизическая химия. —М: Мир, 1981.
7. Хьюз М. Неорганическая химия биологических процессов. — М: Мир, 1983.
8. Сеитов З. С. Биохимия. — Алматы, 2000.
Жер қабыршағының химиялық құрамы биосфераның факторы сияқты
1. Химиялық элементтердiң жер қабыршағындағы салыстырмалы мөлшері
2. Жер қабыршағындағы химиялық элементтердiң табылудың формалары
3. Жер қабыршағындағы химиялық элементтердi үлестiрiлудiң ерекшелiктерi
1. Химиялық элементтердiң жер қабыршағындағы салыстырмалы мөлшері
Жер химиясы. Жер ядросы мен оның қабықтарының химиялық құрамы туралы ортақ пікір әзірше жоқ. Соңғы деректер бойынша, Жерде 285 химиялық элемент пен олардың изотоптары бар көрінеді. Академик А.Е. Ферсман Жердің химиялық компоненттері туралы қазіргі білім деңгейін былай сипаттаған:
* жақсы белгілісі 1,1%;
* жартылай белгілісі - 3,6%,
* әлі белгісізі - 95,3%.
Алғашқы цифрлар (1,1% пен 3,6%) жер қыртысының жоғарғы горизонттарына қатысты . Олардың химиялық құрамын 16 км тереңдікке дейінгі деңгейде зерттеумен америкалық геохимик Кларк Франк Уиглсуорт (1847-1931 жж.) 40 жыл бойы айналысып, оның нәтижесін алғаш рет 1889 ж. жарыққа шығарған. Оның құрметіне А.Е.Ферсман 1923 ж. жер қыртысындағы химиялық элементтердің орташа мөлшерін кларк деп атауды ұсынған. Элементтер кларкі жер қыртысы көлемінде есептеп шығарылып, салмақтық немесе көлемдік процентпен өрнектеледі.
Норвегия геохимигі В.М.Гольдшмидт 1922 ж. сейсмикалық деректерді ескере отырып, Жердің ішкі шекаралары оның затының химиялық құрамы өзгерістерімен байланысты деп пайымдаған. Бұл өзгерістер планета балқыған күйде болған кездің өзінде оның гравитациялық қабаттарға бөлінуі нәтижесінде орын алған.
Басқа көзқарасты 1939 ж. профессор В.Н.Лодочников айтқан. Ол Жер қойнауындағы материяның физикалық қасиеттерінің өзгеруі оның химиялық құрамының өзгерісімен емес, атомдардың сыртқы электрондық қабықтарының біршама қирауымен байланысты деп пайымдаған. Осыдан бірнеше жыл өткен соң В.Х.Рамсейдің есептеулері келтірілген бірқатар еңбегі жарық көреді. Бұл еңбектерде Жер қойнауындағы өте үлкен қысымның ықпалынан атомдардың бірқатар электрондарының жоғалуы, осылайша планетаның төменгі горизонттарын құрайтын силикат материал тығыздығы күрт артқан айрықша"металданған" күйде болуы мүмкін екендігі көрсетілген.
2. Жер қабыршағындағы химиялық элементтердiң табылудың формалары
Соңғы кезде техниканың дамуына байланысты жер қыртысының терең белдемдері мен жоғарғы мантияда болатын жоғары қысымға, температураға сәйкес келетін жағдайларда табиғи және синтетикалық заттарға эксперимент жасауға мүмкіндік туды. Осы жағдай, сондай-ақ жоғарғы мантия таужыныстары ксенолиттерінің табылуы біздің қыртыс астындағы мантияның құрамы мен құрылысы туралы білімімізді толықтыра түсті. Ксенолиттердің, метеориттердің және Айдан әкелінген үлгілердің құрамы мен қасиеттерін, сондай-ақ Жердің ішкі құрылысы туралы сейсмологиялық деректерді ескере отырып, Жердің жалпы химиялық құрамының моделі есептеп шығарылған.
Жердің жалпы құрамын оның жоғарғы қабығы -- жер қыртысының құрамымен салыстыру, Жерде оның ядросының әсер етуінен ауыр металдардың - темір мен никельдің үлесі күрт артатынын (тиісінше олар Жерде 35-40%, ал жер қыртысында 2,4-3,5%) көрсетті. Кестеде келтірілген элементтер негізінен химиялық қосылыстар түрінде таралған, олар сомтума күйде сирек кездеседі.
Жер ядросы қазіргі түсініктер бойынша сидеролиттің (темір-тас метеорит) құрамына жақын, яғни темір-никель құрамды болуы ықтимал. Металдарды соққылау арқылы сығу эксперименттері көрсеткендей, сыртқы ядро (Е белдемі) сұйық күйде болады, оның құрамына темір мен никельден басқа темір оксидтері кіреді, ал темір-никель қорытпасы 84-92% мөлшерінен аспайды.
4980-5120 км тереңдіктер аралығындағы өтпелі қабаттың (Ғ белдемі) құрамына күкіртті темір - троилит FeS кіреді, ол сидеролиттерге тән қосылыс.
Субъядро (G белдемі) туралы деректер өте аз. Жанама мәліметтер бойынша ол темір-никель корытпасынан тұратын қатты күйде болуы ықтимал.
Жер мантиясы көлемі мен массасы бойынша ең үлкен геосфера және құрамы өте күрделі, ол туралы геосфералардың жаралуы туралы қазіргі түсініктер негізінде тұжырым жасауға болады. Осы түсінік бойынша геосфералар Жердің бастапқы заты оның қойнауы қатты кызған кезде дифференциаңиялануға (қабаттарға жіктелуге) үшырауынан қапыптаскан. Жіктелудің бірінші кезеңінде бастапқы заттанауыр металдар - темір мен никель балқып шығып төменге батып, Жердің қазіргі ядросын қалыптастырған. Балқыған ауыр металдар бөлініп кеткеннен кейін қалған зат - пиролит қазіргі мантияны құраған.Мантия затының дифференциациялану процесі қазір де жалғасуда. Дифференциация Гутенберг қабаты мен оның астындағы Голицын қабатын да қамтитыны байқалады. Төменгі қабатта балқудың (магманың) жекелеген ошақтарының пайда болуы, олармен ең терең фокусты (тоғысты) жерсілкінулер байланысты болуы мүмкін.
Жер қыртысы қазіргі түсініктер бойынша заттың дифференциациялану нәтижесі болып табылады. Ол қыртыс горизонттарына тән термодинамикалық жағдайларда жаралған элементтер қосылыстарынан тұрады. Бұл химиялық қосылыстар минералдар деп аталып, олар өз кезегінде таужыныстар құрамына кіреді.
Жердің ішкі қойнауқаттары мен сыртқы қабықтарының химиялық құрамы туралы салыстырмалы деректер төмендегі кестеде көрсетілген.
3. Жер қабыршағындағы химиялық элементтердi үлестiрiлудiң ерекшелiктерi
Жердегі хим. элементтер 4 топқа бөлінеді:
1. Сидерофильдер [темірге жақындар (Fe, Nі, Co, т.б.)], көбінесе, орталық ядрода орналасқан;
2. Халькофильдер [күкіртке жақындар (Cu, Zn, Sb, т.б.)] оксидті және сульфидті қабатта кездеседі;
3. Литофильдер [тас құраушылар (Sі, Mg, Ca, Ba, т.б.)] -- силикатты қабатта;
4. Атмофильдер [ауа құраушылар (Не, Ar, Ne, т.б.)] ауа қабатында жиналады.
Ауа қабатында элементтер газ немесе жеке элемент түрінде кездеседі. Атомның газ түрінде болуы оның кеңістікте еркін таралуын немесе су мен тас қабаттардағы атомдармен жылдам алмасуын жеңілдетеді. Геохимиялық процестер, көбінесе, тропосфера қабатында өтеді. Су қабатында элементтер ерітінді түрінде, ал Жер қыртысында -- минерал, молекула, атом, ерітінді, бу түрінде кездеседі. Геохимия, физика, геология, минерология ғылымдарының әдістеріне сүйенеді. Геохимияның магмалық жыныстар геохимиясы (петрохимия), гидротермальдік процестер геохимиясы, изотоптар геохимиясы, биогеохимия, шөгінді жыныстар геохимиясы, гидрохимия, гидрогеохимиясы, сондай-ақ, метаморфтық процестер геохимиясы, мұхит геохимиясы, мұнай геохимиясы, кен байлықтарын іздеудің геохимиясы әдістері сияқты бөлімдері дамып келеді. Аймақтық геохимиялық зерттеулер Қазақстанның көптеген кендерінің түзілу заңдылықтарын ашуға мүмкіндік берді. Табиғи шикізатты кешенді пайдалану қажеттігіне байланысты кентастағы қоспа элементтердің таралу ерекшеліктерін және қандай күйде кездесетінін зерттеу кеңінен дамыды. Қорғасын-мырыш кендеріндегі талийдің, индийдің,фтордың, т.б. серіктес элементтердің Геохимиясы жөніндегі алғашқы зерттеулер Қазақстанның кен байлықтарын жете білудегі жаңа бағыттың бастамасы болды. Сирек және шашыранды элементтерді зерттеу нәтижесінде көптеген кендердің кешенді екендігі анықталды. Түсті металдарды іздеуге байланысты шашыраудың бастапқы ореолдары бойынша іздеудің геохим. тәсілдері кеңінен дамыды. Түсті металдардың көптеген кендеріндегі бастапқы геохим. ореолдардың түзілу ерекшеліктері айқындалды.
СРМП № 5-6. Тірі зат
1. Тірі заттың құрамы
2. Микроэлементтер
3. Химиялық элементтердiң биологиялық айналымы
4. Ағзалардағы химиялық элементтердiң концентрацисының табиғи вариациялары
1. Тірі заттың құрамы
Өсімдіктер, жануарлар және ұсақ ағзалар жасушаларының йод химиялық құрамы ұқсас. Тірі ағзалар жасушаларының құрамына өлі табиғатта кездесетін 70-ке жуық химиялық элементтер кіреді. Бұл тірі және өлі табиғаттың ортақ екенін дәлелдейді. Жасушалардағы элементтер мөлшерінің қатынасы әр түрлі, сондықтан элементтерді бірнеше топтарға бөледі. Макроэлементтерден: оттегі, көміртегі, сутегі және азоттан біріші топ түзіледі. Кейде оларды органогендер деп атайды. Олардың жасушалардағы массасы шамамен 98% және барлық ағза заттардың негізін құрайды.
Екінші топ элементтері - күкірт және фосфор биологиялық полимерлер - нәруыз және нуклеин қышқылдарының құрамына енеді (микроэлементтер). Осы топқа натрий, калий, кальций, магний, темір жәнехлор да кіреді. Бұл элементтер жасушада маңызды қызмет атқарады. Мәселен, натрий, калий және хлор жүйкелер жасушаларының ақсондары бойынша жүйке серпіндерінің (импульс) өтуін қамтамасыз етеді, сондай-ақ әр түрлі заттардың жасуша жарғақшалары арқылы етуіне себепші болады. Кальций жануарлар мен адам қанының ұюына қатысады, сүйек ұлпасының құрамына енеді. Темір эритроциттер гемоглобинінің құрамына еніп, өкпеден ағзаның әрбір жасушасына оттегін тасымалдайды. Темір өкпеден ағзалардын, әрбір жасушаларына оттегін тасымалдауды қамтамасыз етіп, эритроциттер құрамына енеді. Магний болса, ол да жануарлардың, сондай-ақ өсімдіктердің жасушаларының құрамына кіреді. Ол фотосинтезді қамтамасыз етіп, жасыл өсімдіктердің хлорофилл молекуласының орталық атомыболып есептеледі.
Ал жануарлар жасушаларында магний ферменттер құрамына кіреді.
Көптеген макроэлементтпер әдетте жасушаларда иондар (оң зарядталған катиондар немесе теріс зарядталған аниондар) түрінде болады. Адам ағзасындағы калий, натрий, кальций және магний иондары концентрациясының қатысы жүрек әрекетінің ырғағына, бүйректің су бөліп шығару жылдамдығына, қанның ұйығыштық деңгейіне, сүйек ұлпасының пәрмені мен өсуіне ыкпал етеді.
Қалған элементтердің барлығы: мыс, мырыш, фтор, никель, селен, молибден, кобальт, т. б. үшінші топты құрайды. Олардың жасушадағы мөлшері ете мардымсыз (0,02%), сондықтан оларды ультрамикроэлементтер дейді. Мөлшері аз болғанмен олар ағзада маңызды қызмет атқарады. Йод - қалканша без гормоны тироксиннің негізгі құрамдас бөлігі. Мырыш инсулин гормоны молекуласының құрамына енеді. Кобальт - В12) витамині молекуласындағы орталық атом. Бром жүйке жасушаларының қызмет атқаруы үшін қажет. Мыс кейбір ферменттер мен тасымалдағыш жасушалар молекулаларының кұрамына енеді, сондай-ақ шаянтектестердің және ұлулардың тынысалу пигменттерінде болады. Фтор тіс кіреукесі және т. б. құрамына кіреді.
Топырақтағы, тағамдағы микроэлементтердің тапшылығы немесе молшылығынан ағзалардың физиологиялық қызметі өзгереді (ауру, көндігу немесе өлу). Мысалы, кобальттың топырақта (сондай-ақ жайылым өсімдіктерінде) жөне жергілікті мал азығында тапшылығынан қойлар мен мүйізді ірі мал қаназдың ауруына ұшырайды.
2. Микроэлементтер
Микроэлементтер - топырақта, тау жыныстарында, қазба көмірлерде, табиғи және минералды суларда, организмдерде (аз мөлшерде 0,01 - 0,1% не одан төмен) кездесетін химиялық элементтер. Микроэлементтерге Al, Fe, Cu, Mn, Zn, Mo, Co, І, т.б. жатады. Олар бірқатар ферменттердің, витаминдердің, гормондардың, тыныс алу пигменттерінің құрамына кіреді. Академик В.Вернадский Микроэлементтердің биосферадағы таралуының бірнеше заңдылықтары бар екенін зерттеді. 30-дан астам Микроэлементтер адам, жануар және өсімдік тіршілігіне өте қажет. Микроэлементтердің артық не кем болуы организмдегі зат алмасу процесін бұзады.
Микроэлементтер денеде өте аз мөлшерде (103-105 пайыз) кездеседі. Оларға темір, мыс, кобальт, марганец, мырыш, йод, бром, фтор, никель жатады. Ультраэлементтердің (алтын, күміс, селен, радиоактивті элементтер) денеде нышаны ғана болады (106 пайыз және одан да аз).
Микроэлементтер организмнің өсіп даму процесін реттеуде, оның түрлі дерттерге төзімділігін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Дегенмен, әр микроэлемент белгілі бір қызмет атқарады.
Темір -- гемоглобиннің, миоглобиннің, тотығу-тотықсыздандыру ферменттері -- пероксидаза, каталаза мен биологиялық тотығу процесін жүрізетін цитохромдық ферменттер құрамы на енеді. Денеде темір бауырда, көк бауырда, ішектің кілегейлі қабығында ферритин (темірдің гидрат тотығы мен белоктардың қосылысы) түрінде кездеседі. Организмде темір гемосидерин (темірлі пигмент, гемоглобиннің ыдырау өнімі) түрінде де кездеседі. Темірдің бір бөлігі плазма белоктарымен сидерофилин атты қосылыс түзеді. Осы қосылыс түрінде темір организмде тасымалданады. Организмде темір жетіспесе эритроциттердің түзілуі бұзылып, қан азаяды (анемия).
Мыс -- гемокупреин түрінде эритроциттер құрамында болады. Ол кейбір тотығу-тотықсыздаңдыру ферменттерінің құрамына ене оты-рып, ұлпалық тыныс процестеріңде маңызды рөл атқарады. Мыс қан түзу процесін жақсартады, меланин пигментін түзу үшін қажет. Ол цитохромоксидаза ферментінің белсенділігін күшейтіп, гипофиздің алдыңғы бөлігінің гормондары мен А, В, С, Е, РР дәрмендәрілерінің әсерін жандандырып, өсіп-өну процесін күшейтеді.
Кобальт -- В12 дәрмендәрісінің құрама бөлігі болғандықтан қан түзу процесінде маңызды қызмет атқарады. Ол организмдегі ферменттік процестерге, зат алмасу қарқынына, өсу, даму процестеріне жағымды әсер етеді, жүректің, ас қорыту ағзаларының, нерв жүйесінің, ішкі секреция бездерінің, сүйек кемітінің қызметін жақсартады. Орга-низмде ұйқы безінде, бауырда, бұл шық еттерде жинақталады.
Марганец -- дененің барлық мүшелері мен ұлпа ларының құрамында кездеседі, бірақ сүйекте, бауырда, бүйректе, ұйқы безінде, гипо-физде көбірек жинақталады. Ол белоктарды ыдырататын ферменттердің құрамы на енеді, кейбір тотығу-тотықсыздандыру ферменттерінің белсеңділігін арпырады, белоктың, көмірсулардың, маидың алмасуын жандандырады. Марганец организмнің өсіп-дамуына, қанның түзілуіне, сүйектің жетілуіне жағымды ықпал етеді.
Мырыш -- барлық ұлпа ларда кездеседі, карбоанщдраза ферментінің, инсулин гормонының құрамына енеді, мырыш тұздары гипофиз, ұйқы безі және жыныс бездері гормондарының белсенділігін арттырып, белоктар мен көмірсулар алмасуын жандандырады.
Йод -- қалқанша безі гормойдарының құрамы на енеді, зат алмасу процесін жандандырып, өсу процесін күшейтеді.
Бром -- гипофиз гормондарының құрамы нда кездеседі, үлкен ми жарты шарлары жасушаларындағы қозу және тежелу процестерінің туындауын реттейді.
Фтор -- сүйек пен тіс кіреукесінің құрамы на енеді. Ол көптеген ферменттердің әрекетін әлсіретіп, зат алмасу процесін баяулатады, қан құрамындағы кальций мен фосфордың ара қатынасына әсер етіп, сүйектің қатаюын шапшандатады. Фтор жетіспесе тіс кіреукесі бұзылады .
Никель -- кейбір ферменттердің белсенділігін күшейтіп, ашу процесін жандандырады, организмде оның мөлшері шамадан артық болса, онда
никель көздің қасаң қабағына жинақталып, организм көру қабілетінен айырылады.
Организмде кейбір элементтердің нышаны ғана болады, сондық-тан олардың биологиялық мәні әлі толық зерттелмеген. Бұл элемент-тердің (мышьяк, радий, торий, уран және оның ыдырау өнімдері) зат алмасу процесіне ықпалы болатыны байқалған.
3. Химиялық элементтердiң биологиялық айналымы
Күкірт айналымы. Бұл.цикл суды, топырақты және атмосфераны қамтиды. Күкірттің негізгі қоры - топырақта және тұнбаларда. Салыстырмалы түрде ауадағы күкірттің мөлшері көп емес. Күкірт айналымының негізгі буынына аэробты тотығу процесі, яғни, сульфидтің (немесе күкіртті сутектің) сульфатқа және анаэробты тотықсыздану процесі, керісінше сульфаттың сульфидке дейін өзгеруі жатады. Бұл реакциялар белгілі бактериялар тобының қатысуымен өтеді. Тотығу-тотықсыздану процестерінің арқасында топырақтың аэробты аймағындағы күкірт пен сульфат қорының арасында және топырақ қабатының тереңінде және тұнбаларында (анаэробты аймақ) орналасқан темір сульфидімен алмасулар жүреді. Тереңде жатқан тұнбалар микробтардың қатысуымен тотықсызданғанда бөлінген күкіртті сутек су бетіне қарай жылжиды. Судағы сульфид оттегі атомдарымен реакцияға түсіп сульфатқа дейін тотығады. Сульфат автотрофтардың пайдалануына ең қолайлы қосылыс болып саналады. Күкірттің амин қышқылдарының құрамына кіретіні белгілі. Күкірт айналымы антропогендік әсерге тәуелді. Органикалық энергия тасымалдаушылар құрамында белгілі бір мөлшерде күкірт болады. Олар жану процесіне ұшырағанда диоксид түрінде бөлінеді. Күкірттің бұл түрі азот тотығы сияқты тірі организмдерді уландырады. Сонымен қатар күкірт диоксидін өсімдіктердің жер үстіндегі (жапырақ, сабақтағы) ассимиляциялык, аппараттары жақсы сіңіреді. Бұл жағдай фотосинтез процесін тежеп, өсімдіктер некроз ауруына шалдығады да, жапырақтары түгелімен түсіп қалады. Күкірт диоксиді атмосферадағы су буымен реакцияға түсіп қышқыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Химиялық элементтердiң жер қабыршағындағы салыстырмалы мөлшері
2. Жер қабыршағындағы химиялық элементтердiң табылудың формалары
3. Жер қабыршағындағы химиялық элементтердi үлестiрiлудiң ерекшелiктерi
1. Химиялық элементтердiң жер қабыршағындағы салыстырмалы мөлшері
Жер химиясы. Жер ядросы мен оның қабықтарының химиялық құрамы туралы ортақ пікір әзірше жоқ. Соңғы деректер бойынша, Жерде 285 химиялық элемент пен олардың изотоптары бар көрінеді. Академик А.Е. Ферсман Жердің химиялық компоненттері туралы қазіргі білім деңгейін былай сипаттаған:
* жақсы белгілісі 1,1%;
* жартылай белгілісі - 3,6%,
* әлі белгісізі - 95,3%.
Алғашқы цифрлар (1,1% пен 3,6%) жер қыртысының жоғарғы горизонттарына қатысты . Олардың химиялық құрамын 16 км тереңдікке дейінгі деңгейде зерттеумен америкалық геохимик Кларк Франк Уиглсуорт (1847-1931 жж.) 40 жыл бойы айналысып, оның нәтижесін алғаш рет 1889 ж. жарыққа шығарған. Оның құрметіне А.Е.Ферсман 1923 ж. жер қыртысындағы химиялық элементтердің орташа мөлшерін кларк деп атауды ұсынған. Элементтер кларкі жер қыртысы көлемінде есептеп шығарылып, салмақтық немесе көлемдік процентпен өрнектеледі.
Норвегия геохимигі В.М.Гольдшмидт 1922 ж. сейсмикалық деректерді ескере отырып, Жердің ішкі шекаралары оның затының химиялық құрамы өзгерістерімен байланысты деп пайымдаған. Бұл өзгерістер планета балқыған күйде болған кездің өзінде оның гравитациялық қабаттарға бөлінуі нәтижесінде орын алған.
Басқа көзқарасты 1939 ж. профессор В.Н.Лодочников айтқан. Ол Жер қойнауындағы материяның физикалық қасиеттерінің өзгеруі оның химиялық құрамының өзгерісімен емес, атомдардың сыртқы электрондық қабықтарының біршама қирауымен байланысты деп пайымдаған. Осыдан бірнеше жыл өткен соң В.Х.Рамсейдің есептеулері келтірілген бірқатар еңбегі жарық көреді. Бұл еңбектерде Жер қойнауындағы өте үлкен қысымның ықпалынан атомдардың бірқатар электрондарының жоғалуы, осылайша планетаның төменгі горизонттарын құрайтын силикат материал тығыздығы күрт артқан айрықша"металданған" күйде болуы мүмкін екендігі көрсетілген.
2. Жер қабыршағындағы химиялық элементтердiң табылудың формалары
Соңғы кезде техниканың дамуына байланысты жер қыртысының терең белдемдері мен жоғарғы мантияда болатын жоғары қысымға, температураға сәйкес келетін жағдайларда табиғи және синтетикалық заттарға эксперимент жасауға мүмкіндік туды. Осы жағдай, сондай-ақ жоғарғы мантия таужыныстары ксенолиттерінің табылуы біздің қыртыс астындағы мантияның құрамы мен құрылысы туралы білімімізді толықтыра түсті. Ксенолиттердің, метеориттердің және Айдан әкелінген үлгілердің құрамы мен қасиеттерін, сондай-ақ Жердің ішкі құрылысы туралы сейсмологиялық деректерді ескере отырып, Жердің жалпы химиялық құрамының моделі есептеп шығарылған.
Жердің жалпы құрамын оның жоғарғы қабығы -- жер қыртысының құрамымен салыстыру, Жерде оның ядросының әсер етуінен ауыр металдардың - темір мен никельдің үлесі күрт артатынын (тиісінше олар Жерде 35-40%, ал жер қыртысында 2,4-3,5%) көрсетті. Кестеде келтірілген элементтер негізінен химиялық қосылыстар түрінде таралған, олар сомтума күйде сирек кездеседі.
Жер ядросы қазіргі түсініктер бойынша сидеролиттің (темір-тас метеорит) құрамына жақын, яғни темір-никель құрамды болуы ықтимал. Металдарды соққылау арқылы сығу эксперименттері көрсеткендей, сыртқы ядро (Е белдемі) сұйық күйде болады, оның құрамына темір мен никельден басқа темір оксидтері кіреді, ал темір-никель қорытпасы 84-92% мөлшерінен аспайды.
4980-5120 км тереңдіктер аралығындағы өтпелі қабаттың (Ғ белдемі) құрамына күкіртті темір - троилит FeS кіреді, ол сидеролиттерге тән қосылыс.
Субъядро (G белдемі) туралы деректер өте аз. Жанама мәліметтер бойынша ол темір-никель корытпасынан тұратын қатты күйде болуы ықтимал.
Жер мантиясы көлемі мен массасы бойынша ең үлкен геосфера және құрамы өте күрделі, ол туралы геосфералардың жаралуы туралы қазіргі түсініктер негізінде тұжырым жасауға болады. Осы түсінік бойынша геосфералар Жердің бастапқы заты оның қойнауы қатты кызған кезде дифференциаңиялануға (қабаттарға жіктелуге) үшырауынан қапыптаскан. Жіктелудің бірінші кезеңінде бастапқы заттанауыр металдар - темір мен никель балқып шығып төменге батып, Жердің қазіргі ядросын қалыптастырған. Балқыған ауыр металдар бөлініп кеткеннен кейін қалған зат - пиролит қазіргі мантияны құраған.Мантия затының дифференциациялану процесі қазір де жалғасуда. Дифференциация Гутенберг қабаты мен оның астындағы Голицын қабатын да қамтитыны байқалады. Төменгі қабатта балқудың (магманың) жекелеген ошақтарының пайда болуы, олармен ең терең фокусты (тоғысты) жерсілкінулер байланысты болуы мүмкін.
Жер қыртысы қазіргі түсініктер бойынша заттың дифференциациялану нәтижесі болып табылады. Ол қыртыс горизонттарына тән термодинамикалық жағдайларда жаралған элементтер қосылыстарынан тұрады. Бұл химиялық қосылыстар минералдар деп аталып, олар өз кезегінде таужыныстар құрамына кіреді.
Жердің ішкі қойнауқаттары мен сыртқы қабықтарының химиялық құрамы туралы салыстырмалы деректер төмендегі кестеде көрсетілген.
3. Жер қабыршағындағы химиялық элементтердi үлестiрiлудiң ерекшелiктерi
Жердегі хим. элементтер 4 топқа бөлінеді:
1. Сидерофильдер [темірге жақындар (Fe, Nі, Co, т.б.)], көбінесе, орталық ядрода орналасқан;
2. Халькофильдер [күкіртке жақындар (Cu, Zn, Sb, т.б.)] оксидті және сульфидті қабатта кездеседі;
3. Литофильдер [тас құраушылар (Sі, Mg, Ca, Ba, т.б.)] -- силикатты қабатта;
4. Атмофильдер [ауа құраушылар (Не, Ar, Ne, т.б.)] ауа қабатында жиналады.
Ауа қабатында элементтер газ немесе жеке элемент түрінде кездеседі. Атомның газ түрінде болуы оның кеңістікте еркін таралуын немесе су мен тас қабаттардағы атомдармен жылдам алмасуын жеңілдетеді. Геохимиялық процестер, көбінесе, тропосфера қабатында өтеді. Су қабатында элементтер ерітінді түрінде, ал Жер қыртысында -- минерал, молекула, атом, ерітінді, бу түрінде кездеседі. Геохимия, физика, геология, минерология ғылымдарының әдістеріне сүйенеді. Геохимияның магмалық жыныстар геохимиясы (петрохимия), гидротермальдік процестер геохимиясы, изотоптар геохимиясы, биогеохимия, шөгінді жыныстар геохимиясы, гидрохимия, гидрогеохимиясы, сондай-ақ, метаморфтық процестер геохимиясы, мұхит геохимиясы, мұнай геохимиясы, кен байлықтарын іздеудің геохимиясы әдістері сияқты бөлімдері дамып келеді. Аймақтық геохимиялық зерттеулер Қазақстанның көптеген кендерінің түзілу заңдылықтарын ашуға мүмкіндік берді. Табиғи шикізатты кешенді пайдалану қажеттігіне байланысты кентастағы қоспа элементтердің таралу ерекшеліктерін және қандай күйде кездесетінін зерттеу кеңінен дамыды. Қорғасын-мырыш кендеріндегі талийдің, индийдің,фтордың, т.б. серіктес элементтердің Геохимиясы жөніндегі алғашқы зерттеулер Қазақстанның кен байлықтарын жете білудегі жаңа бағыттың бастамасы болды. Сирек және шашыранды элементтерді зерттеу нәтижесінде көптеген кендердің кешенді екендігі анықталды. Түсті металдарды іздеуге байланысты шашыраудың бастапқы ореолдары бойынша іздеудің геохим. тәсілдері кеңінен дамыды. Түсті металдардың көптеген кендеріндегі бастапқы геохим. ореолдардың түзілу ерекшеліктері айқындалды.
СРМП № 5-6. Тірі зат
1. Тірі заттың құрамы
2. Микроэлементтер
3. Химиялық элементтердiң биологиялық айналымы
4. Ағзалардағы химиялық элементтердiң концентрацисының табиғи вариациялары
1. Тірі заттың құрамы
Өсімдіктер, жануарлар және ұсақ ағзалар жасушаларының йод химиялық құрамы ұқсас. Тірі ағзалар жасушаларының құрамына өлі табиғатта кездесетін 70-ке жуық химиялық элементтер кіреді. Бұл тірі және өлі табиғаттың ортақ екенін дәлелдейді. Жасушалардағы элементтер мөлшерінің қатынасы әр түрлі, сондықтан элементтерді бірнеше топтарға бөледі. Макроэлементтерден: оттегі, көміртегі, сутегі және азоттан біріші топ түзіледі. Кейде оларды органогендер деп атайды. Олардың жасушалардағы массасы шамамен 98% және барлық ағза заттардың негізін құрайды.
Екінші топ элементтері - күкірт және фосфор биологиялық полимерлер - нәруыз және нуклеин қышқылдарының құрамына енеді (микроэлементтер). Осы топқа натрий, калий, кальций, магний, темір жәнехлор да кіреді. Бұл элементтер жасушада маңызды қызмет атқарады. Мәселен, натрий, калий және хлор жүйкелер жасушаларының ақсондары бойынша жүйке серпіндерінің (импульс) өтуін қамтамасыз етеді, сондай-ақ әр түрлі заттардың жасуша жарғақшалары арқылы етуіне себепші болады. Кальций жануарлар мен адам қанының ұюына қатысады, сүйек ұлпасының құрамына енеді. Темір эритроциттер гемоглобинінің құрамына еніп, өкпеден ағзаның әрбір жасушасына оттегін тасымалдайды. Темір өкпеден ағзалардын, әрбір жасушаларына оттегін тасымалдауды қамтамасыз етіп, эритроциттер құрамына енеді. Магний болса, ол да жануарлардың, сондай-ақ өсімдіктердің жасушаларының құрамына кіреді. Ол фотосинтезді қамтамасыз етіп, жасыл өсімдіктердің хлорофилл молекуласының орталық атомыболып есептеледі.
Ал жануарлар жасушаларында магний ферменттер құрамына кіреді.
Көптеген макроэлементтпер әдетте жасушаларда иондар (оң зарядталған катиондар немесе теріс зарядталған аниондар) түрінде болады. Адам ағзасындағы калий, натрий, кальций және магний иондары концентрациясының қатысы жүрек әрекетінің ырғағына, бүйректің су бөліп шығару жылдамдығына, қанның ұйығыштық деңгейіне, сүйек ұлпасының пәрмені мен өсуіне ыкпал етеді.
Қалған элементтердің барлығы: мыс, мырыш, фтор, никель, селен, молибден, кобальт, т. б. үшінші топты құрайды. Олардың жасушадағы мөлшері ете мардымсыз (0,02%), сондықтан оларды ультрамикроэлементтер дейді. Мөлшері аз болғанмен олар ағзада маңызды қызмет атқарады. Йод - қалканша без гормоны тироксиннің негізгі құрамдас бөлігі. Мырыш инсулин гормоны молекуласының құрамына енеді. Кобальт - В12) витамині молекуласындағы орталық атом. Бром жүйке жасушаларының қызмет атқаруы үшін қажет. Мыс кейбір ферменттер мен тасымалдағыш жасушалар молекулаларының кұрамына енеді, сондай-ақ шаянтектестердің және ұлулардың тынысалу пигменттерінде болады. Фтор тіс кіреукесі және т. б. құрамына кіреді.
Топырақтағы, тағамдағы микроэлементтердің тапшылығы немесе молшылығынан ағзалардың физиологиялық қызметі өзгереді (ауру, көндігу немесе өлу). Мысалы, кобальттың топырақта (сондай-ақ жайылым өсімдіктерінде) жөне жергілікті мал азығында тапшылығынан қойлар мен мүйізді ірі мал қаназдың ауруына ұшырайды.
2. Микроэлементтер
Микроэлементтер - топырақта, тау жыныстарында, қазба көмірлерде, табиғи және минералды суларда, организмдерде (аз мөлшерде 0,01 - 0,1% не одан төмен) кездесетін химиялық элементтер. Микроэлементтерге Al, Fe, Cu, Mn, Zn, Mo, Co, І, т.б. жатады. Олар бірқатар ферменттердің, витаминдердің, гормондардың, тыныс алу пигменттерінің құрамына кіреді. Академик В.Вернадский Микроэлементтердің биосферадағы таралуының бірнеше заңдылықтары бар екенін зерттеді. 30-дан астам Микроэлементтер адам, жануар және өсімдік тіршілігіне өте қажет. Микроэлементтердің артық не кем болуы организмдегі зат алмасу процесін бұзады.
Микроэлементтер денеде өте аз мөлшерде (103-105 пайыз) кездеседі. Оларға темір, мыс, кобальт, марганец, мырыш, йод, бром, фтор, никель жатады. Ультраэлементтердің (алтын, күміс, селен, радиоактивті элементтер) денеде нышаны ғана болады (106 пайыз және одан да аз).
Микроэлементтер организмнің өсіп даму процесін реттеуде, оның түрлі дерттерге төзімділігін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Дегенмен, әр микроэлемент белгілі бір қызмет атқарады.
Темір -- гемоглобиннің, миоглобиннің, тотығу-тотықсыздандыру ферменттері -- пероксидаза, каталаза мен биологиялық тотығу процесін жүрізетін цитохромдық ферменттер құрамы на енеді. Денеде темір бауырда, көк бауырда, ішектің кілегейлі қабығында ферритин (темірдің гидрат тотығы мен белоктардың қосылысы) түрінде кездеседі. Организмде темір гемосидерин (темірлі пигмент, гемоглобиннің ыдырау өнімі) түрінде де кездеседі. Темірдің бір бөлігі плазма белоктарымен сидерофилин атты қосылыс түзеді. Осы қосылыс түрінде темір организмде тасымалданады. Организмде темір жетіспесе эритроциттердің түзілуі бұзылып, қан азаяды (анемия).
Мыс -- гемокупреин түрінде эритроциттер құрамында болады. Ол кейбір тотығу-тотықсыздаңдыру ферменттерінің құрамына ене оты-рып, ұлпалық тыныс процестеріңде маңызды рөл атқарады. Мыс қан түзу процесін жақсартады, меланин пигментін түзу үшін қажет. Ол цитохромоксидаза ферментінің белсенділігін күшейтіп, гипофиздің алдыңғы бөлігінің гормондары мен А, В, С, Е, РР дәрмендәрілерінің әсерін жандандырып, өсіп-өну процесін күшейтеді.
Кобальт -- В12 дәрмендәрісінің құрама бөлігі болғандықтан қан түзу процесінде маңызды қызмет атқарады. Ол организмдегі ферменттік процестерге, зат алмасу қарқынына, өсу, даму процестеріне жағымды әсер етеді, жүректің, ас қорыту ағзаларының, нерв жүйесінің, ішкі секреция бездерінің, сүйек кемітінің қызметін жақсартады. Орга-низмде ұйқы безінде, бауырда, бұл шық еттерде жинақталады.
Марганец -- дененің барлық мүшелері мен ұлпа ларының құрамында кездеседі, бірақ сүйекте, бауырда, бүйректе, ұйқы безінде, гипо-физде көбірек жинақталады. Ол белоктарды ыдырататын ферменттердің құрамы на енеді, кейбір тотығу-тотықсыздандыру ферменттерінің белсеңділігін арпырады, белоктың, көмірсулардың, маидың алмасуын жандандырады. Марганец организмнің өсіп-дамуына, қанның түзілуіне, сүйектің жетілуіне жағымды ықпал етеді.
Мырыш -- барлық ұлпа ларда кездеседі, карбоанщдраза ферментінің, инсулин гормонының құрамына енеді, мырыш тұздары гипофиз, ұйқы безі және жыныс бездері гормондарының белсенділігін арттырып, белоктар мен көмірсулар алмасуын жандандырады.
Йод -- қалқанша безі гормойдарының құрамы на енеді, зат алмасу процесін жандандырып, өсу процесін күшейтеді.
Бром -- гипофиз гормондарының құрамы нда кездеседі, үлкен ми жарты шарлары жасушаларындағы қозу және тежелу процестерінің туындауын реттейді.
Фтор -- сүйек пен тіс кіреукесінің құрамы на енеді. Ол көптеген ферменттердің әрекетін әлсіретіп, зат алмасу процесін баяулатады, қан құрамындағы кальций мен фосфордың ара қатынасына әсер етіп, сүйектің қатаюын шапшандатады. Фтор жетіспесе тіс кіреукесі бұзылады .
Никель -- кейбір ферменттердің белсенділігін күшейтіп, ашу процесін жандандырады, организмде оның мөлшері шамадан артық болса, онда
никель көздің қасаң қабағына жинақталып, организм көру қабілетінен айырылады.
Организмде кейбір элементтердің нышаны ғана болады, сондық-тан олардың биологиялық мәні әлі толық зерттелмеген. Бұл элемент-тердің (мышьяк, радий, торий, уран және оның ыдырау өнімдері) зат алмасу процесіне ықпалы болатыны байқалған.
3. Химиялық элементтердiң биологиялық айналымы
Күкірт айналымы. Бұл.цикл суды, топырақты және атмосфераны қамтиды. Күкірттің негізгі қоры - топырақта және тұнбаларда. Салыстырмалы түрде ауадағы күкірттің мөлшері көп емес. Күкірт айналымының негізгі буынына аэробты тотығу процесі, яғни, сульфидтің (немесе күкіртті сутектің) сульфатқа және анаэробты тотықсыздану процесі, керісінше сульфаттың сульфидке дейін өзгеруі жатады. Бұл реакциялар белгілі бактериялар тобының қатысуымен өтеді. Тотығу-тотықсыздану процестерінің арқасында топырақтың аэробты аймағындағы күкірт пен сульфат қорының арасында және топырақ қабатының тереңінде және тұнбаларында (анаэробты аймақ) орналасқан темір сульфидімен алмасулар жүреді. Тереңде жатқан тұнбалар микробтардың қатысуымен тотықсызданғанда бөлінген күкіртті сутек су бетіне қарай жылжиды. Судағы сульфид оттегі атомдарымен реакцияға түсіп сульфатқа дейін тотығады. Сульфат автотрофтардың пайдалануына ең қолайлы қосылыс болып саналады. Күкірттің амин қышқылдарының құрамына кіретіні белгілі. Күкірт айналымы антропогендік әсерге тәуелді. Органикалық энергия тасымалдаушылар құрамында белгілі бір мөлшерде күкірт болады. Олар жану процесіне ұшырағанда диоксид түрінде бөлінеді. Күкірттің бұл түрі азот тотығы сияқты тірі организмдерді уландырады. Сонымен қатар күкірт диоксидін өсімдіктердің жер үстіндегі (жапырақ, сабақтағы) ассимиляциялык, аппараттары жақсы сіңіреді. Бұл жағдай фотосинтез процесін тежеп, өсімдіктер некроз ауруына шалдығады да, жапырақтары түгелімен түсіп қалады. Күкірт диоксиді атмосферадағы су буымен реакцияға түсіп қышқыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz