Ақыл-ой тәрбиесінің мазмұны және оның қасиеттері
КІРІСПЕ 1
I АҚЫЛ.ОЙ ТӘРБИЕСІНІҢ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАСИЕТТЕРІ
2
1.1 Ақыл.ой тәрбиесінің мазмұны 2
1.2 Ақыл.ой тәрбиесінің мақсаты мен міндеттері 4
1.3 Ақыл.ой тәрбиесінің негізгі әдістері мен құралдары, ерекшеліктері
6
II АДАМ БОЙЫНДА АҚЫЛ.ОЙ ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ДАМЫТУ
9
2.1 Мектепке дейінгі балаларда ақыл.ой тәрбиесін қалыптастыру 9
2.2 Оқушының ақыл.ой тәрбиесін қалыптастыру ерекшеліктері 12
2.3 Адам бойындағы ақыл.ой мәселесінің зерттелуі 17
III АҚЫЛ.ОЙ ТӘРБИЕСІН ДАМЫТУДЫҢ ХАЛЫҚТЫҚ ЖҮЙЕСІ 24
3.1 Қазақ жерінде ақыл.ой тәрбиесінің дамуы 24
3.2 Ақыл.ой тәрбиесі туралы Абайдың зерттеулері 29
ҚОРЫТЫНДЫ 32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 33
I АҚЫЛ.ОЙ ТӘРБИЕСІНІҢ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАСИЕТТЕРІ
2
1.1 Ақыл.ой тәрбиесінің мазмұны 2
1.2 Ақыл.ой тәрбиесінің мақсаты мен міндеттері 4
1.3 Ақыл.ой тәрбиесінің негізгі әдістері мен құралдары, ерекшеліктері
6
II АДАМ БОЙЫНДА АҚЫЛ.ОЙ ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ДАМЫТУ
9
2.1 Мектепке дейінгі балаларда ақыл.ой тәрбиесін қалыптастыру 9
2.2 Оқушының ақыл.ой тәрбиесін қалыптастыру ерекшеліктері 12
2.3 Адам бойындағы ақыл.ой мәселесінің зерттелуі 17
III АҚЫЛ.ОЙ ТӘРБИЕСІН ДАМЫТУДЫҢ ХАЛЫҚТЫҚ ЖҮЙЕСІ 24
3.1 Қазақ жерінде ақыл.ой тәрбиесінің дамуы 24
3.2 Ақыл.ой тәрбиесі туралы Абайдың зерттеулері 29
ҚОРЫТЫНДЫ 32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 33
Қазіргі Қазақстан мектептеріне білім беру және тәрбиелеу теориясы жөнінде бағыт нұсқаушы материалдармен қатар өткен мұраларға абарынша мұқият қарап, бүгінгі күн талабына сай талдап, оның ішінен пайдалы ілімдерін ала білу ұлттық педагогика үшін аса қажет шарттардың бірі. Бүгінгі таңда республикамыздың білім беру жүйесі ақыл-ой тәрбиесі мәселесіне жете көңіл бөліп, педагогикалық-психологиялық зерттеулер арқылы жас ерекшелігіне байланысты ақыл-ойдың қалыптасуы мен дамуына жол салуда.
Ақыл-ой тәрбиесі әр заманда жастарға білім берудің негізгі құралы болып келді. Білім алуға және ғылымға ұмтылыс халық санасының тереңінен әрдайым орын алды. Халық табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтар бейнеленген ғылымның деректерін, түсініктерін және заңдарын мақсатты игерудің нәтижесі деп білді. Тек ақылды адам ғана терең білімдерді меңгере алатынын түсінді. Білімнің мәнін "Ақылдан қымбат байлық жоқ", "Ақылды сатып ала алмайсың", "Ақыл - тозбас киім, білім - сарқылмас бұлақ" деген халықтың даналық сөздерінен-ақ байқауға болады.
Орнымен, жүйелі түрде, уақытында пайдаланылған халықтық педагогикалық ескерткіштер үлкен білімділік және тәрбиелік тиімділікке ие екендігін қазіргі оқыту тәжірибесі көрсетуде.
Халықтық білімдердің көп қорлылығы, олардың ақыл-ой тәрбиесі мазмұнындағы орны мәселелерінің тиісті оқу пәндерінде ашып көрсетілуі болашақ мамандар, тәрбиешілер мен ата-аналарды теориялық және практикалық білімдермен қаруландыруға көмегін тигізері сөзсіз.
"Мәдени мұра" бағдарламасы осыған айғақ. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында :"Мәдени мұра" бағдарламасын іске асыруды жалғастыра беру, сөйтіп өткенді пайымдау арқылы қазіргі заман мәдениетін жан-жақты дамыту қажет екендігін айтқан болатын.
"Ақыл-ой тәрбиесін қалыптастырудың" күрделілігі сонда, ол тек қана педагогиканы ғана қамтып қоймай, психологияны, басқа жаратылыстану, логика ғылымдарының қатыстылығымен сипатталады.
Әрине, "Ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыру" туралы жан-жақты білу мақсатындағы ізденісімізде қазақ халқының ірі тұлғалары Әл-Фараби, М.Қашғари, А.Құнанбаев сияқты ғұламалардың қосқан үлестерімен де толықтырдық. Себебі, дәл осы ірі ғалым-ойшылдардың мұралары ұлттық тәрбие беруде сіңірген еңбектерінің зор екендігін дәлелдей алады. Әсіресе, А.Құнанбаевтың педагогикалық мұраларының ықпалымен қазақ халқында тәуелсіздік үшін күресушілердің жаңа легі: М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Әуезов т.б. көші басталды.
Ақыл-ой тәрбиесі әр заманда жастарға білім берудің негізгі құралы болып келді. Білім алуға және ғылымға ұмтылыс халық санасының тереңінен әрдайым орын алды. Халық табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтар бейнеленген ғылымның деректерін, түсініктерін және заңдарын мақсатты игерудің нәтижесі деп білді. Тек ақылды адам ғана терең білімдерді меңгере алатынын түсінді. Білімнің мәнін "Ақылдан қымбат байлық жоқ", "Ақылды сатып ала алмайсың", "Ақыл - тозбас киім, білім - сарқылмас бұлақ" деген халықтың даналық сөздерінен-ақ байқауға болады.
Орнымен, жүйелі түрде, уақытында пайдаланылған халықтық педагогикалық ескерткіштер үлкен білімділік және тәрбиелік тиімділікке ие екендігін қазіргі оқыту тәжірибесі көрсетуде.
Халықтық білімдердің көп қорлылығы, олардың ақыл-ой тәрбиесі мазмұнындағы орны мәселелерінің тиісті оқу пәндерінде ашып көрсетілуі болашақ мамандар, тәрбиешілер мен ата-аналарды теориялық және практикалық білімдермен қаруландыруға көмегін тигізері сөзсіз.
"Мәдени мұра" бағдарламасы осыған айғақ. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында :"Мәдени мұра" бағдарламасын іске асыруды жалғастыра беру, сөйтіп өткенді пайымдау арқылы қазіргі заман мәдениетін жан-жақты дамыту қажет екендігін айтқан болатын.
"Ақыл-ой тәрбиесін қалыптастырудың" күрделілігі сонда, ол тек қана педагогиканы ғана қамтып қоймай, психологияны, басқа жаратылыстану, логика ғылымдарының қатыстылығымен сипатталады.
Әрине, "Ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыру" туралы жан-жақты білу мақсатындағы ізденісімізде қазақ халқының ірі тұлғалары Әл-Фараби, М.Қашғари, А.Құнанбаев сияқты ғұламалардың қосқан үлестерімен де толықтырдық. Себебі, дәл осы ірі ғалым-ойшылдардың мұралары ұлттық тәрбие беруде сіңірген еңбектерінің зор екендігін дәлелдей алады. Әсіресе, А.Құнанбаевтың педагогикалық мұраларының ықпалымен қазақ халқында тәуелсіздік үшін күресушілердің жаңа легі: М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Әуезов т.б. көші басталды.
1 Орынғалиева Ш. Ақыл-ой тәрбиесі // Қазақстан мектебі. – 2007. - №10. – 68 б.
2 Мұқанов М.М. Ақыл-ой өрісі. – Алматы: Қазақстан, 1980. – 172 б.
3 Смирнов А.А. Психология личности. – М.: Изд-во Моск. ун-та, 1988. – 188с.
4 Богоявленский Д.Н. Формирование приемов умственной работы учащихся как путь развития мышления и активизации учения // Вопросы психологии. – 1962. – №4. –162с.
5 Артемова Л. В. Театрализованные игры дошкольника − М.: Изд-во «ВАКО», 1991. – 127 с.
6 БуреР.С.Воспитание и труд− М.: Изд-воМОЗАИКА-СИНТЕЗ, 2011. – 134 с.
7 ПоповаТ.Н., ЕденбаеваЗ.Д. Мектепке дейінгі жалпы білім беру бағдарламасы: Балабақшаның 5 жастағы ересектер тобына арналған // Психофизиология. – Алматы: Алматыкітап, 2011. – 224 б.
8 Жанатбекова Н.Ж. Қазақ ақын-жыраулар мұрасындағы жас кезеңдеріне қатысты тәлім-тәрбиелік ой-пікірлер // канд. дисс. – Шымкент, 2007. – 142 б.
9 Нысанбаев Ә. Н. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы:10 том. - Алматы: Таймас, 2006.- 479 б.
2 Мұқанов М.М. Ақыл-ой өрісі. – Алматы: Қазақстан, 1980. – 172 б.
3 Смирнов А.А. Психология личности. – М.: Изд-во Моск. ун-та, 1988. – 188с.
4 Богоявленский Д.Н. Формирование приемов умственной работы учащихся как путь развития мышления и активизации учения // Вопросы психологии. – 1962. – №4. –162с.
5 Артемова Л. В. Театрализованные игры дошкольника − М.: Изд-во «ВАКО», 1991. – 127 с.
6 БуреР.С.Воспитание и труд− М.: Изд-воМОЗАИКА-СИНТЕЗ, 2011. – 134 с.
7 ПоповаТ.Н., ЕденбаеваЗ.Д. Мектепке дейінгі жалпы білім беру бағдарламасы: Балабақшаның 5 жастағы ересектер тобына арналған // Психофизиология. – Алматы: Алматыкітап, 2011. – 224 б.
8 Жанатбекова Н.Ж. Қазақ ақын-жыраулар мұрасындағы жас кезеңдеріне қатысты тәлім-тәрбиелік ой-пікірлер // канд. дисс. – Шымкент, 2007. – 142 б.
9 Нысанбаев Ә. Н. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы:10 том. - Алматы: Таймас, 2006.- 479 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1
I
АҚЫЛ-ОЙ ТӘРБИЕСІНІҢ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАСИЕТТЕРІ
2
1.1
Ақыл-ой тәрбиесінің мазмұны
2
1.2
Ақыл-ой тәрбиесінің мақсаты мен міндеттері
4
1.3
Ақыл-ой тәрбиесінің негізгі әдістері мен құралдары, ерекшеліктері
6
II
АДАМ БОЙЫНДА АҚЫЛ-ОЙ ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ДАМЫТУ
9
2.1
Мектепке дейінгі балаларда ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыру
9
2.2
Оқушының ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыру ерекшеліктері
12
2.3
Адам бойындағы ақыл-ой мәселесінің зерттелуі
17
III
АҚЫЛ-ОЙ ТӘРБИЕСІН ДАМЫТУДЫҢ ХАЛЫҚТЫҚ ЖҮЙЕСІ
24
3.1
Қазақ жерінде ақыл-ой тәрбиесінің дамуы
24
3.2
Ақыл-ой тәрбиесі туралы Абайдың зерттеулері
29
ҚОРЫТЫНДЫ
32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
33
КІРІСПЕ
Қазіргі Қазақстан мектептеріне білім беру және тәрбиелеу теориясы жөнінде бағыт нұсқаушы материалдармен қатар өткен мұраларға абарынша мұқият қарап, бүгінгі күн талабына сай талдап, оның ішінен пайдалы ілімдерін ала білу ұлттық педагогика үшін аса қажет шарттардың бірі. Бүгінгі таңда республикамыздың білім беру жүйесі ақыл-ой тәрбиесі мәселесіне жете көңіл бөліп, педагогикалық-психологиялық зерттеулер арқылы жас ерекшелігіне байланысты ақыл-ойдың қалыптасуы мен дамуына жол салуда.
Ақыл-ой тәрбиесі әр заманда жастарға білім берудің негізгі құралы болып келді. Білім алуға және ғылымға ұмтылыс халық санасының тереңінен әрдайым орын алды. Халық табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтар бейнеленген ғылымның деректерін, түсініктерін және заңдарын мақсатты игерудің нәтижесі деп білді. Тек ақылды адам ғана терең білімдерді меңгере алатынын түсінді. Білімнің мәнін "Ақылдан қымбат байлық жоқ", "Ақылды сатып ала алмайсың", "Ақыл - тозбас киім, білім - сарқылмас бұлақ" деген халықтың даналық сөздерінен-ақ байқауға болады.
Орнымен, жүйелі түрде, уақытында пайдаланылған халықтық педагогикалық ескерткіштер үлкен білімділік және тәрбиелік тиімділікке ие екендігін қазіргі оқыту тәжірибесі көрсетуде.
Халықтық білімдердің көп қорлылығы, олардың ақыл-ой тәрбиесі мазмұнындағы орны мәселелерінің тиісті оқу пәндерінде ашып көрсетілуі болашақ мамандар, тәрбиешілер мен ата-аналарды теориялық және практикалық білімдермен қаруландыруға көмегін тигізері сөзсіз.
"Мәдени мұра" бағдарламасы осыған айғақ. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында :"Мәдени мұра" бағдарламасын іске асыруды жалғастыра беру, сөйтіп өткенді пайымдау арқылы қазіргі заман мәдениетін жан-жақты дамыту қажет екендігін айтқан болатын.
"Ақыл-ой тәрбиесін қалыптастырудың" күрделілігі сонда, ол тек қана педагогиканы ғана қамтып қоймай, психологияны, басқа жаратылыстану, логика ғылымдарының қатыстылығымен сипатталады.
Әрине, "Ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыру" туралы жан-жақты білу мақсатындағы ізденісімізде қазақ халқының ірі тұлғалары Әл-Фараби, М.Қашғари, А.Құнанбаев сияқты ғұламалардың қосқан үлестерімен де толықтырдық. Себебі, дәл осы ірі ғалым-ойшылдардың мұралары ұлттық тәрбие беруде сіңірген еңбектерінің зор екендігін дәлелдей алады. Әсіресе, А.Құнанбаевтың педагогикалық мұраларының ықпалымен қазақ халқында тәуелсіздік үшін күресушілердің жаңа легі: М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Әуезов т.б. көші басталды.
I АҚЫЛ-ОЙ ТӘРБИЕСІНІҢ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАСИЕТТЕРІ
1.1 Ақыл-ой тәрбиесінің мазмұны
Ақыл-ой тәрбиесі - адамның таным қабілетін дамытып, білім қорын игеруіне жол ашатын тәлім-тәрбиенің негізгі бір саласы. Ақыл-ой тәрбиесі арқылы оқушылардың оқып білім алуына іс-әрекетін бағыттау - сана-сезімінің дамуына, ғылыми негіздерін меңгеруіне бағыт-бағдар бере отырьш жеке тұлғаны қоғамның өркениетті даму бағытына сай жан-жақты тәрбиелеудің құрамды бөліктерінің бірі.
Ойлау құрылымының механизмін түсіну үшін ақыл-ой қызметінің репродуктивті және продуктивті бөліктері қатынастарының қағидасы ерекше маңызды. "Ойлау - шындықты танудың қорытындыланған және жанама түрдегі үрдісі, бірақ оның диалектикалық, қарама-қайшылықтық бірлігінде продуктивті және репродуктивті бөліктері тұтасып кеткен" деп көрсетеді З.Калмыкова.
Н.Менчинская өз еңбегінде "Жақсы дағдыланған және нық бекітілген тәсілдерді қалыптастыру оқушылардың ақыл-ой дамуына елеулі әсер береді" деп, оның дамытушылық функциясының жоғарылауын, оқыту тәсілдерінің рөлін анықтайды.
Ақыл-ой қызметінің тәсілі - ол белгілі бір топтағы мәселелерді шешуүшін ұйымдастырылған қисынды операция немесе операциялар жиынтығы.
Абстрактылы ойлау елеулі емес екінші дәрежелі белгілерден аулақтануға, жалпы және елеулілерін бөліп алуға, сөйтіп, осы негізде абстрактылы ұғымдарды тұжырымдауға адамның іскерлігін көздеуде өз маңыздылығымен ерекшеленеді. Абстрактылы ойлауға қабілеттілік, сөз жоқ, оқушылардың жасына байланысты. Алайда, абстрактылы ойлаудың дамуы мектеп жасында мейлінше интенсивті етеді. Жүйелі оқыту оның дамуын жеңілдетіп тездетеді. Осы қабілеттіліктердің көріну уақыты оқытудың мазмұны мен сабақ беру әдістеріне байланысты болып келеді. Сондай-ақ негізгі ой әрекеттері мен операцияларды игеру ісінде арнаулы машықтануды керек етеді. Талдай, жинақтай білу және пәндер мен құбылыстарды жіктей алу, шешімдер қабылдауды, қорытындылар шығаруды, баға беруді, ұғымға келтіруді, құбылыстың немесе пәннің белгілі бір қажеттілікпен анықталуын қажетсінеді.
Тасымалдауға қабілеттілік те ақыл-ойдың дамуыңда өте маңызды болып табылады. Тасымалдау немесе генерализациялау ғылымы ақпарат қауырт есіп отырған қазіргі кезде ерекше маңызға ие, себебі, жаңа білімдерді неғұрлым тез де үнемді игеру үшін негізгі құрал бола алады.
Құбылыстардың түпкі нәтижелерін немесе келіп жетуін алдын ала көре білу қабілеті, ой мен қорытынды шығару негізінде, ең алдымен, табиғат пен ғылымдағы заңдылықтардың рөлі мен маңызы туралы жалпы ұғымдарды игеруге негізделеді, әрі бақылау, талдау, салыстыру, құбылыстар арасындағы ерекшеліктерді табу, ұқсастықтарына қарай ой қорытындыларын жасауды, сондай-ақ индуктивтік және дедуктивтік ойлау әдістерін игере білуді қамтиды.
Индуктивті ойлау жеке пәндер немесе құбылыстар туралы білімдер негізінде оқытылатын барлық пәндер мен құбылыстар туралы жалпы қорытындыға келе білуді көздесе, дедуктивтік ойлау бұрын белгіленген жалпы ережені, жеке деректерді немесе құбылыстарды зерттеп, үйрене білуге қолдануды міндеттейді.
Интеллектуалдық әрекетке адам қабілеттерін дамыту ой еңбегінің мәдениетін игерумен де мейлінше тығыз байланысты. Ой еңбегі мәдениетінің ұғымына, әдетте, ой жұмысының режимін тиімді ұйымдастыра білу туралы ұғым, белгілі бір жүйе жасап алу, ұқыпты жұмыс істеу қабілеті жатады.
Ой жұмысының нәтижелілігі жұмыста адам белгілі бір жүйені ұсынатын болса едәуір артады, бұл әрекет жасаудың белгілі бір дәйектілігін таңдап алудан, жұмыс орнының белгілі бір ұйымдастырылуынан, осы материалдарды және оқу құралдарын, т.б. орналастыру жүйесімен жазба жұмыстарды жазып алуды жүргізу жүйесінен көрінеді. Нақ осы ой еңбегінің мәдениеті интеллектуалдық қызметпен ұзақ шұғылдана білуге жол ашады.
Дербес танымдық қызметке қабілетті дамытуда ақыл-ой дамуы міндетінен саналады. Дербес танымдық қызметке қабілеттілік жалпы мәдени ой-өрісін ұлғайтып, өздігінен білім алу және адамды жан-жақты дамыту үшін де керек. Дербес танымдық қызмет ақыл-ой дамуының жеткілікті дәрежесін дербес жұмыс істеу іскерліктері мен дағдыларын игеруді, сондай-ақ белгілі бір мотивтердің болуын көздейді. Дербес жұмыс істеу іскерліктері мен дағдылары ой еңбегінің мәдениетімен де байланысты, өйткені бұл жұмыстың нәтижелі болуы үшін оны тиімді ойластырып ұйымдастыру керек болады.
Дербес жұмыс істеудің іскерлігі мен дағдыларының өзін алатын болсақ, ең алдымен, қандай салада болса да білімді игеру үшін қажетті бірқатар жалпы қасиеттерді қалыптастыру көзделеді. Бұлардың қатарына мұқият жұмыс істей білу, қиыншылықтарды жеңудегі табандылық, дамыған ес және оның түрлі формаларын қисынды қимылға келтіру, көру формаларын пайдалану, кітаппен жұмыс істеу, байқау және жүргізе білу, ой әрекеттерінің бірқатар тиімді тәсілдерін игеру, өзін бақылай білу жатады.
Дербес танымдық қызметке қабілеттілікті қалыптастыру үшін қажетті жалпы қасиеттер, ең алдымен, оқу-тәрбие ықпалдарының барлық кешені арқылы жасалады. Ой еңбегінің мәдениеті мен дербес жұмыс істей білу іскерлігін игеруге байланысты қасиеттер жеке тұлғаның дербес нәтижелі жұмыс істеу үшін қажетті алғышарттар болып табылады.
Алайда, дербес жұмыс оқушыларға берген материалдардың, олардың мақсат пен міндеттері, оның тәжірибелік маңызы айқын болғаңда және тапсырманы орындауда дербес жұмыс істеу әдістерін меңгергеңде ғана оқушылардың ақыл-ой белсеңділігі туады.
Ақыл-ой қабілеттерін дамыту тұрғысынан алғанда, дербес жұмыс оқушының алдына мәселе қойылып, мәселелік жағдаят жасалғанда анағұрлым тиімді бола түседі. Мәселелік жағдаяттар тек күрделі де елеулі міндеттер мен мәселелердің айналасында жасалып қана қоймайды, қандай да болсын танымдық міңдеттерді шешуге барудың өзі де өзекті бола алады.
Оқушыларды білім, іскерлік және дағдылар жүйесімен қаруландырудың мақсат көздеген үрдісі ретінде ақыл-ой жетекші рөл атқарады. Оқыту жеке тұлғаның ақыл-ойының дамуында жетекші болып саналады. Себебі, интеллектуалдылық және белсенді танымдық қызмет үшін керекті ақыл-ойдың бірде-бір бағалы қасиеті жүйеге келтірілген білімдердің қорынсыз дами алмайды.
Даму, ең алдымен, білімдерді меңгергеңде оқушы жасайтын ой операциялары мен әрекеттердің сипаты арқылы анықталады [1, 55-57 бб].
1.2 Ақыл-ой тәрбиесінің мақсаты мен міндеттері
Ақыл-ой тәрбиесі - балалардың ойлау қабілетін дамыту, интеллектуалдық ақыл-ой санасын, дүниеге ғылыми көзқарасын жетілдіру, ой еңбегі мәдениетін қалыптастыруға бағытталған іс-әрекет. Ақыл-ой тәрбиесі жеке тұлғаны қоғамның өркениетті даму бағытына сай жан-жақты тәрбиелеудің құрамды бөліктерінің бірі. Ол білім жүйесін меңгеруге, оқушылардың рухани күшінің дамуына ықпал жасайды. Ақыл-ой тәрбиесінің басты міндеттері: оқушыларды табиғат, қоғам, адам жайындағы ғылым негіздерімен қаруландыру; қоршаған ақиқат дүниеге ғылыми көзқарасын, сенімін қалыптастыру; балалардың ойлау қабілетін (абстрактылы ойлау, ойлау операциялары - талдау, синтездеу, салыстыру, жинақтау, топтау, негізгісін ажырату, жіктеу т.б.), таным іс-әрекетін (іскерлік, дағды, бақылау, жазу т.б.) дамыту. Ол ой еңбегі мәдениетін меңгеруге, интелектуалдық іс-әрекетпен ұзақ шұғылдана білуге, оқушыларды дербес жұмыс істеуге дағдыландырады. Ақыл-ой тәрбиесі шәкірттердің ерекшеліктеріне қарай дидактикалық талаптар (саналылық, белсенділік, өздігінен жұмыс істеуге үйрену, ұғыну т.б.) қояды. Бұл талаптар оқу жоспары, бағдарламалар, оқулықтар арқылы іске асады.
Ақыл-ой тәрбиесінің мақсаты - балалардың ақыл-ой күштерін және интеллектуалдық қабілеттерін дамьпу. Жеке тұлғаның адамзат мәдениетіне ену процессінде білімнің ролі, ақыл-ой мәдениетінің құрамды бөлігі ретінде қарастырылатын тұлғаның ғылыми көзқарасы өте өзекті. Ақыл-ой тәрбиесі барысында балалардың танымдық қызығушылықтары, логикалық ойлау, есте сақтау, зейін қою, елестету қабілеттері, икемділіктері мен дарындылықтары дамиды.
Ақыл-ой тәрбиесінің міндеттері де осыған шығады:
oo ойлау іс-әрекетінің шарты болатын білім қорын жинау;
oo негізгі ойлау операцияларын меңгерту;
oo зиялылық біліктерді қалыптастыру;
oo дүниетанымды қалыптастыру.
Аталған міндеттерге жеке-жеке тоқталайық.
Білім қорын жинау. Оқушыға зиялы белсенді іс-әрекетке қажетті ақылдың бірде-бір құнды сапасы жүйеге келтірілген білімдер қорынсыз дамуы мүмкін емес. Көп жағдайда білімдер көлемін беру ұғымын қарастыра отырып қараймыз. Білімдер көлемі қоғамның мәдени дамуының деңгейімен сипатталады. Олай болса білім көлемі ұғымы салыстырмалы ұғым.
Өмірге жолдама алушы жастың білімдерінің ауқымы өз бетімен білім алуға негізделген білім беру бағдарламаларымен, болашақ кәсіптік дайыңдығының сырымен анықталады. Белгілі бір білім қорын жинау ең алдымен нақты оқу материалын меңгеруді қажет етеді. Мұның құрамына деректер, атаулар, белгілер, адамдар мен заттар аттары, атаулы күндер, ережелср, заңдар, заңдылықтар, формулаларда бейнеленетін және араларыңдағы байланыстары мен тәуелділіктері бар жалпы, жеке, нақты, абстрактілі түсініктер кіреді. Сонымен қатар білімдерге сол білімдерді қолдану ауқымы мен тәсілдерді білу, оларды пайдалану әдістерін игеру, әлем жөніндегі ғылыми ұғынуының жалпы жүйесіндегі білімнің әрбір бөлігінің орнын түсіну де жатады.
Білім қорын жинаудың жоғары деңгейіне жетуде оқушының жеке мақсаттылығы үлкен роль ойнайды. Оқушының мақсаттылығы алдына қойған мақсатпен оны танымдық іс-әрекетке итермелеуші себептермен оқу біліктерін берік меңгерумен байланысты. Яғни, оқу материалын игеру жолындағы біліктері, зиялы жігерге және ұзақ зиялы іс-әрекетке дағдылану қажет.
Ақыл-ой дамуы және ойлау білігі негізгі ойлау операцияларын меңгеруді қажет етеді. Негізгі ойлау операцияларына ғылымда белгілі анализ, синтез, салыстыру, классификация (топқа жіктеу) жатады.
Анализ дегеніміз бүтінді бөліктерге ойша жіктеу немесе бүтіннің жеке қасиеттерін ойша бөлу болып табылады.
Синтез - заттың бөліктерін ойша үйлестіре біріктіру немесе құбылыстардың жеке жақтарын, олардың белгілері мен қасиеттерін біріктіру. Анализ бен синтез біріне-бірі қарама-қайшы ойлау операциялары болғанымен, олар бір-бірімен үздіксіз байланыста болады.
Белгілі бір сабақтастықта нақты белгілі немесе бірқатар белгілер бойынша олардың ұқсастықтарын немесе айырмашылықтарын анықтауды салыстыру деп аталады. Салыстыру - жинақтаудың қажетті алғы шарты.
Араларындағы ұқсастық немесе айырмашылыққа тәуелді заттар немесе құбылыстарды топтарға ажыратуды жіктеу деп атайды.
Негізгі ойлау операцияларын тұтас педагогикалық процесте меңгеру және нәтижелі қолдана білу мұғалімнің шеберлігін, біліктілігін, білімдарлығын көрсетеді.
Оқушылардың зиялылық іскерлікті меңгеруінің оқу және тәрбие жұмысындағы алатын орны бөлек. Мысалы, оқу еңбегі нәтижелі жүру үшін оқу іс-әрекеті іскерліктерінің тобын оқушылардың меңгеруі өте қажет.
Жалпы оқу іс-әрекеті іскерліктерінің қатарына оқу, тыңдау, өз ойын ауызша баяндау, жазу, кітаппен жұмыс жатады. Іскерлік әр түрлі пәндер және сыныптар бойынша сабақтарда қолданылады. Іскерлік деп алған білім негізінде шәкірттердің практикалық әрекетінің іске асырылуын атайды. Мысалы, сауатты жазу үшін грамматикалық ережелерді білу, жазу және сөйлеу техникасын меңгеру. Ал сауатты оқи білу - сөздердің, дыбыстардың, дауыс ырғағының дұрыс айтылуы, мәнерлеп оқу.
Жалпы оқу іскерліктерін оқушыларға үйрету, олардың білім саласында теориялық сауаттылығының деңгейін көтеру болып табылады. Ал бұл мәселе мұғалімнің әдіскерлігіне, ғылыми педагогикалық сауаттылығына байланысты.
Ақыл-ой тәрбиесіиің тағы да бір маңызды міндеті оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру болып табылады. Мұның негізінде әлем танымдылығын түсіну, табиғат пен қоғам дамуының заңдарын ұғыну. Жннақты етіп айтсақ, оқушылар барлық пәндерді оқу процесінде негізгі дүииетанымдық жұмыстарды бекітеді, баянды етуге талаптанады [2, 133-135 бб].
1.3 Ақыл-ой тәрбиесінің негізгі әдістері мен құралдары, ерекшеліктері
Ақыл-ой тәрбиесі әр заманда жастарға білім берудің негізгі құралы болып келеді. Білім алуға және ғылымға ұмтылыс халық санасының тереңінен әрдайым орын алды. Халық табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтары бейнеленген ғылымның деректерін, түсініктерін және заңдарын мақсатты игерудің нәтижесі деп білді. Тек ақылды адам ғана терең білімдерді меңгере алатынын түсінді. Білімнің мәнін "Ақылдан қымбат байлық жоқ", "Ақылды сатып ала алмайсың", "Ақыл -- тозбас киім, білім -- сарқылмас булақ" деген халықтың даналық сөздерінен-ақ байқауға болады.
Халық педагогикасында оқыту мен білім берудің принциптері қазіргі ғылыми педагогика тұжырымдарымен ұштасып жатыр. Халық білім мен өмірдің тығыз байланысты болуын талап етті. Халық педагогикасы оқытудың көрнекі болуын ойдан шығарған жоқ. "Көзбен көргеп, құлақпен естіген ақиқат емес тек қана мұқият зерттелген ақиқат".
Халық педагогикасыңда тәрбие, оның бөліктері туралы ұғымдардың анықтамаларының да ғылыми педагогиканың анықтамаларымен сәйкес кенетіндігі байқалады. Халық педагогикасы бойыиша ақыл-ой тәрбиесі деп шәкірттердің ойлау қабілеттерін, сана-сезімін оқу және еңбек процесінде дамытуды айтады. Ғылыми педагогикалық анықтамасы бойынша ақыл-ой тәрбиесі деп оқушылардың ақыл-ой күштерін, ойлауын дамытудағы және ақыл-ой еңбек мәдениетін дарытудағы тәрбиешілердің мақсатты іс-әрекетін түсіндіруді айтамыз.
Бірақ оқушы өмірінің іс-әрекеті тек тәрбиешілердің мақсатты ықпалымен шектелмейді. Оған қосымша оқушыны қоршаған ортаның ықпалдары мен әсерлерін еске алу қажет. Бұл кеңірек, ақыл-ойдың дамуы ұғымымен айқындалады.
Ақыл-ой тәрбиесі тұлғаның жан-жақты дамуының негізі. Ақыл-ой тәрбиесі еңбек өнімділігін арттыруга, еңбектің шығармашылығына зор ықпал жасайды. Ең бастысы, ол ғылым мен техниканың, мәдениеттің жедел дамуыпың қайнар бұлағы екендігін үнемі есте ұстағанымыз жөн.
Ақыл-ой тәрбиесінсіз дүниеге адамгершілікті көзқарас, саналы тәртіп пен орынды мінез-құлық, еңбек нәтижесі, экономикалық білімдер, дағдылар, тіршілік ету ортасы, табиғат және қоғам құбылыстарына талғампаздық, дене күш-қуатын арттыру жолдарын білу, қоғам өмірінің құқықтық негіздерін игеру мәселелерін шешу мүмкін емес.
Ақыл-ой проблемасын зерттеушілер осы феноменге сапалық жағынан сипаттама беруде тереңдігі, алғырлығы, тұрақтылығы, сапалылығы, дербестігі сияқты сапа-көрсеткіштеріне назар аудартады.
Ақыл-ойдың тереңдігі З.И.Калмыкованың тұжырымы бойынша, оқушылардың жаңа материалдарды меңгеруі - проблеманы шешу барысында және олардың шешімін талдап қорыту деңгейінде мәнді белгілерге қарай абстракциялай алуы. Оқушының пікір, пайымдаулар жасай алу деңгейі қаншалықты жоғары болса, ақыл-ойы соншалықты терең екендігін көрсетеді. Бұндай оқушылар жаңа материалдағы мәндіні ажыратуға және талдап қорытуға бағытталған теориялық ойлауы қалыптасқандығын көрсетеді. Ақыл-ойдың тереңдігі - адамның мәнді белгілерге қарай жаңа материалды иеленуде, проблемаларды шешуде және оларды талдап қорытындылау деңгейінде абстракциялай алуы.
Ақыл-ойдың келесі белгісі алғырлығы оқушының есеп шығаруда тікелей байланыстардан кері байланыстарға, бір әрекет жүйесінен екіншісіне қарай әдеттегі әрекеттерді місе тұтпай жеңіл өте алуында көрініс береді. Ақыл-ойдың бұндай сапа-қасиеттері В.И.Зыкова, С.Ф.Жуйков, Т.В.Косма, Е.Н.Кабанова-Меллер, Т.В.Кудрявцев, З.И.Калмыкова, А.А.Люблинская, Н.А.Менчинская және т.б. зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылған.
Ақыл-ойдың тұрақтылығы адамның мәнді белгілерді анықтап, жаңа есептердің осы типтес есептердегі кездейсоқ белгілерінің арандатушылық ықпалына қарамастан бұрыннан анықталған маңызды белгілерінің жиынтығында бағдар ала білуіне байланысты анықталады. Ақыл-ойдың осы көрсеткіші Я.А.Пономаревтың еңбегінде әрекеттің ішкі жоспары ретінде қарастырылған. Бұған Т.В.Власова , Т.В.Егорова, Е.Н.Кабанова-Меллер, Г.И.Россолимо, И.С.Якиманская және т.б. зерттеушілерде назар аударған болатын.
Ақыл-ойдың саналылығы оның маңызды белгілерінің бірі. Ақыл-ойдың бұл сапасы адамның ойлау іс-әрекетінің мақсатын, өнімін, нәтижесін (жаңадан қалыптастырылған ұғымдар мен заңдылықтардың мәнді белгілері), сонымен бірге нәтижеге қол жеткізудегі ойлау процесінде жіберілген қателерді және олардың себептерін анықтауға көмектесетін амалдарды сөзбен немесе басқа белгілер (кесте, үлгілер) арқылы бейнелей алу мүмкіндіктерінде көрініс береді. Өнімді ойлауға соншалықты тән болатын жаңа білімдерді табу санамен ұғынған сөздік-логикалық компоненттер де диалектикалық қарама-қарсылықта болатын секірмелі, циклды процесс болып табылады. Яғни жаңаны іздеуде интуицияның қатысуы заңды. Бірақ осылайша табылған білім әрекетшіл күшке ену үшін, яғни өзгелерге жеткізіліп, кең көлемдегі есептерді шығаруға пайдалану үшін, олардың мәндік белгілері де, сол білімдерді қолма-қол шапшаң қолдана білу амалдары да санамен пайымдалуы тиіс. Сондықтан ақыл-ойдың негізгі сапа-қасиеттерінің бірі оның саналылығы болып саналады. Бұл ұғымға рефлексия термині жақын.
Ақыл-ойдың келесі бір ерекшелігі ол - адамның жаңа білімдерді ала білуі мен оларды қолма-қол шапшаң қолдана білуінде байқалатын дербестігі. Ақыл-ойдың бұл сапа-қасиеті мақсат, проблема қоя білуде, болжам ұсынуда көрінеді. Ойлаудың дербестігі А.А.Смирновтың еңбектерінде жан-жақты зерттелген [3, 102 б]. Осы сапа-қасиеттің жоғары деңгейде дамуы күрделі проблемаларды шешуге, сырттан көмек іздемей-ақ өте-мөте жетілген, мейілінше талдап қорыту жолдарын табуға септігін тигізеді. Бұндай деңгейді Д.Б.Богоявленский креативті деп атаған [4, 74 б].
Сонымен ақыл-ойдың тереңдігі, алғырлығы, тұрақтылығы, саналылығы (немесе рефлексия) және дербестігі оның басты компоненттері болып саналады. Олардың даму деңгейі және үйлесу мүмкіндіктеріне қарай оқушының жас және жеке ерекшеліктеріне даму процесінде болып жатқан ілгерілеу туралы пікір айтуға болады.
Қорыта айтқанда, ақыл-ой тәрбиесі -- адам зиялылығының негізі. Ақыл-ой тәрбиесіне екі ұғым кіреді: зер салып ойлау және ақыл-ой күштері.
Белгілі психологтар мен педагогтардың еңбектерінде ойлаудың түрлері, олардың мәні, мазмұны жеткілікті зерттелген мәселелердің бірі. Сондықтан біз жеке-жеке ойлаудың түрлеріне тоқталамыз. Бірақ кейбіреулерін кейінірек атап кеткен жөн.
II АДАМ БОЙЫНДА АҚЫЛ-ОЙ ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ДАМЫТУ
2.1 Мектепке дейінгі балаларда ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыру
Баланың бүкіл болашақ өмірі үшін баланың ақыл-ой тәрбиесі маңызды орын алады. 3 пен 5 жас аралығында логикалық ойлаудың, дені сау қызығушылықтың және ойлануға, тануға ұмтылыстардың негізі қаланады. Балалардың ақыл-ой тәрбиесіне әлеуметтік ортасы - ата-аналары, тәрбиешілері, алғашқы достары ықпал етеді.
Ақыл-ой тәрбиесі - баланың ақыл-ой күштері мен ойлауын дамыту, онда ақыл-ой әрекеті мен танымдық қабілеттерінің жүйесін қалыптастыру бағытындағы тәрбиешілердің мақсатты түрдегі әрекеті.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой тәрбиесінің міндеттері:
балаларда қоршаған өмірдің заттары мен құбылыстары жайлы қарапайым білімдер жүйесін қалыптастыру;
ақыл-ой әрекетінің дағдылары мен біліктерін қалыптастыру, танымдық қызығушылықтар мен қабілеттерді дамыту;
танымдық қызығушылықтар мен білгісі келушілікті қалыптастыру;
балаларды ақыл ой еңбегіне үйрету.
Ақыл-ой тәрбиесінің әдіснамалық негізі философиялық таным теориясы болып табылады.
Танымның бірініші сатысында сезіну мен қабылдау көмегімен заттар мен құбылыстарды тікелей сезімдік қабылдау жүзеге асады. Мектеп жасына дейінгі кезеңде сезімдік қабылдау балалардың қоршаған орта туралы білімдерінің негізгі көзі болып табылады.
Танымның екінші және жоғары кезеңі - абстрактілі ойлау. Ойлаудың арқасында бала заттар мен құбылыстардың мәнін, олардың өзара байланысын түсінеді. Абстрактілі ойлау балалардың ақыл-ой күштерін үнемді пайдалануға, оның есінде түсініктердің тұтас жиынтығын құруға мүмкіндік береді.
Объективті шындықты тануда тәжірибе маңызды рөл атқарады. Ол адам танымының күшін, қуатын, шынайылығын дәлелдейді.
Ақыл-ой тәрбиесі сәби өмірінің алғашқы күнінен, анасының алғашқы жылы сөзінен басталады. Сәби үшін жақындарымен қарым-қатынас өте маңызды, олардан бала тіл туралы, басты ұғымдар жайлы алғашқы білімдер алады. Екі-үш айлық кезінде сәби ойыншықтарды қозғалтады, ақыл-ойдың дамуына тікелей әсер ететін моторикасы іске қосылады. Кейін сәби өзін қоршаған ортаны ойындар көмегімен тани бастайды. Баланың илеу, аппликация, сурет салу, құрастыру т.б.шығармашылығын неғұрлым ертерек ынталандырған жөн.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой тәрбиесінің негізгі бағыттарына тоқталайық. Осы жастағы балалардың ақыл-ой тәрбиесінде сенсорлық тәрбиеге - сезіну мен қабылдауға- айрықша көңіл бөлу қажет. Сондай-ақ тіл дамыту да маңызды - бала ақпаратты ана тілінде қабылдайды.
Мектеп жасына дейінгі балаларға көп оқу, әңгімелеу, оларға сауатты түрде түсінік айту және сипаттау қажет. Мектеп жасына дейінгі кезеңде балалардың есте сақтауы геометриялық прогрессия бойынша өседі, саналы түрде есте сақтауды үйренеді, есте сақтауды дамыту үшін жағдай жасау талап етіледі.
Ақыл-ой дамуы - жас ерекшелігіне, тәрбиелік әсер ықпалымен тәжірибені байытуға байланысты баланың ойлау әрекетінде жүзеге асатын сандық және сапалық өзгерістер.
Мектеп жасына дейінгі кезеңде білімдерді жинақтау үлкен қарқынмен жүреді, сөйлеуі қалыптасады, танымдық процестері жетілдіріледі, бала ойлау әрекетінің қарапайым тәсілдерін меңгереді. Мектепке дейіінгі жастағы баланың ақыл-ой дамуын қамтамасыз ету оның одан арғы әрекетінің бәрінде маңызды орын алады.
Қазіргі педагогика ғылымы ақыл-ой дамуының негізгі көрсеткіштері білімдер жүйесін игеру олардың қорын жинақтау, шығармашылық ойдауды дамыту және танымдық әрекет тәсілдерін игеру деп есептейді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой тәрбиесін дұрыс ұйымдастыру үшін олардың ақыл-ой дамуының заңдылықтары мен мүмкіндіктерін білу қажет. Оларды есепке ала отырып, ақыл-ой тәрбиесінің міндеттері, мазмұны, ұйымдастыру әдістері айқындалады.
Мектеп жасына дейінгі кезеңнің соңында балаларда қоршаған дүние жайлы қарапайым білімдердің үлкен қоры жинақталады, олар негізгі ойлау операцияларын (салыстыру, жинақтау және т.б.) меңгереді, заттар мен құбылыстардың маңызды және маңызды емес белгілерін бөлуге, кейбір себеп-салдарлы байланыстарды орнатуға қабілетті. Оларда оқу әрекетінің бастамалары қалыптасады. Толыққанды ақыл-ой дамуы тек ұйымдастырылған әрекет үдерісінде жүзеге асады. Сондықтан педагогтардың міндеті - қажетті жағдайлар жасау ғана емес, сонымен бірге балаға мақсатты түрде тәрбиелік ықпал етуді жүзеге асыру.
Мектеп жасына дейінгі баланың ақыл-ой дамуындағы басты ерекшелік - танымның бейнелі формаларының басым болуы. Ақыл-ой тәрбиесі баланың ақылына әсер етуді көздей отырып, оның адамгершілік бейнесінің, эстетикалық дамуының қалыптасуына, салауатты өмір салты әдеттерін игеруіне ықпал етеді.
Мектеп жасына дейінгі кезеңде ақыл-ой тәрбиесінің түрлі құралдары пайдаланылады: ойын, еңбек, құрастыру және бейнелеу әрекеті, оқыту.
Ойындар - бала өмірінің тәжірибесі, сондықтан онда, ең алдымен, баланың бұрын қабылдаған нәрсесі бейнеленеді.
Бірақ ойын үдерісінде бұл білімдер одан әрі жетілдіріледі. Сөйлеудің, білімнің арқасында сөйлеу жоспарына өтеді, жинақталады, білімдердің жаңа деңгейі - сөздік-логикалық деңгейге көшу жүзеге асады. Ойын барысында заттар мен әрекет, ойнаушылармен ой бөлісу, ересектердің кеңестері мен түсіндірілуі арқасында білімдердің толығуы жүзеге асады.
Ойын барысында балалардың танымдық қызығушылықтары қалыптасады. Ойын мазмұнына қызығушылық құбылыстар мен оқиғаларға көшеді.
Құрастыру үдерісінде баланың ақыл-ой әрекетіне бірқатар талаптар қойылады: затты мақсатты түрде қабылдау, оның бөліктерін көру, олардың ара-қатынасын байқау, затты көзбен жекелеген бөліктерге бөлу және оларды бар бөліктерін сәйкестендіру, әрекетті жоспарлау және т.б. [5, 45-47 бб].
Құрастыру зат жайлы неғұрлым дәл, нақты түсініктердің қалыптасуына ықпал етеді, заттар тобындағы жалпы және өзіндік ерекшеліктерді көре білу білігін дамытады.
Бейнелеу әрекеті үдерісінде сенсорлық қабілеттер мен ақыл-ой әрекеттерін қарқынды қалыптастыру жүзеге асады (бүтінді бөліктерге бөлу, затты кеңістікте орналастыру, түсті қабылдау және т.б.).
Еңбек әрекетінің балалардың ақыл-ой тәрбиесі үшін мүмкіндіктері зор. Әрбір еңбек тапсырмасы ақыл-ой міндетін білдіреді. Ол не істеу керектігін түсінуі, оны қалай істеу керектігін, тапсырманың орындау шарттарын, талдай алуы, материалды жан-жақты қарауы, олардың сапаларын бағалауы қажет. Балада белгілі бір білімдердің, біліктер мен дағдылардың болуы талап етіледі. Еңбек балалардың танымдық қызығушылықтарының дамуына әсер етеді [6, 56 б].
Ақыл-ой тәрбиесінің маңызды құралдарының бірі - оқыту. Оқыту үдерісінде балалардың ойлауы мен сөйлеуі дамиды, танымдық қызығушылықтары қалыптасады. Балалар оқу-әрекетінің өзін меңгереді. Білімдер қорын меңгеру, ақыл-ой белсенділігін дамыту, интеллектуалдық біліктер мен дағдыларды меңгеру - мектептегі оқытудың маңызды алғышарты болып табылады.
Ақыл-ой тәрбиесінің құралдарын шартты түрде екіге бөлуге болады: балалар әрекеті мен рухани және материалдық мәдениет шығармалары. Мектеп жасына дейінгі балалардың көп уақыты күн ырғағымен байланысты тұрмыстық әрекетіне кетеді. Бұл әрекеттің мазмұны сенсорлық даму үшін қолайлы болып табылады. Жуына отырып, балалар жылы және суық суды ажыратады, судың басқа да қасиеттерін танып біледі. Күн ырғағы процедураларын орындау барысында балалар кеңістікте бағдарлануға жаттығады. Балалардың күн ырғағының уақыттық айқындалуы оларға күннің бөліктері жайлы алғашқы түсініктерді игеруіне көмектеседі.
Балалар ыдыс-аяқтармен аттарын біледі, олар дайындалған материалмен, оларды пайдалану ережелерін танысады. Тәжірибелі педагогтар балаларды тұрмыстық заттармен таныстыра отырып, талдау-жинақтау әрекетін дамытады. Балалардың ақыл-ой тәрбиесі ойын әрекетінде жүзеге асады. Ересектердің арнайы жасаған ойындарында балалар меңгеруі тиіс түрлі білімдер, ойлау операциялары, ойлау әрекеттері жинақталған.
Шығармашылық ойындарда балалар өздерінің қоршаған өмір жайлы әсерлерін бейнелейді. Ойын үдерісінде бұл білімдер жаңа деңгейге көтеріледі. Әрекеттің өнімді түрлері (еңбек, құрастыру, бейнелеу) ойлаудың жоспарланып отырған функцияларын одан әрі дамыту үшін арнайы мүмкіндіктері жасайды. Бала өзі жасап отырған әрекеттің нәтижесін көре білуі, жұмысты орындаудың кезеңін айқындауы, оны ұйымдастырудың тәсілдерін білуі тиіс.
Бес жастағы балалардың мінез-құлқында неге, негештік басымырақ болуы, олардың айнала қоршаған дүниеге қызығушылықтары мен білгісі келетін дүниелердің көбеюінен туындайды.
Бес жастағы баланың әлеуметтік құзыреттілігі қызығушылығының артуы және әсіресе құрбыларымен араласу кезінде өзінің ортадағы орнын сезінуден көрінеді. Бала қажеттілігін қанағаттандыру үшін сөйлеу түрін және басқа да түрлі тәсілдерді пайдаланады. Өзіне жақын ересек адамның, құрбы-құрдасының көңіл-күйін байқап, оған көңіл аударып, ниет білдіреді.
Ақыл-ой құзыреттілігі ойлау белсенділігінде сипатталады. Бес жасар Негештер өмірде болатын жағдайларды (тірі және өлі табиғаттағы өзгерістерді, адамның шығу тегі, ересектердің кәсіби іс-әрекеттерін) анықтап зерттеу әрекеттеріне қызығушылықтарын арттырады. Бала ойын бір жүйеге келтіруді, өзінің қарапайым әрекеттерін жоспарлауды біледі [7, 104 б].
2.2 Оқушының ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыру ерекшеліктері
Я.А.Коменскийдің қалыптастырған оқыту принциптерінің қай-қайсысы да баланың ақыл-ойының дамуын қамтамасыз етуге бағытталғандықтарын айқын көруге болады. Оның Аналар мектебі туындысында баланың дене, адамгершілік, еңбек тәрбиесімен бірге ақыл-ой дамуына және оны дамытуда баланың жас және жеке дара ерекшеліктерін есепке алуы да бүгінгі таңда өз мәнін жойған емес [8, 124 б].
Дж.Локк өзінің Адам санасы туралы тәжірибе еңбегінде баланың жан-дүниесінің таза тақта (tabula rasa) екендігіне және олардың адами, іскерлік қасиет-сапаларын қалыптастыруға мән беріп: Рақымшыл, саналы әрі шебер, өнерпаз, бұндай қасиеттермен қаруланған бала ұлы ғалымнан гөрі анағұрлым жоғары бағаланады, - деп джентельменге қажеттіні атап көрсетеді [8, 203 б].
Ж.Ж-Руссо өзінің еңбектерінде баланың ақыл-ой дамуына айтарлықтай мән берген. Эмиль немесе тәрбие туралы роман-трактатында: Адамның ойлауына кіретіндердің барлығы да сезім арқылы бойлайды. Ойлауға үйрену үшін, демек біздің ақыл-ойымыздың құралдары болып табылатын біздің мүшелерімізді, біздің сезімдерімізді жаттықтыруымыз керек, - деген.
И.Г.Пестолоцци балаға өзінің табиғаттан берілген нышандары арқасында Көз - көргісі, құлақ - естігісі, аяқ - жүргісі, қол - қармап ұстағысы келеді. Сол сияқты жүрек те сенгісі, жақсы көргісі келеді. Ал ақыл-ой ойлауға талпынады, - деп үнемі дамуға талпынатынын атап өткен болатын.
Сонымен белгілі педагогтардың баланың ақыл-ой дамуындағы танымдық процестердің ерекшеліктеріне, ақыл-ой іс-әрекеттерінің мәнді жақтарына айтарлықтай көңіл бөлгендігін байқаймыз.
Баланың дамуы - заңдылықты процесс. Оның негізін осы процестің диалектикасын бейнелейтін, мәнді қайталанып отыратын объективті байланыстар құрайды. Ақыл-ой даму проблемасын айтарлықтай зерттеген Г.И.Щукина баланың дамуын бір-бірімен өзара әрекеттестіктегі және өзара байланыстағы түрлі құрылымдардың күрделі жүйесі ретінде қарастырады. Ол дамудың қалыпты да, спонтанды да еместігін, бала өміріндегі, іс-әрекетіндегі адамдармен қарым-қатынастағы белгілі бір әлеуметтік жағдайларда жүзеге асырылатынын, баланың тұлғалық дамуында ішкі мен сыртқының өзара байланысы және өзара ықпалдастығы әсер ететіндігін, сонымен бірге, баланың жедел дамуы - акселерация сияқты заңдылықтарын атап көрсетеді.
Дамудың заңдылықтары В.А.Крутецкийдің еңбектерінде де қарастырылған. Оның пікірінше, ондай заңдылықтарға, ең алдымен, психикалық дамудың қалыпты еместігі, яки кез келген, тіпті оқыту мен тәрбиелеудің ең қолайлы жағдайларында тұлғаның түрлі психикалық көріністері, психикалық функциялары мен сапа-қасиеттері дамудың бір деңгейінде тұра бермейді. Баланың дамуы кейбір жас кезеңдерінде қайсыбір бағыттағы психикалық дамуы үшін өте-мөте қолайлы жағдайлар туындап отырады. Сондай-ақ бұл жағдайлардың уақытша, өтпелі сипатта болатындығын ескертеді. Баланың дамуы мен қайсыбір психикалық сапа-қасиеттерінің дамуы үшін оңтайлы болатын осындай жас кезеңдерін Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев және т.б. психологтар сензитивті кезең деп атаған. Психологиялық сөздікте сензитивтік кезеңдер деп - (лат. sensus - сезімталдық, түйсіну) - адамның қайсібір іс-әрекетті тиімді әрі жылдам меңгеру қабілетін, психикалық белсенділігін (тілдерді үйрену және т.б.) атайды.
В.А.Крутецкий дамудың заңдылығы психиканың интеграциялануы деп есептейді. Өйткені адамның психикасы дами келе мейілінше тұтастыққа, бірлікке, тұрақтылыққа, орнықтылыққа ие бола бастайды. Жүйке жүйесінің қуатты иірімділігі екендігіне назар аудара отырып, тұлғаның дамуына ықпал ету нәтижесінде барлығын да жақсы жағына қарай өзгертуге болатындығы жөніндегі пайымдаулар В.А.Крутецкийге дамудың үшінші заңдылығы - иірімділік және компенсаторлық мүмкіндігі туралы тұжырым жасауға мүмкіндік берді.
Бала тұлғасының дамуы жөніндегі пікір пайымдаулар оларды оқыту мен тәрбиелеуде жас ерекшелігін, психикалық ерекшеліктерін, сонымен бірге жеке ерекшеліктерін есепке алу қажеттігін мойындатады.
Біздің зерттеу объектіміз болып отырған бастауыш сынып оқушылары Н.С.Лейтестің сипаттамасы бойынша: ... білімді сіңіру, жинақтау кезеңі - оны меңгеру басым болатын кезең. Осындай маңызды функцияны жетістікпен орындауға осы жастағыларға тән өзіндік ерекшеліктері жағымды болып саналады: беделге сеніммен бағынуы, жоғары деңгейдегі қабылдаушылығы, өздерінің күнделікті тап келіп кездесетіндерінің жағдаяттарға көпшілігінде аңғырттықпен ойын арқылы қарым-қатынасы.
Дегенмен, әуелгі уақытта мектептегі жаңа жағдайға бала әлі бейімделе алмағандықтан, оқу үстінде кейбір қиыншылықтарға кездеседі. М.Мұқанов ондай қиыншылықтарға: біріншіден, бала мектептің жағдайына бейімделе алмай (мысалы, белгілі уақытта тұрып, мезгілінде жатуға, сабақтан қалмауға, сабақ кезінде үнсіз тыныш отыруға үйрене алмағандықтан) қиналады. ... екіншіден, мұғалімнің өзіне тән мінезіне және құрбыларымен қалай қарым-қатынас жасауға үйрене алмағандықтан бала қиналады. ... үшіншіден, І- сыныпта оқушыларға қойылатын талаптар тым жеңіл келетіндігі. Сондықтан И.А.Зимняяның оқу-тәрбие процесінде жаңа өмір жағдайының субъектісі ретінде оқушыларға бұндай қиыншылықтардың болатынын ескеруге тиіспіз: Бастауыш сынып оқушыларында оқу кезінде жетекші саналатын оқу іс-әрекеттерінің негізгі элементтері, қажетті оқу іскерліктері, дағдылары қалыптаса бастайды. Болашақта ғылыми білімдер жүйесін меңгеруін, ғылыми және теориялық ойлауының дамуын қамтамасыз ететін ойлау формаларының дамуы өріс алады, - деген пікірін де назарда ұстаған жөн.
Мектеп табалдырығын аттағаннан бастап оқушылардың оқу, жазу және санау дағдыларын меңгеруіне, сондай-ақ математика, ана тілі, табиғаттану пәндері бойынша айтарлықтай көлемде білім алуына байланысты танымдық процестері едәуір өзгерістерге ұшырайды. Сөйтіп дүниетанымы кеңейеді, танымдық қызығушылықтары артып, дамиды, белсенді әрі дербес шығармашылық ірекеттері мен қабілеттері қалыптасады, оқуға деген жауапкершілік мотивтері жоғарылайды.
Ақыл-ой ұғымын зерттеушілер феноменін түрліше түсіндіреді. Мәселен, шетел психологиясында ақыл-ой дамуы ұғымы қолданылмайды десе де болады. Ғылыми әдебиеттерде ақыл-ой дамуы және интеллект ұғымдары синоним немесе теңдестіру арқылы түсіндіріліп келеді.
Психологиялық сөздікте Ақыл-ой дамуының деңгейі - дегеніміз білімдер мен іскерліктердің жинытығы және оларды жетілдіруде қалыптасқан ойлау әрекеттері; білімдер мен біліктердің және оларды игеру кезінде қалыптасқан ақыл-ой әрекеттерінің жиынтығы, оларды ойлау процесінде белгілі бір көлемде жаңа білімдер мен біліктердің ілгерілеуін қамтамасыз ету үшін еркін қолдана білуі, - деп түсіндіріледі. Адамның ақыл-ой немесе интеллектілік қызметі объективті шындықты өзгертуге бағытталған қызметтің негізінде бейнелендіру болып табылады.
Жалпы ақыл-ойдың, интеллектінің даму мәселелерін алғаш зерттеушілер С.Л.Рубинштейн, Б.Г.Ананьев сияқты ғалымдар оларды адамның күрделі психикалық ерекшеліктері тұрғысынан қарастырады. Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов және т.б. ғалымдар адамның ақыл-ойының дамуын оның қызмет етуінің өзгеше сапалық типі ретінде сипаттай отырып, ақыл-ой дамуының деңгейін психологиялық жүйенің қызмет етуінің жаңа деңгейіне өтуіне байланысты пайда болатын психологиялық жаңа құрылымдар тұрғысынан зерделейді. Д.Н.Богоявленский мен Н.А.Менчинскаяның қағидасы бойынша, ақыл-ой дамуы құбылыстардың екі категориясына, біріншіден, білім қорының жинақталуына; екіншіден, ақыл-ойдың өзіне тән белгілі интеллектуалдық іскерліктерінің қалыптасуына байланысты. Біріншіден білім қорының жинақталуы. Бұл туралы П.П.Блонский: Қуыс баста ешқандай ойлау жоқ, ал ол тәжірибе мен білімге толы болса, сонда ғана ой толғауға қабілетті болады, - деп білімді ойлаудың қажетті шарты екендігін ескерткен-ді. Екіншіден, ақыл-ойдың дамуында білімді алуға көмектесетін ойлау операциялары үлкен маңызға ие. Ақыл-ойдың өзіне тән белгісі интеллектуалдық іскерліктерге жатқызуға болатын әбден жетілген және берік қалыптасқан ақыл-ой тәсілдері болып табылады.
Н.А.Менчинская бір топ ғылыми қызметкерлермен бірлесе жүргізген зерттеу жұмыстары ақыл-ой дамуы проблемаларының зерттелуіне қомақты үлес қосты. Ол Л.С.Выготскийдің психикалық дамудағы оқытудың жетекші ролі жөніндегі идеясына сүйене отырып, өз еңбектерінде интеллектуалдық операцияларды жетілдірудегі қайсыбір оқу пәндері бойынша білім мазмұны немесе оқыту әдістерінің маңыздылығын ашып көрсетті. Н.А.Менчинская оқыту процесінің заңдылықтарын зерттей келе, адамның іс-әрекетінің жалпы құрылымындағы оқытудың орнын анықтап берді. Автордың көзқарасы бойынша оқыту дегеніміз баланың онтогенездегі ақыл-ойы дамуының мазмұны мен барысын айқындайтын педагогикалық ықпал ету жүйесі. Алайда, зерттеуші пайымдағандай: Мол білім қоры үнемі жоғары деңгейдегі ақыл-ой дамуымен үйлесе бермейді (әрине ол дамудың қажетті шарт-жағдайы). Н.А. Менчинскаяның бұл пайымдауы баланың ақыл-ой дамуының кепілі сол оқушының өзінің белсенділігінің болуы және онтогенездік қайсыбір кезеңіндегі оқуға деген сензитивтілігі екендігіне көз жеткізеді.
Оқыту мен оқудың аса күрделі өзара қарым-қатынастарын анықтау үшін Н.А.Менчинская оқушының білімдерді меңгертуге бағытталған ерекше іс-әрекеті ретінде меңгеру терминін ғылыми айналымға ендірді. Ол меңгеру терминін бүтіндей дерлік барлық психикалық процестерді қамтитын (қабылдау, ес, ойлау, қиял) танымдық іс-әрекеттің мәні ретінде пайымдайды. Бұдан әрі біз білімдерді меңгерту тек қана ойлау процестерінің (тіпті осы ұғымның кең мағынасында) қатысуын ғана болжаумен шектеледі деп есептемейміз. Меңгеру сонымен бірге жеке тұлғаның сезім және ерік сфераларының ерекшеліктерімен тікелей байланысты. Оқу материалын болмыста белгілі бір қалыптасқан қарым-қатынастарға түсе алатын, белгілі бір бейімділікті қызығушылықты, интеллектуалдық сапа-қасиеттерді иеленген оқушы ғана меңгереді.
Сонымен, ақыл-ой дамуы туралы зерттеуші ғалымдардың пікір, көзқарастарын талдау даму ұғымын баланың психикалық ерекшеліктерінде жүріп өтетін сандық және сапалық өзгерістер, ал ақыл-ой дамуы делінуі танымдық процестерде жүріп өтетін өзгерістер, яғни ақыл-ой іс-әрекеттерін іске асыруға қажетті ойлау операцияларының, есте сақтау тәсілдерінің, ақыл-ойдың сапа-қаситеттерінің және өзге де психикалық ерекшеліктерінің жетілуі деп пайымдаймыз. Ақыл-ой дамуы - ерекше белгілердің жиынтығымен сипатталатын және бірқатар себептермен шарттасатын күрделі ұғым. Ол ең алдымен оқу процесінде оқушыларға берілетін білімдердің мазмұнымен және сол білімдерді меңгертудің әдістерімен анықталады.
Психология саласында ақыл-ой дамуын пайымдауға мүмкіндік беретін бірқатар негізгі қағидалар қалыптасқан:
1. Ақыл-ой дамуы динамикалық жүйе бола отырып, өзара әрекеттестіктегі факторлар мен пайымдамалар (табиғи, тұқым қуалаушылық, әлеуметтік − мәдени, психологиялық) ретінде қарастырылады;
2. Ақыл-ой дамуы ең алдымен, әрбір жас кезеңінде жаңа әлеуметтік тәжірибені меңгертуде, іс-әрекеттің жаңа амалдарын иеленуде, жаңа психикалық процестерді қалыптастыруда маңызы бар ерекше алғышарттардың пайда болуына байланысты кезеңдік сипатта болады;
3. Ақыл-ой дамуы баланың өмір сүру жағдайларына, тәлім-тәрбиесіне байланысты түрліше қалыптасады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1
I
АҚЫЛ-ОЙ ТӘРБИЕСІНІҢ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАСИЕТТЕРІ
2
1.1
Ақыл-ой тәрбиесінің мазмұны
2
1.2
Ақыл-ой тәрбиесінің мақсаты мен міндеттері
4
1.3
Ақыл-ой тәрбиесінің негізгі әдістері мен құралдары, ерекшеліктері
6
II
АДАМ БОЙЫНДА АҚЫЛ-ОЙ ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ДАМЫТУ
9
2.1
Мектепке дейінгі балаларда ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыру
9
2.2
Оқушының ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыру ерекшеліктері
12
2.3
Адам бойындағы ақыл-ой мәселесінің зерттелуі
17
III
АҚЫЛ-ОЙ ТӘРБИЕСІН ДАМЫТУДЫҢ ХАЛЫҚТЫҚ ЖҮЙЕСІ
24
3.1
Қазақ жерінде ақыл-ой тәрбиесінің дамуы
24
3.2
Ақыл-ой тәрбиесі туралы Абайдың зерттеулері
29
ҚОРЫТЫНДЫ
32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
33
КІРІСПЕ
Қазіргі Қазақстан мектептеріне білім беру және тәрбиелеу теориясы жөнінде бағыт нұсқаушы материалдармен қатар өткен мұраларға абарынша мұқият қарап, бүгінгі күн талабына сай талдап, оның ішінен пайдалы ілімдерін ала білу ұлттық педагогика үшін аса қажет шарттардың бірі. Бүгінгі таңда республикамыздың білім беру жүйесі ақыл-ой тәрбиесі мәселесіне жете көңіл бөліп, педагогикалық-психологиялық зерттеулер арқылы жас ерекшелігіне байланысты ақыл-ойдың қалыптасуы мен дамуына жол салуда.
Ақыл-ой тәрбиесі әр заманда жастарға білім берудің негізгі құралы болып келді. Білім алуға және ғылымға ұмтылыс халық санасының тереңінен әрдайым орын алды. Халық табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтар бейнеленген ғылымның деректерін, түсініктерін және заңдарын мақсатты игерудің нәтижесі деп білді. Тек ақылды адам ғана терең білімдерді меңгере алатынын түсінді. Білімнің мәнін "Ақылдан қымбат байлық жоқ", "Ақылды сатып ала алмайсың", "Ақыл - тозбас киім, білім - сарқылмас бұлақ" деген халықтың даналық сөздерінен-ақ байқауға болады.
Орнымен, жүйелі түрде, уақытында пайдаланылған халықтық педагогикалық ескерткіштер үлкен білімділік және тәрбиелік тиімділікке ие екендігін қазіргі оқыту тәжірибесі көрсетуде.
Халықтық білімдердің көп қорлылығы, олардың ақыл-ой тәрбиесі мазмұнындағы орны мәселелерінің тиісті оқу пәндерінде ашып көрсетілуі болашақ мамандар, тәрбиешілер мен ата-аналарды теориялық және практикалық білімдермен қаруландыруға көмегін тигізері сөзсіз.
"Мәдени мұра" бағдарламасы осыған айғақ. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында :"Мәдени мұра" бағдарламасын іске асыруды жалғастыра беру, сөйтіп өткенді пайымдау арқылы қазіргі заман мәдениетін жан-жақты дамыту қажет екендігін айтқан болатын.
"Ақыл-ой тәрбиесін қалыптастырудың" күрделілігі сонда, ол тек қана педагогиканы ғана қамтып қоймай, психологияны, басқа жаратылыстану, логика ғылымдарының қатыстылығымен сипатталады.
Әрине, "Ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыру" туралы жан-жақты білу мақсатындағы ізденісімізде қазақ халқының ірі тұлғалары Әл-Фараби, М.Қашғари, А.Құнанбаев сияқты ғұламалардың қосқан үлестерімен де толықтырдық. Себебі, дәл осы ірі ғалым-ойшылдардың мұралары ұлттық тәрбие беруде сіңірген еңбектерінің зор екендігін дәлелдей алады. Әсіресе, А.Құнанбаевтың педагогикалық мұраларының ықпалымен қазақ халқында тәуелсіздік үшін күресушілердің жаңа легі: М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Әуезов т.б. көші басталды.
I АҚЫЛ-ОЙ ТӘРБИЕСІНІҢ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАСИЕТТЕРІ
1.1 Ақыл-ой тәрбиесінің мазмұны
Ақыл-ой тәрбиесі - адамның таным қабілетін дамытып, білім қорын игеруіне жол ашатын тәлім-тәрбиенің негізгі бір саласы. Ақыл-ой тәрбиесі арқылы оқушылардың оқып білім алуына іс-әрекетін бағыттау - сана-сезімінің дамуына, ғылыми негіздерін меңгеруіне бағыт-бағдар бере отырьш жеке тұлғаны қоғамның өркениетті даму бағытына сай жан-жақты тәрбиелеудің құрамды бөліктерінің бірі.
Ойлау құрылымының механизмін түсіну үшін ақыл-ой қызметінің репродуктивті және продуктивті бөліктері қатынастарының қағидасы ерекше маңызды. "Ойлау - шындықты танудың қорытындыланған және жанама түрдегі үрдісі, бірақ оның диалектикалық, қарама-қайшылықтық бірлігінде продуктивті және репродуктивті бөліктері тұтасып кеткен" деп көрсетеді З.Калмыкова.
Н.Менчинская өз еңбегінде "Жақсы дағдыланған және нық бекітілген тәсілдерді қалыптастыру оқушылардың ақыл-ой дамуына елеулі әсер береді" деп, оның дамытушылық функциясының жоғарылауын, оқыту тәсілдерінің рөлін анықтайды.
Ақыл-ой қызметінің тәсілі - ол белгілі бір топтағы мәселелерді шешуүшін ұйымдастырылған қисынды операция немесе операциялар жиынтығы.
Абстрактылы ойлау елеулі емес екінші дәрежелі белгілерден аулақтануға, жалпы және елеулілерін бөліп алуға, сөйтіп, осы негізде абстрактылы ұғымдарды тұжырымдауға адамның іскерлігін көздеуде өз маңыздылығымен ерекшеленеді. Абстрактылы ойлауға қабілеттілік, сөз жоқ, оқушылардың жасына байланысты. Алайда, абстрактылы ойлаудың дамуы мектеп жасында мейлінше интенсивті етеді. Жүйелі оқыту оның дамуын жеңілдетіп тездетеді. Осы қабілеттіліктердің көріну уақыты оқытудың мазмұны мен сабақ беру әдістеріне байланысты болып келеді. Сондай-ақ негізгі ой әрекеттері мен операцияларды игеру ісінде арнаулы машықтануды керек етеді. Талдай, жинақтай білу және пәндер мен құбылыстарды жіктей алу, шешімдер қабылдауды, қорытындылар шығаруды, баға беруді, ұғымға келтіруді, құбылыстың немесе пәннің белгілі бір қажеттілікпен анықталуын қажетсінеді.
Тасымалдауға қабілеттілік те ақыл-ойдың дамуыңда өте маңызды болып табылады. Тасымалдау немесе генерализациялау ғылымы ақпарат қауырт есіп отырған қазіргі кезде ерекше маңызға ие, себебі, жаңа білімдерді неғұрлым тез де үнемді игеру үшін негізгі құрал бола алады.
Құбылыстардың түпкі нәтижелерін немесе келіп жетуін алдын ала көре білу қабілеті, ой мен қорытынды шығару негізінде, ең алдымен, табиғат пен ғылымдағы заңдылықтардың рөлі мен маңызы туралы жалпы ұғымдарды игеруге негізделеді, әрі бақылау, талдау, салыстыру, құбылыстар арасындағы ерекшеліктерді табу, ұқсастықтарына қарай ой қорытындыларын жасауды, сондай-ақ индуктивтік және дедуктивтік ойлау әдістерін игере білуді қамтиды.
Индуктивті ойлау жеке пәндер немесе құбылыстар туралы білімдер негізінде оқытылатын барлық пәндер мен құбылыстар туралы жалпы қорытындыға келе білуді көздесе, дедуктивтік ойлау бұрын белгіленген жалпы ережені, жеке деректерді немесе құбылыстарды зерттеп, үйрене білуге қолдануды міндеттейді.
Интеллектуалдық әрекетке адам қабілеттерін дамыту ой еңбегінің мәдениетін игерумен де мейлінше тығыз байланысты. Ой еңбегі мәдениетінің ұғымына, әдетте, ой жұмысының режимін тиімді ұйымдастыра білу туралы ұғым, белгілі бір жүйе жасап алу, ұқыпты жұмыс істеу қабілеті жатады.
Ой жұмысының нәтижелілігі жұмыста адам белгілі бір жүйені ұсынатын болса едәуір артады, бұл әрекет жасаудың белгілі бір дәйектілігін таңдап алудан, жұмыс орнының белгілі бір ұйымдастырылуынан, осы материалдарды және оқу құралдарын, т.б. орналастыру жүйесімен жазба жұмыстарды жазып алуды жүргізу жүйесінен көрінеді. Нақ осы ой еңбегінің мәдениеті интеллектуалдық қызметпен ұзақ шұғылдана білуге жол ашады.
Дербес танымдық қызметке қабілетті дамытуда ақыл-ой дамуы міндетінен саналады. Дербес танымдық қызметке қабілеттілік жалпы мәдени ой-өрісін ұлғайтып, өздігінен білім алу және адамды жан-жақты дамыту үшін де керек. Дербес танымдық қызмет ақыл-ой дамуының жеткілікті дәрежесін дербес жұмыс істеу іскерліктері мен дағдыларын игеруді, сондай-ақ белгілі бір мотивтердің болуын көздейді. Дербес жұмыс істеу іскерліктері мен дағдылары ой еңбегінің мәдениетімен де байланысты, өйткені бұл жұмыстың нәтижелі болуы үшін оны тиімді ойластырып ұйымдастыру керек болады.
Дербес жұмыс істеудің іскерлігі мен дағдыларының өзін алатын болсақ, ең алдымен, қандай салада болса да білімді игеру үшін қажетті бірқатар жалпы қасиеттерді қалыптастыру көзделеді. Бұлардың қатарына мұқият жұмыс істей білу, қиыншылықтарды жеңудегі табандылық, дамыған ес және оның түрлі формаларын қисынды қимылға келтіру, көру формаларын пайдалану, кітаппен жұмыс істеу, байқау және жүргізе білу, ой әрекеттерінің бірқатар тиімді тәсілдерін игеру, өзін бақылай білу жатады.
Дербес танымдық қызметке қабілеттілікті қалыптастыру үшін қажетті жалпы қасиеттер, ең алдымен, оқу-тәрбие ықпалдарының барлық кешені арқылы жасалады. Ой еңбегінің мәдениеті мен дербес жұмыс істей білу іскерлігін игеруге байланысты қасиеттер жеке тұлғаның дербес нәтижелі жұмыс істеу үшін қажетті алғышарттар болып табылады.
Алайда, дербес жұмыс оқушыларға берген материалдардың, олардың мақсат пен міндеттері, оның тәжірибелік маңызы айқын болғаңда және тапсырманы орындауда дербес жұмыс істеу әдістерін меңгергеңде ғана оқушылардың ақыл-ой белсеңділігі туады.
Ақыл-ой қабілеттерін дамыту тұрғысынан алғанда, дербес жұмыс оқушының алдына мәселе қойылып, мәселелік жағдаят жасалғанда анағұрлым тиімді бола түседі. Мәселелік жағдаяттар тек күрделі де елеулі міндеттер мен мәселелердің айналасында жасалып қана қоймайды, қандай да болсын танымдық міңдеттерді шешуге барудың өзі де өзекті бола алады.
Оқушыларды білім, іскерлік және дағдылар жүйесімен қаруландырудың мақсат көздеген үрдісі ретінде ақыл-ой жетекші рөл атқарады. Оқыту жеке тұлғаның ақыл-ойының дамуында жетекші болып саналады. Себебі, интеллектуалдылық және белсенді танымдық қызмет үшін керекті ақыл-ойдың бірде-бір бағалы қасиеті жүйеге келтірілген білімдердің қорынсыз дами алмайды.
Даму, ең алдымен, білімдерді меңгергеңде оқушы жасайтын ой операциялары мен әрекеттердің сипаты арқылы анықталады [1, 55-57 бб].
1.2 Ақыл-ой тәрбиесінің мақсаты мен міндеттері
Ақыл-ой тәрбиесі - балалардың ойлау қабілетін дамыту, интеллектуалдық ақыл-ой санасын, дүниеге ғылыми көзқарасын жетілдіру, ой еңбегі мәдениетін қалыптастыруға бағытталған іс-әрекет. Ақыл-ой тәрбиесі жеке тұлғаны қоғамның өркениетті даму бағытына сай жан-жақты тәрбиелеудің құрамды бөліктерінің бірі. Ол білім жүйесін меңгеруге, оқушылардың рухани күшінің дамуына ықпал жасайды. Ақыл-ой тәрбиесінің басты міндеттері: оқушыларды табиғат, қоғам, адам жайындағы ғылым негіздерімен қаруландыру; қоршаған ақиқат дүниеге ғылыми көзқарасын, сенімін қалыптастыру; балалардың ойлау қабілетін (абстрактылы ойлау, ойлау операциялары - талдау, синтездеу, салыстыру, жинақтау, топтау, негізгісін ажырату, жіктеу т.б.), таным іс-әрекетін (іскерлік, дағды, бақылау, жазу т.б.) дамыту. Ол ой еңбегі мәдениетін меңгеруге, интелектуалдық іс-әрекетпен ұзақ шұғылдана білуге, оқушыларды дербес жұмыс істеуге дағдыландырады. Ақыл-ой тәрбиесі шәкірттердің ерекшеліктеріне қарай дидактикалық талаптар (саналылық, белсенділік, өздігінен жұмыс істеуге үйрену, ұғыну т.б.) қояды. Бұл талаптар оқу жоспары, бағдарламалар, оқулықтар арқылы іске асады.
Ақыл-ой тәрбиесінің мақсаты - балалардың ақыл-ой күштерін және интеллектуалдық қабілеттерін дамьпу. Жеке тұлғаның адамзат мәдениетіне ену процессінде білімнің ролі, ақыл-ой мәдениетінің құрамды бөлігі ретінде қарастырылатын тұлғаның ғылыми көзқарасы өте өзекті. Ақыл-ой тәрбиесі барысында балалардың танымдық қызығушылықтары, логикалық ойлау, есте сақтау, зейін қою, елестету қабілеттері, икемділіктері мен дарындылықтары дамиды.
Ақыл-ой тәрбиесінің міндеттері де осыған шығады:
oo ойлау іс-әрекетінің шарты болатын білім қорын жинау;
oo негізгі ойлау операцияларын меңгерту;
oo зиялылық біліктерді қалыптастыру;
oo дүниетанымды қалыптастыру.
Аталған міндеттерге жеке-жеке тоқталайық.
Білім қорын жинау. Оқушыға зиялы белсенді іс-әрекетке қажетті ақылдың бірде-бір құнды сапасы жүйеге келтірілген білімдер қорынсыз дамуы мүмкін емес. Көп жағдайда білімдер көлемін беру ұғымын қарастыра отырып қараймыз. Білімдер көлемі қоғамның мәдени дамуының деңгейімен сипатталады. Олай болса білім көлемі ұғымы салыстырмалы ұғым.
Өмірге жолдама алушы жастың білімдерінің ауқымы өз бетімен білім алуға негізделген білім беру бағдарламаларымен, болашақ кәсіптік дайыңдығының сырымен анықталады. Белгілі бір білім қорын жинау ең алдымен нақты оқу материалын меңгеруді қажет етеді. Мұның құрамына деректер, атаулар, белгілер, адамдар мен заттар аттары, атаулы күндер, ережелср, заңдар, заңдылықтар, формулаларда бейнеленетін және араларыңдағы байланыстары мен тәуелділіктері бар жалпы, жеке, нақты, абстрактілі түсініктер кіреді. Сонымен қатар білімдерге сол білімдерді қолдану ауқымы мен тәсілдерді білу, оларды пайдалану әдістерін игеру, әлем жөніндегі ғылыми ұғынуының жалпы жүйесіндегі білімнің әрбір бөлігінің орнын түсіну де жатады.
Білім қорын жинаудың жоғары деңгейіне жетуде оқушының жеке мақсаттылығы үлкен роль ойнайды. Оқушының мақсаттылығы алдына қойған мақсатпен оны танымдық іс-әрекетке итермелеуші себептермен оқу біліктерін берік меңгерумен байланысты. Яғни, оқу материалын игеру жолындағы біліктері, зиялы жігерге және ұзақ зиялы іс-әрекетке дағдылану қажет.
Ақыл-ой дамуы және ойлау білігі негізгі ойлау операцияларын меңгеруді қажет етеді. Негізгі ойлау операцияларына ғылымда белгілі анализ, синтез, салыстыру, классификация (топқа жіктеу) жатады.
Анализ дегеніміз бүтінді бөліктерге ойша жіктеу немесе бүтіннің жеке қасиеттерін ойша бөлу болып табылады.
Синтез - заттың бөліктерін ойша үйлестіре біріктіру немесе құбылыстардың жеке жақтарын, олардың белгілері мен қасиеттерін біріктіру. Анализ бен синтез біріне-бірі қарама-қайшы ойлау операциялары болғанымен, олар бір-бірімен үздіксіз байланыста болады.
Белгілі бір сабақтастықта нақты белгілі немесе бірқатар белгілер бойынша олардың ұқсастықтарын немесе айырмашылықтарын анықтауды салыстыру деп аталады. Салыстыру - жинақтаудың қажетті алғы шарты.
Араларындағы ұқсастық немесе айырмашылыққа тәуелді заттар немесе құбылыстарды топтарға ажыратуды жіктеу деп атайды.
Негізгі ойлау операцияларын тұтас педагогикалық процесте меңгеру және нәтижелі қолдана білу мұғалімнің шеберлігін, біліктілігін, білімдарлығын көрсетеді.
Оқушылардың зиялылық іскерлікті меңгеруінің оқу және тәрбие жұмысындағы алатын орны бөлек. Мысалы, оқу еңбегі нәтижелі жүру үшін оқу іс-әрекеті іскерліктерінің тобын оқушылардың меңгеруі өте қажет.
Жалпы оқу іс-әрекеті іскерліктерінің қатарына оқу, тыңдау, өз ойын ауызша баяндау, жазу, кітаппен жұмыс жатады. Іскерлік әр түрлі пәндер және сыныптар бойынша сабақтарда қолданылады. Іскерлік деп алған білім негізінде шәкірттердің практикалық әрекетінің іске асырылуын атайды. Мысалы, сауатты жазу үшін грамматикалық ережелерді білу, жазу және сөйлеу техникасын меңгеру. Ал сауатты оқи білу - сөздердің, дыбыстардың, дауыс ырғағының дұрыс айтылуы, мәнерлеп оқу.
Жалпы оқу іскерліктерін оқушыларға үйрету, олардың білім саласында теориялық сауаттылығының деңгейін көтеру болып табылады. Ал бұл мәселе мұғалімнің әдіскерлігіне, ғылыми педагогикалық сауаттылығына байланысты.
Ақыл-ой тәрбиесіиің тағы да бір маңызды міндеті оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру болып табылады. Мұның негізінде әлем танымдылығын түсіну, табиғат пен қоғам дамуының заңдарын ұғыну. Жннақты етіп айтсақ, оқушылар барлық пәндерді оқу процесінде негізгі дүииетанымдық жұмыстарды бекітеді, баянды етуге талаптанады [2, 133-135 бб].
1.3 Ақыл-ой тәрбиесінің негізгі әдістері мен құралдары, ерекшеліктері
Ақыл-ой тәрбиесі әр заманда жастарға білім берудің негізгі құралы болып келеді. Білім алуға және ғылымға ұмтылыс халық санасының тереңінен әрдайым орын алды. Халық табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтары бейнеленген ғылымның деректерін, түсініктерін және заңдарын мақсатты игерудің нәтижесі деп білді. Тек ақылды адам ғана терең білімдерді меңгере алатынын түсінді. Білімнің мәнін "Ақылдан қымбат байлық жоқ", "Ақылды сатып ала алмайсың", "Ақыл -- тозбас киім, білім -- сарқылмас булақ" деген халықтың даналық сөздерінен-ақ байқауға болады.
Халық педагогикасында оқыту мен білім берудің принциптері қазіргі ғылыми педагогика тұжырымдарымен ұштасып жатыр. Халық білім мен өмірдің тығыз байланысты болуын талап етті. Халық педагогикасы оқытудың көрнекі болуын ойдан шығарған жоқ. "Көзбен көргеп, құлақпен естіген ақиқат емес тек қана мұқият зерттелген ақиқат".
Халық педагогикасыңда тәрбие, оның бөліктері туралы ұғымдардың анықтамаларының да ғылыми педагогиканың анықтамаларымен сәйкес кенетіндігі байқалады. Халық педагогикасы бойыиша ақыл-ой тәрбиесі деп шәкірттердің ойлау қабілеттерін, сана-сезімін оқу және еңбек процесінде дамытуды айтады. Ғылыми педагогикалық анықтамасы бойынша ақыл-ой тәрбиесі деп оқушылардың ақыл-ой күштерін, ойлауын дамытудағы және ақыл-ой еңбек мәдениетін дарытудағы тәрбиешілердің мақсатты іс-әрекетін түсіндіруді айтамыз.
Бірақ оқушы өмірінің іс-әрекеті тек тәрбиешілердің мақсатты ықпалымен шектелмейді. Оған қосымша оқушыны қоршаған ортаның ықпалдары мен әсерлерін еске алу қажет. Бұл кеңірек, ақыл-ойдың дамуы ұғымымен айқындалады.
Ақыл-ой тәрбиесі тұлғаның жан-жақты дамуының негізі. Ақыл-ой тәрбиесі еңбек өнімділігін арттыруга, еңбектің шығармашылығына зор ықпал жасайды. Ең бастысы, ол ғылым мен техниканың, мәдениеттің жедел дамуыпың қайнар бұлағы екендігін үнемі есте ұстағанымыз жөн.
Ақыл-ой тәрбиесінсіз дүниеге адамгершілікті көзқарас, саналы тәртіп пен орынды мінез-құлық, еңбек нәтижесі, экономикалық білімдер, дағдылар, тіршілік ету ортасы, табиғат және қоғам құбылыстарына талғампаздық, дене күш-қуатын арттыру жолдарын білу, қоғам өмірінің құқықтық негіздерін игеру мәселелерін шешу мүмкін емес.
Ақыл-ой проблемасын зерттеушілер осы феноменге сапалық жағынан сипаттама беруде тереңдігі, алғырлығы, тұрақтылығы, сапалылығы, дербестігі сияқты сапа-көрсеткіштеріне назар аудартады.
Ақыл-ойдың тереңдігі З.И.Калмыкованың тұжырымы бойынша, оқушылардың жаңа материалдарды меңгеруі - проблеманы шешу барысында және олардың шешімін талдап қорыту деңгейінде мәнді белгілерге қарай абстракциялай алуы. Оқушының пікір, пайымдаулар жасай алу деңгейі қаншалықты жоғары болса, ақыл-ойы соншалықты терең екендігін көрсетеді. Бұндай оқушылар жаңа материалдағы мәндіні ажыратуға және талдап қорытуға бағытталған теориялық ойлауы қалыптасқандығын көрсетеді. Ақыл-ойдың тереңдігі - адамның мәнді белгілерге қарай жаңа материалды иеленуде, проблемаларды шешуде және оларды талдап қорытындылау деңгейінде абстракциялай алуы.
Ақыл-ойдың келесі белгісі алғырлығы оқушының есеп шығаруда тікелей байланыстардан кері байланыстарға, бір әрекет жүйесінен екіншісіне қарай әдеттегі әрекеттерді місе тұтпай жеңіл өте алуында көрініс береді. Ақыл-ойдың бұндай сапа-қасиеттері В.И.Зыкова, С.Ф.Жуйков, Т.В.Косма, Е.Н.Кабанова-Меллер, Т.В.Кудрявцев, З.И.Калмыкова, А.А.Люблинская, Н.А.Менчинская және т.б. зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылған.
Ақыл-ойдың тұрақтылығы адамның мәнді белгілерді анықтап, жаңа есептердің осы типтес есептердегі кездейсоқ белгілерінің арандатушылық ықпалына қарамастан бұрыннан анықталған маңызды белгілерінің жиынтығында бағдар ала білуіне байланысты анықталады. Ақыл-ойдың осы көрсеткіші Я.А.Пономаревтың еңбегінде әрекеттің ішкі жоспары ретінде қарастырылған. Бұған Т.В.Власова , Т.В.Егорова, Е.Н.Кабанова-Меллер, Г.И.Россолимо, И.С.Якиманская және т.б. зерттеушілерде назар аударған болатын.
Ақыл-ойдың саналылығы оның маңызды белгілерінің бірі. Ақыл-ойдың бұл сапасы адамның ойлау іс-әрекетінің мақсатын, өнімін, нәтижесін (жаңадан қалыптастырылған ұғымдар мен заңдылықтардың мәнді белгілері), сонымен бірге нәтижеге қол жеткізудегі ойлау процесінде жіберілген қателерді және олардың себептерін анықтауға көмектесетін амалдарды сөзбен немесе басқа белгілер (кесте, үлгілер) арқылы бейнелей алу мүмкіндіктерінде көрініс береді. Өнімді ойлауға соншалықты тән болатын жаңа білімдерді табу санамен ұғынған сөздік-логикалық компоненттер де диалектикалық қарама-қарсылықта болатын секірмелі, циклды процесс болып табылады. Яғни жаңаны іздеуде интуицияның қатысуы заңды. Бірақ осылайша табылған білім әрекетшіл күшке ену үшін, яғни өзгелерге жеткізіліп, кең көлемдегі есептерді шығаруға пайдалану үшін, олардың мәндік белгілері де, сол білімдерді қолма-қол шапшаң қолдана білу амалдары да санамен пайымдалуы тиіс. Сондықтан ақыл-ойдың негізгі сапа-қасиеттерінің бірі оның саналылығы болып саналады. Бұл ұғымға рефлексия термині жақын.
Ақыл-ойдың келесі бір ерекшелігі ол - адамның жаңа білімдерді ала білуі мен оларды қолма-қол шапшаң қолдана білуінде байқалатын дербестігі. Ақыл-ойдың бұл сапа-қасиеті мақсат, проблема қоя білуде, болжам ұсынуда көрінеді. Ойлаудың дербестігі А.А.Смирновтың еңбектерінде жан-жақты зерттелген [3, 102 б]. Осы сапа-қасиеттің жоғары деңгейде дамуы күрделі проблемаларды шешуге, сырттан көмек іздемей-ақ өте-мөте жетілген, мейілінше талдап қорыту жолдарын табуға септігін тигізеді. Бұндай деңгейді Д.Б.Богоявленский креативті деп атаған [4, 74 б].
Сонымен ақыл-ойдың тереңдігі, алғырлығы, тұрақтылығы, саналылығы (немесе рефлексия) және дербестігі оның басты компоненттері болып саналады. Олардың даму деңгейі және үйлесу мүмкіндіктеріне қарай оқушының жас және жеке ерекшеліктеріне даму процесінде болып жатқан ілгерілеу туралы пікір айтуға болады.
Қорыта айтқанда, ақыл-ой тәрбиесі -- адам зиялылығының негізі. Ақыл-ой тәрбиесіне екі ұғым кіреді: зер салып ойлау және ақыл-ой күштері.
Белгілі психологтар мен педагогтардың еңбектерінде ойлаудың түрлері, олардың мәні, мазмұны жеткілікті зерттелген мәселелердің бірі. Сондықтан біз жеке-жеке ойлаудың түрлеріне тоқталамыз. Бірақ кейбіреулерін кейінірек атап кеткен жөн.
II АДАМ БОЙЫНДА АҚЫЛ-ОЙ ТӘРБИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ДАМЫТУ
2.1 Мектепке дейінгі балаларда ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыру
Баланың бүкіл болашақ өмірі үшін баланың ақыл-ой тәрбиесі маңызды орын алады. 3 пен 5 жас аралығында логикалық ойлаудың, дені сау қызығушылықтың және ойлануға, тануға ұмтылыстардың негізі қаланады. Балалардың ақыл-ой тәрбиесіне әлеуметтік ортасы - ата-аналары, тәрбиешілері, алғашқы достары ықпал етеді.
Ақыл-ой тәрбиесі - баланың ақыл-ой күштері мен ойлауын дамыту, онда ақыл-ой әрекеті мен танымдық қабілеттерінің жүйесін қалыптастыру бағытындағы тәрбиешілердің мақсатты түрдегі әрекеті.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой тәрбиесінің міндеттері:
балаларда қоршаған өмірдің заттары мен құбылыстары жайлы қарапайым білімдер жүйесін қалыптастыру;
ақыл-ой әрекетінің дағдылары мен біліктерін қалыптастыру, танымдық қызығушылықтар мен қабілеттерді дамыту;
танымдық қызығушылықтар мен білгісі келушілікті қалыптастыру;
балаларды ақыл ой еңбегіне үйрету.
Ақыл-ой тәрбиесінің әдіснамалық негізі философиялық таным теориясы болып табылады.
Танымның бірініші сатысында сезіну мен қабылдау көмегімен заттар мен құбылыстарды тікелей сезімдік қабылдау жүзеге асады. Мектеп жасына дейінгі кезеңде сезімдік қабылдау балалардың қоршаған орта туралы білімдерінің негізгі көзі болып табылады.
Танымның екінші және жоғары кезеңі - абстрактілі ойлау. Ойлаудың арқасында бала заттар мен құбылыстардың мәнін, олардың өзара байланысын түсінеді. Абстрактілі ойлау балалардың ақыл-ой күштерін үнемді пайдалануға, оның есінде түсініктердің тұтас жиынтығын құруға мүмкіндік береді.
Объективті шындықты тануда тәжірибе маңызды рөл атқарады. Ол адам танымының күшін, қуатын, шынайылығын дәлелдейді.
Ақыл-ой тәрбиесі сәби өмірінің алғашқы күнінен, анасының алғашқы жылы сөзінен басталады. Сәби үшін жақындарымен қарым-қатынас өте маңызды, олардан бала тіл туралы, басты ұғымдар жайлы алғашқы білімдер алады. Екі-үш айлық кезінде сәби ойыншықтарды қозғалтады, ақыл-ойдың дамуына тікелей әсер ететін моторикасы іске қосылады. Кейін сәби өзін қоршаған ортаны ойындар көмегімен тани бастайды. Баланың илеу, аппликация, сурет салу, құрастыру т.б.шығармашылығын неғұрлым ертерек ынталандырған жөн.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой тәрбиесінің негізгі бағыттарына тоқталайық. Осы жастағы балалардың ақыл-ой тәрбиесінде сенсорлық тәрбиеге - сезіну мен қабылдауға- айрықша көңіл бөлу қажет. Сондай-ақ тіл дамыту да маңызды - бала ақпаратты ана тілінде қабылдайды.
Мектеп жасына дейінгі балаларға көп оқу, әңгімелеу, оларға сауатты түрде түсінік айту және сипаттау қажет. Мектеп жасына дейінгі кезеңде балалардың есте сақтауы геометриялық прогрессия бойынша өседі, саналы түрде есте сақтауды үйренеді, есте сақтауды дамыту үшін жағдай жасау талап етіледі.
Ақыл-ой дамуы - жас ерекшелігіне, тәрбиелік әсер ықпалымен тәжірибені байытуға байланысты баланың ойлау әрекетінде жүзеге асатын сандық және сапалық өзгерістер.
Мектеп жасына дейінгі кезеңде білімдерді жинақтау үлкен қарқынмен жүреді, сөйлеуі қалыптасады, танымдық процестері жетілдіріледі, бала ойлау әрекетінің қарапайым тәсілдерін меңгереді. Мектепке дейіінгі жастағы баланың ақыл-ой дамуын қамтамасыз ету оның одан арғы әрекетінің бәрінде маңызды орын алады.
Қазіргі педагогика ғылымы ақыл-ой дамуының негізгі көрсеткіштері білімдер жүйесін игеру олардың қорын жинақтау, шығармашылық ойдауды дамыту және танымдық әрекет тәсілдерін игеру деп есептейді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой тәрбиесін дұрыс ұйымдастыру үшін олардың ақыл-ой дамуының заңдылықтары мен мүмкіндіктерін білу қажет. Оларды есепке ала отырып, ақыл-ой тәрбиесінің міндеттері, мазмұны, ұйымдастыру әдістері айқындалады.
Мектеп жасына дейінгі кезеңнің соңында балаларда қоршаған дүние жайлы қарапайым білімдердің үлкен қоры жинақталады, олар негізгі ойлау операцияларын (салыстыру, жинақтау және т.б.) меңгереді, заттар мен құбылыстардың маңызды және маңызды емес белгілерін бөлуге, кейбір себеп-салдарлы байланыстарды орнатуға қабілетті. Оларда оқу әрекетінің бастамалары қалыптасады. Толыққанды ақыл-ой дамуы тек ұйымдастырылған әрекет үдерісінде жүзеге асады. Сондықтан педагогтардың міндеті - қажетті жағдайлар жасау ғана емес, сонымен бірге балаға мақсатты түрде тәрбиелік ықпал етуді жүзеге асыру.
Мектеп жасына дейінгі баланың ақыл-ой дамуындағы басты ерекшелік - танымның бейнелі формаларының басым болуы. Ақыл-ой тәрбиесі баланың ақылына әсер етуді көздей отырып, оның адамгершілік бейнесінің, эстетикалық дамуының қалыптасуына, салауатты өмір салты әдеттерін игеруіне ықпал етеді.
Мектеп жасына дейінгі кезеңде ақыл-ой тәрбиесінің түрлі құралдары пайдаланылады: ойын, еңбек, құрастыру және бейнелеу әрекеті, оқыту.
Ойындар - бала өмірінің тәжірибесі, сондықтан онда, ең алдымен, баланың бұрын қабылдаған нәрсесі бейнеленеді.
Бірақ ойын үдерісінде бұл білімдер одан әрі жетілдіріледі. Сөйлеудің, білімнің арқасында сөйлеу жоспарына өтеді, жинақталады, білімдердің жаңа деңгейі - сөздік-логикалық деңгейге көшу жүзеге асады. Ойын барысында заттар мен әрекет, ойнаушылармен ой бөлісу, ересектердің кеңестері мен түсіндірілуі арқасында білімдердің толығуы жүзеге асады.
Ойын барысында балалардың танымдық қызығушылықтары қалыптасады. Ойын мазмұнына қызығушылық құбылыстар мен оқиғаларға көшеді.
Құрастыру үдерісінде баланың ақыл-ой әрекетіне бірқатар талаптар қойылады: затты мақсатты түрде қабылдау, оның бөліктерін көру, олардың ара-қатынасын байқау, затты көзбен жекелеген бөліктерге бөлу және оларды бар бөліктерін сәйкестендіру, әрекетті жоспарлау және т.б. [5, 45-47 бб].
Құрастыру зат жайлы неғұрлым дәл, нақты түсініктердің қалыптасуына ықпал етеді, заттар тобындағы жалпы және өзіндік ерекшеліктерді көре білу білігін дамытады.
Бейнелеу әрекеті үдерісінде сенсорлық қабілеттер мен ақыл-ой әрекеттерін қарқынды қалыптастыру жүзеге асады (бүтінді бөліктерге бөлу, затты кеңістікте орналастыру, түсті қабылдау және т.б.).
Еңбек әрекетінің балалардың ақыл-ой тәрбиесі үшін мүмкіндіктері зор. Әрбір еңбек тапсырмасы ақыл-ой міндетін білдіреді. Ол не істеу керектігін түсінуі, оны қалай істеу керектігін, тапсырманың орындау шарттарын, талдай алуы, материалды жан-жақты қарауы, олардың сапаларын бағалауы қажет. Балада белгілі бір білімдердің, біліктер мен дағдылардың болуы талап етіледі. Еңбек балалардың танымдық қызығушылықтарының дамуына әсер етеді [6, 56 б].
Ақыл-ой тәрбиесінің маңызды құралдарының бірі - оқыту. Оқыту үдерісінде балалардың ойлауы мен сөйлеуі дамиды, танымдық қызығушылықтары қалыптасады. Балалар оқу-әрекетінің өзін меңгереді. Білімдер қорын меңгеру, ақыл-ой белсенділігін дамыту, интеллектуалдық біліктер мен дағдыларды меңгеру - мектептегі оқытудың маңызды алғышарты болып табылады.
Ақыл-ой тәрбиесінің құралдарын шартты түрде екіге бөлуге болады: балалар әрекеті мен рухани және материалдық мәдениет шығармалары. Мектеп жасына дейінгі балалардың көп уақыты күн ырғағымен байланысты тұрмыстық әрекетіне кетеді. Бұл әрекеттің мазмұны сенсорлық даму үшін қолайлы болып табылады. Жуына отырып, балалар жылы және суық суды ажыратады, судың басқа да қасиеттерін танып біледі. Күн ырғағы процедураларын орындау барысында балалар кеңістікте бағдарлануға жаттығады. Балалардың күн ырғағының уақыттық айқындалуы оларға күннің бөліктері жайлы алғашқы түсініктерді игеруіне көмектеседі.
Балалар ыдыс-аяқтармен аттарын біледі, олар дайындалған материалмен, оларды пайдалану ережелерін танысады. Тәжірибелі педагогтар балаларды тұрмыстық заттармен таныстыра отырып, талдау-жинақтау әрекетін дамытады. Балалардың ақыл-ой тәрбиесі ойын әрекетінде жүзеге асады. Ересектердің арнайы жасаған ойындарында балалар меңгеруі тиіс түрлі білімдер, ойлау операциялары, ойлау әрекеттері жинақталған.
Шығармашылық ойындарда балалар өздерінің қоршаған өмір жайлы әсерлерін бейнелейді. Ойын үдерісінде бұл білімдер жаңа деңгейге көтеріледі. Әрекеттің өнімді түрлері (еңбек, құрастыру, бейнелеу) ойлаудың жоспарланып отырған функцияларын одан әрі дамыту үшін арнайы мүмкіндіктері жасайды. Бала өзі жасап отырған әрекеттің нәтижесін көре білуі, жұмысты орындаудың кезеңін айқындауы, оны ұйымдастырудың тәсілдерін білуі тиіс.
Бес жастағы балалардың мінез-құлқында неге, негештік басымырақ болуы, олардың айнала қоршаған дүниеге қызығушылықтары мен білгісі келетін дүниелердің көбеюінен туындайды.
Бес жастағы баланың әлеуметтік құзыреттілігі қызығушылығының артуы және әсіресе құрбыларымен араласу кезінде өзінің ортадағы орнын сезінуден көрінеді. Бала қажеттілігін қанағаттандыру үшін сөйлеу түрін және басқа да түрлі тәсілдерді пайдаланады. Өзіне жақын ересек адамның, құрбы-құрдасының көңіл-күйін байқап, оған көңіл аударып, ниет білдіреді.
Ақыл-ой құзыреттілігі ойлау белсенділігінде сипатталады. Бес жасар Негештер өмірде болатын жағдайларды (тірі және өлі табиғаттағы өзгерістерді, адамның шығу тегі, ересектердің кәсіби іс-әрекеттерін) анықтап зерттеу әрекеттеріне қызығушылықтарын арттырады. Бала ойын бір жүйеге келтіруді, өзінің қарапайым әрекеттерін жоспарлауды біледі [7, 104 б].
2.2 Оқушының ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыру ерекшеліктері
Я.А.Коменскийдің қалыптастырған оқыту принциптерінің қай-қайсысы да баланың ақыл-ойының дамуын қамтамасыз етуге бағытталғандықтарын айқын көруге болады. Оның Аналар мектебі туындысында баланың дене, адамгершілік, еңбек тәрбиесімен бірге ақыл-ой дамуына және оны дамытуда баланың жас және жеке дара ерекшеліктерін есепке алуы да бүгінгі таңда өз мәнін жойған емес [8, 124 б].
Дж.Локк өзінің Адам санасы туралы тәжірибе еңбегінде баланың жан-дүниесінің таза тақта (tabula rasa) екендігіне және олардың адами, іскерлік қасиет-сапаларын қалыптастыруға мән беріп: Рақымшыл, саналы әрі шебер, өнерпаз, бұндай қасиеттермен қаруланған бала ұлы ғалымнан гөрі анағұрлым жоғары бағаланады, - деп джентельменге қажеттіні атап көрсетеді [8, 203 б].
Ж.Ж-Руссо өзінің еңбектерінде баланың ақыл-ой дамуына айтарлықтай мән берген. Эмиль немесе тәрбие туралы роман-трактатында: Адамның ойлауына кіретіндердің барлығы да сезім арқылы бойлайды. Ойлауға үйрену үшін, демек біздің ақыл-ойымыздың құралдары болып табылатын біздің мүшелерімізді, біздің сезімдерімізді жаттықтыруымыз керек, - деген.
И.Г.Пестолоцци балаға өзінің табиғаттан берілген нышандары арқасында Көз - көргісі, құлақ - естігісі, аяқ - жүргісі, қол - қармап ұстағысы келеді. Сол сияқты жүрек те сенгісі, жақсы көргісі келеді. Ал ақыл-ой ойлауға талпынады, - деп үнемі дамуға талпынатынын атап өткен болатын.
Сонымен белгілі педагогтардың баланың ақыл-ой дамуындағы танымдық процестердің ерекшеліктеріне, ақыл-ой іс-әрекеттерінің мәнді жақтарына айтарлықтай көңіл бөлгендігін байқаймыз.
Баланың дамуы - заңдылықты процесс. Оның негізін осы процестің диалектикасын бейнелейтін, мәнді қайталанып отыратын объективті байланыстар құрайды. Ақыл-ой даму проблемасын айтарлықтай зерттеген Г.И.Щукина баланың дамуын бір-бірімен өзара әрекеттестіктегі және өзара байланыстағы түрлі құрылымдардың күрделі жүйесі ретінде қарастырады. Ол дамудың қалыпты да, спонтанды да еместігін, бала өміріндегі, іс-әрекетіндегі адамдармен қарым-қатынастағы белгілі бір әлеуметтік жағдайларда жүзеге асырылатынын, баланың тұлғалық дамуында ішкі мен сыртқының өзара байланысы және өзара ықпалдастығы әсер ететіндігін, сонымен бірге, баланың жедел дамуы - акселерация сияқты заңдылықтарын атап көрсетеді.
Дамудың заңдылықтары В.А.Крутецкийдің еңбектерінде де қарастырылған. Оның пікірінше, ондай заңдылықтарға, ең алдымен, психикалық дамудың қалыпты еместігі, яки кез келген, тіпті оқыту мен тәрбиелеудің ең қолайлы жағдайларында тұлғаның түрлі психикалық көріністері, психикалық функциялары мен сапа-қасиеттері дамудың бір деңгейінде тұра бермейді. Баланың дамуы кейбір жас кезеңдерінде қайсыбір бағыттағы психикалық дамуы үшін өте-мөте қолайлы жағдайлар туындап отырады. Сондай-ақ бұл жағдайлардың уақытша, өтпелі сипатта болатындығын ескертеді. Баланың дамуы мен қайсыбір психикалық сапа-қасиеттерінің дамуы үшін оңтайлы болатын осындай жас кезеңдерін Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев және т.б. психологтар сензитивті кезең деп атаған. Психологиялық сөздікте сензитивтік кезеңдер деп - (лат. sensus - сезімталдық, түйсіну) - адамның қайсібір іс-әрекетті тиімді әрі жылдам меңгеру қабілетін, психикалық белсенділігін (тілдерді үйрену және т.б.) атайды.
В.А.Крутецкий дамудың заңдылығы психиканың интеграциялануы деп есептейді. Өйткені адамның психикасы дами келе мейілінше тұтастыққа, бірлікке, тұрақтылыққа, орнықтылыққа ие бола бастайды. Жүйке жүйесінің қуатты иірімділігі екендігіне назар аудара отырып, тұлғаның дамуына ықпал ету нәтижесінде барлығын да жақсы жағына қарай өзгертуге болатындығы жөніндегі пайымдаулар В.А.Крутецкийге дамудың үшінші заңдылығы - иірімділік және компенсаторлық мүмкіндігі туралы тұжырым жасауға мүмкіндік берді.
Бала тұлғасының дамуы жөніндегі пікір пайымдаулар оларды оқыту мен тәрбиелеуде жас ерекшелігін, психикалық ерекшеліктерін, сонымен бірге жеке ерекшеліктерін есепке алу қажеттігін мойындатады.
Біздің зерттеу объектіміз болып отырған бастауыш сынып оқушылары Н.С.Лейтестің сипаттамасы бойынша: ... білімді сіңіру, жинақтау кезеңі - оны меңгеру басым болатын кезең. Осындай маңызды функцияны жетістікпен орындауға осы жастағыларға тән өзіндік ерекшеліктері жағымды болып саналады: беделге сеніммен бағынуы, жоғары деңгейдегі қабылдаушылығы, өздерінің күнделікті тап келіп кездесетіндерінің жағдаяттарға көпшілігінде аңғырттықпен ойын арқылы қарым-қатынасы.
Дегенмен, әуелгі уақытта мектептегі жаңа жағдайға бала әлі бейімделе алмағандықтан, оқу үстінде кейбір қиыншылықтарға кездеседі. М.Мұқанов ондай қиыншылықтарға: біріншіден, бала мектептің жағдайына бейімделе алмай (мысалы, белгілі уақытта тұрып, мезгілінде жатуға, сабақтан қалмауға, сабақ кезінде үнсіз тыныш отыруға үйрене алмағандықтан) қиналады. ... екіншіден, мұғалімнің өзіне тән мінезіне және құрбыларымен қалай қарым-қатынас жасауға үйрене алмағандықтан бала қиналады. ... үшіншіден, І- сыныпта оқушыларға қойылатын талаптар тым жеңіл келетіндігі. Сондықтан И.А.Зимняяның оқу-тәрбие процесінде жаңа өмір жағдайының субъектісі ретінде оқушыларға бұндай қиыншылықтардың болатынын ескеруге тиіспіз: Бастауыш сынып оқушыларында оқу кезінде жетекші саналатын оқу іс-әрекеттерінің негізгі элементтері, қажетті оқу іскерліктері, дағдылары қалыптаса бастайды. Болашақта ғылыми білімдер жүйесін меңгеруін, ғылыми және теориялық ойлауының дамуын қамтамасыз ететін ойлау формаларының дамуы өріс алады, - деген пікірін де назарда ұстаған жөн.
Мектеп табалдырығын аттағаннан бастап оқушылардың оқу, жазу және санау дағдыларын меңгеруіне, сондай-ақ математика, ана тілі, табиғаттану пәндері бойынша айтарлықтай көлемде білім алуына байланысты танымдық процестері едәуір өзгерістерге ұшырайды. Сөйтіп дүниетанымы кеңейеді, танымдық қызығушылықтары артып, дамиды, белсенді әрі дербес шығармашылық ірекеттері мен қабілеттері қалыптасады, оқуға деген жауапкершілік мотивтері жоғарылайды.
Ақыл-ой ұғымын зерттеушілер феноменін түрліше түсіндіреді. Мәселен, шетел психологиясында ақыл-ой дамуы ұғымы қолданылмайды десе де болады. Ғылыми әдебиеттерде ақыл-ой дамуы және интеллект ұғымдары синоним немесе теңдестіру арқылы түсіндіріліп келеді.
Психологиялық сөздікте Ақыл-ой дамуының деңгейі - дегеніміз білімдер мен іскерліктердің жинытығы және оларды жетілдіруде қалыптасқан ойлау әрекеттері; білімдер мен біліктердің және оларды игеру кезінде қалыптасқан ақыл-ой әрекеттерінің жиынтығы, оларды ойлау процесінде белгілі бір көлемде жаңа білімдер мен біліктердің ілгерілеуін қамтамасыз ету үшін еркін қолдана білуі, - деп түсіндіріледі. Адамның ақыл-ой немесе интеллектілік қызметі объективті шындықты өзгертуге бағытталған қызметтің негізінде бейнелендіру болып табылады.
Жалпы ақыл-ойдың, интеллектінің даму мәселелерін алғаш зерттеушілер С.Л.Рубинштейн, Б.Г.Ананьев сияқты ғалымдар оларды адамның күрделі психикалық ерекшеліктері тұрғысынан қарастырады. Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов және т.б. ғалымдар адамның ақыл-ойының дамуын оның қызмет етуінің өзгеше сапалық типі ретінде сипаттай отырып, ақыл-ой дамуының деңгейін психологиялық жүйенің қызмет етуінің жаңа деңгейіне өтуіне байланысты пайда болатын психологиялық жаңа құрылымдар тұрғысынан зерделейді. Д.Н.Богоявленский мен Н.А.Менчинскаяның қағидасы бойынша, ақыл-ой дамуы құбылыстардың екі категориясына, біріншіден, білім қорының жинақталуына; екіншіден, ақыл-ойдың өзіне тән белгілі интеллектуалдық іскерліктерінің қалыптасуына байланысты. Біріншіден білім қорының жинақталуы. Бұл туралы П.П.Блонский: Қуыс баста ешқандай ойлау жоқ, ал ол тәжірибе мен білімге толы болса, сонда ғана ой толғауға қабілетті болады, - деп білімді ойлаудың қажетті шарты екендігін ескерткен-ді. Екіншіден, ақыл-ойдың дамуында білімді алуға көмектесетін ойлау операциялары үлкен маңызға ие. Ақыл-ойдың өзіне тән белгісі интеллектуалдық іскерліктерге жатқызуға болатын әбден жетілген және берік қалыптасқан ақыл-ой тәсілдері болып табылады.
Н.А.Менчинская бір топ ғылыми қызметкерлермен бірлесе жүргізген зерттеу жұмыстары ақыл-ой дамуы проблемаларының зерттелуіне қомақты үлес қосты. Ол Л.С.Выготскийдің психикалық дамудағы оқытудың жетекші ролі жөніндегі идеясына сүйене отырып, өз еңбектерінде интеллектуалдық операцияларды жетілдірудегі қайсыбір оқу пәндері бойынша білім мазмұны немесе оқыту әдістерінің маңыздылығын ашып көрсетті. Н.А.Менчинская оқыту процесінің заңдылықтарын зерттей келе, адамның іс-әрекетінің жалпы құрылымындағы оқытудың орнын анықтап берді. Автордың көзқарасы бойынша оқыту дегеніміз баланың онтогенездегі ақыл-ойы дамуының мазмұны мен барысын айқындайтын педагогикалық ықпал ету жүйесі. Алайда, зерттеуші пайымдағандай: Мол білім қоры үнемі жоғары деңгейдегі ақыл-ой дамуымен үйлесе бермейді (әрине ол дамудың қажетті шарт-жағдайы). Н.А. Менчинскаяның бұл пайымдауы баланың ақыл-ой дамуының кепілі сол оқушының өзінің белсенділігінің болуы және онтогенездік қайсыбір кезеңіндегі оқуға деген сензитивтілігі екендігіне көз жеткізеді.
Оқыту мен оқудың аса күрделі өзара қарым-қатынастарын анықтау үшін Н.А.Менчинская оқушының білімдерді меңгертуге бағытталған ерекше іс-әрекеті ретінде меңгеру терминін ғылыми айналымға ендірді. Ол меңгеру терминін бүтіндей дерлік барлық психикалық процестерді қамтитын (қабылдау, ес, ойлау, қиял) танымдық іс-әрекеттің мәні ретінде пайымдайды. Бұдан әрі біз білімдерді меңгерту тек қана ойлау процестерінің (тіпті осы ұғымның кең мағынасында) қатысуын ғана болжаумен шектеледі деп есептемейміз. Меңгеру сонымен бірге жеке тұлғаның сезім және ерік сфераларының ерекшеліктерімен тікелей байланысты. Оқу материалын болмыста белгілі бір қалыптасқан қарым-қатынастарға түсе алатын, белгілі бір бейімділікті қызығушылықты, интеллектуалдық сапа-қасиеттерді иеленген оқушы ғана меңгереді.
Сонымен, ақыл-ой дамуы туралы зерттеуші ғалымдардың пікір, көзқарастарын талдау даму ұғымын баланың психикалық ерекшеліктерінде жүріп өтетін сандық және сапалық өзгерістер, ал ақыл-ой дамуы делінуі танымдық процестерде жүріп өтетін өзгерістер, яғни ақыл-ой іс-әрекеттерін іске асыруға қажетті ойлау операцияларының, есте сақтау тәсілдерінің, ақыл-ойдың сапа-қаситеттерінің және өзге де психикалық ерекшеліктерінің жетілуі деп пайымдаймыз. Ақыл-ой дамуы - ерекше белгілердің жиынтығымен сипатталатын және бірқатар себептермен шарттасатын күрделі ұғым. Ол ең алдымен оқу процесінде оқушыларға берілетін білімдердің мазмұнымен және сол білімдерді меңгертудің әдістерімен анықталады.
Психология саласында ақыл-ой дамуын пайымдауға мүмкіндік беретін бірқатар негізгі қағидалар қалыптасқан:
1. Ақыл-ой дамуы динамикалық жүйе бола отырып, өзара әрекеттестіктегі факторлар мен пайымдамалар (табиғи, тұқым қуалаушылық, әлеуметтік − мәдени, психологиялық) ретінде қарастырылады;
2. Ақыл-ой дамуы ең алдымен, әрбір жас кезеңінде жаңа әлеуметтік тәжірибені меңгертуде, іс-әрекеттің жаңа амалдарын иеленуде, жаңа психикалық процестерді қалыптастыруда маңызы бар ерекше алғышарттардың пайда болуына байланысты кезеңдік сипатта болады;
3. Ақыл-ой дамуы баланың өмір сүру жағдайларына, тәлім-тәрбиесіне байланысты түрліше қалыптасады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz