Оқу – тәрбие үрдісінде бала мінезін тәрбиелеу
Қазақстан Республикасының жаңа экономикалық қатынастарға енуі, адам факторына ерекше мән беру, қоғам өмірінің барлық жақтарын өмір талабына сәйкес жаңарту, ұрпақ тәрбиесіне байланысты мәселелерге жаңаша көзқарастарды қажет етеді.
Қазақстан Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік – экономикалық мінез – құлқын қалыптастыру тұжырымдамасында (1995), Қазақстан Республикасының жастарға кешенді тәрбие беру бағдарламасы (2000), «Білім беру» заңында (1999), Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында (2003) оқушылардың адамзат жасаған құндылықтарды шығармашылық білім, білік дағдылармен игере білетін, өмірге бейім бәсекелестікке бара алатын тұлғаның тәрбиесі туралы мәселелерге назар аударылды.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан – 2030» Қазақстан халқына жолдауында болашақ қоғам мүшелері – жастардың қандай болатынын айта келіп, «Біздің балаларымыз білімі жоғары жұмысшылар мен фермерлер, инженерлер, банкирлер және өнер қайраткерлері, магазиндердің иелері, биржа делдалдары және спортшылар болады. Олар мұнай, газ бен электр қуатын, тамақ өнімдерін өндіретін, әрі олармен әлемдік экономиканы қамтамасыз ететін болады» - дей отырып, қазақ баласының адам бойындағы асыл қасиеттерін, оның қоғамның белсенді мүшесі етіп дайындауға, білім мен тәрбие беру ісін өте маңызды бағдарлардың бірі ретінде қарады, оған баса назар аударды.
Қазақстан Республикасының «Білім беру» заңында Өзіне тән жан – жақты дамыған, бәсекелестікке бейімі бар, нарықтық қатынасқа бағдарланған, Отан алдында өзінің жауапкершілігін сезіне білетін, өзінің жеке басының жетістігін бағалайтын, өзін - өзі жетілдіруге даяр тұратын тұлғаны қалыптастыру мақсаты белгіленген. Сондықтан қай халықтың болсын тіршілік – тынысы, шаруашылық кәсібі отбасылық, қоғамдық, ұлттық тәрбие – дәстүрімен тығыз байланыста туып, өсіп - өркендеп, шынайы адамгершілік қасиеттерге, жақсы мінез – құлыққа ұрпағын баулып тәрбиелеуді мақсат еткен. Мектептердегі оқу – тәрбие жұмысының тиімділігін арттыруда әр тұлғада өзінше көрініс табатын, әр тұлғада түрліше болатын бала мінезінің қоршаған орта мен тәрбиесінде орын алатындығын өмірлік тәжірибе дәлелдеп отыр.Жақсы мінезді тұлға тәрбиелеу, оны қарым – қатынас құрудың маңызды шарты ретінде заман талабына сәйкес жүргізу, оқушылардың әлеуметтік тәжірибесін жетілдіру қазіргі кезеңнің көкейтесті мәселелерінің бірі.
Бірде – бір адамзат қоғамы өзінен бұрынғы аға буынның ақыл – ойын, тәрбиелік тәжірибесін пайдаланбай өмір сүрген емес. Халық ауыз әдебиеті ұлттық психологияның айнасы қазақтың өткендегі құлқы, мінезі, заманындағы күйініш, сүйініші осы әдебиетті қарап отырсақ анық сезіледі. Қазақ елі тәуелсіздік алғаннан бері сондай тарихи тұлғалардың, ғұлама ойшылдардың, ақын – жазушылардың, педагогтардың әл – Фараби, Абай, Шәкәрім, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедов, Ыбырай Алтынсарин тәлім – тәрбиелік мұраларымен, ой – пікірлерімен тоғысуда. Абай қара сөздерінде адам мінезі өмір сүре келе қалыптасатындығы, бала мінезін қалыптастыруда ата – ананың, құрдастары мен достарының үлгі - өнегелерінің маңызы зор екендігі көрініс тапты.Бүгінгі күні ата – баба тарихынан бізге жеткен тәлім – тәрбиелігі мол мұраларды болашақ ұрпақты тәрбиелеуде пайдалану мүмкіндігі туып отыр. Осыған байланысты, өсіп келе жатқан бала бойында мінездің көріністерін, жағымды қасиеттерін тәрбиемен ұштастырып, бала мінезін дұрыс жолға салып, өзіне - өзі сын көзбен қарап, мінездегі кемшіліктерін сезініп дұрыс жолға салу өзекті мәселелердің бірі болып саналады. Сондықтан бала мінезін тәрбиелеудің сан қырлы жолдарын қарастыра отырып тақырыпты «Оқу – тәрбие үрдісінде бала мінезін тәрбиелеу» деп таңдауыма негіз болды.
Қазақстан Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік – экономикалық мінез – құлқын қалыптастыру тұжырымдамасында (1995), Қазақстан Республикасының жастарға кешенді тәрбие беру бағдарламасы (2000), «Білім беру» заңында (1999), Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында (2003) оқушылардың адамзат жасаған құндылықтарды шығармашылық білім, білік дағдылармен игере білетін, өмірге бейім бәсекелестікке бара алатын тұлғаның тәрбиесі туралы мәселелерге назар аударылды.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан – 2030» Қазақстан халқына жолдауында болашақ қоғам мүшелері – жастардың қандай болатынын айта келіп, «Біздің балаларымыз білімі жоғары жұмысшылар мен фермерлер, инженерлер, банкирлер және өнер қайраткерлері, магазиндердің иелері, биржа делдалдары және спортшылар болады. Олар мұнай, газ бен электр қуатын, тамақ өнімдерін өндіретін, әрі олармен әлемдік экономиканы қамтамасыз ететін болады» - дей отырып, қазақ баласының адам бойындағы асыл қасиеттерін, оның қоғамның белсенді мүшесі етіп дайындауға, білім мен тәрбие беру ісін өте маңызды бағдарлардың бірі ретінде қарады, оған баса назар аударды.
Қазақстан Республикасының «Білім беру» заңында Өзіне тән жан – жақты дамыған, бәсекелестікке бейімі бар, нарықтық қатынасқа бағдарланған, Отан алдында өзінің жауапкершілігін сезіне білетін, өзінің жеке басының жетістігін бағалайтын, өзін - өзі жетілдіруге даяр тұратын тұлғаны қалыптастыру мақсаты белгіленген. Сондықтан қай халықтың болсын тіршілік – тынысы, шаруашылық кәсібі отбасылық, қоғамдық, ұлттық тәрбие – дәстүрімен тығыз байланыста туып, өсіп - өркендеп, шынайы адамгершілік қасиеттерге, жақсы мінез – құлыққа ұрпағын баулып тәрбиелеуді мақсат еткен. Мектептердегі оқу – тәрбие жұмысының тиімділігін арттыруда әр тұлғада өзінше көрініс табатын, әр тұлғада түрліше болатын бала мінезінің қоршаған орта мен тәрбиесінде орын алатындығын өмірлік тәжірибе дәлелдеп отыр.Жақсы мінезді тұлға тәрбиелеу, оны қарым – қатынас құрудың маңызды шарты ретінде заман талабына сәйкес жүргізу, оқушылардың әлеуметтік тәжірибесін жетілдіру қазіргі кезеңнің көкейтесті мәселелерінің бірі.
Бірде – бір адамзат қоғамы өзінен бұрынғы аға буынның ақыл – ойын, тәрбиелік тәжірибесін пайдаланбай өмір сүрген емес. Халық ауыз әдебиеті ұлттық психологияның айнасы қазақтың өткендегі құлқы, мінезі, заманындағы күйініш, сүйініші осы әдебиетті қарап отырсақ анық сезіледі. Қазақ елі тәуелсіздік алғаннан бері сондай тарихи тұлғалардың, ғұлама ойшылдардың, ақын – жазушылардың, педагогтардың әл – Фараби, Абай, Шәкәрім, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедов, Ыбырай Алтынсарин тәлім – тәрбиелік мұраларымен, ой – пікірлерімен тоғысуда. Абай қара сөздерінде адам мінезі өмір сүре келе қалыптасатындығы, бала мінезін қалыптастыруда ата – ананың, құрдастары мен достарының үлгі - өнегелерінің маңызы зор екендігі көрініс тапты.Бүгінгі күні ата – баба тарихынан бізге жеткен тәлім – тәрбиелігі мол мұраларды болашақ ұрпақты тәрбиелеуде пайдалану мүмкіндігі туып отыр. Осыған байланысты, өсіп келе жатқан бала бойында мінездің көріністерін, жағымды қасиеттерін тәрбиемен ұштастырып, бала мінезін дұрыс жолға салып, өзіне - өзі сын көзбен қарап, мінездегі кемшіліктерін сезініп дұрыс жолға салу өзекті мәселелердің бірі болып саналады. Сондықтан бала мінезін тәрбиелеудің сан қырлы жолдарын қарастыра отырып тақырыпты «Оқу – тәрбие үрдісінде бала мінезін тәрбиелеу» деп таңдауыма негіз болды.
1. Атемова Қ.Т. Оқушыларда гумандық қасиеттерді қалыптастырудағы отбасының рөлі. - Алматы: Ғылым, 2002 – 118 б.
2. Албытова Н. Тәрбиедегі қоғамдық ортаның орны. /Бастауыш мектеп, 2006, №5, 26 б./
3. Ахметов Ш. Қазақ халқының бала тәрбиелеу дәстүрі. /Бастауыш мектеп, 2004, №7/
4. Әлімбаев М. Халық – ғажап тәлімгері - Алматы: Қазақстан , 1994
5. Әбеуова И., Әбдірахманова Д. Мінез-құлқында қиындық бар оқушыларды анықтау жолдары - Алматы, 2003
6. Бержанов Қ; Мусин С Педагогика тарихы. Алматы, мектеп, 1984, 255 б.
7. Бегелиев Т. Жасөспірімдердің оқу – тәрбиесіне байланысты кейбір проблемалар, оны шешудің жолдары. ТарМИ хабаршысы, 2005, №1
8. Габдуллина А. Ұлттық тәрбиеге ұмтылыс. /Бастауыш мектеп, 1992, №2/
9. Жарықбаев Б.Қ., Қалиев С.К. Қазақ тәлім-тәрбиесі - Алматы.
10. Исмакова З. Болашақ ұстазды қазақ салт-дәстүрлерін тәрбиелік-ілеуметтік оқу-тәрбие процесінде пайдалануға даярлау. Этнопсихология және этнопедагогика. – Алматы, 2003.
11. Каплиева А.К. Мектеп оқушыларына рухани – ізгілік тәрбие беру. - Ақтөбе,2000
12. Қаңтарбаев С.Е. Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін қалыптастыру: теория және әдістемесі. - Алматы,1997.
13. Қожахметова С. Педагогика мәселелері. - Алматы, Қазақ мектеп баспасы, 1940.
14. Қоңырбаева С. Отбасы: бала мен ата – ана. Алматы, 2006, 176-182 б.
15. Қоянбаев Ж. Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі. - Алматы: Рауан, 1990
16. Құнантаева К.Қ. Оқушылардың оқудан тыс бірлестіктері. - Алматы, Мектеп, 1970, 56 бет
17. Лишин О.В. Педагогическая психология воспитания - М.: ИКЦ Академкнига, 2003 – 332 с.
18. Люблинская А.А. Мұғалімге бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде. Алматы, 1981
19. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан – 2030»
20. Педагогикалық ізденіс – Алматы, 1990
21. Сайлауова Н.С. Ел боламын десең – бесігіңді түзе. /Бастауыш мектеп, 2007, №2, 44б/
22. Семья тәрбиесі – ата-аналарға арналған сөздік, Алматы, 1970, 224-226; 244 б.
23. Табылдиев Ә. Ұлттық тәрбие – ұлағатты іс. /Бастауыш мектеп, 1994, №1-12 бет/
2. Албытова Н. Тәрбиедегі қоғамдық ортаның орны. /Бастауыш мектеп, 2006, №5, 26 б./
3. Ахметов Ш. Қазақ халқының бала тәрбиелеу дәстүрі. /Бастауыш мектеп, 2004, №7/
4. Әлімбаев М. Халық – ғажап тәлімгері - Алматы: Қазақстан , 1994
5. Әбеуова И., Әбдірахманова Д. Мінез-құлқында қиындық бар оқушыларды анықтау жолдары - Алматы, 2003
6. Бержанов Қ; Мусин С Педагогика тарихы. Алматы, мектеп, 1984, 255 б.
7. Бегелиев Т. Жасөспірімдердің оқу – тәрбиесіне байланысты кейбір проблемалар, оны шешудің жолдары. ТарМИ хабаршысы, 2005, №1
8. Габдуллина А. Ұлттық тәрбиеге ұмтылыс. /Бастауыш мектеп, 1992, №2/
9. Жарықбаев Б.Қ., Қалиев С.К. Қазақ тәлім-тәрбиесі - Алматы.
10. Исмакова З. Болашақ ұстазды қазақ салт-дәстүрлерін тәрбиелік-ілеуметтік оқу-тәрбие процесінде пайдалануға даярлау. Этнопсихология және этнопедагогика. – Алматы, 2003.
11. Каплиева А.К. Мектеп оқушыларына рухани – ізгілік тәрбие беру. - Ақтөбе,2000
12. Қаңтарбаев С.Е. Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін қалыптастыру: теория және әдістемесі. - Алматы,1997.
13. Қожахметова С. Педагогика мәселелері. - Алматы, Қазақ мектеп баспасы, 1940.
14. Қоңырбаева С. Отбасы: бала мен ата – ана. Алматы, 2006, 176-182 б.
15. Қоянбаев Ж. Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі. - Алматы: Рауан, 1990
16. Құнантаева К.Қ. Оқушылардың оқудан тыс бірлестіктері. - Алматы, Мектеп, 1970, 56 бет
17. Лишин О.В. Педагогическая психология воспитания - М.: ИКЦ Академкнига, 2003 – 332 с.
18. Люблинская А.А. Мұғалімге бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде. Алматы, 1981
19. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан – 2030»
20. Педагогикалық ізденіс – Алматы, 1990
21. Сайлауова Н.С. Ел боламын десең – бесігіңді түзе. /Бастауыш мектеп, 2007, №2, 44б/
22. Семья тәрбиесі – ата-аналарға арналған сөздік, Алматы, 1970, 224-226; 244 б.
23. Табылдиев Ә. Ұлттық тәрбие – ұлағатты іс. /Бастауыш мектеп, 1994, №1-12 бет/
Атырау облыстық Білім беру басқармасы
Қ.Дүтбаева атындағы Атырау гуманитарлық колледжі
Мектеп бөлімі
Бекітемін
Директордың оқу ісі
жөніндегі орынбасары
______________Ботағариева Г.Ж.
__ ______ 2013 жыл
02-13
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Оқу – тәрбие үрдісінде бала мінезін
тәрбиелеу
Орындаған : Жолдахметов Жанболат 49 инб тобы студенті
Жетекшісі: Асқарова Армангүл Қаленқызы-
педагогика, психология пәні оқытушысы
Басталуы: қазан 2012 ж
Аяқталуы: сәуір 2013 ж
Сақталуы: 5 жыл 524 бап
Кіріспе.
Тақырыптың көкейтестілігі
Қазақстан Республикасының жаңа экономикалық қатынастарға енуі, адам
факторына ерекше мән беру, қоғам өмірінің барлық жақтарын өмір талабына
сәйкес жаңарту, ұрпақ тәрбиесіне байланысты мәселелерге жаңаша
көзқарастарды қажет етеді.
Қазақстан Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік – экономикалық
мінез – құлқын қалыптастыру тұжырымдамасында (1995), Қазақстан
Республикасының жастарға кешенді тәрбие беру бағдарламасы (2000), Білім
беру заңында (1999), Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім
беруді дамыту тұжырымдамасында (2003) оқушылардың адамзат жасаған
құндылықтарды шығармашылық білім, білік дағдылармен игере білетін, өмірге
бейім бәсекелестікке бара алатын тұлғаның тәрбиесі туралы мәселелерге назар
аударылды.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан – 2030 Қазақстан халқына жолдауында
болашақ қоғам мүшелері – жастардың қандай болатынын айта келіп, Біздің
балаларымыз білімі жоғары жұмысшылар мен фермерлер, инженерлер, банкирлер
және өнер қайраткерлері, магазиндердің иелері, биржа делдалдары және
спортшылар болады. Олар мұнай, газ бен электр қуатын, тамақ өнімдерін
өндіретін, әрі олармен әлемдік экономиканы қамтамасыз ететін болады - дей
отырып, қазақ баласының адам бойындағы асыл қасиеттерін, оның қоғамның
белсенді мүшесі етіп дайындауға, білім мен тәрбие беру ісін өте маңызды
бағдарлардың бірі ретінде қарады, оған баса назар аударды.
Қазақстан Республикасының Білім беру заңында Өзіне тән жан – жақты
дамыған, бәсекелестікке бейімі бар, нарықтық қатынасқа бағдарланған, Отан
алдында өзінің жауапкершілігін сезіне білетін, өзінің жеке басының
жетістігін бағалайтын, өзін - өзі жетілдіруге даяр тұратын тұлғаны
қалыптастыру мақсаты белгіленген. Сондықтан қай халықтың болсын тіршілік –
тынысы, шаруашылық кәсібі отбасылық, қоғамдық, ұлттық тәрбие – дәстүрімен
тығыз байланыста туып, өсіп - өркендеп, шынайы адамгершілік қасиеттерге,
жақсы мінез – құлыққа ұрпағын баулып тәрбиелеуді мақсат еткен.
Мектептердегі оқу – тәрбие жұмысының тиімділігін арттыруда әр тұлғада
өзінше көрініс табатын, әр тұлғада түрліше болатын бала мінезінің қоршаған
орта мен тәрбиесінде орын алатындығын өмірлік тәжірибе дәлелдеп отыр.Жақсы
мінезді тұлға тәрбиелеу, оны қарым – қатынас құрудың маңызды шарты ретінде
заман талабына сәйкес жүргізу, оқушылардың әлеуметтік тәжірибесін жетілдіру
қазіргі кезеңнің көкейтесті мәселелерінің бірі.
Бірде – бір адамзат қоғамы өзінен бұрынғы аға буынның ақыл – ойын,
тәрбиелік тәжірибесін пайдаланбай өмір сүрген емес. Халық ауыз әдебиеті
ұлттық психологияның айнасы қазақтың өткендегі құлқы, мінезі, заманындағы
күйініш, сүйініші осы әдебиетті қарап отырсақ анық сезіледі. Қазақ елі
тәуелсіздік алғаннан бері сондай тарихи тұлғалардың, ғұлама ойшылдардың,
ақын – жазушылардың, педагогтардың әл – Фараби, Абай, Шәкәрім,
А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедов, Ыбырай Алтынсарин тәлім
– тәрбиелік мұраларымен, ой – пікірлерімен тоғысуда. Абай қара сөздерінде
адам мінезі өмір сүре келе қалыптасатындығы, бала мінезін қалыптастыруда
ата – ананың, құрдастары мен достарының үлгі - өнегелерінің маңызы зор
екендігі көрініс тапты.Бүгінгі күні ата – баба тарихынан бізге жеткен тәлім
– тәрбиелігі мол мұраларды болашақ ұрпақты тәрбиелеуде пайдалану мүмкіндігі
туып отыр. Осыған байланысты, өсіп келе жатқан бала бойында мінездің
көріністерін, жағымды қасиеттерін тәрбиемен ұштастырып, бала мінезін дұрыс
жолға салып, өзіне - өзі сын көзбен қарап, мінездегі кемшіліктерін сезініп
дұрыс жолға салу өзекті мәселелердің бірі болып саналады. Сондықтан бала
мінезін тәрбиелеудің сан қырлы жолдарын қарастыра отырып тақырыпты Оқу –
тәрбие үрдісінде бала мінезін тәрбиелеу деп таңдауыма негіз болды.
Зерттеу нысаны
Бастауыш сыныптағы оқу – тәрбие процесі.
Зерттеудің мақсаты
Оқу – тәрбие үрдісінде бала мінезін тәрбиелеу жолдарын ғылыми –
теориялық тұрғыдан негіздеу арқылы, оқушыларды дұрыс мінезді болуға
даярлау.
Зерттеудің міндеті
- Жеке тұлғаны қалыптастыру барысында мінез тәрбиесінің алатын орнын
анықтау.
- Оқушыны тәрбиелеу мен оқытуда өзін - өзі тәрбиелеудің ықпалын күшейту.
- Тәрбиесі қиын балалардың мінезін зерттей отырып, мінез мәдениетіне
баулу.
- Бастауыш сынып оқушыларының мінез – құлқын тәрбиелеуге арналған
сауалнама, кеңес, тәрбие сағатының үлгілері, мінезді анықтау тестілерін
жасау.
Зерттеу пәні:
Оқу – тәрбие үрдісінде бала мінезін тәрбиелеудің мүмкіндіктері.
Зерттеу объектісі
Зерттеу және іс – тәжірибелер жүргізу үшін Атырау қаласындағы жалпы білім
беретін №6 орта мектебі үшінші сынып оқушылары алынды.
Зерттеудің болжамы
Егер бала мінез – құлқын тәрбиелеу белгілі бір жүйе бойынша жүргізілсе,
онда бұл жүйелілік балалардың бойында мінез – құлық, пайдалы әдет –
дағдылардың тәжірибесін жинақтауды, адамгершілік мағлұматтарды сіңіруді
қамтамасыз етеді.
Зерттеудің практикалық мәні
- Сауалнама жүргізу арқылы әр баланың мінез – құлқымен танысуға болатыны
анықталды.
- Әр баланың түске деген талғамына, жазуына қарап мінезіне жол ашуға
болады.
- Тәрбиелік шаралар арқылы бала мінезіне ықпал етуге болатынына көз
жеткізілді.
Зерттеудің құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттерден және қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеу жұмысының көкейтестілігі, мақсаты, объектісі,
пәні, болжамы, міндеттері айқындалып, зерттеу жұмысынң практикалық мәні
қамтылды.
Мінез–тұлғаның өмірлік бет алысы, өзіндік әрекеті, бойындағы
қасиеті атты бірінші тарауда проблеманың психология, педагогика
саласындағы зерттелу деңгейі қарастырылды, оқушылардың тұлғалық қасиеттерін
қалыптастырудағы мүмкіндіктері баяндалды, проблеманың бүгінгі таңдағы
жағдайы сипатталды. Қазақтың мінез бітістері мен кейбір ерекшеліктері
қарастырылды.
Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеу деген
таруда балаларды мінез-құлық мәдениетіне үйрету үлгісі, онда жүргізілетін
жұмыс мазмұны мен іске асыратын тиімді әдістер, тәжірибелік жұмыстың
нәтижелері баяндалды.
Қорытынды бөлімде жалпы тұжырымдар жасалды, бастауыш сынып
оқушыларының бойында жағымды қасиеттер қалыптастырып дамытуға байланысты
қорытынды жасалып, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар берілді.
Мінез – тұлғаның өмірлік бет алысы, өзіндік әрекеті, бойындағы
қасиеті.
Қазақстан Республикасының егемендік алған алғашқы жылдарынан бастап
білім беру ісіне баса мән берілуде. Білім беру барысында оқушының жеке
тұлғасын жан-жақты жетілдіруге, олардың танымдық әрекетін дамытуға, ой-
санасын қалыптастыруға ерекше назар аударылуда. Республикамызда білім беру
заңы қабылданды:
Президентіміз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан - 2030 Қазақстан халқына
Жолдауында болашақ қоғам мүшелері – жастардың қандай болатынын айта келіп,
Біздің балаларымыз білімі жоғары жұмысшылар мен фермерлер, инженерлер,
банкирлер және өнер қайраткерлері, магазиндердің иелері, биржа делдалдары
және спортшылар болады. Олар мұнай, газ бен электр қуатын, тамақ өнімдерін
өндіретін, әрі олармен әлемдік экономиканы қамтамасыз ететін болады...,
дейді.
Жоғарыда көрсетілгендей, адам бойындағы асыл қасиеттердің көзін ашып,
оны қоғамның белсенді мүшесі етіп дайындау, білім мен тәрбие және дамытумен
қатар жүргізілгенде ғана өз дәрежесінде жүзеге асады.
Осыған байланысты білімнің мазмұнын, оқыту әдістері мен сабақты
ұйымдастыру нысандарын жетілдіруді нақтылай түсу қажеттілігі туындайды.
Қоғамның дамуы, ғылым мен техниканың, ұлттың рухани мәдениетінің
өркендеуі білім саласына өзгеріс ендірмей қоймайды. Әрбір мемлекеттің
интеллектуалдық, экономикалық, парасаттылық және мәдени қадамы білім
саласының жай-жапсарына және оның прогрессивті даму мүмкіндіктеріне тікелей
байланыста екендігі орта білімнің мемлекеттік стандартында айқын
көрсетіліп отыр.
Себебі әр заманның өзіне тән экономикалық, саяси - әлеуметтік және
идеологиялық ерекшеліктері болатыны сияқты, оның моралі де өзінің
ерекшелігімен дараланып отырады. Бұл құбылысты жіті аңғарған қазақ халқы
Тауына қарай аңы, заманына қарай заңы деп қарапайым сөзбен психологиялық
топшылау жасаған.
Қай халықтың болсын тіршілік-тынысымен, шаруашылық кәсібімен,
отбасының, қоғамдық, ұлттық тәрбие дәстүрімен тығыз байланыста туып, өсіп-
өркендеп, шынайы адамгершілік қасиеттерге,жақсы мінез-құлыққа ұрпағын
баулып тәрбиелеуді мақсат еткен.
Бірде-бір адамзат қоғамы өзінен бұрынғы аға буынның ақыл-ойын,
тәрбиелік тәжірибесін пайдаланбай өмір сүрген емес.
Халел Досмұхамедұлы халық ауыз әдебиетінің ұлттық психологиясының
айнасы екендігіне назар аударады: Осы әдебиетті тексеріп отырсақ қазақтың
өткендегі құлқы, мінезі, заманындағы күйініші, сүйініші, арасындағы болған
түрлі әлеумет қимылдары анық сезіледі... Бұрынғы әдебиетпен танысқанда
қазақтың бойына біткен мінездің бірнеше түрі орасан адырайып тұр....
Ғұлама ғалымның психологиялық тұрғыдан ерекше назар аудартар ендігі бір
түйіні – ұлттық психологияның қалыптасуына қоғамдық ортаның, әсіресе,
ондағы әлеуметтік тәрбиенің ықпалы жайлы мәселе. Ұлт мемлекетін жасап, деп
жазды ол, - қазақ арасынан әлеуметшілікті туғызамыз деген дәуірде тұрмыз.
Жаңа әлеуметшілікті тура жолмен жасау үшін елдің бұрынғы, соңғы әлеумет
мінездерін тексеру керек... Әлеуметшіліксіз қазақта ұлт тіршілігі, ұлт
мемлекеті болуға мүмкін емес. Қазақ әлеуметшілігінің өткенін жөндеп
түсініп, әзіргі қалпынан анық көріп, кемісін болжай білу... – оқыған
зиялыларымыздың міндеті... Оңды әлеуметшілік құру үшін елдің өткен-кеткен
тұрмысын , бұрынғы болған әлеумет қимылдарын тану керек . Бұл түйіндерден
оның ұлт (этнос) психологиясының қызықты, іргелі мәселелеріне мықтап көңіл
аударғанын байқаймыз. Ғалымның осынау пікірлерін ұлттық психологияның
іргетасы мәселелері ретінде қарау – қазіргі ғалымдардың қарызы мен парызы.
Халел ағамыздың психологияның жеке мәселелеріне байланысты пікірлері де
аса терең. Адамның табиғаттағы бар мінезі, - деп ол, - ойын-сауық қылып,
қызықтап кетуі. Ойнамайтын адам жоқ. Күлмеген адам – адам емес.
Психологияның дамуы әртүрлі бағыт-бағдар мен түрлі ағымдағы мектептерде
тарих сахнасына келіп, сан алуан мәселелерін әрқилы көзқарастар тұрғысынан
қарастырады. Олардың негізгілері мыналар: Э.Титченер негізін қалаған
құрылым психологиясы (көрнекті өкілі – В.Вундт. бұл мектеп сананың
құрылымын тәжірибелік тұрғыдан іздестіруді мақсат етті), Вюрцбург мектебі
(Батыс Еуропа мен АҚШ-та кеңінен таралды. Психикалық процестерді
тәжірибелік зерттеулер арқылы талдады. Көрнекті өкілдері: К.Марбе, И.Орт,
А.Майер, Г.Уотт, А.Мессер, Н.Ах, К.Бюлер, О.Зельц). Бұл мектептің негізі
Германияда қаланды.
Американдық психологиядағы функционализм ағымы. Негізігі мақсаты
психология,ғылымының жетістіктерін тәжірибеден қолдана отырып, адамның
мінез-құлқын зерттеу. Бұл ағымның көрнекті өкілінің бірі Р.Вудвортс (1869-
1962) болды.
Бихевиоризм – XX ғасырдағы психология ғылымын сипаттайтын американдық
бағыт. Ол адамның мінез-құлқын жеке қарастырады да, сананы негізігі зерттеу
объектісі деп санамайды. Бихевиоризмнің іргесін қалаушы Эдвар Торндайк
(1874-1949).
Гештальт-психология – Германиядағы психологиялық мектеп. Оның негізін
қалаған Макс Вертгеймер (1880-1943). Гештальт немісше – тұрпат, түр,
форма, құрылым. Бұл мектептің мақсаты – жеке психикалық процестердің
құрылымын тәжірибе жүзінде зерттеу.
Фрейдизм. Бұл - Австрия ғалымы З.Фрейд (1856-1939) есімімен аталатын
бағыт. Зерттеу ілімі психоанализ деп аталады.
Бұл ілім адам өмірінің көп жақтарын қарастырып, бірсыпыра ғылымдарман
байланыста болады.
Кеңестік дәуірде психология ғылымының іргесін қалауға П.П.Блонский,
В.Я.Струминский, К.Н.Корнилов, Б.М.Теплов, т.б. айтарлықтай үлес қосты.
Психика дамуын әлеуметтік тарихи-мәдени теория тұрғысынан зерттеп, көптеген
еңбек жазған Л.С.Выготский (1896-1934), іс-әрекет психологиясының
мәселелерін зерттеген С.Л. Рубинштейн (1887-1960), А.Н.Леонтьев, т.б.
еңбектерін бұл ғылымның методологиясы мен принциптерін жаңа сипатта дамуға
бағдарлады. Қоғамның тарихи даму мұқтаждығының, экономика мен идеологияның,
мәдениеттің өрістеуіне сәйкес кеңестік дәуірде психологияның түрлі салалары
мен тармақтары дамып, жетіліп, жеке – жеке ғылыми пәнге айналды. Соның
нәтижесінде тәлім-тәрбие психологиясының даму қарқыны мен оның қамтыған
мәселелері әр алуан және сан қырлы болды.
Психологияның мақсаты теориялық жағынан негізделген және практикада
тексерілген ұсыныстар мен нұсқауларды берумен қатар, бұдан әрі тұжырымдауды
қажет ететін, әлі жоқ ұсыныстарды, нұсқауларды зерттеп, талдап бере алады.
Сөйтіп психологияны оқып-үйрене отырып, шешілмеген мәселе, проблемаларды
қоюмен және оларды шешу өз-өзін тану, сынау, тәрбиелеу жолдарымен де
танысады. Мәселен, психология деген сөздің өзін қарастырсақ ол гректің
псюхэ жан – деген сөзінен шығады, логия - ілім. Сонымен психология жан
туралы ілім. Осы орайда, біз психологияның жантану жайындағы ғылым екеніне
көз жеткіземіз.
Психологияның дамуы әртүрлі бағыт-бағдар мен ағымдағы мектептер мен
тарих сахнасына келіп, сан-алуан мәселелерін әрқилы көзқарастар тұрғысынан
қарастырды.
Қай кезде де адам өзі өмір сүретін ортада қызмет етіп, яғни іс-әрекет
жасап, өз қажеттілігін өтеп, алдына мүдде, мақсат қойып, сол арқылы
көксеген мұратына ұмтылады. Бұл адамның тарихи дамуын көрсететін жағдай.
Көксеген мұратына жету үшін білім, ақыл-ой, шеберлік, ұстамдылық пен
шыдамдылықтың қажеттілігі аңыз , ертегілерде атап айтылған.
Адам мақсат-мұратсыз өмір сүре алмайды. Ол қашанда жақсылыққа ұмтылған,
соны мұрат тұтқан. Батыс пен шығыстың озық ойшылдары адамзат тарихының
барлық кезеңінде проблемасын шешуге тырысты. Олардың ішінде адамды құдайға,
тағдырға тәуелді етіп, сосын дәлелдеуге тырысқандары да, бұған келіспей,
адам мұраты құдайдан да, идеа мен рухтан да жоғары екендігін айтқандары да
бар. Мұрат құдайдың құдыреті мен тағдырға ешқандай қатысты емес деушілер
адам бойындағы мүмкіндіктің шексіздігін, оның ақыл-ойы қандай да болсын
азапқа, қиындыққа, өзгелікке, төмендетушілікке қарсы тұратындығын білген
еді.
Қазақ ойшылдары (Асан қайғы, Бұқар жырау, Шал ақын, Шортанбай және
т.б.) өздерінің көзқарастарында адам өмірінің барлық саласындағы
сабақтастыққа, жалғастыққа ерекше маңыз береді. Оның ішінде материалдық
және рухани байлықта (Асан қайғы, Бұқар, Ақтанберді және т.б.), сондай-ақ
қайырымдылықты, сабырлылықты серік еткен адамның ақыл парасаты да ерекше
орын алады (Шалкиіз, Дулат, Мұрат, Майлықожа, Ақан сері және т.б.). Өткен
ұрпақ қалдырған қоғамдық байлықты игеру, бағалай білу, сақтай білу
(Махамбет, Шернияз, Сүйінбай және т.б.) әрбір адам үшін үлкен әлеуметтік
және адамгершілік жауапкершілік екені сөзсіз. Мұны келер ұрпаққа жеткізу
мңіндеті мұнан да кем түспесі және шындық.
XV-XIX ғасырдағы қазақтардың қоғамдық мұраттарының ең басты өзгешілігі,
өмір салтын тікелей байланысты және қазақтың кең даласындай шалқар, асқақ
болып келеді.
Адам мұраты осындай туысқандық, бауырластық, қарым-қатынаспен тығыз
байланыста болудың арқасында қазақтар жүз деген жылдар бойы өзінің халықтық
биік тұлғасын, кең байтақ шалқар даласын, ұлттық асқақтығы мен мәдениетін
сақтай білді.
XV-XX ғасырдағы қазақтардың мұраттары құрылымы мен мазмұны жағынан
ерекшелігі болғанын байқаймыз: қазақтардың мұраттарына әлеуметтік және
адамгершілік сипаттан болды. Ал XIX-XX ғасырдкағы Ш.Уәлиханов, Абай,
Шәкәрім, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, С.Сейфуллин және басқа ойшылдардың
шығармашылығында – қоғамдық мұраттардан саяси, экономикалық, құқық және
басқа құрылымдық элементтерінің дамығандығын аңғарамыз.
Абай адам мен қоғам мұратын еңбекпен, біліммен, ақыл-ой санамен,
принципшілдік және қарапайымдылықпен халықтың бірлігі мен өркениетке жету
жолындағы мақсаткерлігімен тікелей байланыста қарастырады.
Абай мен Шәкәрім адам проблемасын психологиялық тұрғыда зерттей білді.
Олардың ілім-ұғымдарын, психологиялық тұжырымдарын әлемдік психология
мектебі деңгейінде деуге әбден болады. Абай адам проблемасы, оның мақсат-
мұраты жөніндегі қоғамдық саяси ойдың және қазақтың ұлттық психологиясы
тарыхының Аристотель сияқты атасы. Аристотельді Әл-Фараби ұстазы десе,
Абайды Шәкәрім, С.Торайғыров т.б. қазақ перзенттерінің ұлы ұстазы деп батыл
айтатын уақыт келді.
Алып данышпан екінші бір алып данышпанның жәрдемімен қалыптасады.
Декарт философиясы Спиноза философиясын дүниеге келтірген жоқ, бірақ ол
соның өмірге келуіне ықпал етті, - деп данышпан Гейне қорытынды жасағандай,
Абайдың да тұғырлы ойларының, дүниетанымның қалыптасуында дәстүрлік пен
сабақтастықтың маңызы болды. Данышпанды данышпан ғана тани алады. Ендеше
Абайды туғызған халық та данышпан халық, ал Абайды танып, әлемге қазақты
танытқан Әуезов та данышпан.
Үшінші кезең XX ғасырдың 20-шы жылдарынан социалистік өмір салты
қоғамдық санаға енуінен бастау алады. А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев,
М.Шоқаев, Х.Досмұхамедов, С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров, С.Торайғыров
және басқаларының осы кезеңдегі әлеуметтік-саяси, экономикалық және
адамгершілік мұраттары жөніндегі ой-тұжырымдарын салыстыра қарастырсақ,
ортақтықпен бірге айырмашылықты да табуға болады.
XX ғасырдың 40-80 жылдары – қазақ қоғамы мұраттарының мектебінің,
әдебиет пен өнердің өркендеген уақыты. Қазақтың психологтары – ата-бабамыз
адам проблемасын, оның қызметінің мәнін, мүддесі мен мақсатын, мұраты мен
рухани дамуын біртұтас және жан-жақты қарастырады. Олар халқымыздың
болашағы мен мұраттарын өмірдің әр саласындағы адамдардың нақты
қызметтерімен, білім дәрежелерімен, адамгершілік пен дүниежүзілік
өркениетке жету жағдаймен байланыстыра отырып қарастырады. Өйткені, біздің
төл мәдениетіміздің, психологиямыздың тарихи тамыры тереңде жатыр.
Абай психологиядан арнайы еңбек жазбаса да оның көптеген өлеңдері мен
қарасөздерінен осы ғылымның сан алуан мәселелеріне байланысты көңіл
аударарлық түрлі ой-пікірлерді табу қиын емес.
Ойшыл-ақын шығармаларында жалпы психологияның-жан мен тәннің
арақатынасы,адамның психологиялық даму жолындағы тәрбие мен білімнің
атқаратын қызметі,сондай-ақ бала психологиясы мен қоғамдық психологияның
жекелеген мәселелері де(адамның жеке басына және жасына
байланыстыерекшеліктері,пед.әдеп,үл гі-өнеге,өзін-өзі тәрбиелеу жайлы,оқудын
психолошиялық негіздері,ұлттық мінез-құлық т.б.)көрініс тапқан.Ол бұл
мәселелерді талқылағанда адамның психологиялық өмірінің белгілі бір қырына
табиғи-ғылыми тұрғыда толық түсініктеме бере қоймайды. Алайда Абай
тұжырымдарының ауқымы мен тереңдігі оның әлем психологтарының еңбектерімен
таныс болғандығын айқын дәлелдейді.Оның көзқарасы Аристотель,Әл-Фараби және
К.Д.Ушинскийдің көзқарастарымен астарласып жатады.Олардың таным процесіне
байланысты материалистік түсініктері жүйелі емес,аллаға сену мен жанның
мәнгілігі туралы ұғымдармен араласып отырады.өлсе өлер табиғат,адам
өлмес,Көк тұман-алдындағы келер замант.б.өлеңдерінде ойшыл-ақын адамның
денесі ғана өледі,ал жаны ешқашанда өлмейді деп тұжырымдайды:
Ақыл мен жан-мен өзім,тән менікі,
Менімен менікініңмағынасы-екі.
Менөлмекке тағдыр жоқ әуел бастан,
Менікіөлсе өлсін,оған бекі.
Абайдын өлмектің жаны кәсіби әрекет негізінде қалыптасқан,сөз өнері арқылы
сыртқа шығып,ұрпақтан ұрпаққа ауысып отырған деген ұғымын:
Өлді деуге сыя ма,ойлаңдаршы,
Өлмей тұрған артына сөз қалдырған?
жолдарымен тұжырымдауға болады.Абай қоршаған ортаның шындығын мойындай
отырып, ақыл мен сананың еңбек барысында қалыптасатындығы туралыАқыл,ғылым-
бұлар-кәсібидейді.Абай түсінігінде адам өзін қоршаған дүниені сезім
мүшелері арқылы танып,сол таным деректерін санада қорытып:көзбенен
көріп,құлақпен естіп,қолмен ұстап,тілмен татып,мұрынмен иіскеп,тыстағы
дүниеден хабар алады деп көрсетеді.
Ақын ғақлияларына қоршаған әлемді тану үшін адамға қажет қасиеттерді
атай келіп:алдымен-не көрдің,есіттің,әрнешік білдің,соны тездікпенен
ұғып... алу; екінші-бір нәрсені естіп, көріп білдің,қош келді,қазір соған
ұқсағандарды тексересің.Түгел ұқсаған ба? Яки бір ғана жерден ұқсағандығы
бар ма? Әрнешік сол іске бір келіскен жері бар нәрселердің бәрін
ойлап,білгенін тексеріп,білмегенін сұрап,оқып,бөтеннен хабарласып
білмей,тыншытпайды-деп көрсетеді. Абай сезім мүшелерінің шындықты танудағы
қызметін дұрыс түсіндіреді. Ақын:Дүние бірқалыпта тұрмайды,адамның
қуаты,өмірі бірқалыпта тұрмайды. Әрбір мақлұққа құдай тағала бірқалыпта
тұрмақты берген жоқ,-деп табиғат қана емес,адамның да үнемі өзгеріп
отыратындығына ерекше көніл аударады. Абай адам мен жан-жануардың мінез-
құлқындағы айырмашылықтарды:Тегінде адам баласы адам баласынан
ақыл,ғылым,ар,мінез деген нәрселерден озады,-деп ажыратып берді.Адамның ең
басты артықшылығы оның қоғам пайдасы,үшін белсен,ді әрекет жасай
алатындығында,қай өгіз шаhар жасап,құрал жасап;неше түрлі сайман
жасап,сыпайылық шеберліктің үдесінен шығарлық қисыны бар?,-деп түсіндірді
Абай.
Ақыл да,ашу да жоқ,күлкі де жоқ,
Тулап,қайнап бір жүрек қылады әлек.
Біреуінің күні жоқ біреуінсіз,
Ғылым сол үшеуінің жөнін білмек...-
деп,Абай адамның ішкі жан дүниесінің ақыл,сезім және қайрат секілді
қуаттарын біртұтас етіп алады.
Он жетінші сөзінде (қайрат, ақыл, жүректің сөз таластыруы) тек
бірлесіп, ынтымақтасқан жағдайда ғана күш алатын адамның үш түрлі жан
құбылысын әдеби-публицист,тұрғыда көрсетпек болады. Ойшыл-ақын негізгі үш
бастау - ақыл, сезім және қайрат арасындағы тартыс арқылы мінезінің қарама-
қайшылықтарын дұрыс түсіндіреді. Осы сұхбаттың логикалық үйлесімі,
дәлелдері, терминдік сөздердің байлығы (мақсат, кішіпейілділік,
қайрымдылық, елгезектік, қатыгездік, реніш,) шығарып, адам мінезі өмір сүре
келе қалыптасады, өзін қоршаған жағдайларға байланысты өзгеріске еніп, оның
іс-әректтері арқылы көрінеді деген тұжырым жасайды. Адам мінезінің түрлі
көріністерін адамгершілік, моральдық, имандылық тұрғыдан қарастырып, жақсы
және жаман деп жіктейді.Әдептілікті, сыпайылықты, құмарлықты,
тәуелсіздікті, беріктікті жақсы мінезге жатқызып, сенгіштікті,
арсыздықты,мақтаншақтықты, қулықты, жауыздықты т.б.жаман мінез деп бөліп
көрсетеді. Ойшыл - ақын бала мінезінің қалыптасуы туралы мәселеге де көңіл
бөлді. Жетінші сөзінде: Жас бала да анадан туғанда екі түрлі мінезбен
туады: біреуі-ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады... Біреуі білсем екен
демелік... Мұның бәрі-жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсм екен
деген қорытындыға келеді. Абай бала психологиясының басты ерекшелігі -
білуге құштарлық деп есептейді. Өсе, ер жете келе, тәрбие құралдары бала
жанына жақсы ұрықтарын егіп, игі сезімдерге, адамгершілікке тәрбиелеуге
болады. Бала мінезін қалыптастыруда ата-анасының, ұстаздарының, құрдастары
мен достарының үлгі -өнегелері мен тәрбиесінің маңызы зор деп атап
көрсетеді,- Абай.
Ғылымды,ақылды сақтайтұғын мінез деген сауыты болады.Сол мінез
бұзылмасын!Көрсеқызығарлықпен,жеңіл дікпен,я біреудің орынсыз сөзіне,я бір
кез келген қызыққа шайқалып қала берсең,мінездің беріктігі бұзылады,-деп
ескертеді. Абай әсіресе адамның танымдық қызметін арттыратын сезімдерге
баса көңіл бөлді.Ол жастарды білім-ғылымға шақыра отырып,тек
қажырлықтың,құштарлықтың арқасында ғана ғылымға қол жеткізуге болатынын
айтады. Абайдың түсінігінде құмарлық ғылым жолында табысқа жеткізетін ең
күшті сезім:...білім-ғылымның өзіне ғана құмар,ынтық болып, бір ғана
білместіктің өзін дәулет білсең және әр білмегеніңді білген уақытта көңілде
бір рахат хұзур хасил(тыныштық,рахатшылық)болды,-д ейді.Білімге ынтықтық
сияқты қамқорлықтың да адамның жасампаздық қызметін арттыра түсері
сөзсіз.Ақын сондай-ақ,біржолата құмарлық билеген адам тап сол сәтте қай
нәрсенің аса маңызды екенін аңғармай,тек жеке басын күйттеп кетуі де мүмкін
деп ескертеді.Егер құмарлық ақыл таразысын басып кетсе,ол жемісті еңбек
етуге кедергі келтіреді,кейде құбылысты теріс бағалауға әкеп
соқтырады:Әрбір құмарлық өзіне бір дерт болады екен,әр түрлі құмар болған
нәрсеге жеткенде,яки әне-міне,жетер-жетпес болып жүргенде,бір түрлі жастық
пайда болады екен,-деп суреттейді.Абайдың ойынша,құмарлық жаңадан білім
алуға көмектессе ғана адамның рухани өсуінің қуатты күшіне айнала алады.
Адамға үш алуан адамнан мінез жұғады...
Абай тағылымының бірі: Адамға үш алуан адамнан мінез жұғады: ата-
анадан, ұстаздан, құрбыларынан, әсіресе солардың қайсысын жақсы көрсе,
содан көп жұғады. Сөз жоқ, баланың алдында өзімізді дұрыс ұстап, жүріс-
тұрысымыз, киім киісіміз, сөз саптауымыз бен ой, тіл мәдениеттерге дұрыс
көңіл бөлуіміз керек.
Бала өсе келе отбасынан ұзап, үлкен өмірге қанат қағады. Бүл жерде
баланың алғашқы өрісі – мектеп. Ата-ананың бақылауынан бойы таса болған
соң, өздерін еркін сезініп, отбасылық тәрбиенің астарындағы жағымсыз
қылықтар мен кемшіліктері бой көрсетеді.
Міне, сондықтан да Абай ата-анадан кейін бала тәрбиесіне ұстазды
текке келтірмеген. Өйткені, мектеп қабырғасында баланың бар қылығы
мұғалімнің көз алдында өтеді. Мұғалім ата-анамен тығыз байланыста болуы
керек. Әр ұстаз шамасынша сабағында өрескел тәртіп бұзған оқушының ата-
анасымен жүздесіп, пікір алысып, тәрбие жұмысын жүргізуі тиіс.
Абайдың тағылымындағыларға көңіл бөліп, назар аударатын және бір
мәселе – баланың бойына өзі жақсы көрген адамын жаксы-жақсы мінездерінің
тез даритындығында жақсысынан жаманы тезірек дариды. Сондықтан, ата – ана
мен мұғалім баланың кімге еліктеп, кіммен достасып, шүйіркелесіп жүргеніне
назар аударуы қажет. Сонда ғана біз Баланың жақсысы – қызық, жаманы -
күйік деген Абай сөзінің шынайынан сезініп, өзін күйікке қалдырмайтын ұл
мен қыз тәрбиелейтініміз сөзсіз.
Мінез адамның өмір сүру барысына, тұрмыс салтына кісі қандай қандай
кедергіні болса да жеңіп, көздеген мақсатына жете алады, осы жолда өз
еңбегін, тұрмысын тиімді етіп ұйымдастырады, барлық мүмкіндіктерді жете
пайдаланады...
Мінез жеке өзі үшін ғана емес, қоғам үшін де қажет, Ұжымдық өмір мен
ондағы тіршілік, әсіресе қызметтегі әр адамның көңіл күйі ондағы адамдардың
мінез бітістерімен сабақтасып жатады. Кейде мінезі ауыр адам бүкіл өндіріс
ұжымына қырсығын тигізетін кездер болады. Осындай адамның әлегінен ұжымда
тартыс кикілжіңдер туады, өсек өріс алады, бұл басқалардың жұмысына, көңіл
күйіне қолайсыз әсер етеді. Мұндай жағдай отбасында кездеседі. Ал ақкөңіл,
жайдарлы адам жұртпен сыпайы, жолдастық қарым-қатынаста болады, кісімен
оңай шүйіркелеседі, үйде де түзде де бір-біріне ілтипатпен қарап,
басқалардың қызметі мен демалысына қолайлы жағдай туғызады.
Қазақтың ұлттық мінез бітістері, олардың кейбір ерекшеліктері-өте
күрделі, әлде де толық зерттеліп, шешімін таппай келе жатқан мәселе. Осы
жәйтті жақсы аңғарған Н.Назарбаев былай дейді: Менің ойымша, қазақтардың
қайталанбас этикалық, психологиялық әлемі әлі жете зерттелмей, зерделенбей
жатқан тылсым дүние.
Ғасырлар бойы көшіп –қонып жүрген халық өз өмір
сүрген ортаның әлеуметтік- экономикалық жағдайларына, мәдениеті мен
тарихына, табиғатына орайлас жас буынға тәлім –тәрбие берудің айрықша талап-
тілектерін дүниеге әкелді. Мәселен, бұлар жас адамның жұртқа танымал
моральдық-психологиялық нормасын сегіз қырлы , бір сырлы делінетін
қанатты нақыл сөздермен қисындасады. Осынау аталы сөздің мән –мағынасы
мыналар еді: көшпелі мал шаруашылығын жете игеру; еңбексүйгіштікпен
қиыншылыққа төзе білу,ел намысын қорғау,жаудан беті қайтпау, ата тегін
жадында сақтау ,сөз асылын қастерлеу,алғырлық пен тапқырлық ,ат құлағында
ойнау, ата салтын бұзбау ( жасы үлкенді сыйлау,құдайы қонақтың мәселесін
қайтармау, көрші хақын жемеу т.б.) .
Көшпелі өмір тіршілігі қара күшке мығым, қиыншылыққа
төзімді, құбылмалы табиғат жағдайына тез икемделгіш болумен бірге,жан-
жүйесі жағынан да жан-жақты жетілген, кемел адамдарды қалыптастырды. Үйде
де ,түзде де бала ес білгеннен бастап із кесіп, жол қарап, жұлдыз санап
өсті. Олардың көзі қырағы, құлағы сақ, қияндағыны шалатын болды. Аң аулап,
мал бағып, күнделікті күйбең тіршілікпен жүрсе де жас өскін ақынның сөзін,
жыраудың жырын, әншінің әні мен әуенін қалт жібермей тыңдап, ел аузындағы
ұтымды мақал-мәтелді, ертек пен жұмбақты, терме мен шежірені жадында
сақтап, халық даналығын өзіне рухани азық етіп отырды. Әрдайым көшіп
–қонуға дайын отырған қазақтар үшін аң –құс аулау, мал күзету, жау түсіру-
тұрмыстың дағдылы машығына айналды. Әрбір көшпенді әрі жауынгер, әрі малшы,
әрі шаңырақ иесі болып саналды. Осы айтқанымыздың дәлелі болып табылатын
кейінен мақал болып кеткен Өнерді үйрен де жирен, Жігітке жетпіс өнер де
аз, Шебердің қолы ортақ, Жауда жүрсе ат ойнатқан батырым,үйде
жүрсе,құрт қайнатқан батырым сияқты бес аспап адамның психологиясы жайлы
қанатты сөздер заманымызға дейін жетті. Көшпелі қауым бірін бірі жақсы
білді, әр адамның қадір –қасиеті, оның жасына, жол-жоралғысына, әлеуметтік
ортадан алатын орнына қарай белгіленіп отырды. Мұндай қауымдастық
адамаралық қатынастарды қаршадайдан көріп өскен бала жете келе ортақ
мүдделілікті, көзқарас сәйкестілігін, кісілік белгісін түсініп, жеке бастың
өзіне бұра тартуына мүмкіндік бермеді. Психологиялық тұрғыдан бірауызды
болып қауымдасқан жандар үнемі өздерінің рулық одағына етене сіңіскен
салттар мен дәстүрлерді ұстанды. Осыған орай көшпелі тұрмыс тәліміне
лайықталған бата беру, ант ішіп ақталу, айтысқа, дау-дамайға төрелік айту
сияқты этностық таптаурындар ( стереотип) кең өріс алды. Әрине, осы топтық
санамен бірге әркімнің жеке басының әлеуметтік және биосфералық факторларға
орайлас жеке-дара, жас, жыныс ерекшеліктерінің де болатындығы еске алынды.
Мәселен, көшпелі халық қыз баланы ерекше қадірлеп қастерліп әлпештеді. Оны
әдемілік пен әдептіліктің,сұлулық пен іңкәрліктің символы деп,ал мінезі
жайсаң, әдепті жігітті қыз мінезді жігіт екен дейтін болды.
Қоғам өмірінде қазіргі кезде жүріп жатқан терең
саяси- экономикалық өзгерістер халқымыздың баға жетпес рухани байлықтары:
тілі мен ділі, діні мен тарихы, өнері мен әдебиеті, табиғи ортасы, күн
көрісі мен шаруашылығына ( қолөнері, киім-кишегі,ою-өрнегі,әуез
аспаптары,үй жиһазы,т.б.) байланысты небір асылдарды,қысқасы, ұлттың
бүткіл болмыс –бітімін ( менталитетін) жаңартып,жаңа мазмұнмен байытуда.
Әрине, елімізбен жеріміздің түпкілікті иегері-қазіргі қазақтардың
психологиясында осы этносқа ғана тән біртұтас ұлттық ерекшелік бар деп айту
қиын. Өйткені, қазақ этносның қазіргі бүткіл тыныс –тіршілігінде,
отбасындағы әдет- ғұрпы мен салт –дәстүр, жөн-жосық, жол-жоралғысында кең
–байтақ өлкемізді біраздан бері мекен етіп келе жатқан басқа этностар
мінездерінің элементтері деп көрініс беріп жүр. Десе де,бәз біреулер айтып
жүргендей, біз жылқы мінезділіктен айырылған, қой мінезді момын, жуас,
намысы жаншылған халық емеспіз.
Жеріміздің ұланғайыр кеңдігімен , мұндағы табиғат
сұлулығының әсерінен ғасырлар бойы қалыптасқан дархан жомарттық , адамға
деген мейірімділік пен өнерпаздық , қазақ биосферасының өзіндік
ерекшелігінен туындаған асқан қонақжайлылық , жойқын соғыс пен қуғын –
сүргінге ұшырау салдарынан тірнектеп жинаған рухани мұраны өсер ұрпаққа
жеткізу ниетін қалыптасқан – балажандық, үнемі мал шаруашылығымен
айналысудан қанымызға малжандылық, ешуақытта басқа жұрттың жеріне көз
алартпаған бейбітшілік саясат, өзі тиген дұшпанның қабырғасын қақсатқан
көзсіз батырлық, мың өліп, мың тірілген кездердегі керемет шыдамдылық пен
барға қанағатшылық-біздің ұлттық мінезіміздің жоталы бітістері,
халқымыздың ұлттық мақтанышы.
Бұрынға уақытта, - деп жазды Ж. Аймауытов пен М.Әуезов
Қазақтың өзгеше мінездері деген мақаласында, -қазақ елі ұйымшыл, ері
жауынгер, биі әділ, намысқор, адамы ірі, бітімді, қайратты, сауықшыл ел
болған екен. Досымен достасып, жауымен жауласуға табанды, қайғыра да, қуана
да білетін халық екен ( Алаш ,1917, 30 наурыз,№16.) кесірін тигізіп-ақ
келе жатқанын естен шығармауымыз қажет.
Қазақ халқы сонау есте жоқ ескі заманнан өзінің қадір
–қасиеттерін қызғыштан қорғап, көздің қарашығындай сақтап, бұған шаң
жуытпай, өз ұрпағын ауыздандырып келген ел. Сондықтан да қазіргі ұрпақ
осынау ұлтық қасиеттерімізді ерекше қастерлеп, мақтан тұтып, жас өскіндер
осы рухта тәрбиеленулері тиіс.
1.1Тәрбиедегі мінез–құлықтың алатын орны мен маңызы.
Адамның мінезін оны дүниеге, бөгде адамдарға өзінің ісіне, ең
ақырында, тіпті өзіне деген қатынасы билейді. Бұл қатынас саналы түрде
адамның дүниеге көзқарасынан, сенімінен және түрлі пікірлерінен көрінеді.
Адам өзінің көңіл- күйінде осының бәрін басынан кешіреді.
Мінез негізінен бес жасқа дейін қалыптасады. Одан кейінгі жылдары
мінездің түрлері нықталады, қайта өзгеріп те отырады, бірақ оның негізі өте
ерте кезде салынады. Мінез бұл өзгермелі процесс. Осы айтылып отырған
пікірге сәйкес мысал келтіре кетейік. Мысалы: ״Өте жақсы, тәрбиелі
отбасында да мінезі қиын бала кездеседі. Ол мүмкін ата- ананың баланы аса
көп, шектен тыс мәпелеуі болуы мүмкін. Әрине, баласын жек көретін ана, әке
болмағанмен, мәпелеп келіп, шектен тыс кеткен жағдайда тізгінді тартып
алғанда көнетін, түсінетін бала болса жақсы, ал кейбір жағдайда ондайға
көнбейтін өз еркімен жүріп өсетін бала да болады.Ондай бала оқудың да
қадірін білмей тастап кетеді.Сондай ситуацияда кейбір бала әскер қатарына
борышын өтеуге жіберілгенде, өмірдің ащысын- тұщысын біліп, ата- ана
қадірін сонда түсініп, мінезін жақсыға түзеп, өзгертіп, өз мінезіне өзі
есеп бере алатын азамат болып келеді.״
Тірі заттарды өлі заттардан айыратын белгісі- қимылдауы. Қимылдар неше
алуан, бір- бірінен өзгешеліктері бар.
Психология заттарын тексергенде, негізгі тұтынатын ғылыми әдісіміз-
талдау болады. Жандықтардың қылығын талдау дегеніміз-олардың қылығы неден
құралғандығын, яғни жандықтың негізгі қимылдарын білу.Оның үстінде қылық
дегеніміз осы қимылдардың жинағы болса, ол қимылдардың арасындағы
байланысты табу да, басқаша айтсақ, қимылдардың мінезін, сыртқа шығу түрін
тағайындауда психологияға кіреді. Мінез- құлықты зерттеудің маңызы өте зор.
Біз өздігімізден жеке өмір сүре алмаймыз: біздің тіршілігіміз көп
адамдармен қоғаммен байлаулы: біз дәл өзіміздей өзгелермен араласып
жүреміз. Адамдармен араласқанда, олардың мінез- құлығын жақсы білсек,
тұрмыста көп пайда тапқан болар едік. Нендей шарттар себепті адамдардың
қылығы өзгеретіндігін жақсы білген сайын оларға әсер ету, ықпал жүргізу де
бізге оңайырақ болар еді. Баланың, оқушының қылығы неден өзгеретіндігін,
қалай өзгеретіндігін білу өте- мөте психологқа, тәрбиешіге керек.
Әрине, біздің көбірек қарастыратын қылығымыз ересек адамдардікі,
ересек болғанда, есі дұрыс адамдардікі болуы керек. Есі дұрыс адамдардың
қылығы қатып қалған, өзгермейтін бірдеме деп ұғуға болмайды. Адам-
өзгермелі, құбылмалы жан. Сондықтан оның қылығы да өзгермелі. Ақын Абай
атамыздың: мен ״егер закон қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезі
түзеліп болмайды деген кісінің тілін кесер едім״ деген ұлағатты сөзі осы
айтып отырған ойымызға дәл келеді. Яғни, адамның мінезі құбылмалы,
өзгермелі болады.
Ағылшынның кемеңгер математикашысы әрі физикші ғалымы Ньютон адам
әрбір құбылыс уақыттың салдарынан өзгереді деп айтқан. Бұл өзгермейтін заң
болып отыр. Ендеше, уақыттың салдарынан адамның қылығы да өзгереді. Мұндай
өзгерістер көп уақыт, ондаған жылдар өткенде анық байқалады. Ересектердің
қылығы уақытқа қарай өзгеретін болса, оның ересек болған күндегі
психологиясын тексерумен қанағат етуге болмайды. Адамның қылығын біз өмір
бойы зерттеуіміз керек. Оның өткендегі, бала күндегі қылығымен жақсы таныс
болуымыз керек; өйткені ересек адамдардың қылық негізі- бала күндегі
қылығы, балалықтың психолоиясы ересектердің психологиясын түсінуге пайдасы
көп.
Заман озған сайын әлеумет те өзгеріп отырады: ендеше, оның қылығы да
өзгереді. Сондықтан жеке адамның қылығы қалай өсіп жетілгенін, тарихын
тексеру керек.
Адам кірпікті қаққан сайын лажсыздыққа бағынып тұрады. Адамның қандай
мінезді болуы өз еркінде емес. Алайда ол өзінің күллі нәпсісіне ықпал
жүргізеді. Оның артық кемді құнарлы, қызулы қаны, артық я кем бұзылған
жүйкесі, ішкен тамағы, дем алғанда жұтатын түрлі ауасы осының бәрі оған
ықпал етеді.
Мінез - құлық қағидалары:
- Үлкендердің, ұстаздардың жанында инабатты болу;
- Қонақ күткенде, дастарханда отырғанда сыпайы болу;
- Қандай бір жиынға барғанда сәлем, беріп ешкімді мазаламай ыңғайлы жерге
отыру;
- Әлеуметтік жиындарда жағымсыз киім кимеу;
- Әркімге жылы жауап беріп, қажетсіз сөз сөйлемеу;
- Басқа біреу сөйлегенде сөзін бөлмеу;
- Жолдастарының жанында кішіпейіл болу;
- Сөйлегенде дауысты көтеріп айқайламау;
- Екі кісі сөйлескенде рұқсатсыз арасына кірмеу;
- Жиындарда соңынан келгендерге орын беріп, жайғастыру.
Мінез
Қайран- ай! Қайда қалды қадірлі кез,
Салмақты, салқын ойлы, сабырлы сөз.
...Бір кезде қойдан жуас Қойшығұл ед,
Шатақшыл шал боп келем шадыр мінез.
Көрмедім елден бөлек еркексініп,
Мінезім мінез еді- көркем, сынық.
...Жымиып тұратұғын Жылқышиев,
Жылқыдай жұлқынады- ай жер тепсініп!
Талайға тұратын ем таңырқанып,
Тіксіндім тамырынан жебір тауып.
Сымдар да сан темірге айналады,
Шыңдалса шым болаттай шамырқанып!
Ауылыңнан алыстатып ақыл қонар,
Зарлатып зәузатыңды затың тонар,
Замана тап келсе де, запыран құсып.
Қойшығұл кісің емес пақыр болар!
Алдаспан, алмас қылыш ақын адам,
Әкімге бас имейді аты ұнаған.
Шамалы шертіп қалсаң шам көңілдің.
Шанағы шақ- шұңқ етіп шатынаған...
Қазақтың мен де сондай, бір ақыны,
Ел шеті, жел өтінде тұратын.
...Сандалып, соғыскер боп шыға келем,
Соққанда сойқандардың сұрапылы!
Қойшығұл Жылқышиев
Осы ״Мінез״ деген өлеңінде Қойшығұл ақын салмақты, сабырлы, бір кездері
қойдан жуас болғанын айта келіп, жасы ұлғайған сайын, ״шатақшыл шал болып
келем״ деп мойындайды.
Әрине, мінез- өзгермелі. Ол туа біткен қасиет емес, бара- бара пайда
болатын, іс- әрекет арқылы шыңдалады.
Білім беру мен тәрбиелеуге бірдей көңіл бөлініп, сонша күш жұмсалса
да, барлық уақытта жетістікке жете алмаймыз. Оның сан қыры бар. Мәселеге
Жан- жақты қарауымыз керек. Оған баланың тегі мен зәузатынан берілген
қасиеттер немесе жалпы жаратылысы, денсаулығы тағы сол сияқты тікелей
қатысты.
Адам тануға адамның іс- әрекетінің бәрі қызмет етеді. Психология
ғылымдарының докторы, профессор Күләш Оразбекова, жазу - адамтанудың
жаршысы дейді. Адамның мінез- құлқын түсініп, түйсігін аңғара білуде оның
жазу сипаты да белгілі бір мәнге ие. Мәселен, солға қарай қисайған жазу-
тік мінезді, ұстамды, иі жұмсақ, тәуекелшіл емес адамға тән. Мұқият жазу-
бірқалыптылықты, әріптерді бұтақ тәріздендіріп бейнелеуі- батылдықты, ал
маржандай тізіліп түсуі- арманшылдықты, ірі жазу- ашық- жарқын мінезді,
оңға қарай қисайған әріптер- оның иесінің әр нәрсенің сырын білуге
құштар, бойы сергек жан екендігін білдіреді. Сондай- ақ:
- үш бұрышты әріптер- эгоизм,
- дөңгелектеп жазу- мейірімділік,
- әріптердің әлсіз бейнеленуі- мінездің жұмсақтығы;
- өте тығыз жазу- күш- жігердің молдылығы;
- жолдан төмен түскен жазу- сары уайымшылдық, әлсіздік;
- көсілген жазу- ысырапшылдық;
- жолдан жоғары қарай шығып кеткен жазу- энергия, өзіне деген сенім,
оптимизм;
- ұсақ жазу- тұйықтық;
- түзу жазу- салмақтылық белгісі деуге болады.
Егер, әріптер бір- біріне қосылмай, жеке- жеке жазылса, онда оның иесі-
ақынжанды, дербес ойлы адам. Өрмекшінің торы іспетті жазу- ептілік пен
тұйықтықты, ал, сызық пішіндес жазу- етінің тірілігін көрсетеді.,,Сенің
жазуың мынадай, демек сенің мінезің осындай” деп күлкіге айналдыру бала
жүрегін жаралайды. Тіпті сабақ оқудан, дәптерін сізге көрсетуден
бездіруіңіз мүмкін. Балаға жазуды түзеу арқылы мінез- құлқында түзеуге
болады деген сенім қалыптастыру қажет. Жақсылыққа ниет алған баланың әуелі
ойы түзелуге тиіс. Әдетке айналған дағдыны бұзу- қиынның қиыны. Баланы
ынталандыру мен жігерлендіру, мадақтау әдісі арқылы іске асырған жөн.
Мінез бір адамның барлық ісін басқа адамдардың істерінен айыратын
сипаттар. Адам мінезі әр түрлі, ол ойы бір дәрежеде сезімдері бірқалыпты
адамдардың мінезі. Яғни, мейірімді – жауыз, құлықты – құлықсыз адамдар
мінездес болуы мүмкін. Сондықтан, мінез ақыл мен сезімге байлаулы нәрсе
емес, мінез қайратқа байлаулы. Мінез қайрат дәрежесіне қарап былай
бөлінеді: қайратты мінез және жұмсақ мінез. Егер бір адамның қайраты күшті
болса, сөзінен ісі жайылмайтын, екеуі бір – бірінен бөлек айырылмайтын
болса, ондай адамның мінезі қайратты мінез, күшті мінез, берік мінез болып
саналады. Егер де сөзбен, оймен іс, біріне – бірі қабыспайтын болса, ауыз
айтқанды қол істей алмаса, ондай адамның мінезі жұмсақ мінез болады.
Адамның мінезі жаратылысына байланысты тума немесе сыртқы себептермен
тұрмыс түрі, жаратылыс, жолдас, тәрбие т.б. байланысты жүре пайда болады.
Тума мінез көбінесе тұқым қуалайды.
Темпераменттің төрт түрі бір – біріне қатыспай таза күйінде ғана болады
деуге болмайды. Көбінесе бұлар бір – бірімен аралас болады. Мысалы, бір
адамда сангвиник темпераменті мен холерик темпераменті аралас болады. Бір
адамда флегматик темпераменті мен меланхолик темпераменті аралас болады.
Темперамент тұрмыстың, тәрбиенің әсерінен өзгереді және темпераменттің
түрлі болуы ердің, әйелдің тұрмысынан, тұқымынан да болады. Мысалы,
көбінесе жас шақта адам сангвиник болады, ерлікте холерик болады. Балада
берік, дұрыс мінез пайда болу үшін мына екі шарт орындалуы тиіс,- дейді
М.Жұмабаев.
1.Баланың өз қолынан келетін іске толық ерік беру. Басқаның күшіне,
көмегіне сеніп кетпей өз қолынан келетін іске ғана тәрбиеші көмек көрсетіп
жіберуге міндетті, күштен асатын іске кірісіп, баланың тауы шағылмас үшін.
2. Темір тәртіп немесе дисциплина Бланы құбылмайтын, ұсақтықпен
қажытпайтын темір тәртіпке бағындыру оны шыдамдылыққа, табандылыққа
үйретеді. Ал еркіне жіберу оны ерлікке, батырлыққа үйретеді. Баланы тіпті
еркіне жібермеу оны жасқаншақ, жасық, қорқақ қылады. Ал тіпті, тізгінсіз
қоя беру, ләм – мим демеу, оның бар еркелігін орындай беру, баланы
бейбастыққа салып, ессіз тентек қылып шығарады.
Осы екі жақтың біреуіне аударып жібермей, баланы ортада ұстай білу үшін
тәрбиеші мынаны орындауы керек:
1. Балаға бір нәрсені істе дегенде ақырмай – бақырмай салмақпен, былай да
жарайды, былай да жарайды деген сияқты табансыздық көрсетпеуі керек.
Тәрбиешінің табансыздығын сезсе, бала оны сыйлаудан, тілін алудан
қалады.Тәрбиеші өзі істе тиянақты, табанды болуы керек. Бла адам айтар
емес еліктемпаз болады. Тәрбиеші тиянақты болса, бала оның тиянақтығына
еліктейді. Тәрбиеші тиянақсыз болса, бала оның тиянақсыздығына еліктейді.
2. Балаға бір нәрсені істе дегенде де, сол бұйрықтың себебін ұққандай
қылып, балаға ұқтырып отыру керек.Себебін ұқса, біраздан соң бала өз
бетімен–ақ дұрыс іске ұмтылып, теріс істен тиылатын болады. Ерінбей,
жалықпай балаға әрбір істің себебін ұқтыра беру керек.
Балаға қандай түс ұнайды?
Сан түрлі түстің бала мінезіне әсері қандай?
Алғаш мектеп практикасына аяқ басып барған кезімде мен балалардың
көңіл – күйіне, мінезіне ерекше көңіл бөлдім. Жалпы адам мінезі, соның
ішінде бала мінезі кең ауқымды тақырып болғандықтан, мінездің қалыптасуына
әсер ететін факторлардың бірі түске тоқталдым.
Біз көбінесе бала мінезін зерттегенде сан түрлі түстің бала мінезіне
қандай әсері болары дейсің деп көп жағдайда одан маңыздырақ, күрделірек
мәселелерге тоқталып, ал түрлі – түсті түстің мәнін ұғынып, мінезге қандай
әсері бар екеніне мән де бермейміз.
Бұл зертеу жұмысын жүргізудегі мақсатым сан түрлі түстің бала өмірінде,
мінезінде қандай маңызы бар екенін ұғыну. Өйткені, сан түрлі түстер адам
мінез – құлқының тәрбиесінің де көрінісі. Түстерді таңдаудағы талғамын
тәрбиелеу арқылы баланың мінез – құлқындағы кемшілікті түзеуге,мінез –
құлқының жеке ерекшеліктері мен қасиеттерін анықтауға болады. Балалар
көбінесе күңгірт, қара түстерден гөрі, ашық түстерді ұнатады. Мысалы, сары,
жасыл, ақ, көк, қызыл. Ал, сурет салу кезінде кемпірқосақ, күн, үй, гүл,
жасыл жайлау тағы басқа суреттерді бейнелегенді ұнатады.
Түстердің қасиеттері:
Ақ: Бұл барлық түстің қосындысы. Сондықтан, ақ түс пәктіктің, тазалықтың
символы іспеттес. Дегенмен де бұл түс көп мағыналы түсінік береді. Мысалы,
ақ түстің бойында жарықтың жарқылы мен мұздың ызғары бар. Осындай – ақ, ақ
түсті құбылмалы мінезді адам таңдайтынын байқауға болады. Сонымен қоса, бұл
түс ешқашан кері кетпейді.
Қара: Ақ түске қарсы пікірлі түс.Бұл түс өмірдің күңгірт тұстарын
білдіреді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.Дүтбаева атындағы Атырау гуманитарлық колледжі
Мектеп бөлімі
Бекітемін
Директордың оқу ісі
жөніндегі орынбасары
______________Ботағариева Г.Ж.
__ ______ 2013 жыл
02-13
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Оқу – тәрбие үрдісінде бала мінезін
тәрбиелеу
Орындаған : Жолдахметов Жанболат 49 инб тобы студенті
Жетекшісі: Асқарова Армангүл Қаленқызы-
педагогика, психология пәні оқытушысы
Басталуы: қазан 2012 ж
Аяқталуы: сәуір 2013 ж
Сақталуы: 5 жыл 524 бап
Кіріспе.
Тақырыптың көкейтестілігі
Қазақстан Республикасының жаңа экономикалық қатынастарға енуі, адам
факторына ерекше мән беру, қоғам өмірінің барлық жақтарын өмір талабына
сәйкес жаңарту, ұрпақ тәрбиесіне байланысты мәселелерге жаңаша
көзқарастарды қажет етеді.
Қазақстан Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік – экономикалық
мінез – құлқын қалыптастыру тұжырымдамасында (1995), Қазақстан
Республикасының жастарға кешенді тәрбие беру бағдарламасы (2000), Білім
беру заңында (1999), Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім
беруді дамыту тұжырымдамасында (2003) оқушылардың адамзат жасаған
құндылықтарды шығармашылық білім, білік дағдылармен игере білетін, өмірге
бейім бәсекелестікке бара алатын тұлғаның тәрбиесі туралы мәселелерге назар
аударылды.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан – 2030 Қазақстан халқына жолдауында
болашақ қоғам мүшелері – жастардың қандай болатынын айта келіп, Біздің
балаларымыз білімі жоғары жұмысшылар мен фермерлер, инженерлер, банкирлер
және өнер қайраткерлері, магазиндердің иелері, биржа делдалдары және
спортшылар болады. Олар мұнай, газ бен электр қуатын, тамақ өнімдерін
өндіретін, әрі олармен әлемдік экономиканы қамтамасыз ететін болады - дей
отырып, қазақ баласының адам бойындағы асыл қасиеттерін, оның қоғамның
белсенді мүшесі етіп дайындауға, білім мен тәрбие беру ісін өте маңызды
бағдарлардың бірі ретінде қарады, оған баса назар аударды.
Қазақстан Республикасының Білім беру заңында Өзіне тән жан – жақты
дамыған, бәсекелестікке бейімі бар, нарықтық қатынасқа бағдарланған, Отан
алдында өзінің жауапкершілігін сезіне білетін, өзінің жеке басының
жетістігін бағалайтын, өзін - өзі жетілдіруге даяр тұратын тұлғаны
қалыптастыру мақсаты белгіленген. Сондықтан қай халықтың болсын тіршілік –
тынысы, шаруашылық кәсібі отбасылық, қоғамдық, ұлттық тәрбие – дәстүрімен
тығыз байланыста туып, өсіп - өркендеп, шынайы адамгершілік қасиеттерге,
жақсы мінез – құлыққа ұрпағын баулып тәрбиелеуді мақсат еткен.
Мектептердегі оқу – тәрбие жұмысының тиімділігін арттыруда әр тұлғада
өзінше көрініс табатын, әр тұлғада түрліше болатын бала мінезінің қоршаған
орта мен тәрбиесінде орын алатындығын өмірлік тәжірибе дәлелдеп отыр.Жақсы
мінезді тұлға тәрбиелеу, оны қарым – қатынас құрудың маңызды шарты ретінде
заман талабына сәйкес жүргізу, оқушылардың әлеуметтік тәжірибесін жетілдіру
қазіргі кезеңнің көкейтесті мәселелерінің бірі.
Бірде – бір адамзат қоғамы өзінен бұрынғы аға буынның ақыл – ойын,
тәрбиелік тәжірибесін пайдаланбай өмір сүрген емес. Халық ауыз әдебиеті
ұлттық психологияның айнасы қазақтың өткендегі құлқы, мінезі, заманындағы
күйініш, сүйініші осы әдебиетті қарап отырсақ анық сезіледі. Қазақ елі
тәуелсіздік алғаннан бері сондай тарихи тұлғалардың, ғұлама ойшылдардың,
ақын – жазушылардың, педагогтардың әл – Фараби, Абай, Шәкәрім,
А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедов, Ыбырай Алтынсарин тәлім
– тәрбиелік мұраларымен, ой – пікірлерімен тоғысуда. Абай қара сөздерінде
адам мінезі өмір сүре келе қалыптасатындығы, бала мінезін қалыптастыруда
ата – ананың, құрдастары мен достарының үлгі - өнегелерінің маңызы зор
екендігі көрініс тапты.Бүгінгі күні ата – баба тарихынан бізге жеткен тәлім
– тәрбиелігі мол мұраларды болашақ ұрпақты тәрбиелеуде пайдалану мүмкіндігі
туып отыр. Осыған байланысты, өсіп келе жатқан бала бойында мінездің
көріністерін, жағымды қасиеттерін тәрбиемен ұштастырып, бала мінезін дұрыс
жолға салып, өзіне - өзі сын көзбен қарап, мінездегі кемшіліктерін сезініп
дұрыс жолға салу өзекті мәселелердің бірі болып саналады. Сондықтан бала
мінезін тәрбиелеудің сан қырлы жолдарын қарастыра отырып тақырыпты Оқу –
тәрбие үрдісінде бала мінезін тәрбиелеу деп таңдауыма негіз болды.
Зерттеу нысаны
Бастауыш сыныптағы оқу – тәрбие процесі.
Зерттеудің мақсаты
Оқу – тәрбие үрдісінде бала мінезін тәрбиелеу жолдарын ғылыми –
теориялық тұрғыдан негіздеу арқылы, оқушыларды дұрыс мінезді болуға
даярлау.
Зерттеудің міндеті
- Жеке тұлғаны қалыптастыру барысында мінез тәрбиесінің алатын орнын
анықтау.
- Оқушыны тәрбиелеу мен оқытуда өзін - өзі тәрбиелеудің ықпалын күшейту.
- Тәрбиесі қиын балалардың мінезін зерттей отырып, мінез мәдениетіне
баулу.
- Бастауыш сынып оқушыларының мінез – құлқын тәрбиелеуге арналған
сауалнама, кеңес, тәрбие сағатының үлгілері, мінезді анықтау тестілерін
жасау.
Зерттеу пәні:
Оқу – тәрбие үрдісінде бала мінезін тәрбиелеудің мүмкіндіктері.
Зерттеу объектісі
Зерттеу және іс – тәжірибелер жүргізу үшін Атырау қаласындағы жалпы білім
беретін №6 орта мектебі үшінші сынып оқушылары алынды.
Зерттеудің болжамы
Егер бала мінез – құлқын тәрбиелеу белгілі бір жүйе бойынша жүргізілсе,
онда бұл жүйелілік балалардың бойында мінез – құлық, пайдалы әдет –
дағдылардың тәжірибесін жинақтауды, адамгершілік мағлұматтарды сіңіруді
қамтамасыз етеді.
Зерттеудің практикалық мәні
- Сауалнама жүргізу арқылы әр баланың мінез – құлқымен танысуға болатыны
анықталды.
- Әр баланың түске деген талғамына, жазуына қарап мінезіне жол ашуға
болады.
- Тәрбиелік шаралар арқылы бала мінезіне ықпал етуге болатынына көз
жеткізілді.
Зерттеудің құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттерден және қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеу жұмысының көкейтестілігі, мақсаты, объектісі,
пәні, болжамы, міндеттері айқындалып, зерттеу жұмысынң практикалық мәні
қамтылды.
Мінез–тұлғаның өмірлік бет алысы, өзіндік әрекеті, бойындағы
қасиеті атты бірінші тарауда проблеманың психология, педагогика
саласындағы зерттелу деңгейі қарастырылды, оқушылардың тұлғалық қасиеттерін
қалыптастырудағы мүмкіндіктері баяндалды, проблеманың бүгінгі таңдағы
жағдайы сипатталды. Қазақтың мінез бітістері мен кейбір ерекшеліктері
қарастырылды.
Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеу деген
таруда балаларды мінез-құлық мәдениетіне үйрету үлгісі, онда жүргізілетін
жұмыс мазмұны мен іске асыратын тиімді әдістер, тәжірибелік жұмыстың
нәтижелері баяндалды.
Қорытынды бөлімде жалпы тұжырымдар жасалды, бастауыш сынып
оқушыларының бойында жағымды қасиеттер қалыптастырып дамытуға байланысты
қорытынды жасалып, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар берілді.
Мінез – тұлғаның өмірлік бет алысы, өзіндік әрекеті, бойындағы
қасиеті.
Қазақстан Республикасының егемендік алған алғашқы жылдарынан бастап
білім беру ісіне баса мән берілуде. Білім беру барысында оқушының жеке
тұлғасын жан-жақты жетілдіруге, олардың танымдық әрекетін дамытуға, ой-
санасын қалыптастыруға ерекше назар аударылуда. Республикамызда білім беру
заңы қабылданды:
Президентіміз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан - 2030 Қазақстан халқына
Жолдауында болашақ қоғам мүшелері – жастардың қандай болатынын айта келіп,
Біздің балаларымыз білімі жоғары жұмысшылар мен фермерлер, инженерлер,
банкирлер және өнер қайраткерлері, магазиндердің иелері, биржа делдалдары
және спортшылар болады. Олар мұнай, газ бен электр қуатын, тамақ өнімдерін
өндіретін, әрі олармен әлемдік экономиканы қамтамасыз ететін болады...,
дейді.
Жоғарыда көрсетілгендей, адам бойындағы асыл қасиеттердің көзін ашып,
оны қоғамның белсенді мүшесі етіп дайындау, білім мен тәрбие және дамытумен
қатар жүргізілгенде ғана өз дәрежесінде жүзеге асады.
Осыған байланысты білімнің мазмұнын, оқыту әдістері мен сабақты
ұйымдастыру нысандарын жетілдіруді нақтылай түсу қажеттілігі туындайды.
Қоғамның дамуы, ғылым мен техниканың, ұлттың рухани мәдениетінің
өркендеуі білім саласына өзгеріс ендірмей қоймайды. Әрбір мемлекеттің
интеллектуалдық, экономикалық, парасаттылық және мәдени қадамы білім
саласының жай-жапсарына және оның прогрессивті даму мүмкіндіктеріне тікелей
байланыста екендігі орта білімнің мемлекеттік стандартында айқын
көрсетіліп отыр.
Себебі әр заманның өзіне тән экономикалық, саяси - әлеуметтік және
идеологиялық ерекшеліктері болатыны сияқты, оның моралі де өзінің
ерекшелігімен дараланып отырады. Бұл құбылысты жіті аңғарған қазақ халқы
Тауына қарай аңы, заманына қарай заңы деп қарапайым сөзбен психологиялық
топшылау жасаған.
Қай халықтың болсын тіршілік-тынысымен, шаруашылық кәсібімен,
отбасының, қоғамдық, ұлттық тәрбие дәстүрімен тығыз байланыста туып, өсіп-
өркендеп, шынайы адамгершілік қасиеттерге,жақсы мінез-құлыққа ұрпағын
баулып тәрбиелеуді мақсат еткен.
Бірде-бір адамзат қоғамы өзінен бұрынғы аға буынның ақыл-ойын,
тәрбиелік тәжірибесін пайдаланбай өмір сүрген емес.
Халел Досмұхамедұлы халық ауыз әдебиетінің ұлттық психологиясының
айнасы екендігіне назар аударады: Осы әдебиетті тексеріп отырсақ қазақтың
өткендегі құлқы, мінезі, заманындағы күйініші, сүйініші, арасындағы болған
түрлі әлеумет қимылдары анық сезіледі... Бұрынғы әдебиетпен танысқанда
қазақтың бойына біткен мінездің бірнеше түрі орасан адырайып тұр....
Ғұлама ғалымның психологиялық тұрғыдан ерекше назар аудартар ендігі бір
түйіні – ұлттық психологияның қалыптасуына қоғамдық ортаның, әсіресе,
ондағы әлеуметтік тәрбиенің ықпалы жайлы мәселе. Ұлт мемлекетін жасап, деп
жазды ол, - қазақ арасынан әлеуметшілікті туғызамыз деген дәуірде тұрмыз.
Жаңа әлеуметшілікті тура жолмен жасау үшін елдің бұрынғы, соңғы әлеумет
мінездерін тексеру керек... Әлеуметшіліксіз қазақта ұлт тіршілігі, ұлт
мемлекеті болуға мүмкін емес. Қазақ әлеуметшілігінің өткенін жөндеп
түсініп, әзіргі қалпынан анық көріп, кемісін болжай білу... – оқыған
зиялыларымыздың міндеті... Оңды әлеуметшілік құру үшін елдің өткен-кеткен
тұрмысын , бұрынғы болған әлеумет қимылдарын тану керек . Бұл түйіндерден
оның ұлт (этнос) психологиясының қызықты, іргелі мәселелеріне мықтап көңіл
аударғанын байқаймыз. Ғалымның осынау пікірлерін ұлттық психологияның
іргетасы мәселелері ретінде қарау – қазіргі ғалымдардың қарызы мен парызы.
Халел ағамыздың психологияның жеке мәселелеріне байланысты пікірлері де
аса терең. Адамның табиғаттағы бар мінезі, - деп ол, - ойын-сауық қылып,
қызықтап кетуі. Ойнамайтын адам жоқ. Күлмеген адам – адам емес.
Психологияның дамуы әртүрлі бағыт-бағдар мен түрлі ағымдағы мектептерде
тарих сахнасына келіп, сан алуан мәселелерін әрқилы көзқарастар тұрғысынан
қарастырады. Олардың негізгілері мыналар: Э.Титченер негізін қалаған
құрылым психологиясы (көрнекті өкілі – В.Вундт. бұл мектеп сананың
құрылымын тәжірибелік тұрғыдан іздестіруді мақсат етті), Вюрцбург мектебі
(Батыс Еуропа мен АҚШ-та кеңінен таралды. Психикалық процестерді
тәжірибелік зерттеулер арқылы талдады. Көрнекті өкілдері: К.Марбе, И.Орт,
А.Майер, Г.Уотт, А.Мессер, Н.Ах, К.Бюлер, О.Зельц). Бұл мектептің негізі
Германияда қаланды.
Американдық психологиядағы функционализм ағымы. Негізігі мақсаты
психология,ғылымының жетістіктерін тәжірибеден қолдана отырып, адамның
мінез-құлқын зерттеу. Бұл ағымның көрнекті өкілінің бірі Р.Вудвортс (1869-
1962) болды.
Бихевиоризм – XX ғасырдағы психология ғылымын сипаттайтын американдық
бағыт. Ол адамның мінез-құлқын жеке қарастырады да, сананы негізігі зерттеу
объектісі деп санамайды. Бихевиоризмнің іргесін қалаушы Эдвар Торндайк
(1874-1949).
Гештальт-психология – Германиядағы психологиялық мектеп. Оның негізін
қалаған Макс Вертгеймер (1880-1943). Гештальт немісше – тұрпат, түр,
форма, құрылым. Бұл мектептің мақсаты – жеке психикалық процестердің
құрылымын тәжірибе жүзінде зерттеу.
Фрейдизм. Бұл - Австрия ғалымы З.Фрейд (1856-1939) есімімен аталатын
бағыт. Зерттеу ілімі психоанализ деп аталады.
Бұл ілім адам өмірінің көп жақтарын қарастырып, бірсыпыра ғылымдарман
байланыста болады.
Кеңестік дәуірде психология ғылымының іргесін қалауға П.П.Блонский,
В.Я.Струминский, К.Н.Корнилов, Б.М.Теплов, т.б. айтарлықтай үлес қосты.
Психика дамуын әлеуметтік тарихи-мәдени теория тұрғысынан зерттеп, көптеген
еңбек жазған Л.С.Выготский (1896-1934), іс-әрекет психологиясының
мәселелерін зерттеген С.Л. Рубинштейн (1887-1960), А.Н.Леонтьев, т.б.
еңбектерін бұл ғылымның методологиясы мен принциптерін жаңа сипатта дамуға
бағдарлады. Қоғамның тарихи даму мұқтаждығының, экономика мен идеологияның,
мәдениеттің өрістеуіне сәйкес кеңестік дәуірде психологияның түрлі салалары
мен тармақтары дамып, жетіліп, жеке – жеке ғылыми пәнге айналды. Соның
нәтижесінде тәлім-тәрбие психологиясының даму қарқыны мен оның қамтыған
мәселелері әр алуан және сан қырлы болды.
Психологияның мақсаты теориялық жағынан негізделген және практикада
тексерілген ұсыныстар мен нұсқауларды берумен қатар, бұдан әрі тұжырымдауды
қажет ететін, әлі жоқ ұсыныстарды, нұсқауларды зерттеп, талдап бере алады.
Сөйтіп психологияны оқып-үйрене отырып, шешілмеген мәселе, проблемаларды
қоюмен және оларды шешу өз-өзін тану, сынау, тәрбиелеу жолдарымен де
танысады. Мәселен, психология деген сөздің өзін қарастырсақ ол гректің
псюхэ жан – деген сөзінен шығады, логия - ілім. Сонымен психология жан
туралы ілім. Осы орайда, біз психологияның жантану жайындағы ғылым екеніне
көз жеткіземіз.
Психологияның дамуы әртүрлі бағыт-бағдар мен ағымдағы мектептер мен
тарих сахнасына келіп, сан-алуан мәселелерін әрқилы көзқарастар тұрғысынан
қарастырды.
Қай кезде де адам өзі өмір сүретін ортада қызмет етіп, яғни іс-әрекет
жасап, өз қажеттілігін өтеп, алдына мүдде, мақсат қойып, сол арқылы
көксеген мұратына ұмтылады. Бұл адамның тарихи дамуын көрсететін жағдай.
Көксеген мұратына жету үшін білім, ақыл-ой, шеберлік, ұстамдылық пен
шыдамдылықтың қажеттілігі аңыз , ертегілерде атап айтылған.
Адам мақсат-мұратсыз өмір сүре алмайды. Ол қашанда жақсылыққа ұмтылған,
соны мұрат тұтқан. Батыс пен шығыстың озық ойшылдары адамзат тарихының
барлық кезеңінде проблемасын шешуге тырысты. Олардың ішінде адамды құдайға,
тағдырға тәуелді етіп, сосын дәлелдеуге тырысқандары да, бұған келіспей,
адам мұраты құдайдан да, идеа мен рухтан да жоғары екендігін айтқандары да
бар. Мұрат құдайдың құдыреті мен тағдырға ешқандай қатысты емес деушілер
адам бойындағы мүмкіндіктің шексіздігін, оның ақыл-ойы қандай да болсын
азапқа, қиындыққа, өзгелікке, төмендетушілікке қарсы тұратындығын білген
еді.
Қазақ ойшылдары (Асан қайғы, Бұқар жырау, Шал ақын, Шортанбай және
т.б.) өздерінің көзқарастарында адам өмірінің барлық саласындағы
сабақтастыққа, жалғастыққа ерекше маңыз береді. Оның ішінде материалдық
және рухани байлықта (Асан қайғы, Бұқар, Ақтанберді және т.б.), сондай-ақ
қайырымдылықты, сабырлылықты серік еткен адамның ақыл парасаты да ерекше
орын алады (Шалкиіз, Дулат, Мұрат, Майлықожа, Ақан сері және т.б.). Өткен
ұрпақ қалдырған қоғамдық байлықты игеру, бағалай білу, сақтай білу
(Махамбет, Шернияз, Сүйінбай және т.б.) әрбір адам үшін үлкен әлеуметтік
және адамгершілік жауапкершілік екені сөзсіз. Мұны келер ұрпаққа жеткізу
мңіндеті мұнан да кем түспесі және шындық.
XV-XIX ғасырдағы қазақтардың қоғамдық мұраттарының ең басты өзгешілігі,
өмір салтын тікелей байланысты және қазақтың кең даласындай шалқар, асқақ
болып келеді.
Адам мұраты осындай туысқандық, бауырластық, қарым-қатынаспен тығыз
байланыста болудың арқасында қазақтар жүз деген жылдар бойы өзінің халықтық
биік тұлғасын, кең байтақ шалқар даласын, ұлттық асқақтығы мен мәдениетін
сақтай білді.
XV-XX ғасырдағы қазақтардың мұраттары құрылымы мен мазмұны жағынан
ерекшелігі болғанын байқаймыз: қазақтардың мұраттарына әлеуметтік және
адамгершілік сипаттан болды. Ал XIX-XX ғасырдкағы Ш.Уәлиханов, Абай,
Шәкәрім, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, С.Сейфуллин және басқа ойшылдардың
шығармашылығында – қоғамдық мұраттардан саяси, экономикалық, құқық және
басқа құрылымдық элементтерінің дамығандығын аңғарамыз.
Абай адам мен қоғам мұратын еңбекпен, біліммен, ақыл-ой санамен,
принципшілдік және қарапайымдылықпен халықтың бірлігі мен өркениетке жету
жолындағы мақсаткерлігімен тікелей байланыста қарастырады.
Абай мен Шәкәрім адам проблемасын психологиялық тұрғыда зерттей білді.
Олардың ілім-ұғымдарын, психологиялық тұжырымдарын әлемдік психология
мектебі деңгейінде деуге әбден болады. Абай адам проблемасы, оның мақсат-
мұраты жөніндегі қоғамдық саяси ойдың және қазақтың ұлттық психологиясы
тарыхының Аристотель сияқты атасы. Аристотельді Әл-Фараби ұстазы десе,
Абайды Шәкәрім, С.Торайғыров т.б. қазақ перзенттерінің ұлы ұстазы деп батыл
айтатын уақыт келді.
Алып данышпан екінші бір алып данышпанның жәрдемімен қалыптасады.
Декарт философиясы Спиноза философиясын дүниеге келтірген жоқ, бірақ ол
соның өмірге келуіне ықпал етті, - деп данышпан Гейне қорытынды жасағандай,
Абайдың да тұғырлы ойларының, дүниетанымның қалыптасуында дәстүрлік пен
сабақтастықтың маңызы болды. Данышпанды данышпан ғана тани алады. Ендеше
Абайды туғызған халық та данышпан халық, ал Абайды танып, әлемге қазақты
танытқан Әуезов та данышпан.
Үшінші кезең XX ғасырдың 20-шы жылдарынан социалистік өмір салты
қоғамдық санаға енуінен бастау алады. А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев,
М.Шоқаев, Х.Досмұхамедов, С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров, С.Торайғыров
және басқаларының осы кезеңдегі әлеуметтік-саяси, экономикалық және
адамгершілік мұраттары жөніндегі ой-тұжырымдарын салыстыра қарастырсақ,
ортақтықпен бірге айырмашылықты да табуға болады.
XX ғасырдың 40-80 жылдары – қазақ қоғамы мұраттарының мектебінің,
әдебиет пен өнердің өркендеген уақыты. Қазақтың психологтары – ата-бабамыз
адам проблемасын, оның қызметінің мәнін, мүддесі мен мақсатын, мұраты мен
рухани дамуын біртұтас және жан-жақты қарастырады. Олар халқымыздың
болашағы мен мұраттарын өмірдің әр саласындағы адамдардың нақты
қызметтерімен, білім дәрежелерімен, адамгершілік пен дүниежүзілік
өркениетке жету жағдаймен байланыстыра отырып қарастырады. Өйткені, біздің
төл мәдениетіміздің, психологиямыздың тарихи тамыры тереңде жатыр.
Абай психологиядан арнайы еңбек жазбаса да оның көптеген өлеңдері мен
қарасөздерінен осы ғылымның сан алуан мәселелеріне байланысты көңіл
аударарлық түрлі ой-пікірлерді табу қиын емес.
Ойшыл-ақын шығармаларында жалпы психологияның-жан мен тәннің
арақатынасы,адамның психологиялық даму жолындағы тәрбие мен білімнің
атқаратын қызметі,сондай-ақ бала психологиясы мен қоғамдық психологияның
жекелеген мәселелері де(адамның жеке басына және жасына
байланыстыерекшеліктері,пед.әдеп,үл гі-өнеге,өзін-өзі тәрбиелеу жайлы,оқудын
психолошиялық негіздері,ұлттық мінез-құлық т.б.)көрініс тапқан.Ол бұл
мәселелерді талқылағанда адамның психологиялық өмірінің белгілі бір қырына
табиғи-ғылыми тұрғыда толық түсініктеме бере қоймайды. Алайда Абай
тұжырымдарының ауқымы мен тереңдігі оның әлем психологтарының еңбектерімен
таныс болғандығын айқын дәлелдейді.Оның көзқарасы Аристотель,Әл-Фараби және
К.Д.Ушинскийдің көзқарастарымен астарласып жатады.Олардың таным процесіне
байланысты материалистік түсініктері жүйелі емес,аллаға сену мен жанның
мәнгілігі туралы ұғымдармен араласып отырады.өлсе өлер табиғат,адам
өлмес,Көк тұман-алдындағы келер замант.б.өлеңдерінде ойшыл-ақын адамның
денесі ғана өледі,ал жаны ешқашанда өлмейді деп тұжырымдайды:
Ақыл мен жан-мен өзім,тән менікі,
Менімен менікініңмағынасы-екі.
Менөлмекке тағдыр жоқ әуел бастан,
Менікіөлсе өлсін,оған бекі.
Абайдын өлмектің жаны кәсіби әрекет негізінде қалыптасқан,сөз өнері арқылы
сыртқа шығып,ұрпақтан ұрпаққа ауысып отырған деген ұғымын:
Өлді деуге сыя ма,ойлаңдаршы,
Өлмей тұрған артына сөз қалдырған?
жолдарымен тұжырымдауға болады.Абай қоршаған ортаның шындығын мойындай
отырып, ақыл мен сананың еңбек барысында қалыптасатындығы туралыАқыл,ғылым-
бұлар-кәсібидейді.Абай түсінігінде адам өзін қоршаған дүниені сезім
мүшелері арқылы танып,сол таным деректерін санада қорытып:көзбенен
көріп,құлақпен естіп,қолмен ұстап,тілмен татып,мұрынмен иіскеп,тыстағы
дүниеден хабар алады деп көрсетеді.
Ақын ғақлияларына қоршаған әлемді тану үшін адамға қажет қасиеттерді
атай келіп:алдымен-не көрдің,есіттің,әрнешік білдің,соны тездікпенен
ұғып... алу; екінші-бір нәрсені естіп, көріп білдің,қош келді,қазір соған
ұқсағандарды тексересің.Түгел ұқсаған ба? Яки бір ғана жерден ұқсағандығы
бар ма? Әрнешік сол іске бір келіскен жері бар нәрселердің бәрін
ойлап,білгенін тексеріп,білмегенін сұрап,оқып,бөтеннен хабарласып
білмей,тыншытпайды-деп көрсетеді. Абай сезім мүшелерінің шындықты танудағы
қызметін дұрыс түсіндіреді. Ақын:Дүние бірқалыпта тұрмайды,адамның
қуаты,өмірі бірқалыпта тұрмайды. Әрбір мақлұққа құдай тағала бірқалыпта
тұрмақты берген жоқ,-деп табиғат қана емес,адамның да үнемі өзгеріп
отыратындығына ерекше көніл аударады. Абай адам мен жан-жануардың мінез-
құлқындағы айырмашылықтарды:Тегінде адам баласы адам баласынан
ақыл,ғылым,ар,мінез деген нәрселерден озады,-деп ажыратып берді.Адамның ең
басты артықшылығы оның қоғам пайдасы,үшін белсен,ді әрекет жасай
алатындығында,қай өгіз шаhар жасап,құрал жасап;неше түрлі сайман
жасап,сыпайылық шеберліктің үдесінен шығарлық қисыны бар?,-деп түсіндірді
Абай.
Ақыл да,ашу да жоқ,күлкі де жоқ,
Тулап,қайнап бір жүрек қылады әлек.
Біреуінің күні жоқ біреуінсіз,
Ғылым сол үшеуінің жөнін білмек...-
деп,Абай адамның ішкі жан дүниесінің ақыл,сезім және қайрат секілді
қуаттарын біртұтас етіп алады.
Он жетінші сөзінде (қайрат, ақыл, жүректің сөз таластыруы) тек
бірлесіп, ынтымақтасқан жағдайда ғана күш алатын адамның үш түрлі жан
құбылысын әдеби-публицист,тұрғыда көрсетпек болады. Ойшыл-ақын негізгі үш
бастау - ақыл, сезім және қайрат арасындағы тартыс арқылы мінезінің қарама-
қайшылықтарын дұрыс түсіндіреді. Осы сұхбаттың логикалық үйлесімі,
дәлелдері, терминдік сөздердің байлығы (мақсат, кішіпейілділік,
қайрымдылық, елгезектік, қатыгездік, реніш,) шығарып, адам мінезі өмір сүре
келе қалыптасады, өзін қоршаған жағдайларға байланысты өзгеріске еніп, оның
іс-әректтері арқылы көрінеді деген тұжырым жасайды. Адам мінезінің түрлі
көріністерін адамгершілік, моральдық, имандылық тұрғыдан қарастырып, жақсы
және жаман деп жіктейді.Әдептілікті, сыпайылықты, құмарлықты,
тәуелсіздікті, беріктікті жақсы мінезге жатқызып, сенгіштікті,
арсыздықты,мақтаншақтықты, қулықты, жауыздықты т.б.жаман мінез деп бөліп
көрсетеді. Ойшыл - ақын бала мінезінің қалыптасуы туралы мәселеге де көңіл
бөлді. Жетінші сөзінде: Жас бала да анадан туғанда екі түрлі мінезбен
туады: біреуі-ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады... Біреуі білсем екен
демелік... Мұның бәрі-жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсм екен
деген қорытындыға келеді. Абай бала психологиясының басты ерекшелігі -
білуге құштарлық деп есептейді. Өсе, ер жете келе, тәрбие құралдары бала
жанына жақсы ұрықтарын егіп, игі сезімдерге, адамгершілікке тәрбиелеуге
болады. Бала мінезін қалыптастыруда ата-анасының, ұстаздарының, құрдастары
мен достарының үлгі -өнегелері мен тәрбиесінің маңызы зор деп атап
көрсетеді,- Абай.
Ғылымды,ақылды сақтайтұғын мінез деген сауыты болады.Сол мінез
бұзылмасын!Көрсеқызығарлықпен,жеңіл дікпен,я біреудің орынсыз сөзіне,я бір
кез келген қызыққа шайқалып қала берсең,мінездің беріктігі бұзылады,-деп
ескертеді. Абай әсіресе адамның танымдық қызметін арттыратын сезімдерге
баса көңіл бөлді.Ол жастарды білім-ғылымға шақыра отырып,тек
қажырлықтың,құштарлықтың арқасында ғана ғылымға қол жеткізуге болатынын
айтады. Абайдың түсінігінде құмарлық ғылым жолында табысқа жеткізетін ең
күшті сезім:...білім-ғылымның өзіне ғана құмар,ынтық болып, бір ғана
білместіктің өзін дәулет білсең және әр білмегеніңді білген уақытта көңілде
бір рахат хұзур хасил(тыныштық,рахатшылық)болды,-д ейді.Білімге ынтықтық
сияқты қамқорлықтың да адамның жасампаздық қызметін арттыра түсері
сөзсіз.Ақын сондай-ақ,біржолата құмарлық билеген адам тап сол сәтте қай
нәрсенің аса маңызды екенін аңғармай,тек жеке басын күйттеп кетуі де мүмкін
деп ескертеді.Егер құмарлық ақыл таразысын басып кетсе,ол жемісті еңбек
етуге кедергі келтіреді,кейде құбылысты теріс бағалауға әкеп
соқтырады:Әрбір құмарлық өзіне бір дерт болады екен,әр түрлі құмар болған
нәрсеге жеткенде,яки әне-міне,жетер-жетпес болып жүргенде,бір түрлі жастық
пайда болады екен,-деп суреттейді.Абайдың ойынша,құмарлық жаңадан білім
алуға көмектессе ғана адамның рухани өсуінің қуатты күшіне айнала алады.
Адамға үш алуан адамнан мінез жұғады...
Абай тағылымының бірі: Адамға үш алуан адамнан мінез жұғады: ата-
анадан, ұстаздан, құрбыларынан, әсіресе солардың қайсысын жақсы көрсе,
содан көп жұғады. Сөз жоқ, баланың алдында өзімізді дұрыс ұстап, жүріс-
тұрысымыз, киім киісіміз, сөз саптауымыз бен ой, тіл мәдениеттерге дұрыс
көңіл бөлуіміз керек.
Бала өсе келе отбасынан ұзап, үлкен өмірге қанат қағады. Бүл жерде
баланың алғашқы өрісі – мектеп. Ата-ананың бақылауынан бойы таса болған
соң, өздерін еркін сезініп, отбасылық тәрбиенің астарындағы жағымсыз
қылықтар мен кемшіліктері бой көрсетеді.
Міне, сондықтан да Абай ата-анадан кейін бала тәрбиесіне ұстазды
текке келтірмеген. Өйткені, мектеп қабырғасында баланың бар қылығы
мұғалімнің көз алдында өтеді. Мұғалім ата-анамен тығыз байланыста болуы
керек. Әр ұстаз шамасынша сабағында өрескел тәртіп бұзған оқушының ата-
анасымен жүздесіп, пікір алысып, тәрбие жұмысын жүргізуі тиіс.
Абайдың тағылымындағыларға көңіл бөліп, назар аударатын және бір
мәселе – баланың бойына өзі жақсы көрген адамын жаксы-жақсы мінездерінің
тез даритындығында жақсысынан жаманы тезірек дариды. Сондықтан, ата – ана
мен мұғалім баланың кімге еліктеп, кіммен достасып, шүйіркелесіп жүргеніне
назар аударуы қажет. Сонда ғана біз Баланың жақсысы – қызық, жаманы -
күйік деген Абай сөзінің шынайынан сезініп, өзін күйікке қалдырмайтын ұл
мен қыз тәрбиелейтініміз сөзсіз.
Мінез адамның өмір сүру барысына, тұрмыс салтына кісі қандай қандай
кедергіні болса да жеңіп, көздеген мақсатына жете алады, осы жолда өз
еңбегін, тұрмысын тиімді етіп ұйымдастырады, барлық мүмкіндіктерді жете
пайдаланады...
Мінез жеке өзі үшін ғана емес, қоғам үшін де қажет, Ұжымдық өмір мен
ондағы тіршілік, әсіресе қызметтегі әр адамның көңіл күйі ондағы адамдардың
мінез бітістерімен сабақтасып жатады. Кейде мінезі ауыр адам бүкіл өндіріс
ұжымына қырсығын тигізетін кездер болады. Осындай адамның әлегінен ұжымда
тартыс кикілжіңдер туады, өсек өріс алады, бұл басқалардың жұмысына, көңіл
күйіне қолайсыз әсер етеді. Мұндай жағдай отбасында кездеседі. Ал ақкөңіл,
жайдарлы адам жұртпен сыпайы, жолдастық қарым-қатынаста болады, кісімен
оңай шүйіркелеседі, үйде де түзде де бір-біріне ілтипатпен қарап,
басқалардың қызметі мен демалысына қолайлы жағдай туғызады.
Қазақтың ұлттық мінез бітістері, олардың кейбір ерекшеліктері-өте
күрделі, әлде де толық зерттеліп, шешімін таппай келе жатқан мәселе. Осы
жәйтті жақсы аңғарған Н.Назарбаев былай дейді: Менің ойымша, қазақтардың
қайталанбас этикалық, психологиялық әлемі әлі жете зерттелмей, зерделенбей
жатқан тылсым дүние.
Ғасырлар бойы көшіп –қонып жүрген халық өз өмір
сүрген ортаның әлеуметтік- экономикалық жағдайларына, мәдениеті мен
тарихына, табиғатына орайлас жас буынға тәлім –тәрбие берудің айрықша талап-
тілектерін дүниеге әкелді. Мәселен, бұлар жас адамның жұртқа танымал
моральдық-психологиялық нормасын сегіз қырлы , бір сырлы делінетін
қанатты нақыл сөздермен қисындасады. Осынау аталы сөздің мән –мағынасы
мыналар еді: көшпелі мал шаруашылығын жете игеру; еңбексүйгіштікпен
қиыншылыққа төзе білу,ел намысын қорғау,жаудан беті қайтпау, ата тегін
жадында сақтау ,сөз асылын қастерлеу,алғырлық пен тапқырлық ,ат құлағында
ойнау, ата салтын бұзбау ( жасы үлкенді сыйлау,құдайы қонақтың мәселесін
қайтармау, көрші хақын жемеу т.б.) .
Көшпелі өмір тіршілігі қара күшке мығым, қиыншылыққа
төзімді, құбылмалы табиғат жағдайына тез икемделгіш болумен бірге,жан-
жүйесі жағынан да жан-жақты жетілген, кемел адамдарды қалыптастырды. Үйде
де ,түзде де бала ес білгеннен бастап із кесіп, жол қарап, жұлдыз санап
өсті. Олардың көзі қырағы, құлағы сақ, қияндағыны шалатын болды. Аң аулап,
мал бағып, күнделікті күйбең тіршілікпен жүрсе де жас өскін ақынның сөзін,
жыраудың жырын, әншінің әні мен әуенін қалт жібермей тыңдап, ел аузындағы
ұтымды мақал-мәтелді, ертек пен жұмбақты, терме мен шежірені жадында
сақтап, халық даналығын өзіне рухани азық етіп отырды. Әрдайым көшіп
–қонуға дайын отырған қазақтар үшін аң –құс аулау, мал күзету, жау түсіру-
тұрмыстың дағдылы машығына айналды. Әрбір көшпенді әрі жауынгер, әрі малшы,
әрі шаңырақ иесі болып саналды. Осы айтқанымыздың дәлелі болып табылатын
кейінен мақал болып кеткен Өнерді үйрен де жирен, Жігітке жетпіс өнер де
аз, Шебердің қолы ортақ, Жауда жүрсе ат ойнатқан батырым,үйде
жүрсе,құрт қайнатқан батырым сияқты бес аспап адамның психологиясы жайлы
қанатты сөздер заманымызға дейін жетті. Көшпелі қауым бірін бірі жақсы
білді, әр адамның қадір –қасиеті, оның жасына, жол-жоралғысына, әлеуметтік
ортадан алатын орнына қарай белгіленіп отырды. Мұндай қауымдастық
адамаралық қатынастарды қаршадайдан көріп өскен бала жете келе ортақ
мүдделілікті, көзқарас сәйкестілігін, кісілік белгісін түсініп, жеке бастың
өзіне бұра тартуына мүмкіндік бермеді. Психологиялық тұрғыдан бірауызды
болып қауымдасқан жандар үнемі өздерінің рулық одағына етене сіңіскен
салттар мен дәстүрлерді ұстанды. Осыған орай көшпелі тұрмыс тәліміне
лайықталған бата беру, ант ішіп ақталу, айтысқа, дау-дамайға төрелік айту
сияқты этностық таптаурындар ( стереотип) кең өріс алды. Әрине, осы топтық
санамен бірге әркімнің жеке басының әлеуметтік және биосфералық факторларға
орайлас жеке-дара, жас, жыныс ерекшеліктерінің де болатындығы еске алынды.
Мәселен, көшпелі халық қыз баланы ерекше қадірлеп қастерліп әлпештеді. Оны
әдемілік пен әдептіліктің,сұлулық пен іңкәрліктің символы деп,ал мінезі
жайсаң, әдепті жігітті қыз мінезді жігіт екен дейтін болды.
Қоғам өмірінде қазіргі кезде жүріп жатқан терең
саяси- экономикалық өзгерістер халқымыздың баға жетпес рухани байлықтары:
тілі мен ділі, діні мен тарихы, өнері мен әдебиеті, табиғи ортасы, күн
көрісі мен шаруашылығына ( қолөнері, киім-кишегі,ою-өрнегі,әуез
аспаптары,үй жиһазы,т.б.) байланысты небір асылдарды,қысқасы, ұлттың
бүткіл болмыс –бітімін ( менталитетін) жаңартып,жаңа мазмұнмен байытуда.
Әрине, елімізбен жеріміздің түпкілікті иегері-қазіргі қазақтардың
психологиясында осы этносқа ғана тән біртұтас ұлттық ерекшелік бар деп айту
қиын. Өйткені, қазақ этносның қазіргі бүткіл тыныс –тіршілігінде,
отбасындағы әдет- ғұрпы мен салт –дәстүр, жөн-жосық, жол-жоралғысында кең
–байтақ өлкемізді біраздан бері мекен етіп келе жатқан басқа этностар
мінездерінің элементтері деп көрініс беріп жүр. Десе де,бәз біреулер айтып
жүргендей, біз жылқы мінезділіктен айырылған, қой мінезді момын, жуас,
намысы жаншылған халық емеспіз.
Жеріміздің ұланғайыр кеңдігімен , мұндағы табиғат
сұлулығының әсерінен ғасырлар бойы қалыптасқан дархан жомарттық , адамға
деген мейірімділік пен өнерпаздық , қазақ биосферасының өзіндік
ерекшелігінен туындаған асқан қонақжайлылық , жойқын соғыс пен қуғын –
сүргінге ұшырау салдарынан тірнектеп жинаған рухани мұраны өсер ұрпаққа
жеткізу ниетін қалыптасқан – балажандық, үнемі мал шаруашылығымен
айналысудан қанымызға малжандылық, ешуақытта басқа жұрттың жеріне көз
алартпаған бейбітшілік саясат, өзі тиген дұшпанның қабырғасын қақсатқан
көзсіз батырлық, мың өліп, мың тірілген кездердегі керемет шыдамдылық пен
барға қанағатшылық-біздің ұлттық мінезіміздің жоталы бітістері,
халқымыздың ұлттық мақтанышы.
Бұрынға уақытта, - деп жазды Ж. Аймауытов пен М.Әуезов
Қазақтың өзгеше мінездері деген мақаласында, -қазақ елі ұйымшыл, ері
жауынгер, биі әділ, намысқор, адамы ірі, бітімді, қайратты, сауықшыл ел
болған екен. Досымен достасып, жауымен жауласуға табанды, қайғыра да, қуана
да білетін халық екен ( Алаш ,1917, 30 наурыз,№16.) кесірін тигізіп-ақ
келе жатқанын естен шығармауымыз қажет.
Қазақ халқы сонау есте жоқ ескі заманнан өзінің қадір
–қасиеттерін қызғыштан қорғап, көздің қарашығындай сақтап, бұған шаң
жуытпай, өз ұрпағын ауыздандырып келген ел. Сондықтан да қазіргі ұрпақ
осынау ұлтық қасиеттерімізді ерекше қастерлеп, мақтан тұтып, жас өскіндер
осы рухта тәрбиеленулері тиіс.
1.1Тәрбиедегі мінез–құлықтың алатын орны мен маңызы.
Адамның мінезін оны дүниеге, бөгде адамдарға өзінің ісіне, ең
ақырында, тіпті өзіне деген қатынасы билейді. Бұл қатынас саналы түрде
адамның дүниеге көзқарасынан, сенімінен және түрлі пікірлерінен көрінеді.
Адам өзінің көңіл- күйінде осының бәрін басынан кешіреді.
Мінез негізінен бес жасқа дейін қалыптасады. Одан кейінгі жылдары
мінездің түрлері нықталады, қайта өзгеріп те отырады, бірақ оның негізі өте
ерте кезде салынады. Мінез бұл өзгермелі процесс. Осы айтылып отырған
пікірге сәйкес мысал келтіре кетейік. Мысалы: ״Өте жақсы, тәрбиелі
отбасында да мінезі қиын бала кездеседі. Ол мүмкін ата- ананың баланы аса
көп, шектен тыс мәпелеуі болуы мүмкін. Әрине, баласын жек көретін ана, әке
болмағанмен, мәпелеп келіп, шектен тыс кеткен жағдайда тізгінді тартып
алғанда көнетін, түсінетін бала болса жақсы, ал кейбір жағдайда ондайға
көнбейтін өз еркімен жүріп өсетін бала да болады.Ондай бала оқудың да
қадірін білмей тастап кетеді.Сондай ситуацияда кейбір бала әскер қатарына
борышын өтеуге жіберілгенде, өмірдің ащысын- тұщысын біліп, ата- ана
қадірін сонда түсініп, мінезін жақсыға түзеп, өзгертіп, өз мінезіне өзі
есеп бере алатын азамат болып келеді.״
Тірі заттарды өлі заттардан айыратын белгісі- қимылдауы. Қимылдар неше
алуан, бір- бірінен өзгешеліктері бар.
Психология заттарын тексергенде, негізгі тұтынатын ғылыми әдісіміз-
талдау болады. Жандықтардың қылығын талдау дегеніміз-олардың қылығы неден
құралғандығын, яғни жандықтың негізгі қимылдарын білу.Оның үстінде қылық
дегеніміз осы қимылдардың жинағы болса, ол қимылдардың арасындағы
байланысты табу да, басқаша айтсақ, қимылдардың мінезін, сыртқа шығу түрін
тағайындауда психологияға кіреді. Мінез- құлықты зерттеудің маңызы өте зор.
Біз өздігімізден жеке өмір сүре алмаймыз: біздің тіршілігіміз көп
адамдармен қоғаммен байлаулы: біз дәл өзіміздей өзгелермен араласып
жүреміз. Адамдармен араласқанда, олардың мінез- құлығын жақсы білсек,
тұрмыста көп пайда тапқан болар едік. Нендей шарттар себепті адамдардың
қылығы өзгеретіндігін жақсы білген сайын оларға әсер ету, ықпал жүргізу де
бізге оңайырақ болар еді. Баланың, оқушының қылығы неден өзгеретіндігін,
қалай өзгеретіндігін білу өте- мөте психологқа, тәрбиешіге керек.
Әрине, біздің көбірек қарастыратын қылығымыз ересек адамдардікі,
ересек болғанда, есі дұрыс адамдардікі болуы керек. Есі дұрыс адамдардың
қылығы қатып қалған, өзгермейтін бірдеме деп ұғуға болмайды. Адам-
өзгермелі, құбылмалы жан. Сондықтан оның қылығы да өзгермелі. Ақын Абай
атамыздың: мен ״егер закон қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезі
түзеліп болмайды деген кісінің тілін кесер едім״ деген ұлағатты сөзі осы
айтып отырған ойымызға дәл келеді. Яғни, адамның мінезі құбылмалы,
өзгермелі болады.
Ағылшынның кемеңгер математикашысы әрі физикші ғалымы Ньютон адам
әрбір құбылыс уақыттың салдарынан өзгереді деп айтқан. Бұл өзгермейтін заң
болып отыр. Ендеше, уақыттың салдарынан адамның қылығы да өзгереді. Мұндай
өзгерістер көп уақыт, ондаған жылдар өткенде анық байқалады. Ересектердің
қылығы уақытқа қарай өзгеретін болса, оның ересек болған күндегі
психологиясын тексерумен қанағат етуге болмайды. Адамның қылығын біз өмір
бойы зерттеуіміз керек. Оның өткендегі, бала күндегі қылығымен жақсы таныс
болуымыз керек; өйткені ересек адамдардың қылық негізі- бала күндегі
қылығы, балалықтың психолоиясы ересектердің психологиясын түсінуге пайдасы
көп.
Заман озған сайын әлеумет те өзгеріп отырады: ендеше, оның қылығы да
өзгереді. Сондықтан жеке адамның қылығы қалай өсіп жетілгенін, тарихын
тексеру керек.
Адам кірпікті қаққан сайын лажсыздыққа бағынып тұрады. Адамның қандай
мінезді болуы өз еркінде емес. Алайда ол өзінің күллі нәпсісіне ықпал
жүргізеді. Оның артық кемді құнарлы, қызулы қаны, артық я кем бұзылған
жүйкесі, ішкен тамағы, дем алғанда жұтатын түрлі ауасы осының бәрі оған
ықпал етеді.
Мінез - құлық қағидалары:
- Үлкендердің, ұстаздардың жанында инабатты болу;
- Қонақ күткенде, дастарханда отырғанда сыпайы болу;
- Қандай бір жиынға барғанда сәлем, беріп ешкімді мазаламай ыңғайлы жерге
отыру;
- Әлеуметтік жиындарда жағымсыз киім кимеу;
- Әркімге жылы жауап беріп, қажетсіз сөз сөйлемеу;
- Басқа біреу сөйлегенде сөзін бөлмеу;
- Жолдастарының жанында кішіпейіл болу;
- Сөйлегенде дауысты көтеріп айқайламау;
- Екі кісі сөйлескенде рұқсатсыз арасына кірмеу;
- Жиындарда соңынан келгендерге орын беріп, жайғастыру.
Мінез
Қайран- ай! Қайда қалды қадірлі кез,
Салмақты, салқын ойлы, сабырлы сөз.
...Бір кезде қойдан жуас Қойшығұл ед,
Шатақшыл шал боп келем шадыр мінез.
Көрмедім елден бөлек еркексініп,
Мінезім мінез еді- көркем, сынық.
...Жымиып тұратұғын Жылқышиев,
Жылқыдай жұлқынады- ай жер тепсініп!
Талайға тұратын ем таңырқанып,
Тіксіндім тамырынан жебір тауып.
Сымдар да сан темірге айналады,
Шыңдалса шым болаттай шамырқанып!
Ауылыңнан алыстатып ақыл қонар,
Зарлатып зәузатыңды затың тонар,
Замана тап келсе де, запыран құсып.
Қойшығұл кісің емес пақыр болар!
Алдаспан, алмас қылыш ақын адам,
Әкімге бас имейді аты ұнаған.
Шамалы шертіп қалсаң шам көңілдің.
Шанағы шақ- шұңқ етіп шатынаған...
Қазақтың мен де сондай, бір ақыны,
Ел шеті, жел өтінде тұратын.
...Сандалып, соғыскер боп шыға келем,
Соққанда сойқандардың сұрапылы!
Қойшығұл Жылқышиев
Осы ״Мінез״ деген өлеңінде Қойшығұл ақын салмақты, сабырлы, бір кездері
қойдан жуас болғанын айта келіп, жасы ұлғайған сайын, ״шатақшыл шал болып
келем״ деп мойындайды.
Әрине, мінез- өзгермелі. Ол туа біткен қасиет емес, бара- бара пайда
болатын, іс- әрекет арқылы шыңдалады.
Білім беру мен тәрбиелеуге бірдей көңіл бөлініп, сонша күш жұмсалса
да, барлық уақытта жетістікке жете алмаймыз. Оның сан қыры бар. Мәселеге
Жан- жақты қарауымыз керек. Оған баланың тегі мен зәузатынан берілген
қасиеттер немесе жалпы жаратылысы, денсаулығы тағы сол сияқты тікелей
қатысты.
Адам тануға адамның іс- әрекетінің бәрі қызмет етеді. Психология
ғылымдарының докторы, профессор Күләш Оразбекова, жазу - адамтанудың
жаршысы дейді. Адамның мінез- құлқын түсініп, түйсігін аңғара білуде оның
жазу сипаты да белгілі бір мәнге ие. Мәселен, солға қарай қисайған жазу-
тік мінезді, ұстамды, иі жұмсақ, тәуекелшіл емес адамға тән. Мұқият жазу-
бірқалыптылықты, әріптерді бұтақ тәріздендіріп бейнелеуі- батылдықты, ал
маржандай тізіліп түсуі- арманшылдықты, ірі жазу- ашық- жарқын мінезді,
оңға қарай қисайған әріптер- оның иесінің әр нәрсенің сырын білуге
құштар, бойы сергек жан екендігін білдіреді. Сондай- ақ:
- үш бұрышты әріптер- эгоизм,
- дөңгелектеп жазу- мейірімділік,
- әріптердің әлсіз бейнеленуі- мінездің жұмсақтығы;
- өте тығыз жазу- күш- жігердің молдылығы;
- жолдан төмен түскен жазу- сары уайымшылдық, әлсіздік;
- көсілген жазу- ысырапшылдық;
- жолдан жоғары қарай шығып кеткен жазу- энергия, өзіне деген сенім,
оптимизм;
- ұсақ жазу- тұйықтық;
- түзу жазу- салмақтылық белгісі деуге болады.
Егер, әріптер бір- біріне қосылмай, жеке- жеке жазылса, онда оның иесі-
ақынжанды, дербес ойлы адам. Өрмекшінің торы іспетті жазу- ептілік пен
тұйықтықты, ал, сызық пішіндес жазу- етінің тірілігін көрсетеді.,,Сенің
жазуың мынадай, демек сенің мінезің осындай” деп күлкіге айналдыру бала
жүрегін жаралайды. Тіпті сабақ оқудан, дәптерін сізге көрсетуден
бездіруіңіз мүмкін. Балаға жазуды түзеу арқылы мінез- құлқында түзеуге
болады деген сенім қалыптастыру қажет. Жақсылыққа ниет алған баланың әуелі
ойы түзелуге тиіс. Әдетке айналған дағдыны бұзу- қиынның қиыны. Баланы
ынталандыру мен жігерлендіру, мадақтау әдісі арқылы іске асырған жөн.
Мінез бір адамның барлық ісін басқа адамдардың істерінен айыратын
сипаттар. Адам мінезі әр түрлі, ол ойы бір дәрежеде сезімдері бірқалыпты
адамдардың мінезі. Яғни, мейірімді – жауыз, құлықты – құлықсыз адамдар
мінездес болуы мүмкін. Сондықтан, мінез ақыл мен сезімге байлаулы нәрсе
емес, мінез қайратқа байлаулы. Мінез қайрат дәрежесіне қарап былай
бөлінеді: қайратты мінез және жұмсақ мінез. Егер бір адамның қайраты күшті
болса, сөзінен ісі жайылмайтын, екеуі бір – бірінен бөлек айырылмайтын
болса, ондай адамның мінезі қайратты мінез, күшті мінез, берік мінез болып
саналады. Егер де сөзбен, оймен іс, біріне – бірі қабыспайтын болса, ауыз
айтқанды қол істей алмаса, ондай адамның мінезі жұмсақ мінез болады.
Адамның мінезі жаратылысына байланысты тума немесе сыртқы себептермен
тұрмыс түрі, жаратылыс, жолдас, тәрбие т.б. байланысты жүре пайда болады.
Тума мінез көбінесе тұқым қуалайды.
Темпераменттің төрт түрі бір – біріне қатыспай таза күйінде ғана болады
деуге болмайды. Көбінесе бұлар бір – бірімен аралас болады. Мысалы, бір
адамда сангвиник темпераменті мен холерик темпераменті аралас болады. Бір
адамда флегматик темпераменті мен меланхолик темпераменті аралас болады.
Темперамент тұрмыстың, тәрбиенің әсерінен өзгереді және темпераменттің
түрлі болуы ердің, әйелдің тұрмысынан, тұқымынан да болады. Мысалы,
көбінесе жас шақта адам сангвиник болады, ерлікте холерик болады. Балада
берік, дұрыс мінез пайда болу үшін мына екі шарт орындалуы тиіс,- дейді
М.Жұмабаев.
1.Баланың өз қолынан келетін іске толық ерік беру. Басқаның күшіне,
көмегіне сеніп кетпей өз қолынан келетін іске ғана тәрбиеші көмек көрсетіп
жіберуге міндетті, күштен асатын іске кірісіп, баланың тауы шағылмас үшін.
2. Темір тәртіп немесе дисциплина Бланы құбылмайтын, ұсақтықпен
қажытпайтын темір тәртіпке бағындыру оны шыдамдылыққа, табандылыққа
үйретеді. Ал еркіне жіберу оны ерлікке, батырлыққа үйретеді. Баланы тіпті
еркіне жібермеу оны жасқаншақ, жасық, қорқақ қылады. Ал тіпті, тізгінсіз
қоя беру, ләм – мим демеу, оның бар еркелігін орындай беру, баланы
бейбастыққа салып, ессіз тентек қылып шығарады.
Осы екі жақтың біреуіне аударып жібермей, баланы ортада ұстай білу үшін
тәрбиеші мынаны орындауы керек:
1. Балаға бір нәрсені істе дегенде ақырмай – бақырмай салмақпен, былай да
жарайды, былай да жарайды деген сияқты табансыздық көрсетпеуі керек.
Тәрбиешінің табансыздығын сезсе, бала оны сыйлаудан, тілін алудан
қалады.Тәрбиеші өзі істе тиянақты, табанды болуы керек. Бла адам айтар
емес еліктемпаз болады. Тәрбиеші тиянақты болса, бала оның тиянақтығына
еліктейді. Тәрбиеші тиянақсыз болса, бала оның тиянақсыздығына еліктейді.
2. Балаға бір нәрсені істе дегенде де, сол бұйрықтың себебін ұққандай
қылып, балаға ұқтырып отыру керек.Себебін ұқса, біраздан соң бала өз
бетімен–ақ дұрыс іске ұмтылып, теріс істен тиылатын болады. Ерінбей,
жалықпай балаға әрбір істің себебін ұқтыра беру керек.
Балаға қандай түс ұнайды?
Сан түрлі түстің бала мінезіне әсері қандай?
Алғаш мектеп практикасына аяқ басып барған кезімде мен балалардың
көңіл – күйіне, мінезіне ерекше көңіл бөлдім. Жалпы адам мінезі, соның
ішінде бала мінезі кең ауқымды тақырып болғандықтан, мінездің қалыптасуына
әсер ететін факторлардың бірі түске тоқталдым.
Біз көбінесе бала мінезін зерттегенде сан түрлі түстің бала мінезіне
қандай әсері болары дейсің деп көп жағдайда одан маңыздырақ, күрделірек
мәселелерге тоқталып, ал түрлі – түсті түстің мәнін ұғынып, мінезге қандай
әсері бар екеніне мән де бермейміз.
Бұл зертеу жұмысын жүргізудегі мақсатым сан түрлі түстің бала өмірінде,
мінезінде қандай маңызы бар екенін ұғыну. Өйткені, сан түрлі түстер адам
мінез – құлқының тәрбиесінің де көрінісі. Түстерді таңдаудағы талғамын
тәрбиелеу арқылы баланың мінез – құлқындағы кемшілікті түзеуге,мінез –
құлқының жеке ерекшеліктері мен қасиеттерін анықтауға болады. Балалар
көбінесе күңгірт, қара түстерден гөрі, ашық түстерді ұнатады. Мысалы, сары,
жасыл, ақ, көк, қызыл. Ал, сурет салу кезінде кемпірқосақ, күн, үй, гүл,
жасыл жайлау тағы басқа суреттерді бейнелегенді ұнатады.
Түстердің қасиеттері:
Ақ: Бұл барлық түстің қосындысы. Сондықтан, ақ түс пәктіктің, тазалықтың
символы іспеттес. Дегенмен де бұл түс көп мағыналы түсінік береді. Мысалы,
ақ түстің бойында жарықтың жарқылы мен мұздың ызғары бар. Осындай – ақ, ақ
түсті құбылмалы мінезді адам таңдайтынын байқауға болады. Сонымен қоса, бұл
түс ешқашан кері кетпейді.
Қара: Ақ түске қарсы пікірлі түс.Бұл түс өмірдің күңгірт тұстарын
білдіреді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz