Тұтқырлық аномалиясының релаксациялық механизмі

Сыртқы күштердің әсерінен бөлшектерінің орын ауыстыруына қарсы құратын сұйықтардың қасиеті – тұтқырлық немесе іштей үйкелу деп аталады.
Мұнай өнімдерінің тұтқырлығы двигательдерді, машиналар мен механизмдерді пайдалану кезінде сұйықтықтар мен газдардың қозғалуын анықтайды, оны тасымалдауда энергия шығынына зор әсер етеді.
Басқа да сипаттамалары тәрізді тұтқырлық химиялық құрамына байланысты және жоғарлаған сайын тұтқырлығы артатын молекула аралық әсерлесу күштерімен анықталады. Жағар майлардың двигательдердің істен шығуын болдырмау қабілеті тұтқырлыққа байланысты. Тұтқырлықты динамикалық (n), кинематикалық (ν) және шартты (шт) деп бөледі. Көбінесе мұнай жайлайтын майларының негізгі физика-механикалық сипаттамасы болып табылатын кинематикалық тұтқырлық қолданылады.
Кинематикалық тұтқырлық – бір-бірінен 1см қашыұта орналасқан көлемі 1см2 сұйықтықтың екі қабатының күші және сұйықтық тығыздығының бірлігіне қатысты 1дин күштің әсерінен бір-біріне 1см/с жылдамдықпен ауысатын кедергі күші. Басқаша айтқанда, кинематикалық тұтқырлық – мұнай өнімінің динамикалық тұтқырлығының оның тығыздығына қатынасы:
ν=μ/ρ
мұндағы, μ-динамикалық тұтқырлық, кг/(м,сек).
Кинематикалық тұтқырлықтың өлшем бірлігі стокс (Ст)=1 см2/сек немесе сантистокс (сСт)=1 мм2/сек, 10-2 ст сәйкес келеді. Тез жүретін дизель двигательдерінің отынының МЕСТ-да кинематикалық тұтқырлық 200С – да мөлшерленеді және қысқы сұрыптары үшін 2-3 сСт, ал жазғы сұрыптары үшін 3-6 сСт құрайды. Майлайтын материалдар үшін тұтқырлық майдың двигательде қолданылуына болатындығын сипаттайтын маңызды көрсеткіштердің бірі. Бұл өз кезегінде әртүрлі температурада, жылдамдықта, жүктемеде сұйықтықтың үйкелуін қамтамасыз етумен байланысты.
Температураға байланысты тұтқырлықтың өзгеруін сипаттайтын көрсеткіш 500С температурадағы кинематикалық тұтқырлықтың 1000С-дағы кинематикалық тұтқырлығына қатынасы болып табылады. Кинематикалық тұтқырлық шамасы көптеген майлардың индексіне кіреді.
Әртүрлі кен орындарындағы мұнай тұтқырлығы 200С-да 2-ден 300сСт аралығында өзгеріп отырады. Бірақ көптеген мұнайдың тұтқырлығы орташа есеппен 40-60 сСт-дан сирек асады. Температураны жоғарлатқанда фракция тұтқырлығы төмендейді, бірақ бұл өзгеру бір жақты болмайды да, өзіне тән сипатқа ие.
Динамикалық және кинематикалық тұтқырлықты анықтаудың калибрлі капиллярлармен жабдықталған арнайы конструкциялы шыны вискозиметрлерде жүргізіледі. Көптеген мұнай өнімдері үшін металдан жасалған вискозиметрлерде анықталатын шартты тұтқырлық белгіленеді. Мұнай өнімдерін практика жүзінде сипаттау үшін шартты тұтқырлық мәнін қолданады. Шартты тұтқырлық – сынау температурасында вискозиметрден 200мл зерттелетін мұнай өнімінің ағуының 200С-да 200мл дистелденген су ағу уақытына қатынасы. Шартты тұтқырлық – салыстырмалы шама және шартты градуспен өлшенеді. Шартты градуста тұтқырлықты анықтау дәлдігі әдетте жеткіліксіз.