Оқушы мінезін қалыптастырудағы педагогикалық-психологиялық шарттары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Мінездің педагогикалық психологиялық шарттары
1.1. Мінез, мінез бітістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2. Мінез және адамның жас сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3. Мінезді тәрбиелеу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18.
1.4. Бала мінезін қалыптастырудағы негізгі орындалатын шарттарды зерттеу
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Қосымшалар
І. Мінездің педагогикалық психологиялық шарттары
1.1. Мінез, мінез бітістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2. Мінез және адамның жас сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3. Мінезді тәрбиелеу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18.
1.4. Бала мінезін қалыптастырудағы негізгі орындалатын шарттарды зерттеу
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Қосымшалар
Қазақстан Республикасының «Білім беру» заңында Өзіне тән жан – жақты дамыған, бәсекелестікке бейімі бар, нарықтық қатынасқа бағдарланған, Отан алдында өзінің жауапкершілігін сезіне білетін, өзінің жеке басының жетістігін бағалайтын, өзін - өзі жетілдіруге даяр тұратын тұлғаны қалыптастыру мақсаты белгіленген. Сондықтан қай халықтың болсын тіршілік – тынысы, шаруашылық кәсібі отбасылық, қоғамдық, ұлттық тәрбие – дәстүрімен тығыз байланыста туып, өсіп - өркендеп, шынайы адамгершілік қасиеттерге, жақсы мінез – құлыққа ұрпағын баулып тәрбиелеуді мақсат еткен. Мектептердегі оқу – тәрбие жұмысының тиімділігін арттыруда әр тұлғада өзінше көрініс табатын, әр тұлғада түрліше болатын бала мінезінің қоршаған орта мен тәрбиесінде орын алатындығын өмірлік тәжірибе дәлелдеп отыр.Жақсы мінезді тұлға тәрбиелеу, оны қарым – қатынас құрудың маңызды шарты ретінде заман талабына сәйкес жүргізу, оқушылардың әлеуметтік тәжірибесін жетілдіру қазіргі кезеңнің көкейтесті мәселелерінің бірі.
Бірде – бір адамзат қоғамы өзінен бұрынғы аға буынның ақыл – ойын, тәрбиелік тәжірибесін пайдаланбай өмір сүрген емес. Халық ауыз әдебиеті ұлттық психологияның айнасы қазақтың өткендегі құлқы, мінезі, заманындағы күйініш, сүйініші осы әдебиетті қарап отырсақ анық сезіледі. Қазақ елі тәуелсіздік алғаннан бері сондай тарихи тұлғалардың, ғұлама ойшылдардың, ақын – жазушылардың, педагогтардың әл – Фараби, Абай, Шәкәрім, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедов, Ыбырай Алтынсарин тәлім – тәрбиелік мұраларымен, ой – пікірлерімен тоғысуда. Абай қара сөздерінде адам мінезі өмір сүре келе қалыптасатындығы, бала мінезін қалыптастыруда ата – ананың, құрдастары мен достарының үлгі - өнегелерінің маңызы зор екендігі көрініс тапты. Бүгінгі күні ата – баба тарихынан бізге жеткен тәлім – тәрбиелігі мол мұраларды болашақ ұрпақты тәрбиелеуде пайдалану мүмкіндігі туып отыр. Осыған байланысты, өсіп келе жатқан бала бойында мінездің көріністерін, жағымды қасиеттерін тәрбиемен ұштастырып, бала мінезін дұрыс жолға салып, өзіне - өзі сын көзбен қарап, мінездегі кемшіліктерін сезініп дұрыс жолға салу өзекті мәселелердің бірі болып саналады. Сондықтан бала мінезін тәрбиелеудің сан қырлы жолдарын қарастыра отырып тақырыпты «Оқушы мінезін қалыптастырудағы педагогикалық-психологиялық шарттары» деп таңдауыма негіз болды.
Зерттеу нысаны жалпы білім беретін мектептердегі негізгі сыныптағы оқу – тәрбие процесі.
Зерттеудің ма қсаты
Оқу – тәрбие үрдісінде бала мінезін тәрбиелеу жолдарын ғылыми – теориялық тұрғыдан негіздеу арқылы, оқушыларды дұрыс мінезді болуға даярлау.
Бірде – бір адамзат қоғамы өзінен бұрынғы аға буынның ақыл – ойын, тәрбиелік тәжірибесін пайдаланбай өмір сүрген емес. Халық ауыз әдебиеті ұлттық психологияның айнасы қазақтың өткендегі құлқы, мінезі, заманындағы күйініш, сүйініші осы әдебиетті қарап отырсақ анық сезіледі. Қазақ елі тәуелсіздік алғаннан бері сондай тарихи тұлғалардың, ғұлама ойшылдардың, ақын – жазушылардың, педагогтардың әл – Фараби, Абай, Шәкәрім, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедов, Ыбырай Алтынсарин тәлім – тәрбиелік мұраларымен, ой – пікірлерімен тоғысуда. Абай қара сөздерінде адам мінезі өмір сүре келе қалыптасатындығы, бала мінезін қалыптастыруда ата – ананың, құрдастары мен достарының үлгі - өнегелерінің маңызы зор екендігі көрініс тапты. Бүгінгі күні ата – баба тарихынан бізге жеткен тәлім – тәрбиелігі мол мұраларды болашақ ұрпақты тәрбиелеуде пайдалану мүмкіндігі туып отыр. Осыған байланысты, өсіп келе жатқан бала бойында мінездің көріністерін, жағымды қасиеттерін тәрбиемен ұштастырып, бала мінезін дұрыс жолға салып, өзіне - өзі сын көзбен қарап, мінездегі кемшіліктерін сезініп дұрыс жолға салу өзекті мәселелердің бірі болып саналады. Сондықтан бала мінезін тәрбиелеудің сан қырлы жолдарын қарастыра отырып тақырыпты «Оқушы мінезін қалыптастырудағы педагогикалық-психологиялық шарттары» деп таңдауыма негіз болды.
Зерттеу нысаны жалпы білім беретін мектептердегі негізгі сыныптағы оқу – тәрбие процесі.
Зерттеудің ма қсаты
Оқу – тәрбие үрдісінде бала мінезін тәрбиелеу жолдарын ғылыми – теориялық тұрғыдан негіздеу арқылы, оқушыларды дұрыс мінезді болуға даярлау.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.Дүтбаева атындағы Атырау гуманитарлық колледжі
Филология бөлімі
Бекітемін
Директордың оқу ісі
жөніндегі орынбасары _________Усербаева М.К.
сәуір 2016 ж
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы : Оқушы мінезін қалыптастырудағы педагогикалық-психологиялық шарттары
Мамандығы: 0111000 Негізгі орта білім
Біліктілігі : 0111013 Қазақ тілі және әдебиеті
Орындаған: Ситжанова Шынар 49 жк тобы
Жетекшісі: Асқарова Армангүл Қаленқызы-
педагогика, психология пән оқытушысы, п.ғ.магистрі
Атырау-2016
ЖОСПАРЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І. Мінездің педагогикалық психологиялық шарттары
1.1. Мінез, мінез бітістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Мінез және адамның жас сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3. Мінезді тәрбиелеу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18.
1.4. Бала мінезін қалыптастырудағы негізгі орындалатын шарттарды зерттеу
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Қосымшалар
Кіріспе
Тақырыптың көкейтестілігі
Қазақстан Республикасының Білім беру заңында Өзіне тән жан - жақты дамыған, бәсекелестікке бейімі бар, нарықтық қатынасқа бағдарланған, Отан алдында өзінің жауапкершілігін сезіне білетін, өзінің жеке басының жетістігін бағалайтын, өзін - өзі жетілдіруге даяр тұратын тұлғаны қалыптастыру мақсаты белгіленген. Сондықтан қай халықтың болсын тіршілік - тынысы, шаруашылық кәсібі отбасылық, қоғамдық, ұлттық тәрбие - дәстүрімен тығыз байланыста туып, өсіп - өркендеп, шынайы адамгершілік қасиеттерге, жақсы мінез - құлыққа ұрпағын баулып тәрбиелеуді мақсат еткен. Мектептердегі оқу - тәрбие жұмысының тиімділігін арттыруда әр тұлғада өзінше көрініс табатын, әр тұлғада түрліше болатын бала мінезінің қоршаған орта мен тәрбиесінде орын алатындығын өмірлік тәжірибе дәлелдеп отыр.Жақсы мінезді тұлға тәрбиелеу, оны қарым - қатынас құрудың маңызды шарты ретінде заман талабына сәйкес жүргізу, оқушылардың әлеуметтік тәжірибесін жетілдіру қазіргі кезеңнің көкейтесті мәселелерінің бірі.
Бірде - бір адамзат қоғамы өзінен бұрынғы аға буынның ақыл - ойын, тәрбиелік тәжірибесін пайдаланбай өмір сүрген емес. Халық ауыз әдебиеті ұлттық психологияның айнасы қазақтың өткендегі құлқы, мінезі, заманындағы күйініш, сүйініші осы әдебиетті қарап отырсақ анық сезіледі. Қазақ елі тәуелсіздік алғаннан бері сондай тарихи тұлғалардың, ғұлама ойшылдардың, ақын - жазушылардың, педагогтардың әл - Фараби, Абай, Шәкәрім, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедов, Ыбырай Алтынсарин тәлім - тәрбиелік мұраларымен, ой - пікірлерімен тоғысуда. Абай қара сөздерінде адам мінезі өмір сүре келе қалыптасатындығы, бала мінезін қалыптастыруда ата - ананың, құрдастары мен достарының үлгі - өнегелерінің маңызы зор екендігі көрініс тапты. Бүгінгі күні ата - баба тарихынан бізге жеткен тәлім - тәрбиелігі мол мұраларды болашақ ұрпақты тәрбиелеуде пайдалану мүмкіндігі туып отыр. Осыған байланысты, өсіп келе жатқан бала бойында мінездің көріністерін, жағымды қасиеттерін тәрбиемен ұштастырып, бала мінезін дұрыс жолға салып, өзіне - өзі сын көзбен қарап, мінездегі кемшіліктерін сезініп дұрыс жолға салу өзекті мәселелердің бірі болып саналады. Сондықтан бала мінезін тәрбиелеудің сан қырлы жолдарын қарастыра отырып тақырыпты Оқушы мінезін қалыптастырудағы педагогикалық-психологиялық шарттары деп таңдауыма негіз болды.
Зерттеу нысаны жалпы білім беретін мектептердегі негізгі сыныптағы оқу - тәрбие процесі.
Зерттеудің ма қсаты
Оқу - тәрбие үрдісінде бала мінезін тәрбиелеу жолдарын ғылыми - теориялық тұрғыдан негіздеу арқылы, оқушыларды дұрыс мінезді болуға даярлау.
Зерттеудің міндеті
Жеке тұлғаны қалыптастыру барысында мінез тәрбиесінің алатын орнын анықтау.
Оқушыны тәрбиелеу мен оқытуда өзін - өзі тәрбиелеудің ықпалын күшейту.
Тәрбиесі қиын балалардың мінезін зерттей отырып, мінез мәдениетіне баулу.
Бастауыш сынып оқушыларының мінез - құлқын тәрбиелеуге арналған сауалнама, кеңес, тәрбие сағатының үлгілері, мінезді анықтау тестілерін жасау.
Зерттеу пәні:
Оқу - тәрбие үрдісінде бала мінезін тәрбиелеудің мүмкіндіктері.
Зерттеу объектісі
Зерттеу және іс - тәжірибелер жүргізу үшін Атырау қаласындағы Ғ.Мұратбаев мектебінің сегізініі сынып оқушылары алынды.
Зерттеудің болжамы
Егер бала мінез - құлқын тәрбиелеу белгілі бір жүйе бойынша жүргізілсе, онда бұл жүйелілік балалардың бойында мінез - құлық, пайдалы әдет - дағдылардың тәжірибесін жинақтауды, адамгершілік мағлұматтарды сіңіруді қамтамасыз етеді.
Зерттеудің практикалық мәні
Сауалнама жүргізу арқылы әр баланың мінез - құлқымен танысуға болатыны анықталды.
Әр баланың түске деген талғамына, жазуына қарап мінезіне жол ашуға болады.
Тәрбиелік шаралар арқылы бала мінезіне ықпал етуге болатынына көз жеткізілді.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден және қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеу жұмысының көкейтестілігі, мақсаты, объектісі, пәні, болжамы, міндеттері айқындалып, зерттеу жұмысынң практикалық мәні қамтылды.
І. Мінездің педагогикалық психологиялық шарттары
1.1. Мінез, мінез бітістері
Күнделікті өмірде "мінез" ұғымы әртүрлі мағынада қолданылады. "Мінез" ұғымын айналысқа алғаш рет енгізген ертедегі грек ғалымы және философы Аристотелдің досы (б.з.д. IV-III ғ.) Теофраст болды. "Мінез"гректің сөзі, қазақша "белгі" , "бітіс" , "ерекшелік" деген мағынада қолданылады.
Теофрастың мінездер туралы шағын трактаты сақталды, онда 30-ға тарта мінез суреттеледі. Теофрастқа дейін Аристотель жеке тұлғаның іс-әрекет немесе тәжірибелік жағын белгілеу үшін "этос" сөзін пайдаланды, ол "адамгершілік", "әдет", "ойлау бейнесі" мағынасын білдіреді. Бұл термин Аристотелдің "Этика", "Риторика" және "Поэтика" сияқты еңбектерінде жиі кездеседі, демек, осы еңбектерде мінезге байланысты мәселелер көп берілген.
Аристотелдің терминологиясы мораль туралы ғылымда (этика) қолданылды.
Әрбір адам кез-келген басқа адамнан өзінің дара психологиялық ерекшелігімен анықталады. Бұл мағынада осы адамға тән белгілер туралы көп жағдайда айта аламыз. Психологияда "мінез" сөзі белгілі мағынада қолданылады. Адамның кез-келген дара ерекшелігін мінез бітістері деп айта алмаймыз.
Жалпы немесе кең мағынада адамның мінез деп даралық анық байқалатын және адамның мінез-құлқы мен қылығына әсер ететін сапалық өзіндік психологиялық белгілерін айтамыз. Осы анықтамадан туындайтыны адам мінезі туралы айтқанда адамның барлық анық, дара байқалатын және өзіндік психологиялық белгілері болып табылады. Адамға сипаттама беру оған даралық тұрғысынан психологиясын беру деп түсінеміз, оның сапаларының қосындысын көрсету емес, сол адамды басқа адамдардан ерекшелейтін белгілерін бөліп көрсету болып табылады. Мәселен, көп жағдайда адамның мінезі оның өмірі ұжымда қалай болатындығымен байланысты. Егер адам таза, әділ, еңбексүйгіш, кісімен тілтапқыш болса оның ұжымда жақсы өмір сүруі және еңбек ету үшін қажетті шарты екендігін жақсы түсінеміз.
Керісінше, еріншек, өзімшіл, өркөкірек жан ұжымда жақсы сіңісіп кете алмайды, кейде ұжым мүшелерімен дау-дамайға келіп қалады. "Мінездері үйлеспейді" деген сөз тіркесінің мағынасы - ұжымдағы адамдардың мінезі әртүрлі, үйлесімділіктің болмауы.
Мұғалім өз шәкірттерін зерттей отырып, олардың анық байқалатын мінезіндегі даралық белгілерді анықтауға ұмтылады.
Психологтар мінездің мәнін аша отырып, негізгі белгілерінің біріне дара ерекшелігін атап көрсетеді. А.Г.Ковалевтің және В.Н.Мясищевтің берген анықтамалары бойынша, "мінез - бұл өзіндік ерекшелігі бар жеке тұлға".
В.А.Крутецкий мінезге мынадай анықтама береді. "Мінез - бұл жеке тұлғаның мәнді қасиеттерінің даралық - өзіндік бірігіп келуі".
Мінез - адамның негізгі өмірлік бет алысын және өзіндік әрекетінің айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешелік.
Мінез дегеніміз - адамдардың істеген іс-әрекетіне із қалдыратын өзіндік дара ерекшелік. Мінез - кең мағыналы ұғым, онда адамның әртүрлі қасиеттері мен сапалары тоғысып жатады.
Мінез - жеке адамның тіршілік жағдайындағы қылығын бейнелейтін тұрақты және мәнді психикалық ерекшеліктерінің үйлесімі. Мінез өмір, тәрбие үрдісінде қалыптасады, адамның өмір қалпы мен жағдайын көрсетуді. Олардың өзгеруіне байланысты мінез де өзгереді.
Күнделікті өмірде адамды өзімшіл емес көпшіл, қарапайым емес қатыгез, ұстамды емес ұстамсыз, табанды, батыл, қызу қанды, салқын қанды және т. б. деп сипаттайды. Осы айтылғандардан көретініміз, мінез - жеке тұлғаның әртүрлі психикалық қасиеттерін қамтитын біртұтас құрылымы.
Белгілі психологтар А. Г. Ковалев, В. Н. Мясищев, В. С. Мерлин, В. А. Крутецкий мінездің мәнін дүниеге қарым - қатынастар жүйесінде, демек, бағыттылықта көре білді, ал И. В. Страхов мінездің эмоциялық түрінің рөлін атап көрсетті.
Қазіргі батыс психологтарында мінезге анықтама беруде әртүрлі көзқарас байқалады. Ерекше кең тараған түсінік - мінезді жеке тұлғаның этикалы қыры немесе түрі ретіндегі көзқарас. Бірақ дара ерекшеліктерді түсіндіргенде ол туа біткен және өмір барысында қалыптасқан қасйеттердің айырмашылығын түсіндірген жоқ, Рибо мінез тұқым арқылы берілетін қасиет екендігін атап өтті. Осы екі бір - біріне қарама - қарсы көзқарас күні бүгінге дейін жалғасып келеді.Белгілі АҚШ психологі Бонер өзінің жеке тұлға туралы монографиясын "Мінез және адамгершілік мінез - құлық"атты арнайы тарау берді. Ол жеке тұлғаның этикалық мәселелерін ерекше атай отырып, сонымен қатар, мінездің тұтастық қасиетіне ерекше мән берді.
Мінез туа біткен қасиет арқылы берілмегенмен, адам табиғи құрылымының ерекшеліктері,ең алдымен жүйке қызметі мінездің көрінуінде, сондай - ақ оның жеке белгілері үрдісін қалыптастыруда байқалады.
Жүйке үрдістерінің ұстамдылығы немесе ұстамсыздығы, күші немесе әлсіздігі, қозғалғыштығы немесе енжарлығы - осының барлығы белгілі дәрежеде адамның мінез-құлқы мен іс-әрекетіне әсер етеді. Жүйке жүйесінен басқа адам мінезіне ағзаның басқа да белгілерінің әсері ерекше: жүрек - қантамырлар, ас қорыту және эндокриндік жүйелер.
Демек, ғылыми-жаратылыстану негіздері тұрғысынан мінез жүйке жүйесі қызыметінің типтері белгілерінің және бас ми қыртысының уақытша байланыстар түрінде бекіген өмірлік көңіл- күйдің көрінісі болып табылады.
Мінездің көрінісі тек қана әрекетте және қылығында аңғарылып қоймайды, сонымен қатар тілінде, бет-пішінінде және дене бітімінде байқалады. Барлық тілдік ерекшеліктері мінездің және темпераменттің белгілі қасиеттерін бідіреді.Мінез жеке тұлғаның сырт келбетіне із қалдырады.Адамның бет-пішіні әртүрлі мінез бітістері Л.Н.Толстой былай деп жазды:"Teк қана көзі күлетін адамдар болады-бұл адамдар өте арам және эгоистер. Көзсіз аузы күлетін адамдар болады- бұл адамдар әлсіз, тұраксыз және күлкінің бұл екі түрі де жағымсыз".Толстой өзіне - өзі мәз болатын, тәтті, бакытты, мөлдір салкын, әзіл аралас, акымак және т.б.күлкінің болатындығын атап өтті. Адамның көз жанары-бұл жанның айнасы. Оның мінез-құлқын көз жанарынан байқауға болады. Адамның мінез-құлқын көз жанарынан байқауға болады. Адамның мінез - құлқы жағымды және жағымсыз болып бөлінеді.
Өзінің көптеген шығармаларында қазақ халқының гуманист ақыны, көрнекті ағартушысы Абай өз халқының ауыр тұрмысын және надандығын мініп - шенейді. Тек өзінің қарын қамын, яғни, тән қажеттілігін өтеуді ғана ойлап, рухани қажеттілігін ойламайтындарға, еңбексіз мал табудың жолына түсушілерге, біреуді арбап, күн көрушілерге, өзінің жағымпаздығымен ұлық алдында көзге түсіп қалуға тырысушыларға Абай мейлінше қарсы болды.
Ұлы гуманис - ақын Абай өз кезегіндегі жастардың жағымсыз мінездерін қатаң сынға алды.
Ынсап, ұят, ар, намыс, сабыр талап,
Бұларды керек қылмас ешкім қалап,
Терең ой, терең ғылым іздемейді,
Өтірік пен өсекті жүндей сабап, - дейді Абай.
Осындай жексұрындық мінездер мен әрекеттерді әшкерелей отырып, Абай жастарға:
Пайда ойлама, ар ойла,
Талап қыл артық білуге, - дейді.
Табиғатты айтсын мейлі, махаббатты айтсын, адамның ары мен арманын айтсын, жан түршігер міні мен арамза мінез - қылығын айтсын, қазақтың ақиық ақыны Мұқағали ағынан жарылып айтады, әрбір өлең жолынан ақынның жүрек лүпілін естіп, жан айнасын көреміз, ондағы адамға деген жарық пен жылылықты сезінеміз, адам басындағы әлі арылып болмаған сұмдық пен сорақылықтан жериміз де безінеміз, жексұрын мен жамандықтан түршіге түңілеміз.
Сондықтан да ол:
Мансапқорлардың қасынан
Шақпайтындарға ашынам
Жалданып өскен жасынан
Жағымпаздарға ашынам
Өзіңе ғана бас ұрам,
Сенесің бе, Отан осыған?
Ала аяқтарға ашынам
Ашынам-дағы тасынам.
Құныңды несін жасырам,-деп адам басындағы мінез-құлықты ашына сынға алады.
Мінездің физиологиялық негіздері
Мінездің физиологиялық негіздерін дұрыс түсіну үшін И. П. Павловтың жоғары жүйке қызмет туралы еңбектеріне, ерекше жүйке жүйесі қасиеттері және типтері туралы іліміне ерекше мән беру қажет. Осындай физиологиялық негіздерінің бірі-динамикалық стереотип. Динамикалық стереотип дегеніміз шартты тітіркендіргіштердің қайталанып отыратын жүйесіне жауап ретінде ұйымдасқан шартты рефлекстер жүйесі.
Әрекет тәсілдерінің даралық ерекшеліктері мен жүйке үрдістерінің осындай байланысы оқу, спорт және еңбек іс- әрекеттерінде байқалады (Б.М.Тепловтың, В. С. Мерлиннің, Е.А. Климовтың зерттеулері). Демек, мінездің қасиеттерінің пайда болуының басты физиологиялық шарты-бұл жүйке жүйесінің жалпы түрінің қасиеті.
Жүйке жүйесінің жалпы типі темпераменттің физиологиялық негізі болып табылатындығы белгілі. Осыдан темперамент пен мінездің арасында тығыз байланыс келіп шығады. Темпераменттің типі-мінездің дара, өзіндік қасиеттерінің шығуының негізгі психологиялық шарттарының бірі. Мінездің қасиеттерінің шығуында жүйке жүйесінің жалпы ттипінің қасиеттерімен қатар, басқа да жүйке - физиологиялық қасиеттері қатысады.
Мінездің қасиеттерін қалыптастыруда екінші сигнал жүйесі ерекше орын алады. Қандай дәрежеде екінші сигнал жүйесі бірінші сигнал жүйесіне үстемдік етуіне және бұл жүйелердің өзара қарым - қатынасына байланысты И. П.Павлов жүйке жүйесінің арнаулы 3 түрлі адам типін қарастырады: "ойшыл тип" - екінші сигнал жүйесі шартты рефлекторлық іс-әрекеттің басым болуы,"көркем тип"-бірінші сигнал жүйесінің басым болуы және "орта тип"- екеуі де тепе- тең болып келеді. Жүйке жүйесінің арнаулы типтерінің қасиеттері мінездің қасиеттерінің пайда болуына қатысуы мүмкін.
Бірақ жүйке жүйесінің жалпы типінің қасиеттері мінездің қандай болатынын алдын ала анықтап бере алмайды. Адамдардың бірдей жүйке жүйесінің типтері болғанмен, әртүрлі мінезі болуы мүмкін. Мысалы, жүйке жүйесінің типі әлсіз адам ақ көңіл немесе ащулы, әділ немесе екісөзді,ұқыпты немесе ұқыпсыз. Жүйке жүйесінің типі мінезге тек екі жағдайда әсер етеді. Біріншіден, ол көмектесуі немесе мінездің белгілі қасиеттерін тәрбиелеуді қиындатуы мүмкін. Мысалы, жүйке жүйесінің әлсіз типі бар адамда күшті және ұстамды адамға қарағанда өзін- өзі меңгеру және сенімін тәрбиелеу қиынырақ болуы мүмкін. Екіншіден, егер әлеуметтік жағдайлар мен адамды тәрбиелеудің нәтижесінде жеке тұлғаның белгілі қатынастары қалыптасады, демек, бұл қатынастарды білдіретін жүйке жүйесінің типтеріне байланысты.
Флегматик пен холерикте еңбексүйгіштік әртүрлі іске асады.Мысалы, холерик еңбексүйгіштігі жігерлілікпен, ерекше іскерлікпен, белсенділікпен байқалады.Ал флегматикте осындай еңбексүйгіштік ойластырылған, бірізділікпен, сабырлы салмақтылықпен, бірқалыпты ырғақпен аңғарылады.
Мінез бен темперамент бір -бірімен тығыз байланыста болады.
Мінездің физиологиялық негіздері - жүйке жүйесі типінің бітістерінің және дара өмірлік тәжірибенің, тәриенің нәтижесінде қалыптасқан уақыша байланыстардың күрделі тұрақты жүйесінің қосындысы. Осы қосындыда уақытша байланыстар жүйесі жүйке жүйесінің типіне қарағанда ерекше рөл атқарады, тип, жалпы алғанда, мінезді және оның жекелеген бітістерін алдын ала анықтай алмайды. Жүйке жүйесінің кез - келген типінің негізінде жеке тұлғаның барлық қоғамдық құнды сапаларын қалыптастыруғап болады.
Осы айтылғандардан шығатыны мінез тұқым қуаламайды және туа бітке қасиет емес, ол жеке тұлғаның тұрақсыз және өзгеріссіз қасиеті. Мінез қоршаған ортаның, адамның өмір тәжірибесінің, тәрбиенің әсерімен қалыптасады және дамиды.
Кейде мінезді түсінуде интуиция ерекше рөл атқарады. Егер интуиция жемісті болса, тек талдаудың жемісі түрінде пайда болады. Интуиция шабыт сияқты тек ғана еңбексүйгіш адамдарға тән. Л.Н.Толстой "Жексенбі" романында былай деп жазды. "Адамдар өзен сияқты: су бәрінде де бірдей және әруақытта да біреу, бірақ әрбір өзен бірде тар, бірде тез, бірд.е кең, бірде тыныш, бірде таза, бірде салқын, бірде лас, бірде жылы. Адамдар да солай.Әрбір адамның бойында кісінің барлық қасиеттерінің негіздеріне негіздерін кездестіруге болады және кейде біреулерін, кейде басқаларын аңғарамыз; кейде тіптен өзіне - өзі ұқсас болмайды".
Мінездің құрылымында оның тарихы күшті бейнеленеді. Сондықтан да мінезді зерттеуде оны міндетті түрде қалыптастыру шарттарымен тығыз байланысты қарастыру қажет.
Күнделікті өмірде біз адам турлы айтқандаәруақытта белгілі мінез бітістерін тікелей атаймыз: қатынас жасай білушілік немесе тұйықтық, батылдық немесе қорқақтық және т.б.
Сынып жетекшілері оқушыларға мінездеме бергенде олардың анық байқалатын даралық белгілерін көрсетеді. Кейде педагогтар оқушыға мінездеме беруге қиналады, оның себебі шәкірттің мінез бітісінің басты көрсеткіштерін көрсете алмайды немесе бұл мінез бітістері қарама - қайшы, әрбір адамдарға қатысты сияқты көрінеді, тұтас мінез туралы түсінік бере алмайды.
Қалыптасқан мінездің құрылымында біз мінездің екі жағын атап көрсетуіміз керек:мазмұн және түр.Оларды бір- бірімізге бөлуге болмайды және органикалық бірлікте қарайды.
Мінездің құрылымын талдап қарағанда, оның объективтік шындыққа қатысының мазмұны бірінші орынға қойылуға тиіс. Қоғамдық әсерді бейнелейтін мінездің мазмұны жеке тұлғаның өмірлік бағыттылығын құрайды, демек, оның материалдық және рухани қажеттіліктерді, қызығулары, мұраттары және әлеуметтік ұстанымдары. Жеке тұлғаның бағыттылығы адамның мақсаттарын, өмірлік жоспарын, оның өмірлік белсенділігінің дәрежесін анықтайды.
Жеке тұлғаның белгілі бір бағыттылығы адамның баллық мінез - із қалдырады. Қалыптасқан және адамгершілік тұрғыдан анықталған мінезде негізгі саласы сендірулердің жүйесі болып табылады.
Сендіру адамның мінез - құлқының принципшілдігін анықтайды.
Адамдарға тән сендірушілік мынандай мінез бітістерінде байқалады; мақсатқа ұмтылушылық, принципшілдік, оптимизм, өзіне және басқаларға талап қоюшық. Қажеттіліктер мен қызығулардың жетекші қызыметіне байланысты адамның өзіндік мінезі қалыптасады. Адамда рухани қажеттіліктер және қызығулар үстемдік ете ме - бұл жеке тұлғаның ақыл - ойы мен сезімдерін ғана анықтап қоймайды, сонымен қатар оның істерінің бағыттылығын да анықтайды.
Ерлік дегеніміз - алға саналы түрде қойылған мақсатты орындау жолында кездескен қиыншылықтарды жеңуге даярлығы, белсенділігі, табандылығы. Адам өзінің өмірлік іс - әрекетін, өзінің еркі менсанасының намысын жасайды. Еріктің арқасында адам өз іс - әрекетін бағыттайды, реттейді, бақылайды. Жануарларда екінші сигнал жүйесінің болмауына байланысты саналы мақсатқа ұмтылушылық, сонымен қатар өз мінез - құлқына саналы бақылауды іске асыру қабілеттілігі болмайды.
Мінезге қатысты жеке тұлғаның белгілі ерекшеліктерін мінез бітістері деп атайды. Мінез бітістері - бұл жеке тұлғаның кездейсоқ көрінуі емес, адамның мінез - құлқының тұрақты ерекшеліктері, жеке тұлғаның өзінің қасиеттері болып табылатын ерекшеліктері.
Әрбір адам жекелеген жағдайларда батылдық, табандылық, әділдік, ашықтық көрсетуі мүмкін. Бірақ адамның психикалық өмірінің бұл жеке көріністері әлі де оның мінезінің тұрақты бітісі болып табылмайды. Адамның мінез бітістерін біле отырып, біз алдын ала белгілі жағдайда оның мінез- құлқын көре, жобалай білуіміз керек.
Адамның мінезінің жекелеген бітістерінің қоғамдық қатынастардың дамуына байланысты тарихы пайда болады және өзгеріп отырады. Мәселен, нарықтық қатынастарға байланысты біздің қоғамдағы адамдардың психологиясында,сана- сезімінде, мінез бітістерінде нарық талаптарына сай елеулі өзгерістердібайқауға болады, адам мінез-құлқындағы қалыптасқан бұрынғы құндылықтар өзгеріске ұшырады. Нарық жағдайында жекеменшік психологияға негізделген жаңа мінез бітістері қалыптасады.
Мінез бітістерін екі негізгі топқа бөліп қарастыруға болады. Бірінші топқа жеке тұлғаның бағыттылығын білдіретін мінез бітістері жатады; қоғамға, ұжымға, басқа адамдарға қатынасын білдіретін мінез бітістері, еңбекке қатынасын білдіретін мінез бітістері, өзіне-өзінің қатынасын білдіретін мінез бітістерінен тұрады.
Екінші топқа алға қойған мақсатты орындау жолында кездесетін қиыншылықтардыжеңуге бағытталған- мінездің ерік- қайрат бітістері.
Мінездің темпераменттен айырмашылығы-адам мінезі бүкіл өмір бойы белгілі дәрежеде өмір жағдайларына байланысты өзгеріп отырады. Мінездің қалыптасуының негізгі кезеңі балалық шақта іске асады. Баланың мінезінің қалыптасуы алғашқы дүниеге келгеннен бастап, ата- аналарының немесе үлкендердің тікелей ықпалымен дамиды. Үлкендер, ата-аналар тарапынан балаға жақсы көңіл бөлген жағдайда сәбидің бойында жағымды мінез бітістері қалыптасады, егер баланың жан-жақты дамуына, қалыптасуына қолайлы жағдай жасалмаған жағдайда жағымсыз мінез бітістері дамиды.Мысалы, мейірімділік, өнегелілік, тілтапқыштық, кішіпейілділік сияқты мінез бітістері балаға дұрыс қарым - қатынастың, ерекше мән берудің нәтижесі болып табылады. Мәселен, қатігездік, тұйықтық, мінез бітістері - баламен жағымсыз қарым - қатынастың, тәрбиенің нәтижесі.
Адамдардың мінездері олардың темпераменті сияқты типтерге бөлінеді, бірақ мінездердің жіктелуінің темперамент типтерінен елеулі айырмашылығы бар. Егер де темпераменттің қасиеттерінің айқын бірігіп келуі темпераменттің типтері деп аталса, айқын байқалатын мінез бітістері акцентуациялар деп аталады.Бұл ұғым "акцент " - қазақшалағанда бөліп көрсету, атап көрсету мағынасында қолданылады. Бірақ тәжірибеде "акцентуация" - ұғымы адамда бір ғана емес, бірнеше әртүрлі бітістердің байқалуын білдіреді.
Мақал - мәтелдер - халықтың моралдік кодексі, тәрбие қағидасы, атаның ізбасарына қалдырған өнегелі өсиеті. Халықтың педагогика - ғасырлар бойы қалыптасқан, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан халық даналығы, тәрбие тағылымы. Халық даналығында мінез бітістері туралы небір тамаша ойлар мен тұжырымдар айтылған: "Баланы туады екенсіз, мінезді тумайды екенсің" , "Сүтпен кірген мінез, сүйекпен кетеді" (Бұл да бір жақты мақал, табиғи тұрғыдан дұрыс болғанымен, мінездің жағымды жақтарын тәрбиелеуге, қалыптастыруға болады), "Жақсы мінез - жарты ырыс" дейтін халқымыз жұғымдылықтың пайдалы екенін көрсетеді.
Талай мінезді асқындырып алып, тыя алмай жүретініміз әлі бар. "Тұрпайы мінез - тағы жат, надандықтың белгісі" деп ұлан атанып қалғандарға құлаққағыс жасау қандай орынды. Әдептілік пен сыпайыгершілікке, биязы мінезге шақырудың бір әдісі мінез өзгерісіне ауысқан жеткіншектің қытығына тимей, жанама ақыл айтқан жөн.
Нені болсын, дүние сырының қандайын болсын "Адам туа білмейді, жүре біледі", - дейді халық даналығы. Қысқасы, халық педагогикасы - ұлт психологиясынынң айнасы. Халықтың тарихи мінез-құлқының рухани жақтаушысы осы қалыптасқан мінез-құлықтың игі дәстүрлерін сақтаушы және дамытушы. Өз медагогикасын тудырған халық, әр дәуірдегі буын-буын ата-аналар арқылы сөзбен де, парасатты мінезбен де ұрпағын игілікке тәрбиелеген.
Қазақтың ұлттық мінез бітістері
Қазақ халқының ұлттық мінезінің басқа халықтармен салыстырғанда өзіндік ерекшеліктері бар. Қазақ халқы ғасырлар бойы көшпенді ғұмыр кешкендіктен оның ұлттық психологиясы мен мінез бітістері өзі өмір сүрген ортаның әлеуметтік, экономикалық жағдайларына, мәдениеті мен тарихына, табиғатына сәйкес өскелең ұрпаққа тәлім-тәрбие берудің өзіндік психологиялық талап-тілектерін қалыптастырады.
Ұлтымыздың болашақ жас ұрпағына қойылатын ең басты мақсаттарының бірі жан-жақты үйлесімді дамыған, психологиялық жағынан жетілген өз елін сыртқы жаулардан қорғай білетін ержүрек жауынгер, еңбексүйгіш, қиыншылыққа төзе білетін, ата тегін, салт-дәстүрін қастерлейтін "сегіз қырлы, бір сырлы азаматты" тәрбиелеу болды.
Қазақ халқының ұлттық мінезі және ұлттық психологиясы хақында XX ғасырдың басында қазақ халқының ояну дәуірі туғызған алыптарымыз Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Халел Досмұхамедов, Мұстафа Шоқай және т.б. ұлтжанды зиялыларымыз мәселе көтеріп, кезінде күн тәртібіне қоя білді. Бүгінде бұл мәселе күн тәртібінен түспей отырған өзекті мәселелердің бірі.
Ұлттық болмыс-бітіс адам мінезінен, іс-әрекетінен ерекшелене көрінетін тұрақты құбылыс.
Ұлттық мінез-құлық сол ұлтқа тән ерекшелік болып табылады. Мысалы, қазақтардың ұлттық мінезіне бауырмалдық, ақжарқындық, қонақжайлық қасиеттер тән. Бұдан бұл мінездің қасиеттері басқа халықтарда жоқ, кездеспейді деген ұғым тумауы керек. Алайда, бұл қасиеттер қазақ халқынаң мінез-құлқында басымырақ аңғарылуы мүмкін.
Ұлттық мінез, ұлттық болмыс, ұлттық психология туралы айтқанда ең алдымен халқымыздың кеңжазира да қатігездікті, зорлық-зомбылықты білмейтін, қолынан келсе жақсылық жасауға, қолұшын беруге даяр тұрарлық. Қазақ халқының мінез-құлқындағы, ұлттық психологиясындағы ерекшелігі бауырмалдық, қонқжайлық қасиеттермен қатар төзімділігі, басқа халықтардың, ұлттардың басына түскен қиыншылықтарға қол ұшын беруге әрқашан даярлығы, қайырымдылығы, үлкенге деген құрмет, кішіге ізет көрсету ұлттық мінезімізге, ұлттық болмысымызға, ұлттық менталитетімізге тән адамгершілік сапалар болып табылады.Сөз жоқ, халқымыздың психологиясындағы, ұлттық мінезіміз бен болмысымыздағы асыл қасиеттер туралы әртүрлі себептермен қазақ жерінде болған шетел ғалымдары да XX бас кезіндегі ұлт зиялылары да ерекше тебірене жазған болатынды.
70 жылдай өмір сүрген кеңестік тоталитарлық жүйе ұлттық мәселелерді, әсіресе, ұлттық психология мен әдеп, ұлттық мінез-құлық, ұлттық тіл мәселелерін күн тәртібіне қоюға тиым салды. Бұл көкейтесті мәселелер сол кезеңнің солақай саясатының салдарынан халқымыздың рухани мұрасы мен этнопсихологиялық ерекшеліктері ескерілмеді. Еліміздің егемендікке қолы жетіп, тәуелсіздік алауына байланысты ұлттық психология, ұлттық болмыс, ұлттық мінез-құлық мәселелеріне ерекше мән беріле бастады.
Халқымыздың ішкі жан сыры, мінез-құлқы, іс-әрекеті, дүниеге көзқарасы бір-бірінен ажырағысыз, біртұтас дүние сияқты. Адам өскен сайын оның мінез-құлқ да байсалды бола түседі. Әр адамның бір-біріне ұқсамайтын өзіндік дара ерекшелігіне сәйкес мінез-құлқ да, ұлттық жан сыр да әртүрлі болады. Қазақтың мінезі мен ішкі жан дүниесі, жалпы алғанда, басқа халықтардың мінез-құлқы мен жан дүниесіндей төзімділік, байсалдылық, көнбістік, арындылық, қызбалық, жайбасарлық, ұялшақтық, мырзалық, қонақжайлық қасиеттерінің басқа халықтарен салыстырғанда бірі көбірек, бірі азырақ болуы мүмкін.
Біреудің оғаш мінезін көрсе, халқымыз "көргенсіз екен" деп күстаналайды. Жастардың бойында жағымды мінез-құлық пен әдет-ғұрыпты тәрбиелеу және қалыптастыру үшін көргенді болу шарт екен. Қазақ халқы ұрпағының бойында жағымды мінез-құлықты қалыптастыруға тек көрсету, үлгі-өнеге ету арқылы көзін жеткізе алады екен.
"Сөйлей-сөйлей шешен боларсың, көре-көре көсем боларсың" деген қағидалар бостан-бос айтылмаса керек. Ал қазақта "көргеннен көзақы алады"деген де бар. Бұл нақылдың мәні: әлгі көргендерін қайталамай, соған өзіндік жаңалық қосса ғана, "көзақы" алғандық емес, қайта оны жақсартып, жалғастырғандық дейміз. "Көзіммен көрмей нанбаймын", "Естіген жалған болады", "көргеніңді айт"дегентіркестер босқа айтылмаса керек. Нандыру, сендіру, иландыру дегендерге қазағым "көзіңді жеткіздің бе" дегенді қосады. Қазақтың этнопсихологиясының атасы, көрнекті психолог ғалым Құбығұл Бозайұлы Жарықбаев қазақтың ұлттық бітістері туралы былай деп жазды: "Сұлулығының әсерінен ғасырлар бойы қалыптасқан дархан жомарттық, адамға деген мейірімділік пен өнерпаздық, биосферасының өзіндік ерекшелігінен туындаған асқан қонақжайлық, жойқын соғыс пен өуғын-сүргінге ұшырау салдарынан тірнектеп жинаған рухани мұраны өсер ұрпаққа жеткізу ниетінен қалыптасқан - балажандық, үнемі мал шаруашылығымен айналысудан қанымызға малжандылық, ешуақытта басқа жұрттың жеріне көз алартпаған бейбітшіл саясат, өзі тиген дұшпанның қабырғасынр қақырататын көзсіз батырлық,"мың өліп, мың тірілген" кездердегі керемет шыдамдылық пен барға қанағатшылық - біздің ұлттық мінезіміздің жоталы бітістері, халқымыздың ұлттық мақтанышы.
1.2. Мінез және адамның жас сатылары
Мінез ерекшеліктері адам қызығуларымен тығыз байланысты,бірақ оның бұл қызығулары мәнді әрі тұрақты болуы шарт.ал қызығулар үстірт тұрақсыз болған жағдайда,дербестігінің кемдігі мен тиянақтылығы болмағанынан жеке адам еліктегіш келеді.Қызығулар ұқсастығы мінез теңдігін аңдатпайды.Мысалы, өнертапқыштар арасында көңілді де мұңды,кішіпейіл не өзімшіл тұлғаларды айыруға болады.
Мінез адамның қолы бос уақытындағы өзі қалап шұғылданған істерінен де танылуы мүмкін.Мұндай қызығулар тұлға мінезінің жаңа ерекше қырларынан хабардар етеді. Мысалы,ұлы ғалым - химик Ебней Бөкетов қолы босаса аудармашылықпен айналысып, орыс, батыс қаламгерлерінің небір әйгілі көркем шығармаларын қазақ оқырманына жеткізген; атақты тіл ғалымы - Әбдуәли Хайдари демалыс уақытында қазақы ер - тұрман, қамшы және т.б.заттарды оюлап, жолдастарын таң қалдырған; ғұлама - түркітанушы академик Рахманқұл Бердібай қолы босаса күйшілік өнермен айналысады. Адамның рухани немесе заттай қажеттіліктерінің қайсысының басым болуына қарай оның тек ой,сезімдерінің ғана емес,сондай - ақ іс - әрекетінің де бағыт - бағдары айқындалады. Бұл арада аса маңызды нәрсе - іс - әрекеттің алға қойылған мақсатқа тікелей сай болғаны, себебі адам не істеп жатқаны немесе не істейтініне қарай бағаланбайды, әңгіме сол істі қалай орындалатынында. Осыдан мінез қалпы адамның бағыт - бағдары мен іс - әрекет кейпінің бірлігінен келіп шығады.
Мақсатқа жетуде бағыт - бағдар бірдейлігі болғанмен, әр адам өз жолын таңдайды, өзіне қолай қайталанбас әдіс - тәсілдерді пайдаланады. Осы дербестіктен адам мінезінің ерекшеліктері көрінеді. Белгілі ықпалға ие мінез бітістері әрекет немесе қылық түрін таңдауда айқын жүз береді. Бұл тұрғыдан тұлғаның табысқа жету қажеттігін туындатқан ықылас, ниет көрінісінің деңгейін (табандылық,шешімділік ж.т.б.) мінез бітісі деп тенуға болады. Осыған байланысты кей адамдар күмәнсіз табыс қамтамасыз ететін әрекеттерді (ынта білдіру,жарысқа түсу,тәуекелге бел байлау ж.т.б ) таңдап алады, ал екіншілері - сәтсіздіктен қашуды көздейді.
Мінез құбылысын зерттейтін ғылым - характерология ұзақ даму тарихына ие. Ғасырлар бойы бұл психология саласы мінездер типін саралап, адамның әртүрлі өмір жағдайларындағы әрекет - қылығын болжастыру мақсатында әрқандай мінез сипатын нақтылаумен шұғылданып келді. Адамның тума емес, өмір барысында қалыптасатын белгісі болғандықтан, мінез типтерін жіктеу көбіне тұлға дамуындағы сыртқы, жанама факторларға негізделеді. Осы бағытта ежелден өрістеп келе жатқан, мінез танып, әрекет - қылық болжастырудың психологиялық жолдары бар.Солардың кейбіріне қысқаша тоқтала кетсек;
Жұлдызнама(гороскоп) - адам мінезін туған күнімен байланыстырып түсіндіреді. Жалпы қабылданған уақыт өлшемдері белгілі кезең аралыққа бөлінеді, олардың әрқайсысына нақты белгі, символ беріледі. Осы символға (ағаш, от, су, жануар т.б.) тән әртүрлі қасиеттерге орай адам мінезі суреттеледі. Мысалы, кельт жұлдызнамасында 22 желтоқсан мен 1 қаңтар аралығында туылған - алмаға тектес, осыдан мұндай адам сүйкімді, ақ жарқын, кеуілшең т.б., ал қазақы жұлдызнамада жоғарыда аталған күндері туылғандар - таутеке, яғни мұндайлар - өжет, тұрақты, төзімді, тұйық, сыршыл келеді.
Физиогномика (phisis - табиғат,gnomon - білу) - адамның сыртқы келбетіне және сондай келбетті тұлғаларды ұқсастығымен белгілі топқа біріктіріп, олардың психологиялық сипатын анықтайтын ғылым. Адам дене бітістеріне қарай жануармен салыстырылады да сол жануарға тән мінез ерекшелігі оған таңылады. Мысалы, Аристотель пікірінше, адамның мұрын тануы өгіздікіндей жуан да қалың болып келсе, ол еріншектік белгісі; шошқадай кең танау, жалпақ мұрын - ақымықтық; қой, ешкі жүніне ұқсас шашты адам - үркек; доңыз, арыстан қылшықтарындай тіке шашты адам - ержүрек, батыл ж.т.б.
Адамның басқа да келбет көріністері (көз, ауыз, отырыс - тұрыс т.б. ) негізінде мінезді байқастыру сол физиогномика аймағында жоғары дамыған.
Хиромантия (cheir - қол, mantia - бал ашу) - адам мінезінің алақанының тері бедерлері, түсі арқылы болжастыру жүйесі.
Дерматоглифика - бармақ, алақан терісіне тумадан түсетін өрнектер арқылы адам мінезін анықтайтын ғылым жүйесі.
Графология - мәнерлі әрекет - жазу таңбасына орай адам мінезін анықтауға бағытталған ғылым.
Мінез және оның әрқилы қырларының қалыптасуында қоршаған ортаның сындарлы талаптары, адамның өмір жолында кезігетін аса қажетті жағдайлар өте маңызды рөл атқарады. Мұндай ықпалды жағдаяттар, әсіресе адамға оның балалық және жасөспірімдік шақтарында күшті әсер жасап, нақты мінез бітімін қамтамасыз етеді. Алайда, мінез тұлғаның дүниетанымын, өмірлік бағыт - бағдармен байланысты болғандықтан, ол ересек шақта да белгілі мақсатты бағдарда жедел күйде қалыптасып, өрістеп баруы мүмкін. Мінездің біршама элементтерден құралатынын бүгінде барша ғалымдар мойындап отыр. Ондай элементтер - бітістер, қасиеттер, сапалар және т.б.
Адам мінезі сан алуан. Бұл іс - әрекетте айқын көрінеді:біреудің барша қимылы - шапшаң екіншісі - асықпайды, бірақ ісі тыңғылықты, үшінші - іске ойланбастан асыла салады,кейін барып ойланады, жағдайға қарай ісін ретке келтіреді. Адам мінезінде көрінетін мұндай ерекшеліктер - мінез бітістері деп аталады. Қандайда бітіс - әрекет - қылықтың тұрақты қайталанып отыратын нақты белгісі. Мінез бітістері - бұл жеке адам ерекшеліктерінің даралықты көрсеткіш,белгілері. Бітістерді зерттеуге аса маңызды келетіні олар арасында нақты адам бойындағы жетекші бітісті таба білу. Осы талапқа орай Н.Д.Левитов барша мінез бітістерін екі топқа бөледі: бағыт - бағдар бітістері және ерік бітістері.
Ортақ бітістер - белгілі топ өкілдерінің өмір жағдайларына бірдей сәйкес келіп,ондағы әрбір мүше,адам бойында үлкен не кіші мөлшерде көрінетін жалпылама психикалық белгілер.У.Э.Фреми психологиясында адам мінезі мәнін оның тіршілік бағыт - бағдары анықтайды,осыған орай адам төңірегіндегі дүниемен қарым - қатынасқа түседі.
Ғалым пайымдауынша,тұлға мінезі - бұл біреуі басымдау келген бірнеше тіршілік бағыттарының жиынтығы.Э.Фреми екі басты бағытты ажырата,қарастырады:өнімді және өнімсіз.Ал бұлардың әрқайсысы өз ішінде белгілі мінез типтерін қамтиды.О.Ранке типологиясында адам мінезі (орташа адам,жүйкесі шалдыққан адам,шығармашыл адам) ерік тұрғысынан даму генезисіне байланысты қарастырылады;ал А.Лоуэн типологиясында мінез типтері мен бейне ерекшеліктеріне байланыстыра зерттеледі Мінездің бітістері мен сипатын белгілі қылықтың нақты оқиғаға байланысты болуынанда білуге болады,яғни белгілі бітістің көріну мүмкіндігі неғұрлым жоғары болса,ол адам мінезінің тұрақты белгісі ретінде танылады. Дегенмен, ықтималды болғандықтан бітіс ұдайы көріне бермейді, яғни мінез бітістері адам әдетіндей бірқалыпты,механикалық қайталана бермейді. Солай да болса,мінез бітістері мен әдеттер арасында жақындық та бар: мысалы, мінез бітісі ретінде жауапкершілік адамның ұқыптылық әдетінде көрінеді. Бірақ әдет мінез бітісіне өте бермейді, ол тек қандайда қылыққа ыңғайлылықты танытады. Мінез бітістері өз ішіне ойлау, түсіну әдісін қамтиды. Қайсы бір тұлғаға тән қылықты жасауда ерік,сезім қосылады. Ал әдет мұндай психикалық процестердің бірімен де байланыспайды. Сонымен бірге бітіс адам қылығына ықпал ете отырып, сол қылық - әрекет барысында қалыптасады,бекиді. Мінез бітістерінің қалыптасуына әрекет - қылық мотивтерінен айыра қарауға болмайды. Қандайда қылық мотиві әрекетте іске аса отырып, мінезде бекиді. Әрқандай мәнді, тұрақталған мотив болашақ мінез бітісі. Мінез бітістері мотивте алғашқыда ниет түрінде көрініп, ал кейін оны әрекет тұрақты қасиетке айналдырады.
Мінездің жалпыланған қасиеттері өздерінің диалектикалық қарама - қарсылықтарында көрінеді: күшті - әлсіз, қатал - жұмсақ, тыңғылықты - өзара қайшы, кең - тар ж.т.б. Егер мінез күштілігі адамның алға қойған мақсатына жетудегі, кедергілерді жеңуіндегі қуатынан көрінсе, мінез әлсіздігі қорқақтықтан, ниет тұрақсыздықтан, т.б. байқалады. Мінез қаталдығы өжеттік, тайсалмастықпен байланысты, ал жұмсақтықтан адам икемшіл, орнымен шегінеді, келісім жолдарын табуға ұмтылады. Мінездің тыңғылықтылығы мен қайшылығы мінез бітістерінің ішіндегі жетекщі және екінші деңгейлі қасиеттердің дәрежесімен анықталады. Қасиеттердің бәрі өзара үйлесімді келсе,тыңғылықты мінез,ал бір қасиет екіншісімен үндеспесе - қайшылықты мінез орнығады.Адам қызығулары мен ұмтылыстарының іс - әрекеттерінің жан - жақты дамығандығы мен көптүрлілігі мінездің кеңдігін танытады.Мұндай адам әлемдегінің біріне қызығып,бәріне араласқысы келеді.Ал бұларға қарсы - мінезі"тар"адамдар өзіне - өзі шектеуге бейім,ниет әрекеттерінің өрісі өте елеусіз.
Сонымен бірге,адам мінезінің тұтастығы мен көп тараптылығы кейбір жағдайларда бір адамның өзінде де әрқилы,тіпті қарама - қарсы қасиеттердің болатынына шек келтірмейді.Адам бірдей өте нәзік мәдениетті болуымен бірге қатал талапшаң болуы мүмкін.Осыған қарамастан,оның мінеі сақталып,оның қырлары айқын көріне түседі.
Көп жағдайда мінез және темперамент салыстырылып түсіндіріледі,кейде бірінің орнына бірі қолданылады.Ал іс жүзінде олай болмауы керек.
Мінез бен темперамент ұқсастығы адамның физиологиялық ерекшеліктеріне,яғни жүйке жүйесіне болған тәуелділіктен.Қандай да мінездің қалыптасуында белгілі жүйкелік сипатты темперамент үлкен маңызға ие.Сонымен бірге,темперамент жете дамығанда ғана мінез бітістері қалыптасады.Темперамент - мінез дамуына негіз.Мінездегі ұстамдылық - ұстамсыздық,қозғалғыштық - салғырттық ж.т.б. тікелей темпераментке байланысты. Темперамент қасиеттеріндегі көп түрлілік даралық ерекшеліктер кешенін тұтастай сипаттай алмайды. Адамдар арасындағы айырмашылықтардың көп түрлілігі соншалық, олар өмірдің барлық қырларынан көрінеді. Адамдар тек сырт бейнесімен ғана емес, күллі психикалық құрылымымен, яғни адамдар мен заттарға қатысты әрекет - қылық мәнерімен, қарым - қатынасқа түсу тәсілдерімен ерекшеленеді. Әр адамның психикасы мен тұлғасына қайталанбастық тән. Бұл адамнің даралығын көрсетеді. Мінез - даралықтың негігі құраушы бөлігі.Адамның өзіне деген қатынасы өзіндік таным құрылымында когнитивті, эмоциональды, бағалаушы компоненті ретіне қалыптасады. Ерте балалық шақтан бастап, бүкіл өмір бойы қоршаған адамдар баланың әрекет - қылықтарын бағалап өтеді. Бұл қатынас адамның өз - өзіне деген ішкі психологиялық қатынасына, мінез сапасына айналады. Балаға деген қатынас типінің басымдылығына қатысты мінезде қарапайымдылық, өзіндік сыншылдық не өз - өзіне деген сенімділік, намысшылдық, өз - өзін бағалау немесе толымсыздық сезімі пайда болады. Адамның заттарға қатынасы да маңызды. Нәресте туғанынан басқа адамдардың еңбегімен жасалған заттарды қолданады. Жасы өскен сайын баланың заттарға деген қажеттіліктері арта түседі. Заттар дегеніміз ойыншықтар, киімдер, ыдыстар, т.б. Бір бала жолдасына өз ойыншығын бермесе, екіншісі өз ойыншықтарын таратып салады. Осыдан біртіндеп балада ұқыптылық, ашықтық қасиеттер жинақталады. Басқа адамдармен қатынаса отырып әр адам өз мінезін танытады. Ара қатынасымыз бұзылған жағдайда, әдетте: ''мінезіміз келіспеді",- деп жауап береміз. Түрліше мінез иелері ұқсас жағдайларда әр түрлі әрекет етеді,күйзеледі. Егер біз келесі адамның мінезін жетік білетін болсақ,онда бізге оның әрекеттерін түсіну де оңайға соғады. Мінез ерекшеліктері жайлы білім мамандарды жұмысқа қабылдауда, жауапты қызметке тағайындауда, бірлескен әрекетті орындауды тапсыруға байланысты топтарға біріктіруде маңызды. Сонымен қатар шиеленістерді шешуде, ұжымды жағымды психологиялық ахуалды орнатуда, қарым - қатынас тиімділігін арттыруда мінез жайлы түсінік аса қажет.
1.3. Мінезді тәрбиелеу жолдары
Адам өмірі қарым - қатынастағы адамдармен тәрбие алу жағдайлармен ерекшеленеді. Сонымен қатар даралық дамудың табиғи алғышарттары да әр түрлі. Сондықтан әр адамда тек өзіне ғана тән қайталанбас мінез бітістері мен сапаларының бірлігі қалыптасады. Алайда, мінез даралық ерекшелік көрсеткіші болуымен қоса басқа адамдармен ортақ қырларымен танымал. Ұқсас жағдайларда бір ортада өмір сүретін адамдар үшін типтік мінез бітістері тән. Мінездің мәні - даралық және типттік ерекшкліктердің бірлігінде. Қоғамға және өзге адамдарға қатынас адамгершілік қасиеттерді қалыптастырады. Ізгіліктілік, шыншылдық, әділеттілік - адамгершілік дамудың жоғарғы сатысын сипаттайды. Өзімшілдік, қатыгездік, жалғандық керісінше мінездегі адамгершіліктің таяздығына көрсеткіш. Басқа адамдармен қатынаста коммуникативті қатынастар ерекше орын алады: мейірмандық, елгезектік, сезімталдық, ашықтық, шыншылдық, сыпайылық. Мұндай мінез сапаларының иегері түрліше жағдайларда тиімді қарым - қатынаста бола алады: отбасында, жұмыста, әріптестерінің және достарының арасында. Олар әлеуметтік мәдени айырмашылықтарға қатысты туындайтын психологиялық бөгеттерді не қарым - қатынас барысында барысында пайда болған негативті сезімдерді, мысалы: сенімсіздік, қызғаныш, жаратпаушылықты оңай жеңеді.
Адамгершілік және коммуникативтік мінез сапалары мұғалімдердің кәсіби маңызды қасиеті болып табылады. Мұғалім үшін пәндік білім мен педагогикалық дағдыларды игеру қаншалықты маңызды болса, кәсіби мәні мінез сапаларын өз бойына қалыптастыру да соншалықты мәнді. Адамның еңбекке қатынасынан еңбексүйгіштік, жауапкершілік, тәртіптілік қалыптасады.
Мінездің дамуы мен қалыптасуы. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.Дүтбаева атындағы Атырау гуманитарлық колледжі
Филология бөлімі
Бекітемін
Директордың оқу ісі
жөніндегі орынбасары _________Усербаева М.К.
сәуір 2016 ж
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы : Оқушы мінезін қалыптастырудағы педагогикалық-психологиялық шарттары
Мамандығы: 0111000 Негізгі орта білім
Біліктілігі : 0111013 Қазақ тілі және әдебиеті
Орындаған: Ситжанова Шынар 49 жк тобы
Жетекшісі: Асқарова Армангүл Қаленқызы-
педагогика, психология пән оқытушысы, п.ғ.магистрі
Атырау-2016
ЖОСПАРЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І. Мінездің педагогикалық психологиялық шарттары
1.1. Мінез, мінез бітістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Мінез және адамның жас сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3. Мінезді тәрбиелеу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18.
1.4. Бала мінезін қалыптастырудағы негізгі орындалатын шарттарды зерттеу
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Қосымшалар
Кіріспе
Тақырыптың көкейтестілігі
Қазақстан Республикасының Білім беру заңында Өзіне тән жан - жақты дамыған, бәсекелестікке бейімі бар, нарықтық қатынасқа бағдарланған, Отан алдында өзінің жауапкершілігін сезіне білетін, өзінің жеке басының жетістігін бағалайтын, өзін - өзі жетілдіруге даяр тұратын тұлғаны қалыптастыру мақсаты белгіленген. Сондықтан қай халықтың болсын тіршілік - тынысы, шаруашылық кәсібі отбасылық, қоғамдық, ұлттық тәрбие - дәстүрімен тығыз байланыста туып, өсіп - өркендеп, шынайы адамгершілік қасиеттерге, жақсы мінез - құлыққа ұрпағын баулып тәрбиелеуді мақсат еткен. Мектептердегі оқу - тәрбие жұмысының тиімділігін арттыруда әр тұлғада өзінше көрініс табатын, әр тұлғада түрліше болатын бала мінезінің қоршаған орта мен тәрбиесінде орын алатындығын өмірлік тәжірибе дәлелдеп отыр.Жақсы мінезді тұлға тәрбиелеу, оны қарым - қатынас құрудың маңызды шарты ретінде заман талабына сәйкес жүргізу, оқушылардың әлеуметтік тәжірибесін жетілдіру қазіргі кезеңнің көкейтесті мәселелерінің бірі.
Бірде - бір адамзат қоғамы өзінен бұрынғы аға буынның ақыл - ойын, тәрбиелік тәжірибесін пайдаланбай өмір сүрген емес. Халық ауыз әдебиеті ұлттық психологияның айнасы қазақтың өткендегі құлқы, мінезі, заманындағы күйініш, сүйініші осы әдебиетті қарап отырсақ анық сезіледі. Қазақ елі тәуелсіздік алғаннан бері сондай тарихи тұлғалардың, ғұлама ойшылдардың, ақын - жазушылардың, педагогтардың әл - Фараби, Абай, Шәкәрім, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедов, Ыбырай Алтынсарин тәлім - тәрбиелік мұраларымен, ой - пікірлерімен тоғысуда. Абай қара сөздерінде адам мінезі өмір сүре келе қалыптасатындығы, бала мінезін қалыптастыруда ата - ананың, құрдастары мен достарының үлгі - өнегелерінің маңызы зор екендігі көрініс тапты. Бүгінгі күні ата - баба тарихынан бізге жеткен тәлім - тәрбиелігі мол мұраларды болашақ ұрпақты тәрбиелеуде пайдалану мүмкіндігі туып отыр. Осыған байланысты, өсіп келе жатқан бала бойында мінездің көріністерін, жағымды қасиеттерін тәрбиемен ұштастырып, бала мінезін дұрыс жолға салып, өзіне - өзі сын көзбен қарап, мінездегі кемшіліктерін сезініп дұрыс жолға салу өзекті мәселелердің бірі болып саналады. Сондықтан бала мінезін тәрбиелеудің сан қырлы жолдарын қарастыра отырып тақырыпты Оқушы мінезін қалыптастырудағы педагогикалық-психологиялық шарттары деп таңдауыма негіз болды.
Зерттеу нысаны жалпы білім беретін мектептердегі негізгі сыныптағы оқу - тәрбие процесі.
Зерттеудің ма қсаты
Оқу - тәрбие үрдісінде бала мінезін тәрбиелеу жолдарын ғылыми - теориялық тұрғыдан негіздеу арқылы, оқушыларды дұрыс мінезді болуға даярлау.
Зерттеудің міндеті
Жеке тұлғаны қалыптастыру барысында мінез тәрбиесінің алатын орнын анықтау.
Оқушыны тәрбиелеу мен оқытуда өзін - өзі тәрбиелеудің ықпалын күшейту.
Тәрбиесі қиын балалардың мінезін зерттей отырып, мінез мәдениетіне баулу.
Бастауыш сынып оқушыларының мінез - құлқын тәрбиелеуге арналған сауалнама, кеңес, тәрбие сағатының үлгілері, мінезді анықтау тестілерін жасау.
Зерттеу пәні:
Оқу - тәрбие үрдісінде бала мінезін тәрбиелеудің мүмкіндіктері.
Зерттеу объектісі
Зерттеу және іс - тәжірибелер жүргізу үшін Атырау қаласындағы Ғ.Мұратбаев мектебінің сегізініі сынып оқушылары алынды.
Зерттеудің болжамы
Егер бала мінез - құлқын тәрбиелеу белгілі бір жүйе бойынша жүргізілсе, онда бұл жүйелілік балалардың бойында мінез - құлық, пайдалы әдет - дағдылардың тәжірибесін жинақтауды, адамгершілік мағлұматтарды сіңіруді қамтамасыз етеді.
Зерттеудің практикалық мәні
Сауалнама жүргізу арқылы әр баланың мінез - құлқымен танысуға болатыны анықталды.
Әр баланың түске деген талғамына, жазуына қарап мінезіне жол ашуға болады.
Тәрбиелік шаралар арқылы бала мінезіне ықпал етуге болатынына көз жеткізілді.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден және қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеу жұмысының көкейтестілігі, мақсаты, объектісі, пәні, болжамы, міндеттері айқындалып, зерттеу жұмысынң практикалық мәні қамтылды.
І. Мінездің педагогикалық психологиялық шарттары
1.1. Мінез, мінез бітістері
Күнделікті өмірде "мінез" ұғымы әртүрлі мағынада қолданылады. "Мінез" ұғымын айналысқа алғаш рет енгізген ертедегі грек ғалымы және философы Аристотелдің досы (б.з.д. IV-III ғ.) Теофраст болды. "Мінез"гректің сөзі, қазақша "белгі" , "бітіс" , "ерекшелік" деген мағынада қолданылады.
Теофрастың мінездер туралы шағын трактаты сақталды, онда 30-ға тарта мінез суреттеледі. Теофрастқа дейін Аристотель жеке тұлғаның іс-әрекет немесе тәжірибелік жағын белгілеу үшін "этос" сөзін пайдаланды, ол "адамгершілік", "әдет", "ойлау бейнесі" мағынасын білдіреді. Бұл термин Аристотелдің "Этика", "Риторика" және "Поэтика" сияқты еңбектерінде жиі кездеседі, демек, осы еңбектерде мінезге байланысты мәселелер көп берілген.
Аристотелдің терминологиясы мораль туралы ғылымда (этика) қолданылды.
Әрбір адам кез-келген басқа адамнан өзінің дара психологиялық ерекшелігімен анықталады. Бұл мағынада осы адамға тән белгілер туралы көп жағдайда айта аламыз. Психологияда "мінез" сөзі белгілі мағынада қолданылады. Адамның кез-келген дара ерекшелігін мінез бітістері деп айта алмаймыз.
Жалпы немесе кең мағынада адамның мінез деп даралық анық байқалатын және адамның мінез-құлқы мен қылығына әсер ететін сапалық өзіндік психологиялық белгілерін айтамыз. Осы анықтамадан туындайтыны адам мінезі туралы айтқанда адамның барлық анық, дара байқалатын және өзіндік психологиялық белгілері болып табылады. Адамға сипаттама беру оған даралық тұрғысынан психологиясын беру деп түсінеміз, оның сапаларының қосындысын көрсету емес, сол адамды басқа адамдардан ерекшелейтін белгілерін бөліп көрсету болып табылады. Мәселен, көп жағдайда адамның мінезі оның өмірі ұжымда қалай болатындығымен байланысты. Егер адам таза, әділ, еңбексүйгіш, кісімен тілтапқыш болса оның ұжымда жақсы өмір сүруі және еңбек ету үшін қажетті шарты екендігін жақсы түсінеміз.
Керісінше, еріншек, өзімшіл, өркөкірек жан ұжымда жақсы сіңісіп кете алмайды, кейде ұжым мүшелерімен дау-дамайға келіп қалады. "Мінездері үйлеспейді" деген сөз тіркесінің мағынасы - ұжымдағы адамдардың мінезі әртүрлі, үйлесімділіктің болмауы.
Мұғалім өз шәкірттерін зерттей отырып, олардың анық байқалатын мінезіндегі даралық белгілерді анықтауға ұмтылады.
Психологтар мінездің мәнін аша отырып, негізгі белгілерінің біріне дара ерекшелігін атап көрсетеді. А.Г.Ковалевтің және В.Н.Мясищевтің берген анықтамалары бойынша, "мінез - бұл өзіндік ерекшелігі бар жеке тұлға".
В.А.Крутецкий мінезге мынадай анықтама береді. "Мінез - бұл жеке тұлғаның мәнді қасиеттерінің даралық - өзіндік бірігіп келуі".
Мінез - адамның негізгі өмірлік бет алысын және өзіндік әрекетінің айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешелік.
Мінез дегеніміз - адамдардың істеген іс-әрекетіне із қалдыратын өзіндік дара ерекшелік. Мінез - кең мағыналы ұғым, онда адамның әртүрлі қасиеттері мен сапалары тоғысып жатады.
Мінез - жеке адамның тіршілік жағдайындағы қылығын бейнелейтін тұрақты және мәнді психикалық ерекшеліктерінің үйлесімі. Мінез өмір, тәрбие үрдісінде қалыптасады, адамның өмір қалпы мен жағдайын көрсетуді. Олардың өзгеруіне байланысты мінез де өзгереді.
Күнделікті өмірде адамды өзімшіл емес көпшіл, қарапайым емес қатыгез, ұстамды емес ұстамсыз, табанды, батыл, қызу қанды, салқын қанды және т. б. деп сипаттайды. Осы айтылғандардан көретініміз, мінез - жеке тұлғаның әртүрлі психикалық қасиеттерін қамтитын біртұтас құрылымы.
Белгілі психологтар А. Г. Ковалев, В. Н. Мясищев, В. С. Мерлин, В. А. Крутецкий мінездің мәнін дүниеге қарым - қатынастар жүйесінде, демек, бағыттылықта көре білді, ал И. В. Страхов мінездің эмоциялық түрінің рөлін атап көрсетті.
Қазіргі батыс психологтарында мінезге анықтама беруде әртүрлі көзқарас байқалады. Ерекше кең тараған түсінік - мінезді жеке тұлғаның этикалы қыры немесе түрі ретіндегі көзқарас. Бірақ дара ерекшеліктерді түсіндіргенде ол туа біткен және өмір барысында қалыптасқан қасйеттердің айырмашылығын түсіндірген жоқ, Рибо мінез тұқым арқылы берілетін қасиет екендігін атап өтті. Осы екі бір - біріне қарама - қарсы көзқарас күні бүгінге дейін жалғасып келеді.Белгілі АҚШ психологі Бонер өзінің жеке тұлға туралы монографиясын "Мінез және адамгершілік мінез - құлық"атты арнайы тарау берді. Ол жеке тұлғаның этикалық мәселелерін ерекше атай отырып, сонымен қатар, мінездің тұтастық қасиетіне ерекше мән берді.
Мінез туа біткен қасиет арқылы берілмегенмен, адам табиғи құрылымының ерекшеліктері,ең алдымен жүйке қызметі мінездің көрінуінде, сондай - ақ оның жеке белгілері үрдісін қалыптастыруда байқалады.
Жүйке үрдістерінің ұстамдылығы немесе ұстамсыздығы, күші немесе әлсіздігі, қозғалғыштығы немесе енжарлығы - осының барлығы белгілі дәрежеде адамның мінез-құлқы мен іс-әрекетіне әсер етеді. Жүйке жүйесінен басқа адам мінезіне ағзаның басқа да белгілерінің әсері ерекше: жүрек - қантамырлар, ас қорыту және эндокриндік жүйелер.
Демек, ғылыми-жаратылыстану негіздері тұрғысынан мінез жүйке жүйесі қызыметінің типтері белгілерінің және бас ми қыртысының уақытша байланыстар түрінде бекіген өмірлік көңіл- күйдің көрінісі болып табылады.
Мінездің көрінісі тек қана әрекетте және қылығында аңғарылып қоймайды, сонымен қатар тілінде, бет-пішінінде және дене бітімінде байқалады. Барлық тілдік ерекшеліктері мінездің және темпераменттің белгілі қасиеттерін бідіреді.Мінез жеке тұлғаның сырт келбетіне із қалдырады.Адамның бет-пішіні әртүрлі мінез бітістері Л.Н.Толстой былай деп жазды:"Teк қана көзі күлетін адамдар болады-бұл адамдар өте арам және эгоистер. Көзсіз аузы күлетін адамдар болады- бұл адамдар әлсіз, тұраксыз және күлкінің бұл екі түрі де жағымсыз".Толстой өзіне - өзі мәз болатын, тәтті, бакытты, мөлдір салкын, әзіл аралас, акымак және т.б.күлкінің болатындығын атап өтті. Адамның көз жанары-бұл жанның айнасы. Оның мінез-құлқын көз жанарынан байқауға болады. Адамның мінез-құлқын көз жанарынан байқауға болады. Адамның мінез - құлқы жағымды және жағымсыз болып бөлінеді.
Өзінің көптеген шығармаларында қазақ халқының гуманист ақыны, көрнекті ағартушысы Абай өз халқының ауыр тұрмысын және надандығын мініп - шенейді. Тек өзінің қарын қамын, яғни, тән қажеттілігін өтеуді ғана ойлап, рухани қажеттілігін ойламайтындарға, еңбексіз мал табудың жолына түсушілерге, біреуді арбап, күн көрушілерге, өзінің жағымпаздығымен ұлық алдында көзге түсіп қалуға тырысушыларға Абай мейлінше қарсы болды.
Ұлы гуманис - ақын Абай өз кезегіндегі жастардың жағымсыз мінездерін қатаң сынға алды.
Ынсап, ұят, ар, намыс, сабыр талап,
Бұларды керек қылмас ешкім қалап,
Терең ой, терең ғылым іздемейді,
Өтірік пен өсекті жүндей сабап, - дейді Абай.
Осындай жексұрындық мінездер мен әрекеттерді әшкерелей отырып, Абай жастарға:
Пайда ойлама, ар ойла,
Талап қыл артық білуге, - дейді.
Табиғатты айтсын мейлі, махаббатты айтсын, адамның ары мен арманын айтсын, жан түршігер міні мен арамза мінез - қылығын айтсын, қазақтың ақиық ақыны Мұқағали ағынан жарылып айтады, әрбір өлең жолынан ақынның жүрек лүпілін естіп, жан айнасын көреміз, ондағы адамға деген жарық пен жылылықты сезінеміз, адам басындағы әлі арылып болмаған сұмдық пен сорақылықтан жериміз де безінеміз, жексұрын мен жамандықтан түршіге түңілеміз.
Сондықтан да ол:
Мансапқорлардың қасынан
Шақпайтындарға ашынам
Жалданып өскен жасынан
Жағымпаздарға ашынам
Өзіңе ғана бас ұрам,
Сенесің бе, Отан осыған?
Ала аяқтарға ашынам
Ашынам-дағы тасынам.
Құныңды несін жасырам,-деп адам басындағы мінез-құлықты ашына сынға алады.
Мінездің физиологиялық негіздері
Мінездің физиологиялық негіздерін дұрыс түсіну үшін И. П. Павловтың жоғары жүйке қызмет туралы еңбектеріне, ерекше жүйке жүйесі қасиеттері және типтері туралы іліміне ерекше мән беру қажет. Осындай физиологиялық негіздерінің бірі-динамикалық стереотип. Динамикалық стереотип дегеніміз шартты тітіркендіргіштердің қайталанып отыратын жүйесіне жауап ретінде ұйымдасқан шартты рефлекстер жүйесі.
Әрекет тәсілдерінің даралық ерекшеліктері мен жүйке үрдістерінің осындай байланысы оқу, спорт және еңбек іс- әрекеттерінде байқалады (Б.М.Тепловтың, В. С. Мерлиннің, Е.А. Климовтың зерттеулері). Демек, мінездің қасиеттерінің пайда болуының басты физиологиялық шарты-бұл жүйке жүйесінің жалпы түрінің қасиеті.
Жүйке жүйесінің жалпы типі темпераменттің физиологиялық негізі болып табылатындығы белгілі. Осыдан темперамент пен мінездің арасында тығыз байланыс келіп шығады. Темпераменттің типі-мінездің дара, өзіндік қасиеттерінің шығуының негізгі психологиялық шарттарының бірі. Мінездің қасиеттерінің шығуында жүйке жүйесінің жалпы ттипінің қасиеттерімен қатар, басқа да жүйке - физиологиялық қасиеттері қатысады.
Мінездің қасиеттерін қалыптастыруда екінші сигнал жүйесі ерекше орын алады. Қандай дәрежеде екінші сигнал жүйесі бірінші сигнал жүйесіне үстемдік етуіне және бұл жүйелердің өзара қарым - қатынасына байланысты И. П.Павлов жүйке жүйесінің арнаулы 3 түрлі адам типін қарастырады: "ойшыл тип" - екінші сигнал жүйесі шартты рефлекторлық іс-әрекеттің басым болуы,"көркем тип"-бірінші сигнал жүйесінің басым болуы және "орта тип"- екеуі де тепе- тең болып келеді. Жүйке жүйесінің арнаулы типтерінің қасиеттері мінездің қасиеттерінің пайда болуына қатысуы мүмкін.
Бірақ жүйке жүйесінің жалпы типінің қасиеттері мінездің қандай болатынын алдын ала анықтап бере алмайды. Адамдардың бірдей жүйке жүйесінің типтері болғанмен, әртүрлі мінезі болуы мүмкін. Мысалы, жүйке жүйесінің типі әлсіз адам ақ көңіл немесе ащулы, әділ немесе екісөзді,ұқыпты немесе ұқыпсыз. Жүйке жүйесінің типі мінезге тек екі жағдайда әсер етеді. Біріншіден, ол көмектесуі немесе мінездің белгілі қасиеттерін тәрбиелеуді қиындатуы мүмкін. Мысалы, жүйке жүйесінің әлсіз типі бар адамда күшті және ұстамды адамға қарағанда өзін- өзі меңгеру және сенімін тәрбиелеу қиынырақ болуы мүмкін. Екіншіден, егер әлеуметтік жағдайлар мен адамды тәрбиелеудің нәтижесінде жеке тұлғаның белгілі қатынастары қалыптасады, демек, бұл қатынастарды білдіретін жүйке жүйесінің типтеріне байланысты.
Флегматик пен холерикте еңбексүйгіштік әртүрлі іске асады.Мысалы, холерик еңбексүйгіштігі жігерлілікпен, ерекше іскерлікпен, белсенділікпен байқалады.Ал флегматикте осындай еңбексүйгіштік ойластырылған, бірізділікпен, сабырлы салмақтылықпен, бірқалыпты ырғақпен аңғарылады.
Мінез бен темперамент бір -бірімен тығыз байланыста болады.
Мінездің физиологиялық негіздері - жүйке жүйесі типінің бітістерінің және дара өмірлік тәжірибенің, тәриенің нәтижесінде қалыптасқан уақыша байланыстардың күрделі тұрақты жүйесінің қосындысы. Осы қосындыда уақытша байланыстар жүйесі жүйке жүйесінің типіне қарағанда ерекше рөл атқарады, тип, жалпы алғанда, мінезді және оның жекелеген бітістерін алдын ала анықтай алмайды. Жүйке жүйесінің кез - келген типінің негізінде жеке тұлғаның барлық қоғамдық құнды сапаларын қалыптастыруғап болады.
Осы айтылғандардан шығатыны мінез тұқым қуаламайды және туа бітке қасиет емес, ол жеке тұлғаның тұрақсыз және өзгеріссіз қасиеті. Мінез қоршаған ортаның, адамның өмір тәжірибесінің, тәрбиенің әсерімен қалыптасады және дамиды.
Кейде мінезді түсінуде интуиция ерекше рөл атқарады. Егер интуиция жемісті болса, тек талдаудың жемісі түрінде пайда болады. Интуиция шабыт сияқты тек ғана еңбексүйгіш адамдарға тән. Л.Н.Толстой "Жексенбі" романында былай деп жазды. "Адамдар өзен сияқты: су бәрінде де бірдей және әруақытта да біреу, бірақ әрбір өзен бірде тар, бірде тез, бірд.е кең, бірде тыныш, бірде таза, бірде салқын, бірде лас, бірде жылы. Адамдар да солай.Әрбір адамның бойында кісінің барлық қасиеттерінің негіздеріне негіздерін кездестіруге болады және кейде біреулерін, кейде басқаларын аңғарамыз; кейде тіптен өзіне - өзі ұқсас болмайды".
Мінездің құрылымында оның тарихы күшті бейнеленеді. Сондықтан да мінезді зерттеуде оны міндетті түрде қалыптастыру шарттарымен тығыз байланысты қарастыру қажет.
Күнделікті өмірде біз адам турлы айтқандаәруақытта белгілі мінез бітістерін тікелей атаймыз: қатынас жасай білушілік немесе тұйықтық, батылдық немесе қорқақтық және т.б.
Сынып жетекшілері оқушыларға мінездеме бергенде олардың анық байқалатын даралық белгілерін көрсетеді. Кейде педагогтар оқушыға мінездеме беруге қиналады, оның себебі шәкірттің мінез бітісінің басты көрсеткіштерін көрсете алмайды немесе бұл мінез бітістері қарама - қайшы, әрбір адамдарға қатысты сияқты көрінеді, тұтас мінез туралы түсінік бере алмайды.
Қалыптасқан мінездің құрылымында біз мінездің екі жағын атап көрсетуіміз керек:мазмұн және түр.Оларды бір- бірімізге бөлуге болмайды және органикалық бірлікте қарайды.
Мінездің құрылымын талдап қарағанда, оның объективтік шындыққа қатысының мазмұны бірінші орынға қойылуға тиіс. Қоғамдық әсерді бейнелейтін мінездің мазмұны жеке тұлғаның өмірлік бағыттылығын құрайды, демек, оның материалдық және рухани қажеттіліктерді, қызығулары, мұраттары және әлеуметтік ұстанымдары. Жеке тұлғаның бағыттылығы адамның мақсаттарын, өмірлік жоспарын, оның өмірлік белсенділігінің дәрежесін анықтайды.
Жеке тұлғаның белгілі бір бағыттылығы адамның баллық мінез - із қалдырады. Қалыптасқан және адамгершілік тұрғыдан анықталған мінезде негізгі саласы сендірулердің жүйесі болып табылады.
Сендіру адамның мінез - құлқының принципшілдігін анықтайды.
Адамдарға тән сендірушілік мынандай мінез бітістерінде байқалады; мақсатқа ұмтылушылық, принципшілдік, оптимизм, өзіне және басқаларға талап қоюшық. Қажеттіліктер мен қызығулардың жетекші қызыметіне байланысты адамның өзіндік мінезі қалыптасады. Адамда рухани қажеттіліктер және қызығулар үстемдік ете ме - бұл жеке тұлғаның ақыл - ойы мен сезімдерін ғана анықтап қоймайды, сонымен қатар оның істерінің бағыттылығын да анықтайды.
Ерлік дегеніміз - алға саналы түрде қойылған мақсатты орындау жолында кездескен қиыншылықтарды жеңуге даярлығы, белсенділігі, табандылығы. Адам өзінің өмірлік іс - әрекетін, өзінің еркі менсанасының намысын жасайды. Еріктің арқасында адам өз іс - әрекетін бағыттайды, реттейді, бақылайды. Жануарларда екінші сигнал жүйесінің болмауына байланысты саналы мақсатқа ұмтылушылық, сонымен қатар өз мінез - құлқына саналы бақылауды іске асыру қабілеттілігі болмайды.
Мінезге қатысты жеке тұлғаның белгілі ерекшеліктерін мінез бітістері деп атайды. Мінез бітістері - бұл жеке тұлғаның кездейсоқ көрінуі емес, адамның мінез - құлқының тұрақты ерекшеліктері, жеке тұлғаның өзінің қасиеттері болып табылатын ерекшеліктері.
Әрбір адам жекелеген жағдайларда батылдық, табандылық, әділдік, ашықтық көрсетуі мүмкін. Бірақ адамның психикалық өмірінің бұл жеке көріністері әлі де оның мінезінің тұрақты бітісі болып табылмайды. Адамның мінез бітістерін біле отырып, біз алдын ала белгілі жағдайда оның мінез- құлқын көре, жобалай білуіміз керек.
Адамның мінезінің жекелеген бітістерінің қоғамдық қатынастардың дамуына байланысты тарихы пайда болады және өзгеріп отырады. Мәселен, нарықтық қатынастарға байланысты біздің қоғамдағы адамдардың психологиясында,сана- сезімінде, мінез бітістерінде нарық талаптарына сай елеулі өзгерістердібайқауға болады, адам мінез-құлқындағы қалыптасқан бұрынғы құндылықтар өзгеріске ұшырады. Нарық жағдайында жекеменшік психологияға негізделген жаңа мінез бітістері қалыптасады.
Мінез бітістерін екі негізгі топқа бөліп қарастыруға болады. Бірінші топқа жеке тұлғаның бағыттылығын білдіретін мінез бітістері жатады; қоғамға, ұжымға, басқа адамдарға қатынасын білдіретін мінез бітістері, еңбекке қатынасын білдіретін мінез бітістері, өзіне-өзінің қатынасын білдіретін мінез бітістерінен тұрады.
Екінші топқа алға қойған мақсатты орындау жолында кездесетін қиыншылықтардыжеңуге бағытталған- мінездің ерік- қайрат бітістері.
Мінездің темпераменттен айырмашылығы-адам мінезі бүкіл өмір бойы белгілі дәрежеде өмір жағдайларына байланысты өзгеріп отырады. Мінездің қалыптасуының негізгі кезеңі балалық шақта іске асады. Баланың мінезінің қалыптасуы алғашқы дүниеге келгеннен бастап, ата- аналарының немесе үлкендердің тікелей ықпалымен дамиды. Үлкендер, ата-аналар тарапынан балаға жақсы көңіл бөлген жағдайда сәбидің бойында жағымды мінез бітістері қалыптасады, егер баланың жан-жақты дамуына, қалыптасуына қолайлы жағдай жасалмаған жағдайда жағымсыз мінез бітістері дамиды.Мысалы, мейірімділік, өнегелілік, тілтапқыштық, кішіпейілділік сияқты мінез бітістері балаға дұрыс қарым - қатынастың, ерекше мән берудің нәтижесі болып табылады. Мәселен, қатігездік, тұйықтық, мінез бітістері - баламен жағымсыз қарым - қатынастың, тәрбиенің нәтижесі.
Адамдардың мінездері олардың темпераменті сияқты типтерге бөлінеді, бірақ мінездердің жіктелуінің темперамент типтерінен елеулі айырмашылығы бар. Егер де темпераменттің қасиеттерінің айқын бірігіп келуі темпераменттің типтері деп аталса, айқын байқалатын мінез бітістері акцентуациялар деп аталады.Бұл ұғым "акцент " - қазақшалағанда бөліп көрсету, атап көрсету мағынасында қолданылады. Бірақ тәжірибеде "акцентуация" - ұғымы адамда бір ғана емес, бірнеше әртүрлі бітістердің байқалуын білдіреді.
Мақал - мәтелдер - халықтың моралдік кодексі, тәрбие қағидасы, атаның ізбасарына қалдырған өнегелі өсиеті. Халықтың педагогика - ғасырлар бойы қалыптасқан, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан халық даналығы, тәрбие тағылымы. Халық даналығында мінез бітістері туралы небір тамаша ойлар мен тұжырымдар айтылған: "Баланы туады екенсіз, мінезді тумайды екенсің" , "Сүтпен кірген мінез, сүйекпен кетеді" (Бұл да бір жақты мақал, табиғи тұрғыдан дұрыс болғанымен, мінездің жағымды жақтарын тәрбиелеуге, қалыптастыруға болады), "Жақсы мінез - жарты ырыс" дейтін халқымыз жұғымдылықтың пайдалы екенін көрсетеді.
Талай мінезді асқындырып алып, тыя алмай жүретініміз әлі бар. "Тұрпайы мінез - тағы жат, надандықтың белгісі" деп ұлан атанып қалғандарға құлаққағыс жасау қандай орынды. Әдептілік пен сыпайыгершілікке, биязы мінезге шақырудың бір әдісі мінез өзгерісіне ауысқан жеткіншектің қытығына тимей, жанама ақыл айтқан жөн.
Нені болсын, дүние сырының қандайын болсын "Адам туа білмейді, жүре біледі", - дейді халық даналығы. Қысқасы, халық педагогикасы - ұлт психологиясынынң айнасы. Халықтың тарихи мінез-құлқының рухани жақтаушысы осы қалыптасқан мінез-құлықтың игі дәстүрлерін сақтаушы және дамытушы. Өз медагогикасын тудырған халық, әр дәуірдегі буын-буын ата-аналар арқылы сөзбен де, парасатты мінезбен де ұрпағын игілікке тәрбиелеген.
Қазақтың ұлттық мінез бітістері
Қазақ халқының ұлттық мінезінің басқа халықтармен салыстырғанда өзіндік ерекшеліктері бар. Қазақ халқы ғасырлар бойы көшпенді ғұмыр кешкендіктен оның ұлттық психологиясы мен мінез бітістері өзі өмір сүрген ортаның әлеуметтік, экономикалық жағдайларына, мәдениеті мен тарихына, табиғатына сәйкес өскелең ұрпаққа тәлім-тәрбие берудің өзіндік психологиялық талап-тілектерін қалыптастырады.
Ұлтымыздың болашақ жас ұрпағына қойылатын ең басты мақсаттарының бірі жан-жақты үйлесімді дамыған, психологиялық жағынан жетілген өз елін сыртқы жаулардан қорғай білетін ержүрек жауынгер, еңбексүйгіш, қиыншылыққа төзе білетін, ата тегін, салт-дәстүрін қастерлейтін "сегіз қырлы, бір сырлы азаматты" тәрбиелеу болды.
Қазақ халқының ұлттық мінезі және ұлттық психологиясы хақында XX ғасырдың басында қазақ халқының ояну дәуірі туғызған алыптарымыз Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Халел Досмұхамедов, Мұстафа Шоқай және т.б. ұлтжанды зиялыларымыз мәселе көтеріп, кезінде күн тәртібіне қоя білді. Бүгінде бұл мәселе күн тәртібінен түспей отырған өзекті мәселелердің бірі.
Ұлттық болмыс-бітіс адам мінезінен, іс-әрекетінен ерекшелене көрінетін тұрақты құбылыс.
Ұлттық мінез-құлық сол ұлтқа тән ерекшелік болып табылады. Мысалы, қазақтардың ұлттық мінезіне бауырмалдық, ақжарқындық, қонақжайлық қасиеттер тән. Бұдан бұл мінездің қасиеттері басқа халықтарда жоқ, кездеспейді деген ұғым тумауы керек. Алайда, бұл қасиеттер қазақ халқынаң мінез-құлқында басымырақ аңғарылуы мүмкін.
Ұлттық мінез, ұлттық болмыс, ұлттық психология туралы айтқанда ең алдымен халқымыздың кеңжазира да қатігездікті, зорлық-зомбылықты білмейтін, қолынан келсе жақсылық жасауға, қолұшын беруге даяр тұрарлық. Қазақ халқының мінез-құлқындағы, ұлттық психологиясындағы ерекшелігі бауырмалдық, қонқжайлық қасиеттермен қатар төзімділігі, басқа халықтардың, ұлттардың басына түскен қиыншылықтарға қол ұшын беруге әрқашан даярлығы, қайырымдылығы, үлкенге деген құрмет, кішіге ізет көрсету ұлттық мінезімізге, ұлттық болмысымызға, ұлттық менталитетімізге тән адамгершілік сапалар болып табылады.Сөз жоқ, халқымыздың психологиясындағы, ұлттық мінезіміз бен болмысымыздағы асыл қасиеттер туралы әртүрлі себептермен қазақ жерінде болған шетел ғалымдары да XX бас кезіндегі ұлт зиялылары да ерекше тебірене жазған болатынды.
70 жылдай өмір сүрген кеңестік тоталитарлық жүйе ұлттық мәселелерді, әсіресе, ұлттық психология мен әдеп, ұлттық мінез-құлық, ұлттық тіл мәселелерін күн тәртібіне қоюға тиым салды. Бұл көкейтесті мәселелер сол кезеңнің солақай саясатының салдарынан халқымыздың рухани мұрасы мен этнопсихологиялық ерекшеліктері ескерілмеді. Еліміздің егемендікке қолы жетіп, тәуелсіздік алауына байланысты ұлттық психология, ұлттық болмыс, ұлттық мінез-құлық мәселелеріне ерекше мән беріле бастады.
Халқымыздың ішкі жан сыры, мінез-құлқы, іс-әрекеті, дүниеге көзқарасы бір-бірінен ажырағысыз, біртұтас дүние сияқты. Адам өскен сайын оның мінез-құлқ да байсалды бола түседі. Әр адамның бір-біріне ұқсамайтын өзіндік дара ерекшелігіне сәйкес мінез-құлқ да, ұлттық жан сыр да әртүрлі болады. Қазақтың мінезі мен ішкі жан дүниесі, жалпы алғанда, басқа халықтардың мінез-құлқы мен жан дүниесіндей төзімділік, байсалдылық, көнбістік, арындылық, қызбалық, жайбасарлық, ұялшақтық, мырзалық, қонақжайлық қасиеттерінің басқа халықтарен салыстырғанда бірі көбірек, бірі азырақ болуы мүмкін.
Біреудің оғаш мінезін көрсе, халқымыз "көргенсіз екен" деп күстаналайды. Жастардың бойында жағымды мінез-құлық пен әдет-ғұрыпты тәрбиелеу және қалыптастыру үшін көргенді болу шарт екен. Қазақ халқы ұрпағының бойында жағымды мінез-құлықты қалыптастыруға тек көрсету, үлгі-өнеге ету арқылы көзін жеткізе алады екен.
"Сөйлей-сөйлей шешен боларсың, көре-көре көсем боларсың" деген қағидалар бостан-бос айтылмаса керек. Ал қазақта "көргеннен көзақы алады"деген де бар. Бұл нақылдың мәні: әлгі көргендерін қайталамай, соған өзіндік жаңалық қосса ғана, "көзақы" алғандық емес, қайта оны жақсартып, жалғастырғандық дейміз. "Көзіммен көрмей нанбаймын", "Естіген жалған болады", "көргеніңді айт"дегентіркестер босқа айтылмаса керек. Нандыру, сендіру, иландыру дегендерге қазағым "көзіңді жеткіздің бе" дегенді қосады. Қазақтың этнопсихологиясының атасы, көрнекті психолог ғалым Құбығұл Бозайұлы Жарықбаев қазақтың ұлттық бітістері туралы былай деп жазды: "Сұлулығының әсерінен ғасырлар бойы қалыптасқан дархан жомарттық, адамға деген мейірімділік пен өнерпаздық, биосферасының өзіндік ерекшелігінен туындаған асқан қонақжайлық, жойқын соғыс пен өуғын-сүргінге ұшырау салдарынан тірнектеп жинаған рухани мұраны өсер ұрпаққа жеткізу ниетінен қалыптасқан - балажандық, үнемі мал шаруашылығымен айналысудан қанымызға малжандылық, ешуақытта басқа жұрттың жеріне көз алартпаған бейбітшіл саясат, өзі тиген дұшпанның қабырғасынр қақырататын көзсіз батырлық,"мың өліп, мың тірілген" кездердегі керемет шыдамдылық пен барға қанағатшылық - біздің ұлттық мінезіміздің жоталы бітістері, халқымыздың ұлттық мақтанышы.
1.2. Мінез және адамның жас сатылары
Мінез ерекшеліктері адам қызығуларымен тығыз байланысты,бірақ оның бұл қызығулары мәнді әрі тұрақты болуы шарт.ал қызығулар үстірт тұрақсыз болған жағдайда,дербестігінің кемдігі мен тиянақтылығы болмағанынан жеке адам еліктегіш келеді.Қызығулар ұқсастығы мінез теңдігін аңдатпайды.Мысалы, өнертапқыштар арасында көңілді де мұңды,кішіпейіл не өзімшіл тұлғаларды айыруға болады.
Мінез адамның қолы бос уақытындағы өзі қалап шұғылданған істерінен де танылуы мүмкін.Мұндай қызығулар тұлға мінезінің жаңа ерекше қырларынан хабардар етеді. Мысалы,ұлы ғалым - химик Ебней Бөкетов қолы босаса аудармашылықпен айналысып, орыс, батыс қаламгерлерінің небір әйгілі көркем шығармаларын қазақ оқырманына жеткізген; атақты тіл ғалымы - Әбдуәли Хайдари демалыс уақытында қазақы ер - тұрман, қамшы және т.б.заттарды оюлап, жолдастарын таң қалдырған; ғұлама - түркітанушы академик Рахманқұл Бердібай қолы босаса күйшілік өнермен айналысады. Адамның рухани немесе заттай қажеттіліктерінің қайсысының басым болуына қарай оның тек ой,сезімдерінің ғана емес,сондай - ақ іс - әрекетінің де бағыт - бағдары айқындалады. Бұл арада аса маңызды нәрсе - іс - әрекеттің алға қойылған мақсатқа тікелей сай болғаны, себебі адам не істеп жатқаны немесе не істейтініне қарай бағаланбайды, әңгіме сол істі қалай орындалатынында. Осыдан мінез қалпы адамның бағыт - бағдары мен іс - әрекет кейпінің бірлігінен келіп шығады.
Мақсатқа жетуде бағыт - бағдар бірдейлігі болғанмен, әр адам өз жолын таңдайды, өзіне қолай қайталанбас әдіс - тәсілдерді пайдаланады. Осы дербестіктен адам мінезінің ерекшеліктері көрінеді. Белгілі ықпалға ие мінез бітістері әрекет немесе қылық түрін таңдауда айқын жүз береді. Бұл тұрғыдан тұлғаның табысқа жету қажеттігін туындатқан ықылас, ниет көрінісінің деңгейін (табандылық,шешімділік ж.т.б.) мінез бітісі деп тенуға болады. Осыған байланысты кей адамдар күмәнсіз табыс қамтамасыз ететін әрекеттерді (ынта білдіру,жарысқа түсу,тәуекелге бел байлау ж.т.б ) таңдап алады, ал екіншілері - сәтсіздіктен қашуды көздейді.
Мінез құбылысын зерттейтін ғылым - характерология ұзақ даму тарихына ие. Ғасырлар бойы бұл психология саласы мінездер типін саралап, адамның әртүрлі өмір жағдайларындағы әрекет - қылығын болжастыру мақсатында әрқандай мінез сипатын нақтылаумен шұғылданып келді. Адамның тума емес, өмір барысында қалыптасатын белгісі болғандықтан, мінез типтерін жіктеу көбіне тұлға дамуындағы сыртқы, жанама факторларға негізделеді. Осы бағытта ежелден өрістеп келе жатқан, мінез танып, әрекет - қылық болжастырудың психологиялық жолдары бар.Солардың кейбіріне қысқаша тоқтала кетсек;
Жұлдызнама(гороскоп) - адам мінезін туған күнімен байланыстырып түсіндіреді. Жалпы қабылданған уақыт өлшемдері белгілі кезең аралыққа бөлінеді, олардың әрқайсысына нақты белгі, символ беріледі. Осы символға (ағаш, от, су, жануар т.б.) тән әртүрлі қасиеттерге орай адам мінезі суреттеледі. Мысалы, кельт жұлдызнамасында 22 желтоқсан мен 1 қаңтар аралығында туылған - алмаға тектес, осыдан мұндай адам сүйкімді, ақ жарқын, кеуілшең т.б., ал қазақы жұлдызнамада жоғарыда аталған күндері туылғандар - таутеке, яғни мұндайлар - өжет, тұрақты, төзімді, тұйық, сыршыл келеді.
Физиогномика (phisis - табиғат,gnomon - білу) - адамның сыртқы келбетіне және сондай келбетті тұлғаларды ұқсастығымен белгілі топқа біріктіріп, олардың психологиялық сипатын анықтайтын ғылым. Адам дене бітістеріне қарай жануармен салыстырылады да сол жануарға тән мінез ерекшелігі оған таңылады. Мысалы, Аристотель пікірінше, адамның мұрын тануы өгіздікіндей жуан да қалың болып келсе, ол еріншектік белгісі; шошқадай кең танау, жалпақ мұрын - ақымықтық; қой, ешкі жүніне ұқсас шашты адам - үркек; доңыз, арыстан қылшықтарындай тіке шашты адам - ержүрек, батыл ж.т.б.
Адамның басқа да келбет көріністері (көз, ауыз, отырыс - тұрыс т.б. ) негізінде мінезді байқастыру сол физиогномика аймағында жоғары дамыған.
Хиромантия (cheir - қол, mantia - бал ашу) - адам мінезінің алақанының тері бедерлері, түсі арқылы болжастыру жүйесі.
Дерматоглифика - бармақ, алақан терісіне тумадан түсетін өрнектер арқылы адам мінезін анықтайтын ғылым жүйесі.
Графология - мәнерлі әрекет - жазу таңбасына орай адам мінезін анықтауға бағытталған ғылым.
Мінез және оның әрқилы қырларының қалыптасуында қоршаған ортаның сындарлы талаптары, адамның өмір жолында кезігетін аса қажетті жағдайлар өте маңызды рөл атқарады. Мұндай ықпалды жағдаяттар, әсіресе адамға оның балалық және жасөспірімдік шақтарында күшті әсер жасап, нақты мінез бітімін қамтамасыз етеді. Алайда, мінез тұлғаның дүниетанымын, өмірлік бағыт - бағдармен байланысты болғандықтан, ол ересек шақта да белгілі мақсатты бағдарда жедел күйде қалыптасып, өрістеп баруы мүмкін. Мінездің біршама элементтерден құралатынын бүгінде барша ғалымдар мойындап отыр. Ондай элементтер - бітістер, қасиеттер, сапалар және т.б.
Адам мінезі сан алуан. Бұл іс - әрекетте айқын көрінеді:біреудің барша қимылы - шапшаң екіншісі - асықпайды, бірақ ісі тыңғылықты, үшінші - іске ойланбастан асыла салады,кейін барып ойланады, жағдайға қарай ісін ретке келтіреді. Адам мінезінде көрінетін мұндай ерекшеліктер - мінез бітістері деп аталады. Қандайда бітіс - әрекет - қылықтың тұрақты қайталанып отыратын нақты белгісі. Мінез бітістері - бұл жеке адам ерекшеліктерінің даралықты көрсеткіш,белгілері. Бітістерді зерттеуге аса маңызды келетіні олар арасында нақты адам бойындағы жетекші бітісті таба білу. Осы талапқа орай Н.Д.Левитов барша мінез бітістерін екі топқа бөледі: бағыт - бағдар бітістері және ерік бітістері.
Ортақ бітістер - белгілі топ өкілдерінің өмір жағдайларына бірдей сәйкес келіп,ондағы әрбір мүше,адам бойында үлкен не кіші мөлшерде көрінетін жалпылама психикалық белгілер.У.Э.Фреми психологиясында адам мінезі мәнін оның тіршілік бағыт - бағдары анықтайды,осыған орай адам төңірегіндегі дүниемен қарым - қатынасқа түседі.
Ғалым пайымдауынша,тұлға мінезі - бұл біреуі басымдау келген бірнеше тіршілік бағыттарының жиынтығы.Э.Фреми екі басты бағытты ажырата,қарастырады:өнімді және өнімсіз.Ал бұлардың әрқайсысы өз ішінде белгілі мінез типтерін қамтиды.О.Ранке типологиясында адам мінезі (орташа адам,жүйкесі шалдыққан адам,шығармашыл адам) ерік тұрғысынан даму генезисіне байланысты қарастырылады;ал А.Лоуэн типологиясында мінез типтері мен бейне ерекшеліктеріне байланыстыра зерттеледі Мінездің бітістері мен сипатын белгілі қылықтың нақты оқиғаға байланысты болуынанда білуге болады,яғни белгілі бітістің көріну мүмкіндігі неғұрлым жоғары болса,ол адам мінезінің тұрақты белгісі ретінде танылады. Дегенмен, ықтималды болғандықтан бітіс ұдайы көріне бермейді, яғни мінез бітістері адам әдетіндей бірқалыпты,механикалық қайталана бермейді. Солай да болса,мінез бітістері мен әдеттер арасында жақындық та бар: мысалы, мінез бітісі ретінде жауапкершілік адамның ұқыптылық әдетінде көрінеді. Бірақ әдет мінез бітісіне өте бермейді, ол тек қандайда қылыққа ыңғайлылықты танытады. Мінез бітістері өз ішіне ойлау, түсіну әдісін қамтиды. Қайсы бір тұлғаға тән қылықты жасауда ерік,сезім қосылады. Ал әдет мұндай психикалық процестердің бірімен де байланыспайды. Сонымен бірге бітіс адам қылығына ықпал ете отырып, сол қылық - әрекет барысында қалыптасады,бекиді. Мінез бітістерінің қалыптасуына әрекет - қылық мотивтерінен айыра қарауға болмайды. Қандайда қылық мотиві әрекетте іске аса отырып, мінезде бекиді. Әрқандай мәнді, тұрақталған мотив болашақ мінез бітісі. Мінез бітістері мотивте алғашқыда ниет түрінде көрініп, ал кейін оны әрекет тұрақты қасиетке айналдырады.
Мінездің жалпыланған қасиеттері өздерінің диалектикалық қарама - қарсылықтарында көрінеді: күшті - әлсіз, қатал - жұмсақ, тыңғылықты - өзара қайшы, кең - тар ж.т.б. Егер мінез күштілігі адамның алға қойған мақсатына жетудегі, кедергілерді жеңуіндегі қуатынан көрінсе, мінез әлсіздігі қорқақтықтан, ниет тұрақсыздықтан, т.б. байқалады. Мінез қаталдығы өжеттік, тайсалмастықпен байланысты, ал жұмсақтықтан адам икемшіл, орнымен шегінеді, келісім жолдарын табуға ұмтылады. Мінездің тыңғылықтылығы мен қайшылығы мінез бітістерінің ішіндегі жетекщі және екінші деңгейлі қасиеттердің дәрежесімен анықталады. Қасиеттердің бәрі өзара үйлесімді келсе,тыңғылықты мінез,ал бір қасиет екіншісімен үндеспесе - қайшылықты мінез орнығады.Адам қызығулары мен ұмтылыстарының іс - әрекеттерінің жан - жақты дамығандығы мен көптүрлілігі мінездің кеңдігін танытады.Мұндай адам әлемдегінің біріне қызығып,бәріне араласқысы келеді.Ал бұларға қарсы - мінезі"тар"адамдар өзіне - өзі шектеуге бейім,ниет әрекеттерінің өрісі өте елеусіз.
Сонымен бірге,адам мінезінің тұтастығы мен көп тараптылығы кейбір жағдайларда бір адамның өзінде де әрқилы,тіпті қарама - қарсы қасиеттердің болатынына шек келтірмейді.Адам бірдей өте нәзік мәдениетті болуымен бірге қатал талапшаң болуы мүмкін.Осыған қарамастан,оның мінеі сақталып,оның қырлары айқын көріне түседі.
Көп жағдайда мінез және темперамент салыстырылып түсіндіріледі,кейде бірінің орнына бірі қолданылады.Ал іс жүзінде олай болмауы керек.
Мінез бен темперамент ұқсастығы адамның физиологиялық ерекшеліктеріне,яғни жүйке жүйесіне болған тәуелділіктен.Қандай да мінездің қалыптасуында белгілі жүйкелік сипатты темперамент үлкен маңызға ие.Сонымен бірге,темперамент жете дамығанда ғана мінез бітістері қалыптасады.Темперамент - мінез дамуына негіз.Мінездегі ұстамдылық - ұстамсыздық,қозғалғыштық - салғырттық ж.т.б. тікелей темпераментке байланысты. Темперамент қасиеттеріндегі көп түрлілік даралық ерекшеліктер кешенін тұтастай сипаттай алмайды. Адамдар арасындағы айырмашылықтардың көп түрлілігі соншалық, олар өмірдің барлық қырларынан көрінеді. Адамдар тек сырт бейнесімен ғана емес, күллі психикалық құрылымымен, яғни адамдар мен заттарға қатысты әрекет - қылық мәнерімен, қарым - қатынасқа түсу тәсілдерімен ерекшеленеді. Әр адамның психикасы мен тұлғасына қайталанбастық тән. Бұл адамнің даралығын көрсетеді. Мінез - даралықтың негігі құраушы бөлігі.Адамның өзіне деген қатынасы өзіндік таным құрылымында когнитивті, эмоциональды, бағалаушы компоненті ретіне қалыптасады. Ерте балалық шақтан бастап, бүкіл өмір бойы қоршаған адамдар баланың әрекет - қылықтарын бағалап өтеді. Бұл қатынас адамның өз - өзіне деген ішкі психологиялық қатынасына, мінез сапасына айналады. Балаға деген қатынас типінің басымдылығына қатысты мінезде қарапайымдылық, өзіндік сыншылдық не өз - өзіне деген сенімділік, намысшылдық, өз - өзін бағалау немесе толымсыздық сезімі пайда болады. Адамның заттарға қатынасы да маңызды. Нәресте туғанынан басқа адамдардың еңбегімен жасалған заттарды қолданады. Жасы өскен сайын баланың заттарға деген қажеттіліктері арта түседі. Заттар дегеніміз ойыншықтар, киімдер, ыдыстар, т.б. Бір бала жолдасына өз ойыншығын бермесе, екіншісі өз ойыншықтарын таратып салады. Осыдан біртіндеп балада ұқыптылық, ашықтық қасиеттер жинақталады. Басқа адамдармен қатынаса отырып әр адам өз мінезін танытады. Ара қатынасымыз бұзылған жағдайда, әдетте: ''мінезіміз келіспеді",- деп жауап береміз. Түрліше мінез иелері ұқсас жағдайларда әр түрлі әрекет етеді,күйзеледі. Егер біз келесі адамның мінезін жетік білетін болсақ,онда бізге оның әрекеттерін түсіну де оңайға соғады. Мінез ерекшеліктері жайлы білім мамандарды жұмысқа қабылдауда, жауапты қызметке тағайындауда, бірлескен әрекетті орындауды тапсыруға байланысты топтарға біріктіруде маңызды. Сонымен қатар шиеленістерді шешуде, ұжымды жағымды психологиялық ахуалды орнатуда, қарым - қатынас тиімділігін арттыруда мінез жайлы түсінік аса қажет.
1.3. Мінезді тәрбиелеу жолдары
Адам өмірі қарым - қатынастағы адамдармен тәрбие алу жағдайлармен ерекшеленеді. Сонымен қатар даралық дамудың табиғи алғышарттары да әр түрлі. Сондықтан әр адамда тек өзіне ғана тән қайталанбас мінез бітістері мен сапаларының бірлігі қалыптасады. Алайда, мінез даралық ерекшелік көрсеткіші болуымен қоса басқа адамдармен ортақ қырларымен танымал. Ұқсас жағдайларда бір ортада өмір сүретін адамдар үшін типтік мінез бітістері тән. Мінездің мәні - даралық және типттік ерекшкліктердің бірлігінде. Қоғамға және өзге адамдарға қатынас адамгершілік қасиеттерді қалыптастырады. Ізгіліктілік, шыншылдық, әділеттілік - адамгершілік дамудың жоғарғы сатысын сипаттайды. Өзімшілдік, қатыгездік, жалғандық керісінше мінездегі адамгершіліктің таяздығына көрсеткіш. Басқа адамдармен қатынаста коммуникативті қатынастар ерекше орын алады: мейірмандық, елгезектік, сезімталдық, ашықтық, шыншылдық, сыпайылық. Мұндай мінез сапаларының иегері түрліше жағдайларда тиімді қарым - қатынаста бола алады: отбасында, жұмыста, әріптестерінің және достарының арасында. Олар әлеуметтік мәдени айырмашылықтарға қатысты туындайтын психологиялық бөгеттерді не қарым - қатынас барысында барысында пайда болған негативті сезімдерді, мысалы: сенімсіздік, қызғаныш, жаратпаушылықты оңай жеңеді.
Адамгершілік және коммуникативтік мінез сапалары мұғалімдердің кәсіби маңызды қасиеті болып табылады. Мұғалім үшін пәндік білім мен педагогикалық дағдыларды игеру қаншалықты маңызды болса, кәсіби мәні мінез сапаларын өз бойына қалыптастыру да соншалықты мәнді. Адамның еңбекке қатынасынан еңбексүйгіштік, жауапкершілік, тәртіптілік қалыптасады.
Мінездің дамуы мен қалыптасуы. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz