Автономды және индуцирлі инвестицияның теориялық негіздері. Кәсіпорынның инвестициялық портфелінің тиімділігін талдау
Кіріспе 3
1 Автономды және индуцирлі инвестицияның теориялық негіздері
1.1 Инвестицияның экономикалық мәні
1.2 Инвестицияның жіктелуі мен түрлері
1.3 Инвестициялық портфельдің қалыптастыру және оның оңтайлы тиімділігін бағалау әдістері. Нақты және номиналды пайыз мөлшерлемесі
5
7
14
2 Кәсіпорынның инвестициялық портфелінің тиімділігін талдау
2.1 Портфельдік инвестициялау қаржыландырулың көзі ретінде құрылуы
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық портфелін басқару
2.3 Инвестициялық портфель табыстылығын бағалау, талдау
19
21
26
3 Инвестиция проблемалары мен оларды шешу жолдары
32
Қорытынды
35
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 36
1 Автономды және индуцирлі инвестицияның теориялық негіздері
1.1 Инвестицияның экономикалық мәні
1.2 Инвестицияның жіктелуі мен түрлері
1.3 Инвестициялық портфельдің қалыптастыру және оның оңтайлы тиімділігін бағалау әдістері. Нақты және номиналды пайыз мөлшерлемесі
5
7
14
2 Кәсіпорынның инвестициялық портфелінің тиімділігін талдау
2.1 Портфельдік инвестициялау қаржыландырулың көзі ретінде құрылуы
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық портфелін басқару
2.3 Инвестициялық портфель табыстылығын бағалау, талдау
19
21
26
3 Инвестиция проблемалары мен оларды шешу жолдары
32
Қорытынды
35
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 36
Инвестицияларды дұрыс басқара білу кәсіпорынның экономикалық тиімділігіне, қаржылық тұрақтылығына, оның өз бизнес саласындағы өміршеңдігіне айтарлықтай әсер ететіні сөзсіз. Сондықтан да, инвестициялық қызметті басқару кәсіпорындағы қаржы менеджментінің маңызды да жауапты міндеттерінің бірі болып табылады.
Инвестицияларды басқарудың құрамына келесілер кіреді:
- инвестицияларды мемлекеттік деңгейде басқару – бұл инвестициялық қызметті заңды түрде реттеуді, бақылауды және ынталандыруды қажет етеді;
- жеке инвестициялық жобаларды басқару – бұл қазіргі заман талаптарына сай әдістер мен басқару техникасын қолдану арқылы инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысын жоспарлауды, ұйымдастыруды және бақылауды қамтиды;
- жеке кәсіпорынның инвестициялық қызметін басқару – бұл кәсіпорын тарапынан инвестициялау объектілерін таңдаумен және инвестиция барысын бақылаумен сипатталады.
Кәсіпорын деңгейінде инвестицияларды басқару капитал салымдарының ең тиімді нұсқаларын жүзеге асыруға бағытталады. Осы орайда кәсіпорындардың инвестицияларды басқару барысына толығырақ тоқтала кетелік.
Кәсіпорын деңгейінде инвестицияларды басқарудың бірінші кезеңі – бұл елдегі инвестициялық жағдайды (климатты) талдау. Ол келесідей көрсеткіштерді ескереді:
- жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ), ұлттық табыстың және өнеркәсіптік тауарлардың өндіріс көлемінің динамикасы;
- ұлттық табысты бөлудің динамикасы;
- мемлекеттің инвестициялық қызметті заңды түрде реттеуі, бақылауы және ынталандыруы;
- инвестициялық нарықтардың, бірінші кезекте несие нарығы мен құнды қағаздар нарығының, даму деңгейі.
Келесі кезең – кәсіпорынның экономикалық даму стратегиясын ескере отырып, оның инвестициялық қызметінің нақты бағыттарын анықтау. Бұл кезеңде кәсіпорын инвестициялық қызметінің салалық бағытын, сонымен қатар өз қызметінің жекелеген кезеңдеріндегі инвестициялаудың негізгі нысандарын анықтайды. Бұл үшін экономиканың жекелеген салаларының инвестициялық тартымдылығы, яғни олардың конъюнктурасы, осы салалардың өнімдеріне деген сұраныстың динамикасы мен болашағы зерттеледі.
Экономика салаларының инвестициялық тартымдылығын зерттеу барысында жүргізілген талдау жұмыстары келесідей маңызды сұрақтарға жауап табуға мүмкіндік береді:
- осы саланың елдегі және әлемдегі дамуының тарихи негіздері;
- бәсекелестік шарттары – салаға кіру кезіндегі бөгеттердің болуы, саладағы бәсеклестердің өзара қатынастары, солардың өнімі тәріздес тауарлардың пайда болу мүмкіндігі;
Инвестицияларды басқарудың құрамына келесілер кіреді:
- инвестицияларды мемлекеттік деңгейде басқару – бұл инвестициялық қызметті заңды түрде реттеуді, бақылауды және ынталандыруды қажет етеді;
- жеке инвестициялық жобаларды басқару – бұл қазіргі заман талаптарына сай әдістер мен басқару техникасын қолдану арқылы инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысын жоспарлауды, ұйымдастыруды және бақылауды қамтиды;
- жеке кәсіпорынның инвестициялық қызметін басқару – бұл кәсіпорын тарапынан инвестициялау объектілерін таңдаумен және инвестиция барысын бақылаумен сипатталады.
Кәсіпорын деңгейінде инвестицияларды басқару капитал салымдарының ең тиімді нұсқаларын жүзеге асыруға бағытталады. Осы орайда кәсіпорындардың инвестицияларды басқару барысына толығырақ тоқтала кетелік.
Кәсіпорын деңгейінде инвестицияларды басқарудың бірінші кезеңі – бұл елдегі инвестициялық жағдайды (климатты) талдау. Ол келесідей көрсеткіштерді ескереді:
- жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ), ұлттық табыстың және өнеркәсіптік тауарлардың өндіріс көлемінің динамикасы;
- ұлттық табысты бөлудің динамикасы;
- мемлекеттің инвестициялық қызметті заңды түрде реттеуі, бақылауы және ынталандыруы;
- инвестициялық нарықтардың, бірінші кезекте несие нарығы мен құнды қағаздар нарығының, даму деңгейі.
Келесі кезең – кәсіпорынның экономикалық даму стратегиясын ескере отырып, оның инвестициялық қызметінің нақты бағыттарын анықтау. Бұл кезеңде кәсіпорын инвестициялық қызметінің салалық бағытын, сонымен қатар өз қызметінің жекелеген кезеңдеріндегі инвестициялаудың негізгі нысандарын анықтайды. Бұл үшін экономиканың жекелеген салаларының инвестициялық тартымдылығы, яғни олардың конъюнктурасы, осы салалардың өнімдеріне деген сұраныстың динамикасы мен болашағы зерттеледі.
Экономика салаларының инвестициялық тартымдылығын зерттеу барысында жүргізілген талдау жұмыстары келесідей маңызды сұрақтарға жауап табуға мүмкіндік береді:
- осы саланың елдегі және әлемдегі дамуының тарихи негіздері;
- бәсекелестік шарттары – салаға кіру кезіндегі бөгеттердің болуы, саладағы бәсеклестердің өзара қатынастары, солардың өнімі тәріздес тауарлардың пайда болу мүмкіндігі;
1. Галанова А.С.,Басова И.С. Рынок ценных бумаг.- Москва.,2011.-339бет.
2. Көшенова Б.А.Бағалы қағаздар нарығы.- Алматы., 2012.-234 бет.
3. Абдрахманова Г.Т., Жумабаева З.С.,Рынок ценных бумаг: особенности
функционирования в Казахстане.- Алматы., 2010-340 бет.
4. Сейткасимов Т.С., Ильясов А.А., Ценные бумаги и фондовый рынок.
- Алматы., 2009.-184 бет.
5. Жатканбаев Е.Б., Агальцова С.В.Рынок государственных ценных бумаг.
- Алматы., 2011.-312 бет.
6. Колесникова В.И.,Таркановского В.С.,Ценные бумаги.- Москва.,2012.
-219бет.
7. Жуков Е.Ф., Ценные бумаги и фондовые рынки.- Москва., 2014-224бет
8. Косолапов Г. Интеграционные процессы в корпоративном секторе и фондовый рынок // Рынок ценных бумаг №13 2007 г-19-21 бет.
9. Джуматова А.К. Деятельность Инвестиционного Фонда Р.К на рынке ценных бумаг // Банки Казахстана №6 2007г -24-25стр.
10.Арыстанбаева С. Организация эффективного размещения финансовых ресурсов на рынке ценных бумаг // Қаржы қаражат №4 2007г - 10-11 бет.
11. Супугалиева Г.И. Банк аясындағы инвестициялау // Вестник КазНу - 2006 ж 26-29 бет.
12. Буренин А.Н., Рынок ценных бумаг и производных финансовых инструментов: учебное пособие – Москва., ИНФРА-М, 1998.,-165 бет).
13. Банки казахстана №12 2006 г. (13-20 бет).
14. Сарсенбаева Ж.И. Проблемы долглвого рынка ценных бумаг Республики Казахстан // Мир финансов №1 2008 г. - 13-35 бет.
15. Алексеев М.Ю., Рыног ценных бумаг. – Москва., 1992 – 352 бет.
16. Аналитический обзор Ассоциации финансистов Казахстана // Мир финансов 2006г – 7-8 бет.
17. Байганин Е. Становление и развитие рынка корпоративных облигации в Республике Казахстан // Рынок ценных бумаг№5 2007г.-50-55бет.
18.Оспанов А. Перспективы развития рынка ценных бумаг в Республике Казахстан // Рынок ценных бумаг №5 2007г- 72-77бет.
19. Есенов Б. Перспективы совершенствования казахстанского фондового рынка // Рынок ценных бумаг №11 2007г - 9-14бет.
20. Аналитическая служба. Итоги развития биржевого рынка за 2007год
// Рынок ценных бумаг №8 2007г - 12-21бет.
21. Аналитическая служба. Итоги развития биржевого рынка за 2006год
// Рынок ценных бумаг №1 2007г- 11-19бет.
22. Важинская Е. Итоги развития биржевого фондового рынка за 2007 год
// Рынок ценных бумаг №1-2 2008г-13-27бет.
2. Көшенова Б.А.Бағалы қағаздар нарығы.- Алматы., 2012.-234 бет.
3. Абдрахманова Г.Т., Жумабаева З.С.,Рынок ценных бумаг: особенности
функционирования в Казахстане.- Алматы., 2010-340 бет.
4. Сейткасимов Т.С., Ильясов А.А., Ценные бумаги и фондовый рынок.
- Алматы., 2009.-184 бет.
5. Жатканбаев Е.Б., Агальцова С.В.Рынок государственных ценных бумаг.
- Алматы., 2011.-312 бет.
6. Колесникова В.И.,Таркановского В.С.,Ценные бумаги.- Москва.,2012.
-219бет.
7. Жуков Е.Ф., Ценные бумаги и фондовые рынки.- Москва., 2014-224бет
8. Косолапов Г. Интеграционные процессы в корпоративном секторе и фондовый рынок // Рынок ценных бумаг №13 2007 г-19-21 бет.
9. Джуматова А.К. Деятельность Инвестиционного Фонда Р.К на рынке ценных бумаг // Банки Казахстана №6 2007г -24-25стр.
10.Арыстанбаева С. Организация эффективного размещения финансовых ресурсов на рынке ценных бумаг // Қаржы қаражат №4 2007г - 10-11 бет.
11. Супугалиева Г.И. Банк аясындағы инвестициялау // Вестник КазНу - 2006 ж 26-29 бет.
12. Буренин А.Н., Рынок ценных бумаг и производных финансовых инструментов: учебное пособие – Москва., ИНФРА-М, 1998.,-165 бет).
13. Банки казахстана №12 2006 г. (13-20 бет).
14. Сарсенбаева Ж.И. Проблемы долглвого рынка ценных бумаг Республики Казахстан // Мир финансов №1 2008 г. - 13-35 бет.
15. Алексеев М.Ю., Рыног ценных бумаг. – Москва., 1992 – 352 бет.
16. Аналитический обзор Ассоциации финансистов Казахстана // Мир финансов 2006г – 7-8 бет.
17. Байганин Е. Становление и развитие рынка корпоративных облигации в Республике Казахстан // Рынок ценных бумаг№5 2007г.-50-55бет.
18.Оспанов А. Перспективы развития рынка ценных бумаг в Республике Казахстан // Рынок ценных бумаг №5 2007г- 72-77бет.
19. Есенов Б. Перспективы совершенствования казахстанского фондового рынка // Рынок ценных бумаг №11 2007г - 9-14бет.
20. Аналитическая служба. Итоги развития биржевого рынка за 2007год
// Рынок ценных бумаг №8 2007г - 12-21бет.
21. Аналитическая служба. Итоги развития биржевого рынка за 2006год
// Рынок ценных бумаг №1 2007г- 11-19бет.
22. Важинская Е. Итоги развития биржевого фондового рынка за 2007 год
// Рынок ценных бумаг №1-2 2008г-13-27бет.
Кіріспе
3
1 Автономды және индуцирлі инвестицияның теориялық негіздері
1.1 Инвестицияның экономикалық мәні
1.2 Инвестицияның жіктелуі мен түрлері
1.3 Инвестициялық портфельдің қалыптастыру және оның оңтайлы тиімділігін бағалау әдістері. Нақты және номиналды пайыз мөлшерлемесі
5
7
14
2 Кәсіпорынның инвестициялық портфелінің тиімділігін талдау
2.1 Портфельдік инвестициялау қаржыландырулың көзі ретінде құрылуы
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық портфелін басқару
2.3 Инвестициялық портфель табыстылығын бағалау, талдау
19
21
26
3 Инвестиция проблемалары мен оларды шешу жолдары
32
Қорытынды
35
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
36
Кіріспе
Инвестицияларды дұрыс басқара білу кәсіпорынның экономикалық тиімділігіне, қаржылық тұрақтылығына, оның өз бизнес саласындағы өміршеңдігіне айтарлықтай әсер ететіні сөзсіз. Сондықтан да, инвестициялық қызметті басқару кәсіпорындағы қаржы менеджментінің маңызды да жауапты міндеттерінің бірі болып табылады.
Инвестицияларды басқарудың құрамына келесілер кіреді:
- инвестицияларды мемлекеттік деңгейде басқару - бұл инвестициялық қызметті заңды түрде реттеуді, бақылауды және ынталандыруды қажет етеді;
- жеке инвестициялық жобаларды басқару - бұл қазіргі заман талаптарына сай әдістер мен басқару техникасын қолдану арқылы инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысын жоспарлауды, ұйымдастыруды және бақылауды қамтиды;
- жеке кәсіпорынның инвестициялық қызметін басқару - бұл кәсіпорын тарапынан инвестициялау объектілерін таңдаумен және инвестиция барысын бақылаумен сипатталады.
Кәсіпорын деңгейінде инвестицияларды басқару капитал салымдарының ең тиімді нұсқаларын жүзеге асыруға бағытталады. Осы орайда кәсіпорындардың инвестицияларды басқару барысына толығырақ тоқтала кетелік.
Кәсіпорын деңгейінде инвестицияларды басқарудың бірінші кезеңі - бұл елдегі инвестициялық жағдайды (климатты) талдау. Ол келесідей көрсеткіштерді ескереді:
- жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ), ұлттық табыстың және өнеркәсіптік тауарлардың өндіріс көлемінің динамикасы;
- ұлттық табысты бөлудің динамикасы;
- мемлекеттің инвестициялық қызметті заңды түрде реттеуі, бақылауы және ынталандыруы;
- инвестициялық нарықтардың, бірінші кезекте несие нарығы мен құнды қағаздар нарығының, даму деңгейі.
Келесі кезең - кәсіпорынның экономикалық даму стратегиясын ескере отырып, оның инвестициялық қызметінің нақты бағыттарын анықтау. Бұл кезеңде кәсіпорын инвестициялық қызметінің салалық бағытын, сонымен қатар өз қызметінің жекелеген кезеңдеріндегі инвестициялаудың негізгі нысандарын анықтайды. Бұл үшін экономиканың жекелеген салаларының инвестициялық тартымдылығы, яғни олардың конъюнктурасы, осы салалардың өнімдеріне деген сұраныстың динамикасы мен болашағы зерттеледі.
Экономика салаларының инвестициялық тартымдылығын зерттеу барысында жүргізілген талдау жұмыстары келесідей маңызды сұрақтарға жауап табуға мүмкіндік береді:
- осы саланың елдегі және әлемдегі дамуының тарихи негіздері;
- бәсекелестік шарттары - салаға кіру кезіндегі бөгеттердің болуы, саладағы бәсеклестердің өзара қатынастары, солардың өнімі тәріздес тауарлардың пайда болу мүмкіндігі;
- өндірушілердің өндірістік қабілеті мен сатып алушылардың төлем қабілеттілігі;
- осы салаға байланысты қолданыстағы заңнаманың негіздері.
Аталған мәліметтер бойынша осы саладағы кәсіпорындарға инвестициялар салудың тиімділігі мен болашағы туралы қорытындылар қалыптасады.
Келесі кезең, яғни инвестициялар салудың нақты объектілерін таңдау, инвестициялық нарықтағы ұсынысты талдаудан басталады. Содан кейін кәсіпорынның инвестициялық қызметінің негізгі бағыттарына және экономикалық стратегиясына сәйкес келетін жекелеген инвестициялық жобалар таңдап алынады. Барлық таңдап алынған инвестициялық объектілер олардың экономикалық тиімділігі жағынан талдауға алынады. Осы талдаудың қорытындысы бойынша инвестициялық жобалар экономикалық тиімділігі (табыстылығы) бойынша сараланып, солардың ішінен неғұрлым үлкен табыс алып келетін жобалар таңдап алынады.
Инвестицияларды басқарудың келесі кезеңі - инвестициялардың өтімділігін анықтау. Инвестициялық қызметті жүзеге асыру барысында кәсіпорындар жекелеген инвестициялық объектілер бойынша инвестициялық жағдайдың өзгеруі нәтижесінде болжамдалған табыс мөлшері күрт төмендеп кетуі мүмкін екендігін ескерулері қажет. Сондықтан да барлық өзгерістерді жан-жақты қадағалап, инвестициялық бағдарламадан шығып кету және капиталды қайта инвестициялау туралы шешімдерді қажет уақытында қабылдай білу керек. Осындай жағдайлардың пайда болу мүмкіндігін ескере отырып, әрбір инвестициялық объект бойынша алдын-ала инвестициялардың өтімділігін бағалап, солардың ішінен өтімділік деңгейі жоғары бағаланатын инвестицияларды жүзеге асырған абзал.
Инвестицияларды басқарудың тағы да бір өте маңызды кезеңі - инвестициялық ресурстардың қажетті көлемін анықтау және оларды қаржыландыру көздерін іздестіру болып табылады. Бұл кезеңде кәсіпорынның жоспарлы бағыттары бойынша инвестициялық қызметті жүзеге асыруға қажетті қаржылық ресурстардың жалпы көлемі анықталады. Инвестициялық ресурстарға деген мұқтаждықтарға сүйене отырып, оларды қаржыландыру көздері анықталады. Кәсіпорынның меншікті қаражаттары жетіспейтін жағдайда шеттен қаражаттар тарту туралы шешім қабылданады.
Инвестицияларды басқарудың қорытынды кезеңі - инвестициялық тәуекелдерді басқару болып табылады. Бұл кезеңде алдымен кәсіпорын барлық инвестициялық объектілер бойынша кездесуі мүмкін тәуекелдерді анықтап алып, содан кейін осы тәуекелдерді мүмкіндігінше азайтуға байланысты шаралар қолданылады.
1 Автономды және индуцирлі инвестицияның теориялық негіздері
1.1 Инвестицияның экономикалық мәні
Инвестиция - Қазақстан экономикасының нарықтық экономикаға өтуі кезінде пайда болған термин. Орталықтандырылған жоспарлау жүйесінің шеңберінде жалпы капиталдық салымдар деген түсінік қолданылатын, осы түсінік бойынша жаңа құрылыс пен қайта өңдеуге, шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындарының кеңеюі мен техникалық қайта қамтамасыздандырылуына (өндірістік капиталдық салымдар), тұрғын үй мен тұрмыстық-мәдени құрылысқа (өндірістік емес капиталдық салымдар) жұмсалатын барлық қаржылық құралдар түсіндірілетін.
Инвестициялар ақша құралдары, мақсатты банкілік салымдар, пайлар,акциялар және де басқа құнды қағаздар,технологиялар, машиналар, қондырғылар,лицензиялар, соның ішінде тауар белгісіне, пайда табу мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектісіне салынатын интеллектуалды бағалықтар, несиелер, кез келген мүлік немесе мүліктік құқықтар ретінде анықталады және осының бәрі - пайда табу мен әлеуметтік жақсы әсерлерге жету мақсатында. Осы тұрғыда инвестиция түсінігі нарықтық тәсілге едәуір жақын келеді.
Келтірілген анықтамалар нарықтық және жоспарлық жүйелерде инвестицияның мәнін түсінудегі айырмашылықты көрсетеді. Ресурстардың бөлінуі әкімшілік жүйесі жағдайында меншіктің бір түрімен жүзеге асатындықтан, инвестицияландырудың қаржылық және басқа түрлерінің бар екендігін отандық экономикалық ғылым қарастырмады. Жоспарлық экономика жағдайында инвестициялар ағымдағы шығындардан тек бір уақыттық сипатымен ғана айырықшаланатын залал түрінде көрінеді. Экономика ғылымы мен тәжірибесі дәлелдеп отырғандай, капиталдық салымдар инвестицияның синонимі болып табылмайды, берілген терминдер ұқсас емес. Капиталдық салымға қарағанда инвестиция түсінігі әлдеқайда кең. Батыс әдебиеттерінде қор нарығын қарастыруға баса назар аударады, себебі нарықтық экономикасы дамыған (АҚШ, Канада, Ұлыбритания,Жапония) инвестицияландыру бағалы қағаздар арқылы іске асады. Қазіргі таңда отандық тәжірибеде екі термин де қолданылады.
Инвестиция термині латынның investire - жұмылдыру сөзінен алынған. Бұл термин ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде кеңінен қолданылады. Ғылыми әдебиеттерде инвестицияны анықтаудың әр түрлі тәсілдері бар. Пол Самуэльсон инвестицияландыру туралы былай жазады: Біз қоғамның нақты капиталының таза өсімін білдіретін нәрселерді (ғимараттар, қондырғылар өндіріс-материалдық запастар және т.б.) таза инвестицияландыру немесе капитал қалыптасуы деп атаймыз. Тұрғындар үшін жерді, қолданыста жүрген құнды қағаздарды немесе меншіктің кез келген түрін сатып алу инвестицияландыру болып табылады. Экономистер үшін бұл тек таза трансферттік операциялар. Яғни, біреуі инвестицияландырса, басқа біреуі дезинвестицияландырады. Таза инвестицияландыру тек жаңа нақты капитал қалыптасқан кезде ғана орын алады.
У.Шарп инвестицияны былайша анықтайды: Нақты инвестицияларға әдетте қандай да бір материалдық-көрнекті активтер түріне инвестициялау кіреді, мысалы, жер, қондырғылар, зауыттар сияқты. Қаржылық инвестициялар қағазда жазылған келісім-шарттарды, мысалы, кәдімгі акциялар мен облигациялар сияқтыны білдіреді. Қарапайым экономикаларда инвестициялардың негізгі бөлігі нақтыға жатқызылса, қазіргі дәуірдің экономикасында инвестициялардың үлкен бөлігі қаржылық инвестициялар болып табылады. Қаржылық инвестицияландыру институттарының жоғары дамуы нақты инвестицияның өсуіне едәуір дәрежеде ықпал етеді. Әдетте, бұл екі форма бәсекелес емес, бір-бірін толықтырушы болып табылады. В.Бочаров инвестицияны табыстың тұтынуға жұмсала алмайтын бөлігі деп түсінеді. Инвестициялық ресурстар инвестициялық іскерліктің капиталдық құнның табыс немесе әлеуметтік әсер түріндегі өсімі алынатын нақты объектілеріне трансформацияланады.
Экономикалық және қаржылық тұрғыдан инвестицияландыру экономикалық ресурстарды болашақта таза пайдаға жету және бұл пайданы бастапқы салынған капиталдан асырып түсіру мақсатымен ұзақ мерзімді салу деп анықталады. Капиталдық салым процесінің жалпы анықтамасы: инвестицияландыру дегеніміз бүгінгі қажеттіліктерін қанағаттандыруды оны келешекте инвестициялық игіліктердің көмегімен қанағаттандыру үмітіне айырбастауды білдіреді.
Инвестиция - бұл ақшаны, оның сақталуына немесе құнының артуына және табыстың оң шамасын қамтамасыз етуге үміт арта отырып, орналастыруға болатын кез келген құрал. Бос ақша құралдары инвестиция болып табылмайды, себебі, қолма-қол ақшаның құнын инфляция жеп қоюы мүмкін және ол ешқандай да табыс әкелмейді. Капиталды орналастырудың түрлі факторлармен айрықшаланатын әр түрлі нысандары бар: құнды қағаздар мен жылжымайтын мүлікке; қарыздық міндеттемелерге; опциондар мен акцияларға; шағын немесе ірі тәуекелге; қысқа немесе ұзақ мерзімге; тікелей және жанама.
Бүгінгі макроэкономикалық модельдердің орталық буыны игіліктер нарығы болып табылады. Игіліктер нарығында үй шаруашылықтарының сұранысы билік жүргізеді. Қазақстанда оның үлесіне соңғы жиынтық сұраныстың жартысынан көп бөлігі тиеді.
Игіліктер нарығындағы сұранысты анықтайтын факторлар қатарына келесілерді жатқызуға болады: 1) өндірістен түсетін пайда; 2) салықтар мен трансфертті төлемдер; 3) мүлік көлемі; 4) мүліктен түсетін пайда. Қарапайым тұтыну функциясы келесі түрде болады: C = a + b (Y - T)
Тұтынуға шекті бейімділік- қолда бар табыстың кез келген өзгерісіндегі тұтынушылық тауарлар мен қызмет көрсетулер шығындарының өсу үлесі.
Қарапайым қор жинау функциясы келесі түрде болады: S = a + (1-b)(Y-T)
Қор жинауға шекті бейімділік- қолда бар табыстың кез келген өзгерісіндегі қорлардың өсу үлесі.
Автономды инвестициялар қарапайым функциясы: I =e - dR.
Инвестициялауға шекті бейімділік- табыстың кез келген өзгерісіндегі инвестиция шығындарының өсу үлесі.
Жоспарланған шығындар үй шаруашылықтарының, фирмалардың, үкімет және сыртқы әлемнің тауарлар мен қызмет көрсетулерге жұмсауға жоспарлаған сома болып табылады.
Нақты шығындар жоспарланған шығындардан айырмашылығы - сату деңгейіндегі күтпеген өзгерістер пайда болған жағдайларында фирманың жоспарланбаған инвестицияларды тауарлы- материалды қорларға құюы.
Табыс жоспарланған шығындарға тең болған кезде жоспарланған және фактілі инвестициялар мен қорлар да теңеседі, яғни макроэкономикалық тепе-теңдік орнайды.
Y0 шығарудың тең өлшемді деңгейі жиынтық шығындардың кез келген компонент: тұтыну, инвестиця, мемлекеттік шығындар немесе таза экспорт шамасының өзгеруіне сәйкес тербеледі.
IS қисығы жоспарланған шығын табысқа тең болуын сипаттайтын пайыздық мөлшерлеме деңгейінің шығару деңгейімен үйлесуін көрсетеді.
Мультипликатор неғұрлым аз болса және инвестициялық шығындар пайыздық мөлшерлеме өзгерісіне неғұрлым сезгіш болмаса, соғұрлым IS қисығы тік болады.
Автономды шығындардың мультипликаторы- тең өлшемді ЖҰӨ өзгерісінің автономды шығындардың кез келген компонентінің өзгерісіне қатынасы.
Мультипликатор автономды шығындар өзгерісінен туындаған іскерлік белсенділіктің тербелістерін күшейтетін экономикалық тұрақсыздылықтың факторы болып табылады. Сондықтан Үкіметтің салық- бюджет саясатының негізгі мақсаттарының бірі экономиканың реттеуіштерін құру болып табылады.Ал ол өз алдына тұтынуға шекті бейімділік шамасын салыстырмалы төмендету жолымен мультипликация әсерін азайтуға мүмкіндік берер еді.
1.2 Инвестицияның жіктелуі мен түрлері
Инвестициялардың экономикалық табиғатын оны жіктеу толығырақ түсіндіреді, жіктеу негізінен түрлі белгілер салынған. Белгілер ретінде мыналар қолданылады:
1) Инвестициялардың түрлері;
2) Ақша құралдарын салу объектілері,
3) Инвестицияландыруға қатысу сипаты;
4) Инвестицияландыру кезеңі;
5) Меншік түрлері;
6) Инвесторлардың қатысу түрлері;
7) Тәуекел дәрежесі;
8) Ұдайы өндіріс түрлері.
1. Инвестициялардың түрлері бойынша топтайды:
oo Ақша құралдары, салымдар, пайлар, акциялар және басқа да құнды қағаздар;
oo Жылжымайтын және жылжымалы мүлік;
oo Авторлық құқықпен, тәжірибемен және басқа да интеллектуалды құндылықтармен байланысты мүліктік құқықтар;
oo Жерді, суды, ресурстарды, үйлерді пайдалану құқығы және басқа да мүліктік құқықтар;
oo Қандай да бір өндірісті (бірақ, патенттелген ноу-хау емес) ұйымдастыруға қажетті техникалық құжат, дағды, өндірістік тәжірибе ретінде рәсімделген техникалық, технологиялық, коммерциялық сауаттылық.
2.Құралдардың салыну объектілері бойынша инвестициялар былайша бөлінеді:
oo Нақты инвестициялар немесе құралдардың материалды активтерге салынуы, яғни нақты инвестициялар - кәсіпорынның нагізгі және айналыс капиталын қалыптастыратын материалды және материалды емес активтерге салынатын салым. Материалды активтер - ғимараттарға, станоктарға,қосымша материалдық бұйымдарға,дайын өнімдерге айналдырылған құралдар;
oo Материалдық емес активтер - лицензиялардың, патенттердің, тауар белгісінің құны, жарнамаға және кадрларды дайындауға кеткен шығындар;
oo Қаржылық инвестициялар немесе түрлі қаржылық құралдарға ақша құралдарының салынуы - депозиттер, құнды қағаздар, банктік салымдар;
3. Инвестициялық процестерге қатысу сипаты бойынша инвестициялар келесі түрлерге бөінеді:
oo Тікелей инвестициялар, мұнда инвестицияландыру және ақша құралдарын салу объектісін таңдауда инвестордың тікелей қатысуы қажет етіледі. Сонымен қатар, инвестор инвестициялық циклдердің барлық кезеңдеріне тартылады, оның ішінде алдын ала жүретін инвестициялық зерттеулерге, инвестицияландыру объектілерін жобалау мен тұрғызуға, дайын өнім өндірісіне;
oo Жанама инвестициялар - бұл ақша құралдарын өз қалауынша, неғұрлым тиімді орналастыратын және аккумуляцияландыратын түрлі қаржылық делдалдар арқалы (инвестициялық қорлар және компаниялар) жүзеге асады. Мұндай делдалдар инвестицияландыру объектілерін басқаруға қатысады, ал алатын табыстарын клиенттері арасында бөледі. Тұтас басқарылатын құнды қағаздарға салынатын салынымдарды портфельдік деп те атайды.
4. Инвестицияландырудың кезеңдері бойынша инвестицияларды мына түрлерге бөледі:
oo Қысқа мерзімді, ұзақтылығы бір жылдан аспайды (қысқа мерзімді депозиттік салымдар, жинақ сертификаттар);
oo Ұзақ мерзімді, бұның ұзақтылығы бір жылдан көп.
5. Меншік түрлері бойынша инвестициялар мыналарға бөлінеді:
oo Азаматтардың, мемлекеттік емес меншік нысанындағы кәсіпорындардың, өкіметтік емес ұйымдардың жеке ақша құралдары;
oo Мемлекеттік, ол түрлі деңгейдегі кәсіпорындар мен мекемелердің бюджет көздерінен қаржыландырылады.
6. Инвестордың қатысу түріне байланысты:
oo Қайта құралып жатқан кәсіпорындарға жартылай қатысу немесе шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың бір бөлігін иелену ( шектеулі меншік қоғамына үлестік қатынас);
oo Инвестор толық иеленетін кәсіпорындарды құру немесе шаруашылық жүргізіп жатқан кәсіпорындарды өз меншігіне алу;
oo Жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті акция, облигациялар арқылы немесе басқа да құнды қағаздар түрінде алу;
oo Табиғат ресурстарын пайдалануға, жерді пайдалану құқығына, басқа да мүліктік құқықтарға концессия алу.
7. Тәуекел дәрежесі бойынша инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:
oo Тәуекелсіз инвестициялар. Мысалы, бірқатар мемлекеттерде қысқа мерзімді мемлекеттік облигацияларға салымдар салу қауіпсіз деп саналады, ал олар бойынша алынған табыс қауіпсіз қойылымды анықтайды, бұл қауіпсіз қойылым инвестициялық тәуекел нүктесін санау ретіндегі салымдарды бағалау ретінде қолданылады;
oo Тәуекелді инвестициялар.Инвестициялармен байланысты тәуекел немесе белгісіздік дәрежесі, мысалы, уақыт,салыным объектісі сияқты факторларға тәуелді. Инвестицияландыру аяқталғаннан кейінгі кәсіпорынның жұмыс істеу нәтижесінің өзгеруі инвестицияландырудың мерзіміне және жобаның масштабы мен оның мақсаттарына тәуелді, сондықтан қауіптіліктің дәрежесі нарықтың мүмкін болатын әрекетін шеше алмау болып табылады (жаңа өнім түрін құру, өндіріс шығындарын төмендету, сату көлемін кеңейту, мемлекеттік тапсырыстарды орындаужәне т.б.). Дәрежені бағалау критерийлері мыналар болуы мүмкін:
oo Барлық пайда сомасын жоғалту мүмкіндігі. Тәуекелдің орын алуы мүмкін;
oo Жоба іске асқаннан кейін пайданы ғана емес, жалпы есептемелік табысты жоғалту мүмкіндігі. Тәуекел дағдарысты болып табылады;
oo Барлық активтерді жоғалту мүмкіндігі және инвестордың банкротқа ұшырауы немесе апаттық тәуекел.
8. Ұдайы өндіріс инвестицияның келесі түрлерінің бірінде жүзеге асуы мүмкін:
* Жаңа алаңдарда және бастапқыда бекітілген жоба бойынша іске асып жатқан жаңа құрылыстар немесе кәсіпорындардың, ғимараттардың салынуы;
* Шарушылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың кеңеюі - өндіріс қуаттылығын арттыру мақсатымен шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың екінші және келесі кезектерін, қосымша өндіріс кешендерін және өндірістерді, жаңа кәсіпорындарды салу немесе қызмет етіп жүрген кәсіпорындарды кеңейту;
* Шаруашылық жүргізіп жүрген кәсіпорынды қайта құру - моральды тұрып қалған және физикалық жағынан тозған қондырғыларды ауыстыру арқылы жаңа өнімнің шығарылуының профилін өзгерту мақсатымен өндірісті толық және жартылай қайта жабдықтауды ортақ жоба бойынша жүзеге асыру;
* Техникалық қайта қамтамасыздандыру - жекелеген цехтардың, өндірістердің, учаскелердің өндірісінің техникалық- экономикалық деңгейлерін арттыруға бағытталған шара кешендерін жүргізу.
Инвестиция классификациясы
Салымдарды
Салу объектісіне
байланысты
Инвестиц-ия
ландыруға қатысу сипаты
Инвести-ция
ландыру кезеңі
Меншік түрлері
Аймақтық
көрсеткіштері
байланысты
Қаржылық инвестициялар
Нақтылы инвестициялар
Жанама инвестициялар
Тікелей инвестициялар
Ұзақ мерзімді инвестицияар
Қысқа мерзімді инвестициялар
Біріккен инвестициялар
Шетелдік инвестициялар
Мемлекеттік инвестициялар
Жеке меншік инвестициялар
Шетелдегі инвестициялар
Мемлекет ішіндегі инвестициялар
Сурет 1. Инвестицияларды негізгі белгілері бойынша
Квалификациялау
Инвестициялар нақты инвестициялар және қаржы инвестициялары болып бөлінеді. Нақты инвестициялар - капиталдың өнеркәсіпк, ауыл шаруашылығына, құрылысқа және т.б. жұмсалымы. Қаржы инвестициялары - мемлекеттен, басқа да кәсіпорындардан, инвестициялық қорлардан бағалы қағаздар мен акцияларды сатып алуға бағытталған.
Бірінші жағдайда инвестор, өзінің өндірістік капиталының көлемін - өндірістік негізгі қорлар мен айналым қорларын ұлғайтады. Екінші - жағдайда инвестор бағалы қағаздардан дивиденд алу арқылы өзінің қаржы капиталын ұлғайтады.
Инвестицияның негізгі түрлері әрбір фирманың іс-әрекетінің маңызды бір бөлігі инвестициялық операциялар болып табылады, яғни жобаларды іксе асырудағы жіберілген ақша қаражаттары жайлы операция.
3-түрі
2-түрі
1-түрі
4-түрі
Жаңа өндірістерді салуға инвестициялар
Өндірісті кеңейтуге инвестициялар
Тиімділікті арттыруға инвестициялар
Мемлекеттік ұйымдардың талаптарын орындауға инвестициялар
Тәуекелшілдіктің жоғары деңгейі
Тәуекелшілдіктің төменгі деңгейі
Сурет 2. Инвестиция түрлері мен тәуекелшілдік деңгейінің байланысы
Коммерциялық тәжірбиеде мұндай инвестициялардың түрлері:
* табиғи активтерге инвестициялар;
* ақша активтеріне инвестициялар;
* материалдық емес активтерге инвестициялар.
Табиғи активтерге - өндірістік ғимараттар мен құрылымдар, қызмет ету уақыты бір жылдан асатын әртүрлі машиналармен жабдықтар және өндіріс процесінде қолданылатын басқа да мүліктер жатады.
Ақша активтеріне - басқа да жеке және заңды тұлғалардан ақша қаражаттын алуға болатын құқық жатады. Мысалы, банкіде - депозиттер, облигациялар, акциялар, несиелер, қарыздар, кепілдіктер және т.б.
Материалдық емес активтерге - фирмалардың жұмысшыларының қайта жеке оқыту және біліктіліктерін жоғарылату арқылы, сауда белгілерін жасау тапқыштық патенттер мен лицензия алу, өнеркәсіп үлгілерінің куәлігін алу, өнімге сертификат алу, жерді қолдануға құқық алу арқылы алынған құндылықтар жатады.
Нақты активтерге байланысты инвестициялар мынадай топтарға бөлінеді:
* Тиімділікті арттыруға бағытталған инвестициялар. Олардың негізгі мақсаты - жабдықтарды ауыстыру, персоналды оқыту және өндіріс қуаттарын өндірістің тиімді жағдайы бар аймақтарға қарай ауыстыру арқылы фирманың шығындарын азайтуға жағдай жасау.
* Өндірісті кеңейтуге бағытталған инвестициялар. Негізгі мақсаты - өндіріс орындарының нарыққа тауар шығару қабілеттігін кеңейту.
* Жаңа өндіріс орындарын ашуға бағытталған инвестициялар. Жаңа өнімдер, тауарлар шығара алатын жаңа кәсіпорындар салуға бағытталады.
* Мемлекеттік басқару ұйымдарының талаптарын орындауға бағытталған инвестициялар. Бұл инвестициялар кәсіпорындардың, мемлекеттік ұйымдардың экологиялық стандарттар, өнімнң қауіпсіздігі және басқа да жағдайларға байланысты талаптарын орындауға мәжбүр болған жағдайында қолданылады.
* Инвестициялардың бұл сыныптамасы тәкелшілдік деңгейімен байланысты. Инвестициялардың түрлері мен тәуекелшілдік деңгейі төменгі кестеде көрсетілген:
Инвестициялардың негізгі түрлері:
1. Өндірістік инвестициялар (ғимараттар, құралдар).
2. Тауарлы-материалдық қордағы инвестициялар (шикізаттар, материалдар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнімдер).
3. Тұрғын үй құрылысына инвестициялар.
Инвестицияны жалпы және таза деп бөледі.
Жалпы (брутто) инвестиция - ескі құралдарды алмастыруға және өндірісті кеңейтуге арналған капитал.
Таза (нетто) инвестиция - бұл жалпы инвестициядан негізгі капиталдың амартизациясын шегергенде қалатын капитал.
Инвестицияға сұраныс қисығы пайыз мөлшерлемесінің әртүрлі деңгейінде салуға мүмкін болатын инвестиция көлемін көрсетеді. 15-ші суреттен көріп отырғандай пайыз мөлшерлемесі мен инвестиция көлемі арасында кері байланыс бар.
Пайыз мөлшерлемесі
Id
Инвестицияға шығындар
3-сурет Инвестицияға сұраныс қисығы
Пайыз мөлшерлемесінен басқа инвестицияға төмендегідей факторлар әсер етеді:
1.Техникалық құрылғылар мен оларды пайдалануға шығындар.
2. Салық салу деңгейі. (4-сурет).
Пайыз мөлшерлемесі
Id I'd
Инвестицияға шығындар
4-сурет Инвестицияға сұраныс қисығының жылжуы
3. Технологиядағы өзгерістер.
4. Тауар қорларының болуы.
5. Кәсіпкерлердің болашақты күтуі.
Сондай-ақ мұнда басқа да сыртқы факторлардың өзгеруін ескеру қажет. Оларға ішкі саяси жағдай, халықаралық қатынастар, демографиялық және табиғи климат жағдайлары, қор биржасындағы жағдай, т.б. жатады
Инвестицияның экономикалық өсуге, өндірістің циклдық дамуына әсері және керісінше, ұлттық табыс өсімінің инвестицияға әсері инвестицияны бірнеше түрге бөлуге ықпал етеді. Таза инвестицияны екі түрге бөледі:
1. Автономды (тәуелсіз) - ұлттық табыстың өзгерісіне байланысты емес, тұрақты инвестиция.
2. Индуцирлі (тәуелді) - ұлттық табыстың өзгеруіне байланысты инвестиция: Iи = f (∆Ү) (5-сурет).
I
Iи
Iа
Y
5-сурет Автономды және индуцирлі инвестициялар
Инвестицияның жиынтық сұранысқа (ұлттық табысқа) әсерін мультипликатор және акселератор әсерлері негізінде зерттеуге болады .
Мультипликатор - көбейткіш (multiplico), нақтырақ айтқанда, мультипликатор - бұл қолда бар күрделі қаржының (инвестицияның) өсуі кезіндегі ұлттық табыстың қанша есе өсетіндігін көрсетеді.
Мультипликатор әсерін былайша көрсетуге болады:
I ↑, = N↑, = Y↑, = C↑,
яғни, инвестиция өскен сайын жұмысбастылық өседі, одан кейін табыс және тұтыну көбейеді.
Сонымен инвестициялық мультипликатор бұл - табыс өзгерісінің инвестициялық шығындар өзгерісіне тәуелділігін көрсететін сандық коэффициент.: ∆Y = М х ∆ I,
мұндағы ∆Y - табыс өсімі; ∆ I - инвестиция өсімі; М - мультипликатор.
М = ∆Y∆ I.
Мультипликатор тұтынуға шекті бейімділікке (МРС) тікелей тәуелділікте және қор жинағына шекті бейімділікке (МРS) кері тәуелділікте болатынына байланысты өрнек мынадай түрге келеді:
1 1 M = -- -- --- = ----------
1 - MPC MPS
Инвестиция өзгерісі мен табыс өзгерісі арасындағы тәуелділікті мынадай мысалдан көруге болады.
Акселератордың іс-әрекеті мультипликатормен байланысты: мультипликатор инвестицияның көбеюіне байланысты ұлттық табыстың өсуін (еселенуін) қарастырса, акселератор дайын өнімге сұраныс өсімінің инвестициялық шығындар өсіміне қатынасын білдіреді, яғни ұлттық табыстың өсуі инвестицияның өсуіне алып келеді. Өз кезегінде бұл құбылыс барлық жүйені қозғалысқа алып келеді. Сөйтіп экономикалық өсудің біртекті, бір бағытта іс-әрекет жасайтын мультипликациондық процесі пайда болады.
Акселерация прнципінің мағынасы: тұтыну шығындарының өсуі несмесе қысқаруы капиталдың қорлануына әсер етеді
1.3 Инвестициялық портфельдің қалыптастыру және оның оңтайлы тиімділігін бағалау әдістері. Нақты және номиналды пайыз мөлшерлемесі
Инвестициялық портфель - бұл капиталға салынатын қаржы құралдары, яғни меншікті компаниялардың және мемлекеттің шығаратын акцияларға, облигацияларға және басқа да құнды қағаздарға жұмсалатын қаржы.
Құнды қағаздарды инвестициялаудың мақсаты - процент алу, капиталды сақтау және капиталдың өсуін қамтамасыз ету. Егер де негізгісі процент алу деп есептесек, онда артықшылықты қабілетті, жаңа компаниялардың өнімділігі төмен және қауіп- қатері жоғары құнды қағаздардан тұратын портфельге беруге болады, алайда, егер іс сәтті қалыптасса, жоғары проценттер әкелінетін болса және керісінше, егер де инвесторлар үшін ең маңыздысы капиталды сақта және үстелуін қамтамасыз ету болса, онда белгілі компаниялардың немесе мемлекеттің азғантай тәуелдікпен және күні бұрын күтетін орташа немесе аз проценттік төлемдер шығаратын, үлкен өтімділікке ие болатын құнды қағаздар портфеліне қосылады.
Инвестициялық портфельді қалыптастырудың басты мақсаты - не ол, не бұл капиталды салу формасына байланысты, сөйтіп, салымның сенімділігін және ең үлкен кепілдік табысты қамтамасыз ететін, мүмкіншілігі барынша бірін-бірі өтеу тәуекелділігі болып табылады.
Құнды қағаздар портфелін жасау үшін ақша қаражатын қандай болса да қаржы активтерінің бір түрін инвестициялау жеткілікті. Алайда, практикада портфельдің мұндай тұрпаты едәуір сирек кездеседі; анағұрлым көбірек дамыған, әртараптандырылған портфель, яғни бірнеше құнды қағаздар түрінен тұратын портфель.
Портфельдің мұндай тұрпаты көпшілігінде өзінің қасиеті арқасында тұрақты болымды нәтижеден тұрады.
Инвестициялық қаржыдан алынған пайданың маңызды мезеті портфельді ойдағыдай басқару. Портфельді басқару әр түрлі құнды қағаздар жиынтығына иелік істеу өнерін түсіндіреді, тек олар өзінің құнын сақтау ғана емес, сонымен бірге қандай болса да тәуелдікке байланысты емес түпкілікті табыс табу.
Қағида бойынша, портфельдерді басқару екі тәсілге бөлінеді - активтік және пассивтік.
Активтік басқару - инвестициялық портфельден алынған табыс мөлшерінің болжайтындығын сипаттайды.
Пассивтік басқарудың мәні - күні бұрын тәуекелдік деңгейі анықталған және портфельді өзгеріссіз жағдайда ұзаққа ұстап қалатын жақсы әртараптандырылған портфельдерді жасаудан тұрады.
XX ғасырдың 60 жылдың ортасына дейін шет мемлекеттерінде портфелді бақаруда активтік әдісті қолданған. Бұл әдісті қолданған менеджерлер тәуекелге және күтілетін табыстылыққа болжамдарын қарастырған. Егер, бұл болжамдар оңтайлы болса, онда портфель жоғарғы табыстылық әкеледі деген ой қалыптасқан.
Ал Марковиц теориясы қалыптасқанда, яғни оптималды портфельді басқару пассивтік әдіске иемденді. Пассивтік басқаруда нарықтық оптималды портфельді қалыптастыру нарықтық қор атына ие болды. Пассивтік портфельді қалыптастыруда менеджер негізгі нарықтық желі (Capital Market Line,CML) және берілген инвестордың айырмасыздық қисығы қолданады.
Нарықтық және активтік портфельді салыстыру кезінде активтік жайғасым деген термин қолданылады, бұл терминнің мағынасы берілген қағаздың активтік және оптималды портфельдер арасында үлес салмақтарының айырмашылықтарын қарастырады.
Ссудалық пайыз сандық тұрғыдан пайыз мөлшерлерінен білінеді. Пайыз мөлшерлемелерінің мына түрлері көрсетіледі:
# базалық мөлшерлеме -- бұл сенімді қарыз алушыға немесе банктерге олардың депозиттерін орналастыру арқылы ссуда беру бойынша орташа пайыз мөлшерлемесі, яғни бірінші класты клиентке арналған тәуекелдігі жоқ мөлшерлеме. Банк іс-тәжірибесінде банк ресурстарының құнын анықтайтын базалық мөлшерлемеге үстемені есептеу жолымен пайыз мөлшерлемелері белгіленеді. Бұл үстемелердің мөлшерін ссуданың сипатына және онымен байланысты қатер деңгейіне тәуелді болмайды;
# номиналды мөлшерлеме кредит ресурстарына сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын және инфляция қарқынын ескеру арқылы белгіленеді;
# нақты пайыз мөлшерлемесі номиналды мелшерлемеден нақты инфляцияның қарқынын шегеру жолымен анықталады;
# тұрақты мөлшерлеме кредиттің келісімшарттың барлық әрекет ету мерзіміне өзгеріссіз белгіленеді;
# құбылмалы мөлшерлеме нарық конъюктурасына, экономика жағдайына және т.б. сәйкес өзгереді;
# реттелетін мөлшерлеме -- мемлекетпен, Ұлттық банкпен, банктер ассоциасымен, ҚР Бақылау және реттеу жөніндегі агенттігімен реттеледі;
# нарықтық мелшерлеме - мөлшерлемелердің деңгейі мен қозғалысы ссудалық капитал нарығының, ақша және қор нарықтарының және т.б. жағдайына тәуелді.
Пайыздық мөлшерлемелер сомасының есеп айырысу тәсілдеріне қарай:
# жай пайыз мөлшерлемесі - барлық мерзім ішінде капиталдың бір ғана шамасына есептеледі;
# күрделі пайыз мөлшерлемесі - пайыздық төлем әрбір есеп айырысу кезеңінде өткен кезеңнің капиталына қосылады. Кейінгі кезде пайыздық төлем бастапқы капиталдың ұлғайтылған осы шамасына есептеледі, яғни пайыздың капиталдандыруымен есеп айырысу жүзеге асырылады.
Математикалық пайыз мөлшерлемесі ссуда құнындағы табыстың осы құнның шамасына қатынасы ретінде анықталады. Мәселен, 1995 жылдың 18 мамырында Ұлттық банк бекіткен Қазақстан Республикасы банктерінде пайыздарды есептеудің және оларды шот бойынша бухгалтерлік есепте көрсетудің тәртібі туралы Ережеге сәйкес пайыздарды есептеудің мынадай техникалары пайдаланылады.
Жай пайыздарды есептеудің техникасы. Жай пайыз - бұл ссудалық бөлшектің (депозиттің) сомасына есептелген пайыз.
Жай пайызды есептеу үшін мына формула пайдаланылады:
І = іРn360 100% 1.
мұнда: і - пайыздың жылдық мөлшерлемесі;
Р - берешектің (депозиттің) қалдығы;
I - ссуданың (салым ақшаның) барлық мерзімі үшін есептелген пайыздардың сомасы;
n -- пайыздар есептелетін кезеңдегі күндер саны.
Күрделі пайыздарды есептеу техникасы. Күрделі пайыз -- бұл тек ссудалық берешек (депозит) табысының сомасына ғана емес, сонымен қатар есептелген пайыздар табысының сомасына есептелетін пайыз.
Кредит пен депозит бойынша пайыздық төлемдер сомасының есебі үшін мына формула пайдаланылады:
І = Р[(1 +і1200)n- 1], 2.
мұнда: і - пайыздық жылдық мөлшерлемесі;
Р - ссуданың (салы ақшаның) бастапқы сомасы;
I - ссуданың (салым ақшаның) барлық мерзімі үшін есептелген пайыз сомасы;
n - бір айдағы (бір айдың үлесі) ссуданың (салым ақшаның) ұзақтылығы.
Жалпы түрінде ссудалық пайыздың қалыптасуы кредиттің тепе-тең бағасының қалыптасуын білдіреді, онда кредит сұранысы ссудалық капитал ұсынысымен теңеседі
Алайда әрбір нақты ссудадағы пайыз мөлшерлемелерінің деңгейі әр сәт сайын көптеген факторларға тәуелді болады. Ең алдымен мыналар ескеріледі: кредит мерзімі (мерзімі неғұрлым ұзақ болатын болса, ссудалық пайыз соғұрлым жоғары); кредит мөлшеріне байланысты кіші, орташа, ірі кредит болып бөлінеді; кредиттің қамтамасыз етілуі, ең төменгі пайыз сенімді қамтамасыз етілген кредитке белгіленді, ал бланкпен қамтамасыз етілген кредиттің пайызы жоғары болады; кредиттің пайдаланылу бағыты, жоғары мөлшерлемелер айналым қорға қарағанда негізгі қордағы кредитке белгіленеді; кредит формалары (коммерциялық, банктік, тұтынушылық); ақша, қор нарықтарының және құнды қағаздар нарығының және т.б. жағдайы.
Ссудалық пайыз мөлшерлемелері мазмұнының жалпы сызбасы (схемасы) былайша берілуі ықтимал. Банк беретін кредиттің пайыздық мөлшерлемесі жалпы жағдайда тартылған ресурстардың төлем ақысы плюс пайыз маржасының төлем мөлшерлемелерінен қалыптасады. Соңғысы өз кезегінде бірнеше бөліктерден тұруы ықтимал: қалыпты маржалар, яғни банктің жұмыс істеуімен және банктің қалыпты пайда алуымен байланысты шығындардың орнын толтыруды қамтамасыз етеді. Қалыпты маржа сенімділік деңгейі жоғары кредитке бағдарланады; тәуекелдік үстемесі неғұрлым жоғары болса, банктің ссуданы қайтарып алуға сенімділігі соғұрлым төмен болады, сондықтан үстемеақы жоғары болады; нарық жағдайына сұраныс пен ұсынысқа байланысты пайыз жоғары болмаса, жеңіл болуы мүмкін.
Жеңілдіктердің шамасына ықпал ететін негізгі факторларға мыналар жатқызылуы мүмкін: клиенттің төлем қабілеті, жобаның тәуекелдік деңгейі, клиенттің сипаты, салынатын салық мөлшерлемелерінің мөлшері, кредитке сұраныстың жағдайы, ссуданы ұсынудың мерзімі, қосымша кредит ресурстарына қол жеткізу деңгейі, инфляция қарқыны.
Пайыздық мөлшерлемелердің қолданылу салалары мен оның (пайыз мөлшерлемелерінің) деңгейін реттеудің тәсілдеріне қарай ресми пайыздық (есептік) мөлшерлеме, банкаралық және базалық мөлшерлемелер болады.
Ресми пайыздық (есептік пайыз) мөлшерлемені басқадай банктерге, ең алдымен коммерциялық банктерге кредит беретін кредит бойынша орталық банктер белгілейді. Бұл операциялар ұзақ уақыт бойы коммерциялық вексельдерді қайта есептеу түрінде жүзеге асырылып келді. Сол себепті де айтылған мөлшерлемелердің екінші атауы (есептік пайыз) осымен түсіндіріледі. Орталық банк оның деңгейін өзгерте отырып, кредиттік мүмкіндіктерді арттырып немесе кемітіп, елдегі коммерциялық банктердің өтемпаздығына (ликвидность) ықпал етеді. Есеп саясаты нарықтық қатынастары дамыған елдерде экономикасын ақша-кредит тұрғысынан реттеудің дәстүрлі әдістерінің қатарына кіреді. Оның тағы бір басқаша міндеті - кредитті қымбаттату жолымен елдегі инфляцияның қарқынына тосқауыл қою. Бұл арадағы есеп айырысу оңай: ресми мөлшерлеме өскен жағдайда коммерциялық банктер пайыз мөлшерлемелерін клиенттеріне жоғары белгілейді, осылайша ақшаға сұраныс төмендейді.
Бүгінгі таңда банкаралық мәмілелердің дамуына орай коммерциялық банктер қажет болғанда кредитті эмиссиялық институттан емес, корреспондент - банктен алады. Оның үстіне, мұндай мәміле қарыз алушыға арзанға түседі. Бұл ресми пайыз мөлшерлемесі деңгейінің банкаралық пайыз мөлшерлемесінің деңгейінен жоғары болуына әкеледі.
Қарыз алушы неғұрлым сенімді болса, базалық мөлшерлеменің үстемесі соғұрлым аз және бұған керісінше. Кредит операциялары бойынша базалық мөлшерлеме әр түрлі анықтамаларда әр қилы деңгейлерде көрсетіліп жүргендіктен әрбір банк өз мөлшерлемелерін өздері белгілей алады, яғни бүгінгі таңда кредит мекемелері пайыз саясатын біршама тәуелсіз жүргізеді десек те базалық мөлшерлеме олар үшін белгілі бір бағдар ретінде қызмет етіп келеді. Банк-клиент қатынасында пайыздық мөлшерлемелер тек ссудалық операциялар бойынша ғана емес, сонымен қатар депозиттік операциялар бойынша да пайдаланылады. Коммерциялық банктердің депозиттік операциялары бойынша пайыз мөлшерлемесінің динамикасын анықтайтын негізгі факторға ұсыныспен салыстырғанда кредитке сұраныстың арту тенденциясы жатады. Қазақстан Республикасына кредит аштығы әсіресе 1994 жылдың бірінші жартысында орын алды, бұған белгілі бір дәрежеде мемлекеттік рестриктивтік (қысым) ақша-кредит саясаты өз әсерін тигізді. Депозит бойынша пайыз мөлшерлемесіне әсер ететін факторлардың қатарына ресурстарды тартудың мерзімі, кредит сұранысының жағдайы, кредиттік ресурстар нарығының жағдайы (ұсыныстың болуы, төлем мөлшерлері), клиенттің сипаты (құрылтайшы, жарнашы, яғни үлескер, кәсіпорын салалары және т.б.) жатады. Орталық банктің саясаты да осы факторлардың бірі ретінде алға шықты, алайда ол (орталық банктің саясаты) пайыз мөлшерлемелерінің динамикасында тікелей емес, кредит нарығының жағдайы арқылы білінді. Сондықтан да оның мөлшерлемелер шамасына ықпалы тек жанама түрде ғана белгіленді.
Ендігі кезекте - мемлекеттік қазынашылық міндеттеме (МҚМ) бойынша пайыздық мөлшерлеме. Мемлекеттік қазынашылық міндеттемелерді сатып алуды кредиттік операциялардың айрықша түрі ретінде қарастыруға болады. Онда қарыз алушыға құнды қағаздар эмитенті - Қаржы министрлігі, ал кредит беруші - оларды сатып алушылар жатады.
Сол себепті де МҚМ бойынша жылдық табысты мына формула бойынша анықтауға болады:
ЖТ = (НҚ ДБДБ)(365 100Т), (3)
мұндағы: ЖТ -- жылдық табыс, %-пен;
НҚ - МҚМ-ның номиналды құны;
ДБ - МҚМ-ның дисконтталған бағасы;
Т - МҚМ-ның айналым кезеңі, күндермен.
2 Кәсіпорынның инвестициялық портфелінің тиімділігін талдау
2.1 Портфельдік инвестициялау қаржыландырулың көзі ретінде құрылуы
Портфелдік инвестициялау дегеніміз-инвесторлардың пайда табу мақсатында бағалы қағаздарды сатып алуға, яғни бағалы қағаздар портфелін құруға жұмсалған ақша қаражаттары. Бағалы қағаздар портфелі бұл бірнеше, әр-түрлі инвестициялық қасиеті бар бағалы қағаздардың жиынтығы. Бағалы қағаздар портфелін басқарудың басқа да анықтамалары бар:
oo Бір немесе бірнеше мақсаттарға жету үшін таңдалған қаржы инструментерінің жиынтығы;
oo Жеке немесе заңды тұлғалардың иесінде болған басқарудың жалпы объектісі болатын бағалы қағаздардың жиынтығы;
oo Белгілі бір жолмен құрылған белгілі бір бағалы қағаздар жиынтығы.
Портфельдін негізгі мәні-жиынтық бағалы қағаздардың инвестициялық сипаттамасын жақсарту аркылы, инвестициялау шартын жақсарту.
Портфельдік инвестициялаудың объектісіне әр-түрлі бағалы қағаздар жатады: акциялар, облигациялар, бағалы қағаздардың туынды түрлері, портфельдің бір бөлігі ақшалай түрде болуы мүмкін. Бағалы қағаздар портфелінің құрамы мен көлемін портфельдің құрылымы деп атайды. Бағалы қағаздар құрылымы- инвестор басқаратын сипаттамалардың жиынтығы бағалы қағаздар портфелінің құрамына кіретін көлемін құрамын өзгерту.
Инвестиция термині латынның investire - жұмылдыру сөзінен алынған. Бұл термин ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде кеңінен қолданылады. Ғылыми әдебиеттерде инвестицияны анықтаудың әр түрлі тәсілдері бар. Пол Самуэльсон инвестицияландыру туралы былай жазады: Біз қоғамның нақты капиталының таза өсімін білдіретін нәрселерді (ғимараттар, қондырғылар өндіріс-материалдық запастар және т.б.) таза инвестицияландыру немесе капитал қалыптасуы деп атаймыз. Тұрғындар үшін жерді, қолданыста жүрген құнды қағаздарды немесе меншіктің кез келген түрін сатып алу инвестицияландыру болып табылады. Экономистер үшін бұл тек таза трансферттік операциялар. Яғни, біреуі инвестицияландырса, басқа біреуі дезинвестицияландырады. Таза инвестицияландыру тек жаңа нақты капитал қалыптасқан кезде ғана орын алады.
Инвестиция - бұл барлық мүлiк түрлерi (жеке тұтыну тауарларынан басқа), лизинг шартына қол қойған кезден бастап лизингтi қосқанда, сонымен қатар оларға деген құқықты бiлдiретiн инвестордың жарғылық капиталына салған немесе тұрақтандырылған активтерге салған, кәсiпкерлiк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
3
1 Автономды және индуцирлі инвестицияның теориялық негіздері
1.1 Инвестицияның экономикалық мәні
1.2 Инвестицияның жіктелуі мен түрлері
1.3 Инвестициялық портфельдің қалыптастыру және оның оңтайлы тиімділігін бағалау әдістері. Нақты және номиналды пайыз мөлшерлемесі
5
7
14
2 Кәсіпорынның инвестициялық портфелінің тиімділігін талдау
2.1 Портфельдік инвестициялау қаржыландырулың көзі ретінде құрылуы
2.2 Кәсіпорынның инвестициялық портфелін басқару
2.3 Инвестициялық портфель табыстылығын бағалау, талдау
19
21
26
3 Инвестиция проблемалары мен оларды шешу жолдары
32
Қорытынды
35
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
36
Кіріспе
Инвестицияларды дұрыс басқара білу кәсіпорынның экономикалық тиімділігіне, қаржылық тұрақтылығына, оның өз бизнес саласындағы өміршеңдігіне айтарлықтай әсер ететіні сөзсіз. Сондықтан да, инвестициялық қызметті басқару кәсіпорындағы қаржы менеджментінің маңызды да жауапты міндеттерінің бірі болып табылады.
Инвестицияларды басқарудың құрамына келесілер кіреді:
- инвестицияларды мемлекеттік деңгейде басқару - бұл инвестициялық қызметті заңды түрде реттеуді, бақылауды және ынталандыруды қажет етеді;
- жеке инвестициялық жобаларды басқару - бұл қазіргі заман талаптарына сай әдістер мен басқару техникасын қолдану арқылы инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысын жоспарлауды, ұйымдастыруды және бақылауды қамтиды;
- жеке кәсіпорынның инвестициялық қызметін басқару - бұл кәсіпорын тарапынан инвестициялау объектілерін таңдаумен және инвестиция барысын бақылаумен сипатталады.
Кәсіпорын деңгейінде инвестицияларды басқару капитал салымдарының ең тиімді нұсқаларын жүзеге асыруға бағытталады. Осы орайда кәсіпорындардың инвестицияларды басқару барысына толығырақ тоқтала кетелік.
Кәсіпорын деңгейінде инвестицияларды басқарудың бірінші кезеңі - бұл елдегі инвестициялық жағдайды (климатты) талдау. Ол келесідей көрсеткіштерді ескереді:
- жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ), ұлттық табыстың және өнеркәсіптік тауарлардың өндіріс көлемінің динамикасы;
- ұлттық табысты бөлудің динамикасы;
- мемлекеттің инвестициялық қызметті заңды түрде реттеуі, бақылауы және ынталандыруы;
- инвестициялық нарықтардың, бірінші кезекте несие нарығы мен құнды қағаздар нарығының, даму деңгейі.
Келесі кезең - кәсіпорынның экономикалық даму стратегиясын ескере отырып, оның инвестициялық қызметінің нақты бағыттарын анықтау. Бұл кезеңде кәсіпорын инвестициялық қызметінің салалық бағытын, сонымен қатар өз қызметінің жекелеген кезеңдеріндегі инвестициялаудың негізгі нысандарын анықтайды. Бұл үшін экономиканың жекелеген салаларының инвестициялық тартымдылығы, яғни олардың конъюнктурасы, осы салалардың өнімдеріне деген сұраныстың динамикасы мен болашағы зерттеледі.
Экономика салаларының инвестициялық тартымдылығын зерттеу барысында жүргізілген талдау жұмыстары келесідей маңызды сұрақтарға жауап табуға мүмкіндік береді:
- осы саланың елдегі және әлемдегі дамуының тарихи негіздері;
- бәсекелестік шарттары - салаға кіру кезіндегі бөгеттердің болуы, саладағы бәсеклестердің өзара қатынастары, солардың өнімі тәріздес тауарлардың пайда болу мүмкіндігі;
- өндірушілердің өндірістік қабілеті мен сатып алушылардың төлем қабілеттілігі;
- осы салаға байланысты қолданыстағы заңнаманың негіздері.
Аталған мәліметтер бойынша осы саладағы кәсіпорындарға инвестициялар салудың тиімділігі мен болашағы туралы қорытындылар қалыптасады.
Келесі кезең, яғни инвестициялар салудың нақты объектілерін таңдау, инвестициялық нарықтағы ұсынысты талдаудан басталады. Содан кейін кәсіпорынның инвестициялық қызметінің негізгі бағыттарына және экономикалық стратегиясына сәйкес келетін жекелеген инвестициялық жобалар таңдап алынады. Барлық таңдап алынған инвестициялық объектілер олардың экономикалық тиімділігі жағынан талдауға алынады. Осы талдаудың қорытындысы бойынша инвестициялық жобалар экономикалық тиімділігі (табыстылығы) бойынша сараланып, солардың ішінен неғұрлым үлкен табыс алып келетін жобалар таңдап алынады.
Инвестицияларды басқарудың келесі кезеңі - инвестициялардың өтімділігін анықтау. Инвестициялық қызметті жүзеге асыру барысында кәсіпорындар жекелеген инвестициялық объектілер бойынша инвестициялық жағдайдың өзгеруі нәтижесінде болжамдалған табыс мөлшері күрт төмендеп кетуі мүмкін екендігін ескерулері қажет. Сондықтан да барлық өзгерістерді жан-жақты қадағалап, инвестициялық бағдарламадан шығып кету және капиталды қайта инвестициялау туралы шешімдерді қажет уақытында қабылдай білу керек. Осындай жағдайлардың пайда болу мүмкіндігін ескере отырып, әрбір инвестициялық объект бойынша алдын-ала инвестициялардың өтімділігін бағалап, солардың ішінен өтімділік деңгейі жоғары бағаланатын инвестицияларды жүзеге асырған абзал.
Инвестицияларды басқарудың тағы да бір өте маңызды кезеңі - инвестициялық ресурстардың қажетті көлемін анықтау және оларды қаржыландыру көздерін іздестіру болып табылады. Бұл кезеңде кәсіпорынның жоспарлы бағыттары бойынша инвестициялық қызметті жүзеге асыруға қажетті қаржылық ресурстардың жалпы көлемі анықталады. Инвестициялық ресурстарға деген мұқтаждықтарға сүйене отырып, оларды қаржыландыру көздері анықталады. Кәсіпорынның меншікті қаражаттары жетіспейтін жағдайда шеттен қаражаттар тарту туралы шешім қабылданады.
Инвестицияларды басқарудың қорытынды кезеңі - инвестициялық тәуекелдерді басқару болып табылады. Бұл кезеңде алдымен кәсіпорын барлық инвестициялық объектілер бойынша кездесуі мүмкін тәуекелдерді анықтап алып, содан кейін осы тәуекелдерді мүмкіндігінше азайтуға байланысты шаралар қолданылады.
1 Автономды және индуцирлі инвестицияның теориялық негіздері
1.1 Инвестицияның экономикалық мәні
Инвестиция - Қазақстан экономикасының нарықтық экономикаға өтуі кезінде пайда болған термин. Орталықтандырылған жоспарлау жүйесінің шеңберінде жалпы капиталдық салымдар деген түсінік қолданылатын, осы түсінік бойынша жаңа құрылыс пен қайта өңдеуге, шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындарының кеңеюі мен техникалық қайта қамтамасыздандырылуына (өндірістік капиталдық салымдар), тұрғын үй мен тұрмыстық-мәдени құрылысқа (өндірістік емес капиталдық салымдар) жұмсалатын барлық қаржылық құралдар түсіндірілетін.
Инвестициялар ақша құралдары, мақсатты банкілік салымдар, пайлар,акциялар және де басқа құнды қағаздар,технологиялар, машиналар, қондырғылар,лицензиялар, соның ішінде тауар белгісіне, пайда табу мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектісіне салынатын интеллектуалды бағалықтар, несиелер, кез келген мүлік немесе мүліктік құқықтар ретінде анықталады және осының бәрі - пайда табу мен әлеуметтік жақсы әсерлерге жету мақсатында. Осы тұрғыда инвестиция түсінігі нарықтық тәсілге едәуір жақын келеді.
Келтірілген анықтамалар нарықтық және жоспарлық жүйелерде инвестицияның мәнін түсінудегі айырмашылықты көрсетеді. Ресурстардың бөлінуі әкімшілік жүйесі жағдайында меншіктің бір түрімен жүзеге асатындықтан, инвестицияландырудың қаржылық және басқа түрлерінің бар екендігін отандық экономикалық ғылым қарастырмады. Жоспарлық экономика жағдайында инвестициялар ағымдағы шығындардан тек бір уақыттық сипатымен ғана айырықшаланатын залал түрінде көрінеді. Экономика ғылымы мен тәжірибесі дәлелдеп отырғандай, капиталдық салымдар инвестицияның синонимі болып табылмайды, берілген терминдер ұқсас емес. Капиталдық салымға қарағанда инвестиция түсінігі әлдеқайда кең. Батыс әдебиеттерінде қор нарығын қарастыруға баса назар аударады, себебі нарықтық экономикасы дамыған (АҚШ, Канада, Ұлыбритания,Жапония) инвестицияландыру бағалы қағаздар арқылы іске асады. Қазіргі таңда отандық тәжірибеде екі термин де қолданылады.
Инвестиция термині латынның investire - жұмылдыру сөзінен алынған. Бұл термин ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде кеңінен қолданылады. Ғылыми әдебиеттерде инвестицияны анықтаудың әр түрлі тәсілдері бар. Пол Самуэльсон инвестицияландыру туралы былай жазады: Біз қоғамның нақты капиталының таза өсімін білдіретін нәрселерді (ғимараттар, қондырғылар өндіріс-материалдық запастар және т.б.) таза инвестицияландыру немесе капитал қалыптасуы деп атаймыз. Тұрғындар үшін жерді, қолданыста жүрген құнды қағаздарды немесе меншіктің кез келген түрін сатып алу инвестицияландыру болып табылады. Экономистер үшін бұл тек таза трансферттік операциялар. Яғни, біреуі инвестицияландырса, басқа біреуі дезинвестицияландырады. Таза инвестицияландыру тек жаңа нақты капитал қалыптасқан кезде ғана орын алады.
У.Шарп инвестицияны былайша анықтайды: Нақты инвестицияларға әдетте қандай да бір материалдық-көрнекті активтер түріне инвестициялау кіреді, мысалы, жер, қондырғылар, зауыттар сияқты. Қаржылық инвестициялар қағазда жазылған келісім-шарттарды, мысалы, кәдімгі акциялар мен облигациялар сияқтыны білдіреді. Қарапайым экономикаларда инвестициялардың негізгі бөлігі нақтыға жатқызылса, қазіргі дәуірдің экономикасында инвестициялардың үлкен бөлігі қаржылық инвестициялар болып табылады. Қаржылық инвестицияландыру институттарының жоғары дамуы нақты инвестицияның өсуіне едәуір дәрежеде ықпал етеді. Әдетте, бұл екі форма бәсекелес емес, бір-бірін толықтырушы болып табылады. В.Бочаров инвестицияны табыстың тұтынуға жұмсала алмайтын бөлігі деп түсінеді. Инвестициялық ресурстар инвестициялық іскерліктің капиталдық құнның табыс немесе әлеуметтік әсер түріндегі өсімі алынатын нақты объектілеріне трансформацияланады.
Экономикалық және қаржылық тұрғыдан инвестицияландыру экономикалық ресурстарды болашақта таза пайдаға жету және бұл пайданы бастапқы салынған капиталдан асырып түсіру мақсатымен ұзақ мерзімді салу деп анықталады. Капиталдық салым процесінің жалпы анықтамасы: инвестицияландыру дегеніміз бүгінгі қажеттіліктерін қанағаттандыруды оны келешекте инвестициялық игіліктердің көмегімен қанағаттандыру үмітіне айырбастауды білдіреді.
Инвестиция - бұл ақшаны, оның сақталуына немесе құнының артуына және табыстың оң шамасын қамтамасыз етуге үміт арта отырып, орналастыруға болатын кез келген құрал. Бос ақша құралдары инвестиция болып табылмайды, себебі, қолма-қол ақшаның құнын инфляция жеп қоюы мүмкін және ол ешқандай да табыс әкелмейді. Капиталды орналастырудың түрлі факторлармен айрықшаланатын әр түрлі нысандары бар: құнды қағаздар мен жылжымайтын мүлікке; қарыздық міндеттемелерге; опциондар мен акцияларға; шағын немесе ірі тәуекелге; қысқа немесе ұзақ мерзімге; тікелей және жанама.
Бүгінгі макроэкономикалық модельдердің орталық буыны игіліктер нарығы болып табылады. Игіліктер нарығында үй шаруашылықтарының сұранысы билік жүргізеді. Қазақстанда оның үлесіне соңғы жиынтық сұраныстың жартысынан көп бөлігі тиеді.
Игіліктер нарығындағы сұранысты анықтайтын факторлар қатарына келесілерді жатқызуға болады: 1) өндірістен түсетін пайда; 2) салықтар мен трансфертті төлемдер; 3) мүлік көлемі; 4) мүліктен түсетін пайда. Қарапайым тұтыну функциясы келесі түрде болады: C = a + b (Y - T)
Тұтынуға шекті бейімділік- қолда бар табыстың кез келген өзгерісіндегі тұтынушылық тауарлар мен қызмет көрсетулер шығындарының өсу үлесі.
Қарапайым қор жинау функциясы келесі түрде болады: S = a + (1-b)(Y-T)
Қор жинауға шекті бейімділік- қолда бар табыстың кез келген өзгерісіндегі қорлардың өсу үлесі.
Автономды инвестициялар қарапайым функциясы: I =e - dR.
Инвестициялауға шекті бейімділік- табыстың кез келген өзгерісіндегі инвестиция шығындарының өсу үлесі.
Жоспарланған шығындар үй шаруашылықтарының, фирмалардың, үкімет және сыртқы әлемнің тауарлар мен қызмет көрсетулерге жұмсауға жоспарлаған сома болып табылады.
Нақты шығындар жоспарланған шығындардан айырмашылығы - сату деңгейіндегі күтпеген өзгерістер пайда болған жағдайларында фирманың жоспарланбаған инвестицияларды тауарлы- материалды қорларға құюы.
Табыс жоспарланған шығындарға тең болған кезде жоспарланған және фактілі инвестициялар мен қорлар да теңеседі, яғни макроэкономикалық тепе-теңдік орнайды.
Y0 шығарудың тең өлшемді деңгейі жиынтық шығындардың кез келген компонент: тұтыну, инвестиця, мемлекеттік шығындар немесе таза экспорт шамасының өзгеруіне сәйкес тербеледі.
IS қисығы жоспарланған шығын табысқа тең болуын сипаттайтын пайыздық мөлшерлеме деңгейінің шығару деңгейімен үйлесуін көрсетеді.
Мультипликатор неғұрлым аз болса және инвестициялық шығындар пайыздық мөлшерлеме өзгерісіне неғұрлым сезгіш болмаса, соғұрлым IS қисығы тік болады.
Автономды шығындардың мультипликаторы- тең өлшемді ЖҰӨ өзгерісінің автономды шығындардың кез келген компонентінің өзгерісіне қатынасы.
Мультипликатор автономды шығындар өзгерісінен туындаған іскерлік белсенділіктің тербелістерін күшейтетін экономикалық тұрақсыздылықтың факторы болып табылады. Сондықтан Үкіметтің салық- бюджет саясатының негізгі мақсаттарының бірі экономиканың реттеуіштерін құру болып табылады.Ал ол өз алдына тұтынуға шекті бейімділік шамасын салыстырмалы төмендету жолымен мультипликация әсерін азайтуға мүмкіндік берер еді.
1.2 Инвестицияның жіктелуі мен түрлері
Инвестициялардың экономикалық табиғатын оны жіктеу толығырақ түсіндіреді, жіктеу негізінен түрлі белгілер салынған. Белгілер ретінде мыналар қолданылады:
1) Инвестициялардың түрлері;
2) Ақша құралдарын салу объектілері,
3) Инвестицияландыруға қатысу сипаты;
4) Инвестицияландыру кезеңі;
5) Меншік түрлері;
6) Инвесторлардың қатысу түрлері;
7) Тәуекел дәрежесі;
8) Ұдайы өндіріс түрлері.
1. Инвестициялардың түрлері бойынша топтайды:
oo Ақша құралдары, салымдар, пайлар, акциялар және басқа да құнды қағаздар;
oo Жылжымайтын және жылжымалы мүлік;
oo Авторлық құқықпен, тәжірибемен және басқа да интеллектуалды құндылықтармен байланысты мүліктік құқықтар;
oo Жерді, суды, ресурстарды, үйлерді пайдалану құқығы және басқа да мүліктік құқықтар;
oo Қандай да бір өндірісті (бірақ, патенттелген ноу-хау емес) ұйымдастыруға қажетті техникалық құжат, дағды, өндірістік тәжірибе ретінде рәсімделген техникалық, технологиялық, коммерциялық сауаттылық.
2.Құралдардың салыну объектілері бойынша инвестициялар былайша бөлінеді:
oo Нақты инвестициялар немесе құралдардың материалды активтерге салынуы, яғни нақты инвестициялар - кәсіпорынның нагізгі және айналыс капиталын қалыптастыратын материалды және материалды емес активтерге салынатын салым. Материалды активтер - ғимараттарға, станоктарға,қосымша материалдық бұйымдарға,дайын өнімдерге айналдырылған құралдар;
oo Материалдық емес активтер - лицензиялардың, патенттердің, тауар белгісінің құны, жарнамаға және кадрларды дайындауға кеткен шығындар;
oo Қаржылық инвестициялар немесе түрлі қаржылық құралдарға ақша құралдарының салынуы - депозиттер, құнды қағаздар, банктік салымдар;
3. Инвестициялық процестерге қатысу сипаты бойынша инвестициялар келесі түрлерге бөінеді:
oo Тікелей инвестициялар, мұнда инвестицияландыру және ақша құралдарын салу объектісін таңдауда инвестордың тікелей қатысуы қажет етіледі. Сонымен қатар, инвестор инвестициялық циклдердің барлық кезеңдеріне тартылады, оның ішінде алдын ала жүретін инвестициялық зерттеулерге, инвестицияландыру объектілерін жобалау мен тұрғызуға, дайын өнім өндірісіне;
oo Жанама инвестициялар - бұл ақша құралдарын өз қалауынша, неғұрлым тиімді орналастыратын және аккумуляцияландыратын түрлі қаржылық делдалдар арқалы (инвестициялық қорлар және компаниялар) жүзеге асады. Мұндай делдалдар инвестицияландыру объектілерін басқаруға қатысады, ал алатын табыстарын клиенттері арасында бөледі. Тұтас басқарылатын құнды қағаздарға салынатын салынымдарды портфельдік деп те атайды.
4. Инвестицияландырудың кезеңдері бойынша инвестицияларды мына түрлерге бөледі:
oo Қысқа мерзімді, ұзақтылығы бір жылдан аспайды (қысқа мерзімді депозиттік салымдар, жинақ сертификаттар);
oo Ұзақ мерзімді, бұның ұзақтылығы бір жылдан көп.
5. Меншік түрлері бойынша инвестициялар мыналарға бөлінеді:
oo Азаматтардың, мемлекеттік емес меншік нысанындағы кәсіпорындардың, өкіметтік емес ұйымдардың жеке ақша құралдары;
oo Мемлекеттік, ол түрлі деңгейдегі кәсіпорындар мен мекемелердің бюджет көздерінен қаржыландырылады.
6. Инвестордың қатысу түріне байланысты:
oo Қайта құралып жатқан кәсіпорындарға жартылай қатысу немесе шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың бір бөлігін иелену ( шектеулі меншік қоғамына үлестік қатынас);
oo Инвестор толық иеленетін кәсіпорындарды құру немесе шаруашылық жүргізіп жатқан кәсіпорындарды өз меншігіне алу;
oo Жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті акция, облигациялар арқылы немесе басқа да құнды қағаздар түрінде алу;
oo Табиғат ресурстарын пайдалануға, жерді пайдалану құқығына, басқа да мүліктік құқықтарға концессия алу.
7. Тәуекел дәрежесі бойынша инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:
oo Тәуекелсіз инвестициялар. Мысалы, бірқатар мемлекеттерде қысқа мерзімді мемлекеттік облигацияларға салымдар салу қауіпсіз деп саналады, ал олар бойынша алынған табыс қауіпсіз қойылымды анықтайды, бұл қауіпсіз қойылым инвестициялық тәуекел нүктесін санау ретіндегі салымдарды бағалау ретінде қолданылады;
oo Тәуекелді инвестициялар.Инвестициялармен байланысты тәуекел немесе белгісіздік дәрежесі, мысалы, уақыт,салыным объектісі сияқты факторларға тәуелді. Инвестицияландыру аяқталғаннан кейінгі кәсіпорынның жұмыс істеу нәтижесінің өзгеруі инвестицияландырудың мерзіміне және жобаның масштабы мен оның мақсаттарына тәуелді, сондықтан қауіптіліктің дәрежесі нарықтың мүмкін болатын әрекетін шеше алмау болып табылады (жаңа өнім түрін құру, өндіріс шығындарын төмендету, сату көлемін кеңейту, мемлекеттік тапсырыстарды орындаужәне т.б.). Дәрежені бағалау критерийлері мыналар болуы мүмкін:
oo Барлық пайда сомасын жоғалту мүмкіндігі. Тәуекелдің орын алуы мүмкін;
oo Жоба іске асқаннан кейін пайданы ғана емес, жалпы есептемелік табысты жоғалту мүмкіндігі. Тәуекел дағдарысты болып табылады;
oo Барлық активтерді жоғалту мүмкіндігі және инвестордың банкротқа ұшырауы немесе апаттық тәуекел.
8. Ұдайы өндіріс инвестицияның келесі түрлерінің бірінде жүзеге асуы мүмкін:
* Жаңа алаңдарда және бастапқыда бекітілген жоба бойынша іске асып жатқан жаңа құрылыстар немесе кәсіпорындардың, ғимараттардың салынуы;
* Шарушылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың кеңеюі - өндіріс қуаттылығын арттыру мақсатымен шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың екінші және келесі кезектерін, қосымша өндіріс кешендерін және өндірістерді, жаңа кәсіпорындарды салу немесе қызмет етіп жүрген кәсіпорындарды кеңейту;
* Шаруашылық жүргізіп жүрген кәсіпорынды қайта құру - моральды тұрып қалған және физикалық жағынан тозған қондырғыларды ауыстыру арқылы жаңа өнімнің шығарылуының профилін өзгерту мақсатымен өндірісті толық және жартылай қайта жабдықтауды ортақ жоба бойынша жүзеге асыру;
* Техникалық қайта қамтамасыздандыру - жекелеген цехтардың, өндірістердің, учаскелердің өндірісінің техникалық- экономикалық деңгейлерін арттыруға бағытталған шара кешендерін жүргізу.
Инвестиция классификациясы
Салымдарды
Салу объектісіне
байланысты
Инвестиц-ия
ландыруға қатысу сипаты
Инвести-ция
ландыру кезеңі
Меншік түрлері
Аймақтық
көрсеткіштері
байланысты
Қаржылық инвестициялар
Нақтылы инвестициялар
Жанама инвестициялар
Тікелей инвестициялар
Ұзақ мерзімді инвестицияар
Қысқа мерзімді инвестициялар
Біріккен инвестициялар
Шетелдік инвестициялар
Мемлекеттік инвестициялар
Жеке меншік инвестициялар
Шетелдегі инвестициялар
Мемлекет ішіндегі инвестициялар
Сурет 1. Инвестицияларды негізгі белгілері бойынша
Квалификациялау
Инвестициялар нақты инвестициялар және қаржы инвестициялары болып бөлінеді. Нақты инвестициялар - капиталдың өнеркәсіпк, ауыл шаруашылығына, құрылысқа және т.б. жұмсалымы. Қаржы инвестициялары - мемлекеттен, басқа да кәсіпорындардан, инвестициялық қорлардан бағалы қағаздар мен акцияларды сатып алуға бағытталған.
Бірінші жағдайда инвестор, өзінің өндірістік капиталының көлемін - өндірістік негізгі қорлар мен айналым қорларын ұлғайтады. Екінші - жағдайда инвестор бағалы қағаздардан дивиденд алу арқылы өзінің қаржы капиталын ұлғайтады.
Инвестицияның негізгі түрлері әрбір фирманың іс-әрекетінің маңызды бір бөлігі инвестициялық операциялар болып табылады, яғни жобаларды іксе асырудағы жіберілген ақша қаражаттары жайлы операция.
3-түрі
2-түрі
1-түрі
4-түрі
Жаңа өндірістерді салуға инвестициялар
Өндірісті кеңейтуге инвестициялар
Тиімділікті арттыруға инвестициялар
Мемлекеттік ұйымдардың талаптарын орындауға инвестициялар
Тәуекелшілдіктің жоғары деңгейі
Тәуекелшілдіктің төменгі деңгейі
Сурет 2. Инвестиция түрлері мен тәуекелшілдік деңгейінің байланысы
Коммерциялық тәжірбиеде мұндай инвестициялардың түрлері:
* табиғи активтерге инвестициялар;
* ақша активтеріне инвестициялар;
* материалдық емес активтерге инвестициялар.
Табиғи активтерге - өндірістік ғимараттар мен құрылымдар, қызмет ету уақыты бір жылдан асатын әртүрлі машиналармен жабдықтар және өндіріс процесінде қолданылатын басқа да мүліктер жатады.
Ақша активтеріне - басқа да жеке және заңды тұлғалардан ақша қаражаттын алуға болатын құқық жатады. Мысалы, банкіде - депозиттер, облигациялар, акциялар, несиелер, қарыздар, кепілдіктер және т.б.
Материалдық емес активтерге - фирмалардың жұмысшыларының қайта жеке оқыту және біліктіліктерін жоғарылату арқылы, сауда белгілерін жасау тапқыштық патенттер мен лицензия алу, өнеркәсіп үлгілерінің куәлігін алу, өнімге сертификат алу, жерді қолдануға құқық алу арқылы алынған құндылықтар жатады.
Нақты активтерге байланысты инвестициялар мынадай топтарға бөлінеді:
* Тиімділікті арттыруға бағытталған инвестициялар. Олардың негізгі мақсаты - жабдықтарды ауыстыру, персоналды оқыту және өндіріс қуаттарын өндірістің тиімді жағдайы бар аймақтарға қарай ауыстыру арқылы фирманың шығындарын азайтуға жағдай жасау.
* Өндірісті кеңейтуге бағытталған инвестициялар. Негізгі мақсаты - өндіріс орындарының нарыққа тауар шығару қабілеттігін кеңейту.
* Жаңа өндіріс орындарын ашуға бағытталған инвестициялар. Жаңа өнімдер, тауарлар шығара алатын жаңа кәсіпорындар салуға бағытталады.
* Мемлекеттік басқару ұйымдарының талаптарын орындауға бағытталған инвестициялар. Бұл инвестициялар кәсіпорындардың, мемлекеттік ұйымдардың экологиялық стандарттар, өнімнң қауіпсіздігі және басқа да жағдайларға байланысты талаптарын орындауға мәжбүр болған жағдайында қолданылады.
* Инвестициялардың бұл сыныптамасы тәкелшілдік деңгейімен байланысты. Инвестициялардың түрлері мен тәуекелшілдік деңгейі төменгі кестеде көрсетілген:
Инвестициялардың негізгі түрлері:
1. Өндірістік инвестициялар (ғимараттар, құралдар).
2. Тауарлы-материалдық қордағы инвестициялар (шикізаттар, материалдар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнімдер).
3. Тұрғын үй құрылысына инвестициялар.
Инвестицияны жалпы және таза деп бөледі.
Жалпы (брутто) инвестиция - ескі құралдарды алмастыруға және өндірісті кеңейтуге арналған капитал.
Таза (нетто) инвестиция - бұл жалпы инвестициядан негізгі капиталдың амартизациясын шегергенде қалатын капитал.
Инвестицияға сұраныс қисығы пайыз мөлшерлемесінің әртүрлі деңгейінде салуға мүмкін болатын инвестиция көлемін көрсетеді. 15-ші суреттен көріп отырғандай пайыз мөлшерлемесі мен инвестиция көлемі арасында кері байланыс бар.
Пайыз мөлшерлемесі
Id
Инвестицияға шығындар
3-сурет Инвестицияға сұраныс қисығы
Пайыз мөлшерлемесінен басқа инвестицияға төмендегідей факторлар әсер етеді:
1.Техникалық құрылғылар мен оларды пайдалануға шығындар.
2. Салық салу деңгейі. (4-сурет).
Пайыз мөлшерлемесі
Id I'd
Инвестицияға шығындар
4-сурет Инвестицияға сұраныс қисығының жылжуы
3. Технологиядағы өзгерістер.
4. Тауар қорларының болуы.
5. Кәсіпкерлердің болашақты күтуі.
Сондай-ақ мұнда басқа да сыртқы факторлардың өзгеруін ескеру қажет. Оларға ішкі саяси жағдай, халықаралық қатынастар, демографиялық және табиғи климат жағдайлары, қор биржасындағы жағдай, т.б. жатады
Инвестицияның экономикалық өсуге, өндірістің циклдық дамуына әсері және керісінше, ұлттық табыс өсімінің инвестицияға әсері инвестицияны бірнеше түрге бөлуге ықпал етеді. Таза инвестицияны екі түрге бөледі:
1. Автономды (тәуелсіз) - ұлттық табыстың өзгерісіне байланысты емес, тұрақты инвестиция.
2. Индуцирлі (тәуелді) - ұлттық табыстың өзгеруіне байланысты инвестиция: Iи = f (∆Ү) (5-сурет).
I
Iи
Iа
Y
5-сурет Автономды және индуцирлі инвестициялар
Инвестицияның жиынтық сұранысқа (ұлттық табысқа) әсерін мультипликатор және акселератор әсерлері негізінде зерттеуге болады .
Мультипликатор - көбейткіш (multiplico), нақтырақ айтқанда, мультипликатор - бұл қолда бар күрделі қаржының (инвестицияның) өсуі кезіндегі ұлттық табыстың қанша есе өсетіндігін көрсетеді.
Мультипликатор әсерін былайша көрсетуге болады:
I ↑, = N↑, = Y↑, = C↑,
яғни, инвестиция өскен сайын жұмысбастылық өседі, одан кейін табыс және тұтыну көбейеді.
Сонымен инвестициялық мультипликатор бұл - табыс өзгерісінің инвестициялық шығындар өзгерісіне тәуелділігін көрсететін сандық коэффициент.: ∆Y = М х ∆ I,
мұндағы ∆Y - табыс өсімі; ∆ I - инвестиция өсімі; М - мультипликатор.
М = ∆Y∆ I.
Мультипликатор тұтынуға шекті бейімділікке (МРС) тікелей тәуелділікте және қор жинағына шекті бейімділікке (МРS) кері тәуелділікте болатынына байланысты өрнек мынадай түрге келеді:
1 1 M = -- -- --- = ----------
1 - MPC MPS
Инвестиция өзгерісі мен табыс өзгерісі арасындағы тәуелділікті мынадай мысалдан көруге болады.
Акселератордың іс-әрекеті мультипликатормен байланысты: мультипликатор инвестицияның көбеюіне байланысты ұлттық табыстың өсуін (еселенуін) қарастырса, акселератор дайын өнімге сұраныс өсімінің инвестициялық шығындар өсіміне қатынасын білдіреді, яғни ұлттық табыстың өсуі инвестицияның өсуіне алып келеді. Өз кезегінде бұл құбылыс барлық жүйені қозғалысқа алып келеді. Сөйтіп экономикалық өсудің біртекті, бір бағытта іс-әрекет жасайтын мультипликациондық процесі пайда болады.
Акселерация прнципінің мағынасы: тұтыну шығындарының өсуі несмесе қысқаруы капиталдың қорлануына әсер етеді
1.3 Инвестициялық портфельдің қалыптастыру және оның оңтайлы тиімділігін бағалау әдістері. Нақты және номиналды пайыз мөлшерлемесі
Инвестициялық портфель - бұл капиталға салынатын қаржы құралдары, яғни меншікті компаниялардың және мемлекеттің шығаратын акцияларға, облигацияларға және басқа да құнды қағаздарға жұмсалатын қаржы.
Құнды қағаздарды инвестициялаудың мақсаты - процент алу, капиталды сақтау және капиталдың өсуін қамтамасыз ету. Егер де негізгісі процент алу деп есептесек, онда артықшылықты қабілетті, жаңа компаниялардың өнімділігі төмен және қауіп- қатері жоғары құнды қағаздардан тұратын портфельге беруге болады, алайда, егер іс сәтті қалыптасса, жоғары проценттер әкелінетін болса және керісінше, егер де инвесторлар үшін ең маңыздысы капиталды сақта және үстелуін қамтамасыз ету болса, онда белгілі компаниялардың немесе мемлекеттің азғантай тәуелдікпен және күні бұрын күтетін орташа немесе аз проценттік төлемдер шығаратын, үлкен өтімділікке ие болатын құнды қағаздар портфеліне қосылады.
Инвестициялық портфельді қалыптастырудың басты мақсаты - не ол, не бұл капиталды салу формасына байланысты, сөйтіп, салымның сенімділігін және ең үлкен кепілдік табысты қамтамасыз ететін, мүмкіншілігі барынша бірін-бірі өтеу тәуекелділігі болып табылады.
Құнды қағаздар портфелін жасау үшін ақша қаражатын қандай болса да қаржы активтерінің бір түрін инвестициялау жеткілікті. Алайда, практикада портфельдің мұндай тұрпаты едәуір сирек кездеседі; анағұрлым көбірек дамыған, әртараптандырылған портфель, яғни бірнеше құнды қағаздар түрінен тұратын портфель.
Портфельдің мұндай тұрпаты көпшілігінде өзінің қасиеті арқасында тұрақты болымды нәтижеден тұрады.
Инвестициялық қаржыдан алынған пайданың маңызды мезеті портфельді ойдағыдай басқару. Портфельді басқару әр түрлі құнды қағаздар жиынтығына иелік істеу өнерін түсіндіреді, тек олар өзінің құнын сақтау ғана емес, сонымен бірге қандай болса да тәуелдікке байланысты емес түпкілікті табыс табу.
Қағида бойынша, портфельдерді басқару екі тәсілге бөлінеді - активтік және пассивтік.
Активтік басқару - инвестициялық портфельден алынған табыс мөлшерінің болжайтындығын сипаттайды.
Пассивтік басқарудың мәні - күні бұрын тәуекелдік деңгейі анықталған және портфельді өзгеріссіз жағдайда ұзаққа ұстап қалатын жақсы әртараптандырылған портфельдерді жасаудан тұрады.
XX ғасырдың 60 жылдың ортасына дейін шет мемлекеттерінде портфелді бақаруда активтік әдісті қолданған. Бұл әдісті қолданған менеджерлер тәуекелге және күтілетін табыстылыққа болжамдарын қарастырған. Егер, бұл болжамдар оңтайлы болса, онда портфель жоғарғы табыстылық әкеледі деген ой қалыптасқан.
Ал Марковиц теориясы қалыптасқанда, яғни оптималды портфельді басқару пассивтік әдіске иемденді. Пассивтік басқаруда нарықтық оптималды портфельді қалыптастыру нарықтық қор атына ие болды. Пассивтік портфельді қалыптастыруда менеджер негізгі нарықтық желі (Capital Market Line,CML) және берілген инвестордың айырмасыздық қисығы қолданады.
Нарықтық және активтік портфельді салыстыру кезінде активтік жайғасым деген термин қолданылады, бұл терминнің мағынасы берілген қағаздың активтік және оптималды портфельдер арасында үлес салмақтарының айырмашылықтарын қарастырады.
Ссудалық пайыз сандық тұрғыдан пайыз мөлшерлерінен білінеді. Пайыз мөлшерлемелерінің мына түрлері көрсетіледі:
# базалық мөлшерлеме -- бұл сенімді қарыз алушыға немесе банктерге олардың депозиттерін орналастыру арқылы ссуда беру бойынша орташа пайыз мөлшерлемесі, яғни бірінші класты клиентке арналған тәуекелдігі жоқ мөлшерлеме. Банк іс-тәжірибесінде банк ресурстарының құнын анықтайтын базалық мөлшерлемеге үстемені есептеу жолымен пайыз мөлшерлемелері белгіленеді. Бұл үстемелердің мөлшерін ссуданың сипатына және онымен байланысты қатер деңгейіне тәуелді болмайды;
# номиналды мөлшерлеме кредит ресурстарына сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын және инфляция қарқынын ескеру арқылы белгіленеді;
# нақты пайыз мөлшерлемесі номиналды мелшерлемеден нақты инфляцияның қарқынын шегеру жолымен анықталады;
# тұрақты мөлшерлеме кредиттің келісімшарттың барлық әрекет ету мерзіміне өзгеріссіз белгіленеді;
# құбылмалы мөлшерлеме нарық конъюктурасына, экономика жағдайына және т.б. сәйкес өзгереді;
# реттелетін мөлшерлеме -- мемлекетпен, Ұлттық банкпен, банктер ассоциасымен, ҚР Бақылау және реттеу жөніндегі агенттігімен реттеледі;
# нарықтық мелшерлеме - мөлшерлемелердің деңгейі мен қозғалысы ссудалық капитал нарығының, ақша және қор нарықтарының және т.б. жағдайына тәуелді.
Пайыздық мөлшерлемелер сомасының есеп айырысу тәсілдеріне қарай:
# жай пайыз мөлшерлемесі - барлық мерзім ішінде капиталдың бір ғана шамасына есептеледі;
# күрделі пайыз мөлшерлемесі - пайыздық төлем әрбір есеп айырысу кезеңінде өткен кезеңнің капиталына қосылады. Кейінгі кезде пайыздық төлем бастапқы капиталдың ұлғайтылған осы шамасына есептеледі, яғни пайыздың капиталдандыруымен есеп айырысу жүзеге асырылады.
Математикалық пайыз мөлшерлемесі ссуда құнындағы табыстың осы құнның шамасына қатынасы ретінде анықталады. Мәселен, 1995 жылдың 18 мамырында Ұлттық банк бекіткен Қазақстан Республикасы банктерінде пайыздарды есептеудің және оларды шот бойынша бухгалтерлік есепте көрсетудің тәртібі туралы Ережеге сәйкес пайыздарды есептеудің мынадай техникалары пайдаланылады.
Жай пайыздарды есептеудің техникасы. Жай пайыз - бұл ссудалық бөлшектің (депозиттің) сомасына есептелген пайыз.
Жай пайызды есептеу үшін мына формула пайдаланылады:
І = іРn360 100% 1.
мұнда: і - пайыздың жылдық мөлшерлемесі;
Р - берешектің (депозиттің) қалдығы;
I - ссуданың (салым ақшаның) барлық мерзімі үшін есептелген пайыздардың сомасы;
n -- пайыздар есептелетін кезеңдегі күндер саны.
Күрделі пайыздарды есептеу техникасы. Күрделі пайыз -- бұл тек ссудалық берешек (депозит) табысының сомасына ғана емес, сонымен қатар есептелген пайыздар табысының сомасына есептелетін пайыз.
Кредит пен депозит бойынша пайыздық төлемдер сомасының есебі үшін мына формула пайдаланылады:
І = Р[(1 +і1200)n- 1], 2.
мұнда: і - пайыздық жылдық мөлшерлемесі;
Р - ссуданың (салы ақшаның) бастапқы сомасы;
I - ссуданың (салым ақшаның) барлық мерзімі үшін есептелген пайыз сомасы;
n - бір айдағы (бір айдың үлесі) ссуданың (салым ақшаның) ұзақтылығы.
Жалпы түрінде ссудалық пайыздың қалыптасуы кредиттің тепе-тең бағасының қалыптасуын білдіреді, онда кредит сұранысы ссудалық капитал ұсынысымен теңеседі
Алайда әрбір нақты ссудадағы пайыз мөлшерлемелерінің деңгейі әр сәт сайын көптеген факторларға тәуелді болады. Ең алдымен мыналар ескеріледі: кредит мерзімі (мерзімі неғұрлым ұзақ болатын болса, ссудалық пайыз соғұрлым жоғары); кредит мөлшеріне байланысты кіші, орташа, ірі кредит болып бөлінеді; кредиттің қамтамасыз етілуі, ең төменгі пайыз сенімді қамтамасыз етілген кредитке белгіленді, ал бланкпен қамтамасыз етілген кредиттің пайызы жоғары болады; кредиттің пайдаланылу бағыты, жоғары мөлшерлемелер айналым қорға қарағанда негізгі қордағы кредитке белгіленеді; кредит формалары (коммерциялық, банктік, тұтынушылық); ақша, қор нарықтарының және құнды қағаздар нарығының және т.б. жағдайы.
Ссудалық пайыз мөлшерлемелері мазмұнының жалпы сызбасы (схемасы) былайша берілуі ықтимал. Банк беретін кредиттің пайыздық мөлшерлемесі жалпы жағдайда тартылған ресурстардың төлем ақысы плюс пайыз маржасының төлем мөлшерлемелерінен қалыптасады. Соңғысы өз кезегінде бірнеше бөліктерден тұруы ықтимал: қалыпты маржалар, яғни банктің жұмыс істеуімен және банктің қалыпты пайда алуымен байланысты шығындардың орнын толтыруды қамтамасыз етеді. Қалыпты маржа сенімділік деңгейі жоғары кредитке бағдарланады; тәуекелдік үстемесі неғұрлым жоғары болса, банктің ссуданы қайтарып алуға сенімділігі соғұрлым төмен болады, сондықтан үстемеақы жоғары болады; нарық жағдайына сұраныс пен ұсынысқа байланысты пайыз жоғары болмаса, жеңіл болуы мүмкін.
Жеңілдіктердің шамасына ықпал ететін негізгі факторларға мыналар жатқызылуы мүмкін: клиенттің төлем қабілеті, жобаның тәуекелдік деңгейі, клиенттің сипаты, салынатын салық мөлшерлемелерінің мөлшері, кредитке сұраныстың жағдайы, ссуданы ұсынудың мерзімі, қосымша кредит ресурстарына қол жеткізу деңгейі, инфляция қарқыны.
Пайыздық мөлшерлемелердің қолданылу салалары мен оның (пайыз мөлшерлемелерінің) деңгейін реттеудің тәсілдеріне қарай ресми пайыздық (есептік) мөлшерлеме, банкаралық және базалық мөлшерлемелер болады.
Ресми пайыздық (есептік пайыз) мөлшерлемені басқадай банктерге, ең алдымен коммерциялық банктерге кредит беретін кредит бойынша орталық банктер белгілейді. Бұл операциялар ұзақ уақыт бойы коммерциялық вексельдерді қайта есептеу түрінде жүзеге асырылып келді. Сол себепті де айтылған мөлшерлемелердің екінші атауы (есептік пайыз) осымен түсіндіріледі. Орталық банк оның деңгейін өзгерте отырып, кредиттік мүмкіндіктерді арттырып немесе кемітіп, елдегі коммерциялық банктердің өтемпаздығына (ликвидность) ықпал етеді. Есеп саясаты нарықтық қатынастары дамыған елдерде экономикасын ақша-кредит тұрғысынан реттеудің дәстүрлі әдістерінің қатарына кіреді. Оның тағы бір басқаша міндеті - кредитті қымбаттату жолымен елдегі инфляцияның қарқынына тосқауыл қою. Бұл арадағы есеп айырысу оңай: ресми мөлшерлеме өскен жағдайда коммерциялық банктер пайыз мөлшерлемелерін клиенттеріне жоғары белгілейді, осылайша ақшаға сұраныс төмендейді.
Бүгінгі таңда банкаралық мәмілелердің дамуына орай коммерциялық банктер қажет болғанда кредитті эмиссиялық институттан емес, корреспондент - банктен алады. Оның үстіне, мұндай мәміле қарыз алушыға арзанға түседі. Бұл ресми пайыз мөлшерлемесі деңгейінің банкаралық пайыз мөлшерлемесінің деңгейінен жоғары болуына әкеледі.
Қарыз алушы неғұрлым сенімді болса, базалық мөлшерлеменің үстемесі соғұрлым аз және бұған керісінше. Кредит операциялары бойынша базалық мөлшерлеме әр түрлі анықтамаларда әр қилы деңгейлерде көрсетіліп жүргендіктен әрбір банк өз мөлшерлемелерін өздері белгілей алады, яғни бүгінгі таңда кредит мекемелері пайыз саясатын біршама тәуелсіз жүргізеді десек те базалық мөлшерлеме олар үшін белгілі бір бағдар ретінде қызмет етіп келеді. Банк-клиент қатынасында пайыздық мөлшерлемелер тек ссудалық операциялар бойынша ғана емес, сонымен қатар депозиттік операциялар бойынша да пайдаланылады. Коммерциялық банктердің депозиттік операциялары бойынша пайыз мөлшерлемесінің динамикасын анықтайтын негізгі факторға ұсыныспен салыстырғанда кредитке сұраныстың арту тенденциясы жатады. Қазақстан Республикасына кредит аштығы әсіресе 1994 жылдың бірінші жартысында орын алды, бұған белгілі бір дәрежеде мемлекеттік рестриктивтік (қысым) ақша-кредит саясаты өз әсерін тигізді. Депозит бойынша пайыз мөлшерлемесіне әсер ететін факторлардың қатарына ресурстарды тартудың мерзімі, кредит сұранысының жағдайы, кредиттік ресурстар нарығының жағдайы (ұсыныстың болуы, төлем мөлшерлері), клиенттің сипаты (құрылтайшы, жарнашы, яғни үлескер, кәсіпорын салалары және т.б.) жатады. Орталық банктің саясаты да осы факторлардың бірі ретінде алға шықты, алайда ол (орталық банктің саясаты) пайыз мөлшерлемелерінің динамикасында тікелей емес, кредит нарығының жағдайы арқылы білінді. Сондықтан да оның мөлшерлемелер шамасына ықпалы тек жанама түрде ғана белгіленді.
Ендігі кезекте - мемлекеттік қазынашылық міндеттеме (МҚМ) бойынша пайыздық мөлшерлеме. Мемлекеттік қазынашылық міндеттемелерді сатып алуды кредиттік операциялардың айрықша түрі ретінде қарастыруға болады. Онда қарыз алушыға құнды қағаздар эмитенті - Қаржы министрлігі, ал кредит беруші - оларды сатып алушылар жатады.
Сол себепті де МҚМ бойынша жылдық табысты мына формула бойынша анықтауға болады:
ЖТ = (НҚ ДБДБ)(365 100Т), (3)
мұндағы: ЖТ -- жылдық табыс, %-пен;
НҚ - МҚМ-ның номиналды құны;
ДБ - МҚМ-ның дисконтталған бағасы;
Т - МҚМ-ның айналым кезеңі, күндермен.
2 Кәсіпорынның инвестициялық портфелінің тиімділігін талдау
2.1 Портфельдік инвестициялау қаржыландырулың көзі ретінде құрылуы
Портфелдік инвестициялау дегеніміз-инвесторлардың пайда табу мақсатында бағалы қағаздарды сатып алуға, яғни бағалы қағаздар портфелін құруға жұмсалған ақша қаражаттары. Бағалы қағаздар портфелі бұл бірнеше, әр-түрлі инвестициялық қасиеті бар бағалы қағаздардың жиынтығы. Бағалы қағаздар портфелін басқарудың басқа да анықтамалары бар:
oo Бір немесе бірнеше мақсаттарға жету үшін таңдалған қаржы инструментерінің жиынтығы;
oo Жеке немесе заңды тұлғалардың иесінде болған басқарудың жалпы объектісі болатын бағалы қағаздардың жиынтығы;
oo Белгілі бір жолмен құрылған белгілі бір бағалы қағаздар жиынтығы.
Портфельдін негізгі мәні-жиынтық бағалы қағаздардың инвестициялық сипаттамасын жақсарту аркылы, инвестициялау шартын жақсарту.
Портфельдік инвестициялаудың объектісіне әр-түрлі бағалы қағаздар жатады: акциялар, облигациялар, бағалы қағаздардың туынды түрлері, портфельдің бір бөлігі ақшалай түрде болуы мүмкін. Бағалы қағаздар портфелінің құрамы мен көлемін портфельдің құрылымы деп атайды. Бағалы қағаздар құрылымы- инвестор басқаратын сипаттамалардың жиынтығы бағалы қағаздар портфелінің құрамына кіретін көлемін құрамын өзгерту.
Инвестиция термині латынның investire - жұмылдыру сөзінен алынған. Бұл термин ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде кеңінен қолданылады. Ғылыми әдебиеттерде инвестицияны анықтаудың әр түрлі тәсілдері бар. Пол Самуэльсон инвестицияландыру туралы былай жазады: Біз қоғамның нақты капиталының таза өсімін білдіретін нәрселерді (ғимараттар, қондырғылар өндіріс-материалдық запастар және т.б.) таза инвестицияландыру немесе капитал қалыптасуы деп атаймыз. Тұрғындар үшін жерді, қолданыста жүрген құнды қағаздарды немесе меншіктің кез келген түрін сатып алу инвестицияландыру болып табылады. Экономистер үшін бұл тек таза трансферттік операциялар. Яғни, біреуі инвестицияландырса, басқа біреуі дезинвестицияландырады. Таза инвестицияландыру тек жаңа нақты капитал қалыптасқан кезде ғана орын алады.
Инвестиция - бұл барлық мүлiк түрлерi (жеке тұтыну тауарларынан басқа), лизинг шартына қол қойған кезден бастап лизингтi қосқанда, сонымен қатар оларға деген құқықты бiлдiретiн инвестордың жарғылық капиталына салған немесе тұрақтандырылған активтерге салған, кәсiпкерлiк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz