Тұздалған және ашытылған көкөніс өнімдерінің құрамындағы микроағзалардың түрлерін анықтау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1 Көкөніс дақылдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
1.1Көкөніс дақылдарының маңызы мен олардың химиялық құрамы ... ... ... .. 9
1.2 Көкөністердің құрамындағы витаминдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.3 Көкөніс дақылдарының өсу, көбею және даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... 15
1.4 Көкөністердің биологиялық ерекшеліктері, өсу технологиясы ... ... ... ... .. 17
2 Зерттеу материалдары және қолданылған әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 33
2.1 Көкөністерді тұздау және ашыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Органалептикалық, Физика.химиялық көрсеткіштерін анықтау ... ... ... ... 37
2.3 Өнімнің құрамындағы уытты заттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
2.4 Зерттеу нәтижесінде қолданылған қоректік орталар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
3 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 51
3.1 Органолептикалық көрсеткіштерін анықтау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... .. 52
3.2 Өнімнің құрамындағы уытты заттарды анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
3.3Тұздалған және ашытылған көкөністердің құрамындағы микроағзалардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
56
3.4Тұздалған және ашытылған өнімдердің құрамындағы зең саңырауқұлақтарын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
1 Көкөніс дақылдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
1.1Көкөніс дақылдарының маңызы мен олардың химиялық құрамы ... ... ... .. 9
1.2 Көкөністердің құрамындағы витаминдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.3 Көкөніс дақылдарының өсу, көбею және даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... 15
1.4 Көкөністердің биологиялық ерекшеліктері, өсу технологиясы ... ... ... ... .. 17
2 Зерттеу материалдары және қолданылған әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 33
2.1 Көкөністерді тұздау және ашыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Органалептикалық, Физика.химиялық көрсеткіштерін анықтау ... ... ... ... 37
2.3 Өнімнің құрамындағы уытты заттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
2.4 Зерттеу нәтижесінде қолданылған қоректік орталар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
3 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 51
3.1 Органолептикалық көрсеткіштерін анықтау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... .. 52
3.2 Өнімнің құрамындағы уытты заттарды анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
3.3Тұздалған және ашытылған көкөністердің құрамындағы микроағзалардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
56
3.4Тұздалған және ашытылған өнімдердің құрамындағы зең саңырауқұлақтарын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Өзектілігі. Көкөністер адам ағзасы үшін маңызды болып табылады. Олар көмірсулар, дәрумендер, минералды және басқа да заттар. Көкөніс құрамында 74-95 % - ға дейін су бар. Жаңа піскен жемістер мен көкөністер, сондай – ақ микробтық зақымдауға қарсы тұратын қабілеті бар өсімдіктер. Қай заманда болсын, адам ағзасына өсімдік өнімдерінің тағамдық жағына қоса емдік, шипалық қасиеттеріне де назар аударған. Қазіргі кезде топыраққа айрықша көңіл аударылып, жерді экономикалық тиімді пайдалана отырып, «денсаулықтың қайнар көзі», атанған көкөніс дақылдарын көптеп өндіру басты мақсаттардың бірі.
Көкөніс шаруашылығы– ашық және қорғаулы топырақтарда көкөністерді өндірумен айналысатын ауыл шаруашылығының бір саласы, сонымен қатар көкөніс дақылдарының биологиясы мен олардың өнімділігін арттыру мен сапасын жақсартуға бағытталған прогрессивті өсіру технологияларын, еңбек шығыны мен өнімнің өзіндік құнын төмендетуді зерттеумен айналысатын ғылым. Көкөнісші ғалымдар сонымен қатар жаңа көкөніс дақылдарының жақсартылған сорттары мен оларды көбейтудің жаңа әдістемелерін, басқа да сала өкілдерімен бірлесе отырып, көкөніс шаруашылығының экономикасына, ұйымдастыру жұмыстарына және механизациясына жаңалықтар енгізумен айналысады. Көкөніс шаруашылығы ауыл шаруашылығының саласы ретінде өзіндік ерекшеліктерге ие; солардың ең бастылары: - Көкөністерді егістік жағдайында өсіру (ашық топырақтағы көкөніс шаруашылығы) және жасанды микроклимат жағдайында өсіру (қорғалған топырақтағы көкөніс шаруашылығы) Көшетпен өсіру әдісі кеңінен қолданылады, өсімдіктер алдын ала оңтайлы қоректік алаңда (аз көлемдегі) өсіріліп, кейіннен көшеттерліп отырғызылады, сондай-ақ көктету, тежеу, өсіру және дозалау жұмыстары жүргізіледі.Көкөніс дақылдарының маңызы оның құрамындағы жеңіл сіңімді көмірсулардың,органикалық қышқылдардың, витаминдердің, ароматикалық (хош иісті) және витаминдер заттарының дәрежесімен анықталады. Көкөністерді егу қалалар мен өндірістік орталықтар маңайындағы онша үлкен емес жерлерде шоғырланлырылады, сонымен қатар жерді тиімді пайдаланумен қатар, арасында қайталап және тығыздап егу жөнінен өндіріс егістік жұмыстарына қарағанда жоғары өнімді болып келеді. Адамзаттың тағамына пайдалану үшін өсірілетін екпе өсімдіктердің жалпы түрлері 200-дің шамасында. Осының ішінде 100 ден астамы көкөніс дақылдары. ТМД елдерінде көкөніс дакылдарының 70-тен астамы, ал Қазақстанда 50-ге жуығы өсіріледі. ҚР Тағамтану Академиясының мәліметтеріне сай, әр адам жылына орта есеппен 126 кг түрлі көкөніс дақылдарын пайдалану қажет екен. Қазақстандағы көкөніс дақылдарының жыл сайынғы егістік көлемі 110-115 мың га шамасында, оның – 20-22 мың га оңтүстік облыстардың еншісінде. Көкөністердің барлық түрлерінен алынатын жалпы түсім 2,2-2,5 млн.тоннаға дейін. Көкөніс дақылдарының орташа өнімділігі - 17-20 т/га аралығында, бұл көрсеткіш олардың өсіру аймақтарына, түріне, сорттық ерекшеліктері мен агротехнологиясына байланысты 10-12-ден 30-35 т/га дейінгі аралықта ауытқиды.
Көкөніс шаруашылығы– ашық және қорғаулы топырақтарда көкөністерді өндірумен айналысатын ауыл шаруашылығының бір саласы, сонымен қатар көкөніс дақылдарының биологиясы мен олардың өнімділігін арттыру мен сапасын жақсартуға бағытталған прогрессивті өсіру технологияларын, еңбек шығыны мен өнімнің өзіндік құнын төмендетуді зерттеумен айналысатын ғылым. Көкөнісші ғалымдар сонымен қатар жаңа көкөніс дақылдарының жақсартылған сорттары мен оларды көбейтудің жаңа әдістемелерін, басқа да сала өкілдерімен бірлесе отырып, көкөніс шаруашылығының экономикасына, ұйымдастыру жұмыстарына және механизациясына жаңалықтар енгізумен айналысады. Көкөніс шаруашылығы ауыл шаруашылығының саласы ретінде өзіндік ерекшеліктерге ие; солардың ең бастылары: - Көкөністерді егістік жағдайында өсіру (ашық топырақтағы көкөніс шаруашылығы) және жасанды микроклимат жағдайында өсіру (қорғалған топырақтағы көкөніс шаруашылығы) Көшетпен өсіру әдісі кеңінен қолданылады, өсімдіктер алдын ала оңтайлы қоректік алаңда (аз көлемдегі) өсіріліп, кейіннен көшеттерліп отырғызылады, сондай-ақ көктету, тежеу, өсіру және дозалау жұмыстары жүргізіледі.Көкөніс дақылдарының маңызы оның құрамындағы жеңіл сіңімді көмірсулардың,органикалық қышқылдардың, витаминдердің, ароматикалық (хош иісті) және витаминдер заттарының дәрежесімен анықталады. Көкөністерді егу қалалар мен өндірістік орталықтар маңайындағы онша үлкен емес жерлерде шоғырланлырылады, сонымен қатар жерді тиімді пайдаланумен қатар, арасында қайталап және тығыздап егу жөнінен өндіріс егістік жұмыстарына қарағанда жоғары өнімді болып келеді. Адамзаттың тағамына пайдалану үшін өсірілетін екпе өсімдіктердің жалпы түрлері 200-дің шамасында. Осының ішінде 100 ден астамы көкөніс дақылдары. ТМД елдерінде көкөніс дакылдарының 70-тен астамы, ал Қазақстанда 50-ге жуығы өсіріледі. ҚР Тағамтану Академиясының мәліметтеріне сай, әр адам жылына орта есеппен 126 кг түрлі көкөніс дақылдарын пайдалану қажет екен. Қазақстандағы көкөніс дақылдарының жыл сайынғы егістік көлемі 110-115 мың га шамасында, оның – 20-22 мың га оңтүстік облыстардың еншісінде. Көкөністердің барлық түрлерінен алынатын жалпы түсім 2,2-2,5 млн.тоннаға дейін. Көкөніс дақылдарының орташа өнімділігі - 17-20 т/га аралығында, бұл көрсеткіш олардың өсіру аймақтарына, түріне, сорттық ерекшеліктері мен агротехнологиясына байланысты 10-12-ден 30-35 т/га дейінгі аралықта ауытқиды.
1 Шепетков Н.Г., Өзбеков Б.М., Ысқақов И.И., Жұмағұлов Ә., Еркенбаев Н.С. Көкөніс шаруашылығы. Астана: 1998.
2 Сафина Л.К., Петров Е.П. Аптека на грядке. – А:1990.
3 Белик В.Ф. Кабачки и другие тыквенные. – М.: 1997.
4 Шманева Т.Н. и др. Качество овощей и химизация. – М.: 1990.
5 Сазонова Л.В. и др. Корнеплодные растения. – Л.:1990.
6 Ганичкина О.А. Корнеплоды. – М.:2000.
7 Носаль М.А. Лекарственные растения и способы их применения в народе – Киева:1998.
8 Решетников А.В. и др. Лечение растениями. – Киев:1993.
9 Боброва Р.А. Овощные бобовые культуры. – А., 198
10 Лукьянец В.Н. и др. Овощные бобовые растения. – А Кайнар,2005.
11 Свистюк И. В. И др. Погода и уражай овощных культур. Л.:1989.
12 Әліпбеков Н., Тоқтыбаев А., Шағырбаева Ж. Көкөніс өсіруші фермер анықтамалығы. Астана: Фолиант, 2009-139 бет.
13 Белик В.Ф. Овощеводство. – М., 1981.198 бет.
14 Ашықбаев Н., Есіркепов У. Өсімдік қорғау. – Астана: Фолиант, 2010. 256бет.
15 Матпаева Б.Б. Ауыл шаруашылығы дақылдарының зиянкестерімен биологиялық күрес тәсілдері. Алматы: Қайнар, 1993.
16 Шек Г. Өсімдікті зиянды жәндіктерден қорғау календары. Алматы: Қайнар, 1971.
17 Өтешқалиев А.Ө. Көкөніс өсіру технологиясы. А.: Білім, 2008.
18 Сағитов А.О. және т.б. Справочник защиты растений. Алматы: 2004.
19 Боброва Р.А. Сирек көкөніс. – Алматы: Қайнар, 1990.
20 Клеев М.М., Волошин Б.М., Шепетков Н.Г. Солтүстік Қазақстандағы көкөніс. – Алматы: Қайнар,1996.
21 Рогов И. А., Антипова Л. В., Шуваева Г. П., Пишевая биотехнология: в 4 книгах., Книга 1. Основы пишевой биотехнологии,-М.: Колос, 2004.
22 Биотехнология. Принципы и применение.: Пер. с англ./Под. ред. И. Хиггинса. -М.: Мир, 1988.
23 Егоров Т. А. Основы биотехнологии: Учебное пособие.- М.: Издательский центр «Академия» 2003.
24 Волова Т. Г. Биотехнология. - Новосибирск. Изд-во Сибирского отделения Российской Академии наук, 1999.
25 Приходько Н. А., Зимина В. Биотехнология микроорганизмов - Шымкент ЮКГУ, 2006.
26 Варфоломеев С.Л., Калюжный С.В., Биотехнология.-М.: Высшая школа, 1990.
27 Беккер М.Е. и др. Биотехнология.- М.: Агропроииздат., 1990.
28 Ворбьев А. И. Промишленная микробиология. Учебное пособие-М.: Изд. МГУ, 1990.
29 Промышленная микробиология./Под.Ред. Н.Егерова. М.:Высшая школа. 1989.
30 Грачева И.М., Гаврилова Н.Н., Иванова Л.А., Технология микробных белковых перпаратов, аминокислот и жиров. – М.:Пищева промышленность, 1980.
31 Биотехнология/Под.ред.А.А. БаеваМ.:Наука 1994.
32 Теоретические основы пищевых технологий: в 2-х книгах. Книга 1/ Ответ. редактор В. А. Панфилов. – М.: КолосС, 2009.
33 В.И. Хлебников, В.С. Пучкова, С.А. Страхова и др. Технолология производства продовольственных товаров/Под ред. В.И. Хлебникова. — М.: Издательский центр «Академия», 2007.
34 А.П. Нечаев, И.С. Шуб, О.М. Аношина, В.И. Горбинок, А.А. Кочеткова, Г.М. Мелькина, Н.Н. Шебершнева, В.С. Шикнна, В.Г. Щербаков. Технологии пищевых производств/ Под ред. А.П. Нечаева. — М.: КолосС, 2005. – 768 с: ил. – (Учебники и учеб. пособия для студен¬тов высших учебных заведений).
35 Ковальская Л. П., Шуб И. С., Мелькина Г. М. и др. Технология пищевых производств/ Под ред. Л. П. Ковальской. – М.: Колос, 1997.
36 Назаров Н. И., Гинзбург А. С., Гребенюк С. М., Маршалкин Г. А., Мачихин Ю. А., Нечаев А. П. и др. Общая технология пищевых производств/ Под ред. Н. И. Назарова. – М.: Лег. и пищ. пром-сть, 1990.
37 Общая технология пищевых производств/ Под ред. Л. П. Ковальской. – М.: Колос, 1993.
38 Калунянц К.А., Яровенко В.Л., Домарецкий В.А., Колче- ва Р.А. Технология солода, пива и безалкогольных напитков. – М.: Колос, 1992.
39 Технология производства растительных масел/Под ред. В.М. Копейковского. – М.: Лег. и пищ. пром-сть,1991.
40 Технология переработки жиров/ Под ред. Н.С. Арутюняна. – М.: Агропромиздат, 1990.
41 Сапронов А.Р., Жушман А.И., Лосева В.А. Общая технология сахара и сахаристых веществ/ Под ред. А.Р. Сапронова. 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Агропромиздат, 1990.
2 Сафина Л.К., Петров Е.П. Аптека на грядке. – А:1990.
3 Белик В.Ф. Кабачки и другие тыквенные. – М.: 1997.
4 Шманева Т.Н. и др. Качество овощей и химизация. – М.: 1990.
5 Сазонова Л.В. и др. Корнеплодные растения. – Л.:1990.
6 Ганичкина О.А. Корнеплоды. – М.:2000.
7 Носаль М.А. Лекарственные растения и способы их применения в народе – Киева:1998.
8 Решетников А.В. и др. Лечение растениями. – Киев:1993.
9 Боброва Р.А. Овощные бобовые культуры. – А., 198
10 Лукьянец В.Н. и др. Овощные бобовые растения. – А Кайнар,2005.
11 Свистюк И. В. И др. Погода и уражай овощных культур. Л.:1989.
12 Әліпбеков Н., Тоқтыбаев А., Шағырбаева Ж. Көкөніс өсіруші фермер анықтамалығы. Астана: Фолиант, 2009-139 бет.
13 Белик В.Ф. Овощеводство. – М., 1981.198 бет.
14 Ашықбаев Н., Есіркепов У. Өсімдік қорғау. – Астана: Фолиант, 2010. 256бет.
15 Матпаева Б.Б. Ауыл шаруашылығы дақылдарының зиянкестерімен биологиялық күрес тәсілдері. Алматы: Қайнар, 1993.
16 Шек Г. Өсімдікті зиянды жәндіктерден қорғау календары. Алматы: Қайнар, 1971.
17 Өтешқалиев А.Ө. Көкөніс өсіру технологиясы. А.: Білім, 2008.
18 Сағитов А.О. және т.б. Справочник защиты растений. Алматы: 2004.
19 Боброва Р.А. Сирек көкөніс. – Алматы: Қайнар, 1990.
20 Клеев М.М., Волошин Б.М., Шепетков Н.Г. Солтүстік Қазақстандағы көкөніс. – Алматы: Қайнар,1996.
21 Рогов И. А., Антипова Л. В., Шуваева Г. П., Пишевая биотехнология: в 4 книгах., Книга 1. Основы пишевой биотехнологии,-М.: Колос, 2004.
22 Биотехнология. Принципы и применение.: Пер. с англ./Под. ред. И. Хиггинса. -М.: Мир, 1988.
23 Егоров Т. А. Основы биотехнологии: Учебное пособие.- М.: Издательский центр «Академия» 2003.
24 Волова Т. Г. Биотехнология. - Новосибирск. Изд-во Сибирского отделения Российской Академии наук, 1999.
25 Приходько Н. А., Зимина В. Биотехнология микроорганизмов - Шымкент ЮКГУ, 2006.
26 Варфоломеев С.Л., Калюжный С.В., Биотехнология.-М.: Высшая школа, 1990.
27 Беккер М.Е. и др. Биотехнология.- М.: Агропроииздат., 1990.
28 Ворбьев А. И. Промишленная микробиология. Учебное пособие-М.: Изд. МГУ, 1990.
29 Промышленная микробиология./Под.Ред. Н.Егерова. М.:Высшая школа. 1989.
30 Грачева И.М., Гаврилова Н.Н., Иванова Л.А., Технология микробных белковых перпаратов, аминокислот и жиров. – М.:Пищева промышленность, 1980.
31 Биотехнология/Под.ред.А.А. БаеваМ.:Наука 1994.
32 Теоретические основы пищевых технологий: в 2-х книгах. Книга 1/ Ответ. редактор В. А. Панфилов. – М.: КолосС, 2009.
33 В.И. Хлебников, В.С. Пучкова, С.А. Страхова и др. Технолология производства продовольственных товаров/Под ред. В.И. Хлебникова. — М.: Издательский центр «Академия», 2007.
34 А.П. Нечаев, И.С. Шуб, О.М. Аношина, В.И. Горбинок, А.А. Кочеткова, Г.М. Мелькина, Н.Н. Шебершнева, В.С. Шикнна, В.Г. Щербаков. Технологии пищевых производств/ Под ред. А.П. Нечаева. — М.: КолосС, 2005. – 768 с: ил. – (Учебники и учеб. пособия для студен¬тов высших учебных заведений).
35 Ковальская Л. П., Шуб И. С., Мелькина Г. М. и др. Технология пищевых производств/ Под ред. Л. П. Ковальской. – М.: Колос, 1997.
36 Назаров Н. И., Гинзбург А. С., Гребенюк С. М., Маршалкин Г. А., Мачихин Ю. А., Нечаев А. П. и др. Общая технология пищевых производств/ Под ред. Н. И. Назарова. – М.: Лег. и пищ. пром-сть, 1990.
37 Общая технология пищевых производств/ Под ред. Л. П. Ковальской. – М.: Колос, 1993.
38 Калунянц К.А., Яровенко В.Л., Домарецкий В.А., Колче- ва Р.А. Технология солода, пива и безалкогольных напитков. – М.: Колос, 1992.
39 Технология производства растительных масел/Под ред. В.М. Копейковского. – М.: Лег. и пищ. пром-сть,1991.
40 Технология переработки жиров/ Под ред. Н.С. Арутюняна. – М.: Агропромиздат, 1990.
41 Сапронов А.Р., Жушман А.И., Лосева В.А. Общая технология сахара и сахаристых веществ/ Под ред. А.Р. Сапронова. 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Агропромиздат, 1990.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
1 Көкөніс 9
дақылдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
1.1Көкөніс дақылдарының маңызы мен олардың химиялық құрамы ... ... ... ..9
1.2 Көкөністердің құрамындағы 10
витаминдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Көкөніс дақылдарының өсу, көбею және даму 15
ерекшеліктері ... ... ... ... ...
1.4 Көкөністердің биологиялық ерекшеліктері, өсу 17
технологиясы ... ... ... ... ..
2 Зерттеу материалдары және қолданылған әдістер 33
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.1 Көкөністерді тұздау және 33
ашыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Органалептикалық, Физика-химиялық көрсеткіштерін 37
анықтау ... ... ... ...
2.3 Өнімнің құрамындағы уытты 39
заттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Зерттеу нәтижесінде қолданылған қоректік 41
орталар ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 Зерттеу 51
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Органолептикалық көрсеткіштерін анықтау 52
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ...
3.2 Өнімнің құрамындағы уытты заттарды 55
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3Тұздалған және ашытылған көкөністердің құрамындағы микроағзалардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
... ... ... ... ...
3.4Тұздалған және ашытылған өнімдердің құрамындағы зең саңырауқұлақтарын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер 71
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
Кіріспе
Өзектілігі. Көкөністер адам ағзасы үшін маңызды болып табылады. Олар
көмірсулар, дәрумендер, минералды және басқа да заттар. Көкөніс құрамында
74-95 % - ға дейін су бар. Жаңа піскен жемістер мен көкөністер, сондай – ақ
микробтық зақымдауға қарсы тұратын қабілеті бар өсімдіктер. Қай заманда
болсын, адам ағзасына өсімдік өнімдерінің тағамдық жағына қоса емдік,
шипалық қасиеттеріне де назар аударған. Қазіргі кезде топыраққа айрықша
көңіл аударылып, жерді экономикалық тиімді пайдалана отырып, денсаулықтың
қайнар көзі, атанған көкөніс дақылдарын көптеп өндіру басты мақсаттардың
бірі.
Көкөніс шаруашылығы– ашық және қорғаулы топырақтарда көкөністерді
өндірумен айналысатын ауыл шаруашылығының бір саласы, сонымен қатар көкөніс
дақылдарының биологиясы мен олардың өнімділігін арттыру мен сапасын
жақсартуға бағытталған прогрессивті өсіру технологияларын, еңбек шығыны мен
өнімнің өзіндік құнын төмендетуді зерттеумен айналысатын ғылым. Көкөнісші
ғалымдар сонымен қатар жаңа көкөніс дақылдарының жақсартылған сорттары мен
оларды көбейтудің жаңа әдістемелерін, басқа да сала өкілдерімен бірлесе
отырып, көкөніс шаруашылығының экономикасына, ұйымдастыру жұмыстарына және
механизациясына жаңалықтар енгізумен айналысады. Көкөніс шаруашылығы ауыл
шаруашылығының саласы ретінде өзіндік ерекшеліктерге ие; солардың ең
бастылары: - Көкөністерді егістік жағдайында өсіру (ашық топырақтағы
көкөніс шаруашылығы) және жасанды микроклимат жағдайында өсіру (қорғалған
топырақтағы көкөніс шаруашылығы) Көшетпен өсіру әдісі кеңінен қолданылады,
өсімдіктер алдын ала оңтайлы қоректік алаңда (аз көлемдегі) өсіріліп,
кейіннен көшеттерліп отырғызылады, сондай-ақ көктету, тежеу, өсіру және
дозалау жұмыстары жүргізіледі.Көкөніс дақылдарының маңызы оның құрамындағы
жеңіл сіңімді көмірсулардың,органикалық қышқылдардың, витаминдердің,
ароматикалық (хош иісті) және витаминдер заттарының дәрежесімен анықталады.
Көкөністерді егу қалалар мен өндірістік орталықтар маңайындағы онша үлкен
емес жерлерде шоғырланлырылады, сонымен қатар жерді тиімді пайдаланумен
қатар, арасында қайталап және тығыздап егу жөнінен өндіріс егістік
жұмыстарына қарағанда жоғары өнімді болып келеді. Адамзаттың тағамына
пайдалану үшін өсірілетін екпе өсімдіктердің жалпы түрлері 200-дің
шамасында. Осының ішінде 100 ден астамы көкөніс дақылдары. ТМД елдерінде
көкөніс дакылдарының 70-тен астамы, ал Қазақстанда 50-ге жуығы өсіріледі.
ҚР Тағамтану Академиясының мәліметтеріне сай, әр адам жылына орта есеппен
126 кг түрлі көкөніс дақылдарын пайдалану қажет екен. Қазақстандағы көкөніс
дақылдарының жыл сайынғы егістік көлемі 110-115 мың га шамасында, оның – 20-
22 мың га оңтүстік облыстардың еншісінде. Көкөністердің барлық түрлерінен
алынатын жалпы түсім 2,2-2,5 млн.тоннаға дейін. Көкөніс дақылдарының орташа
өнімділігі - 17-20 тга аралығында, бұл көрсеткіш олардың өсіру
аймақтарына, түріне, сорттық ерекшеліктері мен агротехнологиясына
байланысты 10-12-ден 30-35 тга дейінгі аралықта ауытқиды.Көкөністін
құндылығын тек оның химиялық құрамына қарап қоймай,сонымен қатар оның
дәмі,иісі, сыртқы пішініне де қарап бағалайды. Халқымызды жоғары сапалы
тамақ өнімдерімен қамтамасыз ету мәселесін шешудің басты жолы алатын
шикізаттарды дер кезінде ысырапсыз, шығынсыз, ұтымды, тиімді пайдалану,ал
жақсы өмір қозғалысын қамтамасыз ету үшін ортамызды үнемі қажетті
энергиямен, яғни белокпен, амин қышқылдарымен, май қышқылдарымен, минералды
заттармен, витаминдермен қамтамасыз етіп отыру. Халықты жоғарғы сапалы
тағамдармен қамтамасыз ету ең негізгі кезек күттірмейтін міндет. Көкөніс
дақылдарының көпшілігінде (қырыққабат, қызанақ, баклажан, қияр, асқабақ,
қызылша) тұқым жарнақтары топырақ бетіне шығады да, алғашқы жасыл
жапырақтардың міндетін атқарады. Мұндай дақылдар жас кезінде көшіріп
отырғызуды жеңіл көтереді. Бұршақ тұқымдасының тұқым жарнақтары топырақта
қалып қоректік заттарды жинайтын орынның міндетін атқарады. Міне сондықтан,
асбұршақ, бұршақбас, жүгері көшіріп отырғызуды көтере алмайды, себебі
мұндайда олардың тұқым жарнақтары жеңіл жұлынады. Бұл дақылдарды өскіндері
пайда болған кезде зақымдауға болмайды. Көкөніс дақылдарының тұқымдары
өзара мөлшерлері (көлемі, пішіндері, түстері, иістері) бойынша ажыратылады.
Сондықтан барлық тағамдар, оның ішінде көкөніс және одан дайындалатын
өнімдер барлық жағынан алға қойылған шартқа сәйкес болу керек. Ол шарт
мемлекеттік стандарттарда (ГОСТ-тарда) көрсетілген. Стандарт халық
шаруашылығында маңызды орын алады. Сол арқылы халық шаруашылығының барлық
салалары бірімен-бірі байланысады. Міне сондықтан мемлекет көлемінде
тұздалаған және ашытылған көкөністер сапасы қатаң тексеріледі. Ол тексеру
барлық мекемелерге бірдей құжат-стандарт арқылы жүргізіледі. Көкөністерді
табиғи өнімдермен байыту, химиялық препараттармен және қоспалармен
байытудан гөрі әлдеқайда тиімді. Әртүрлі аймақтарда көкөніс мөлшерінің адам
ағзасына қабылдану мөлшерінің құрылымы әртүрлі болады. Солтүстік
Қазақстанда ұтымдылау болып келетіні қырыққабат, тамыржемістілер және
картоп. Әдетте бұл өнімдердің құрамына ақуыз заттардан басқа витаминдер,
минералды тұздар басқа да құнды тағамдық компоненттер кіреді. Тамақ
өнімдерінің тағамдық құндылығын жақсарту үшін олардың құрамында ақуыздық,
витаминдік, минералдық қосындылар құрамын көтеру қажет. Көптеген елдерде
бұл мәселе негізгі 3 бағытта шешіледі: мал және өсімдіктен алынатын ақуызы
бар шикізаттардың дәстүрлі түрлерін байытушы ретінде қолдану, сондай-ақ
шоғырланған ақуыз өнімдерін пайдалану; шикізатқа табиғи жолмен енген
тағамдық заттарды ұтымды түрде пайдалану; микробиологиялық және химиялық
синтез арқылы алынған ақуыз заттар, витаминдер, микро және макро
элементтерді қолдану. Көкөністер, сондай – ақ темірдің адам қорегіндегі
негізгі көзі болып саналады. Микро және ультрамикроэлементтердің мөлшері
өте өзгермелі. Қырыққабат мол мөлшерде борды, мырышты, мысты, сәбіз бор мен
иодты, ақ сүттіген – кобальт пен стронцийді, шалғам калийді, стронцийді
жинайды.Осы күні қолданыста жүрген тамақ өнімдерін шығарудың дәстүрлі
әдістерінде бірқатар кемшіліктер бар. Олардың ішіндегі ең бастысы
ауылшаруашылық шикізатты өңдеу нәтижесінде шыққан тамақ өнімдерінің өте
төмен сапасы болып табылады. Сонымен қатар адам ағзасына негізгі өнімнен
гөрі биологиялық қажеттілік тұрғысынан заттардың көп мөлшері қалдық болып
қалады. Мысалы: өсімдік және сары май, ірімшік өндіру барысында ақуызы көп
қалдықтар көп мөлшерде қалады (көк сүт, сүт сарысуы).Көкөніс өнімдері
жергілікті және күнделікті қолданылатын тағамдардың ең маңыздысы болып
саналады. Көкөніс құнарлылығын жоғарылату және түрін көбейту аса маңызды
мәселе. Сондықтан да көкөністің сапасын анықтау және оның құрамындағы
микроағзаларды зерттеу дипломдық жұмысты өзекті етеді. Бүгінгі күнде өнімді
консервілеу өнеркәсібінің ең маңызды мәселесі көкөністің дәстүрлі емес
шикізаттар қосылған түрін көбейтіп, сапасы мен қоректілігін көтеру болып
саналады
Жұмыстың мақсаты тұздалған және ашытылған көкөніс өнімдерінің
құрамындағы микроағзалардың түрлерін анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
1. Органалептикалық, Физика-химиялық көрсеткіштерін анықтау.
2. Өнімнің құрамындағы уытты заттарды анықтау.
3. Өнімнің құрамындағы микроағзаларды анықтау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: көкөніс өнімдерінің құрамындағы микроағзалар
соның ішінде көкөністі зақымдайтын саңырауқұлақ түрлері биологиялық,
мофологиялық- дақылдық ерекшеліктеріне сүйене отырып анықталды.
Дипломдық жұмыста тұздалған және ашытылған көкөніс өнімдеріне
органолептикалық бағалау жүргiзу кезiнде оны сыртқы түрi, түсi,
консистенциясы, қышқылдылығы және сапасы анықталады.
Көкөніс өнімдерінің қышқылдылығы мен ылғалдылығына физикалық-химиялық
талдаулар жүргізілді.
Тұздалған және ашытылған көкөніс құрамындағы микроағзалар тәжірбие
арқылы тексеріліп, алынған нәтижелері талданды.
1 Көкөніс дақылдары
1. Көкөніс дақылдарының маңызы мен олардың химиялық құрамы
Көкөніс дақылдарының маңызы оның құрамындағы жеңіл сіңімді
көмірсулардың,органикалық қышқылдардың, витаминдердің, ароматикалық (хош
иісті) және витаминдер заттарының дәрежесімен анықталады. Көкөністердің
дәмі, түсі және иісі осы аталған заттардың алуан түрлігіне байланысты.
Көкөністерді шикі, піскен және өңдеген күйінде пайдаланады. Көкөністерді
тұздағанда және өңдегенде қанттары ашып, сүт қышқылы түзіледі де оларды
шіруден сақтайды. Сүт қышқылы көкөніс клеткаларының сіңімділігін
арттырады[1].
Ароматикалық заттар және фитонцидтер.Көптеген көкөністер хош иісімен
мүңкіп тәбет ашады. Бұл иіс әр көкөніс өнімділігінің өзіне ғана тән
ароматты заттарымен, яғни эфир майымен түсіндіріледі. Аромат заттар
диетикалық қасиетімен ерекшеленеді, ас қорыту шырынын көбірек бөлуіне себеп
болады да, көкөніс және басқа азықтардың сіңімділігіне жақсы әсерін
тигізеді. Көкөністерде, әсіресе жуада, сарымсақта, кәдімгі ақжелкек
(хренде), шалғам шомыр (редькада), кәдімгі ақжелкен (петрушкада)
фитонцидтер көп. Олар бактерицидтік және фунгицидтік қасиеттерімен
ерекшеленіп, өсімдік имунитетінің факторларының бірі болып саналады. Адам
ағзасына тағаммен бірге түсіп, фитонцидтер тірі ұлпаларды дезинфекциялайды,
яғни ауру қоздырғыш микробтарды түгелдей жояды, ащы ішектегі ашу және шіру
үдерістерін бәсендетеді, әртүрлі ауруларға төзімділікті күшейтеді [2].
Минералды тұздар. Нанда, етте және майда минералды заттар өте аз болады.
Көкөністердегі тұздарда 50 химиялық элемент кездеседі және олар адам
ағзасындағы физиологиялық үдерістердің өтуін жақсартады. Кальций, фосфор,
марганец, сүйек ұлпаларына кіреді және жүректің қызмет әрекеттерін
жақсартады. Сонымен қатар қанның жиырылуына қажет. Қан гемоглобинінде темір
көп. Фосфор ми жұмысын жақсартады. Калий және натрий ағзадағы қышқыл-негіз
тепе-теңдігін сақтауға қатынасады. Магний нерв жүйесінің оянуына ықпал
жасайды, қан жүйелерін кеңейтетін қабілеті бар, өттің жұмысын реттейді.
Мысалы, қанның көбею үдерісінде үлкен рөл атқарады [3,4].
Ет, балық және нан азығындағы минералды заттар ас қорыту кезінде
оттегіне тән қосылыстар бөледі. Көкөністер физиологиялық негіз тұздарына
бай, ал олар ағзадағы зат алмасу дұрыс жүру үшін қышқыл және негіздің
түрінде болуын қамтамасыз етеді. Әсіресе, негіз тұздары шпинатта (1кг
шикізатта 1,3 гр СаО бар), ал сонымен қатар қиярда тамыр жемістілерде,
кольрабиде, үрме бұршақта, салатта және картопта көп. Калиймен жақсы
қамтамасыз етілген көкөністер: шпинат, картоп, жүгері және ақжелкен
жапырағы. Фосфор петрушка жапырағында, жүгеріде және жасыл бұршақта, темір
– қауында, шпинатта, асқабақта және қымыздықта, йод – шпинатта көп[5].
Мыстың ең көбі картопта (2,2 мгкг), марганец – салатта және шпинатта
(5,3-6,7 мгкг),цинк – шпинатта (2,8 мгкг). Көкөністердегі минералдық
заттарды керекті минералды тыңайтқыштар арқылы көбейтуге болады[ 6,8].
2. Көкөністердің құрамындағы витаминдер
Витаминдер. Көкөніс дақылдарында адма ағзасына қажетті сан алуан
физиологиялық сергіткіш компоненттер өте көп,бұл компоненттерге адам
ағзасында тағамдардың дұрыс алмасуына қажетті дәрумендер,пайдалы минералды
тұздар мен микроэлементтер, зиянды заттарды ағзадан шығаруға әсерін
тигізеттін пектиндер, ауруды қоздыратын көптеген микроорганизімдерді жоятын
фитоцидтер жатады[2,7].
Дәрумендер дақылдың шипалы факторларында басты орын алады, олар
жеткіліксіз болса зат алмасу бұзылып, жүйке жүйесі дұрыс жұмыс ісетмейді де
бірқатар аурулардың пайда болуына әкеліп соғады. Дәрумендер жоғары
биологиялық әсерлерге ие, сондықтан олар ақуыздың, көміртегінің және басқа
да метаболитикалық үдерістерді катализдейтін ферменттердің құрамды бөлігі
болып табылады. Сонымен қатар дәрумендер биологиялық ерекшеліктеріне
байланысты әсер ету қасиеттері жағынан бір-бірінен асып түседі. Сондықтан
олардың бірін-бірі қолдап,ауыстырып, кейде антагонистік немесе синергиялық
әрекет жасалатыны байқалды[9].
Витамин “вита - өмір” деген ұғымды білдіретін латын сөзі – қазақшасы
дәрумен. Дәрумендер А,Д,Е –тек қана майда ериді, ал суда еритіндері – С
және В тобындағы, ал К дәрумені майда да,суда да ериді. Тағамдағы
дәрумендердің жетіспеуі ағзаның жұқпалы ауруларға – авитаминоздарға және
иммундық қасиеті төмендеп, әлсіреуіне әкеліп соғады. Сондықтан көкөніс
дақылдарын пайдалану олардың құрамында витаминдер мен пайдалы тұздардың
болуына сәйкес адам ағзасының иммундық қасиетін күшейтеді[10].
С дәрумені (аскорбин қышқылы) – көкөніс дақылдарында өте көп болады, ол
дақылдың барлық мүшелерінде – жапырағында, сабағында, гүлінде, тамыр
жемісінде болады. С дәруменіне ең бай дақылдар – көк пияз, тәтті бұрыш,
қызанақ,картоп, аскөк, ақжелкен, балдыркөк, салатттар,саумалдық,
қымыздық,желкөк,шомыр. Бұл дәрумен төмен жылылықта тез қалыптасады, ал
құрғақшылықта аскорбин қышқылы азаяды. С дәрумені ұлпалардың тыныс алу
үдерісіне, қан тамырларының қоректенуіне қатысады, ақуыз бен майдың сіңуін
жақсартады. С дәрумені тұмау,баспа,сарп, өкпенің қабынуы ауруларына қарсы
пайдаланады.Аскорбин қышқылы жетіспесе, бас ауырады тез шаршап ұйқы
басады,тістердің еттері ісіп, қан шығады және тағы басқада қауіпті
жағдайлар байқалады. Ересек адамдарға қажетті С дәруменінің тәуліктік
мөлшері 60-70мг. Р дәрумені тек көкөніс дақылдары мен жидектерде
болады[11].
Р дәрумені қан өтетін капиллярлардың өткізгіштігінің ұдғаюына,
құрқұлақты, скарлатинаны, қызылшаны, қан қысымы ауруларын емдеуге
қолданылады, оның адамға тәуліктік қажеттілігі 200мг шамасында[12].
В1 дәрумені (тиамин) көкөніс дақылдарының барлығында бар, ең көбі жас
асбұршақта, картоп пен сәбізде, пиязда,салатта, аскөкте, тәтті бұрышта.
В витамині жүйке жүйесінің,жүректің бұлшық еттері мен ішек-қарын
жолдарының дұрыс жұмыс істеуі үшін қажет. Тәуліктік қажеттілігі 1-3 мг.
В2 дәрумені (рибофлавин) көкөніс дақылдарының барлығында, ең көбі
қозықұйрықта (6,40мг) болады. В2 дәруменінің шипалы болуы үшін В1 және В6
дәрумендері қажет,әсіресе, күн суық кезінде немесе күннің көзі күшті сәуле
шашқан кезде өте қажет. В2 дәрумені жетіспесе ішек – қарын қызметі
нашарлап, көз ауырады, жүйке жүйесі жұқарады, шаш ерте ағарады. Тәуліктік
қажеттілігі – 3мг.В3 дәрумені (пантотен қышқылы) – көкөніс дақылдарының
ішінде жас балауса бұршақта, картопта, орамжапырақта, қызанақта, сәбізде,
пиязда, салаттарда көптеп кездеседі. Бұл дәруменнің жетіспеуі балалардың
бойының өсуіне кері әсерін тигізеді, ұйқы қашады, тері бұзылады, шаш
ағарады, ішек-қарын, жүйке жүйесі қызметі нашарлайды. Тәуліктік қажеттілігі
– 2-3 мг.
В6 дәрумені (пиридоксин)- картопта жүгеріде көп, оның жетіспеуі қан
құрамы төмендеп (анемия) терінің қабынуы,тырысу, ауруларына шалдықтырады.
Тәуліктік қажеттілігі – 1-2мг.
В8 дәрумені (фолий қышқылы) – көк жапырақтарда, әсіресе орамжапырақта
көп болады. Фолий қышқылы темірмен бірігіп, қанның қалыптасуы қызметін
күшейтеді, қан аздыққа өте пайдалы. Тәуліктік қажеттілігі -1мг.
В12 дәрумені (копаламин) – қан жасайтын мүшелерге жақсы әсер етеді,
тері,сәуле ауруларына пайдалы.
PP дәрумені (ниацин) – барлық көкөніс дақылдарында, оның ішінде
картопта, батун пиязында, тәтті бұрышта, сәбізде, орамжапырақтарда, аскөк,
ақжелкенде, бұршақта көп. Тәуліктік қажеттілігі – 5 мг.
А дәрумені – дақылдарда құралатын провитаминдерде (каротин пигменттері
мен каротиноидта) ғана кездеседі, олар ферменттердің әсерімен А витаминіне
айналады. Ең көп кездесетін дақылдар – сәбіз, асқабақ, тәтті жүгері, ақ
желкен. Бұл дәрумен жетіспесе көз ауруы пайда болып, көздің көруі
нашарлайды, бауырдың қызметі – холестириннің алмасуы бұзылады, жұқпалы
ауруларға қарсылығы төмендейді. Тәуліктік қажеттілігі -4-5 мг.
U дәрумені – жаралардың жазылуына күшті әсерін тигізетін қосынды, оның
ең көбі орамжапырақтарда, ас қызылшасында, қызанақта,сәбізде бар.
U дәрумені асқазан қызметін жақсартып, ұмытшақтық ауруына, майдың
бауырда артық жиналуына кедергі болады. Е дәрумені (токоферол) – көкөніс
дақылдарының барлығында бар, көбі салаттарда, сәбізде, орамжапырақтарда,
пиязда, бұршақтарда, картопта кездеседі. Е дәрумені жетіспесе, пайдалы
минералдардың, ақуыздардың, майлардың, көміртегінің алмасуы нашарлайды,
бактериялық, вирустық жұқпалы ауруларға қарсы тұрғыштығы төмендейді.
Тәуліктік физиологиялық қажеттілігі – 20-30 мг.
К дәрумені – қанды қоюландыратын әсері бар, ол барлық көкөніс
дақылдарында бар, ең көбі – орамжапырақтар, сәбіз, ақжелкен, фейхельде.
Адам ағзасында К дәруменінің жетіспеуінен жара ұзақ жазылмай, қаны
тоқтамайды[13,14].
Эфир майлары – өте ұшқыш, хош иісті, химиялық құрамы жағынан емдік
қасиеттері бар, әртүрлі қосындылардың күрделі қоспасы. Ол көп жиналған
дақылдар – ақжелкен, балдыркөк, аскөк,желкен, шомыр, сарымсақ, пияздар.
Эфир майларын – мұрын, тамақ, тұмау ауруларына қарсы ингаляция ретінде
пайдаланады, оның бактерицидтік қасиеттері бар, сондықтан антибиотиктер
әсер ете алмайтын микробтарға, инфекцияланған жарақаттарға дезинфекциялық
дәрі ретінде пайдаланады[15].
Фитонцидтер – адам ағзасындағы микроағзаларды жоюға үлкен әсерін
тигізетін химиялық құрамы түрлі қоспалардан құралған. Фитоцидті көкөніс
дақылдары – желкен, шомыр, сарымсақ, пияздар. Көптеген ауруларды – тұмауды,
демікпені, тіс ауруларын, терінің іріңді жараларын емдеуге – фитонцидті
терапия қолданылады. Сонымен қатар фитонцидтер ішек – қарынның қозғалыс –
секрециялық қызметін күшейтіп, ішектегі шіру мен іру үдерістерін жойып,
оның жұмысын жақсартады[16].
Ақуыздар, майлар, көміртегілер – тағамдағы негізгі компоненттер.
Ақуыздар заттардың алмасуы қоспаларының құрамдарына амин қышқылдары,
амидтермен анықталады, бұлардың ішіндегі 9 ауыстыруға болмайтын амин
қышқылдары – цистин, лизин, триптофан, аргенин, метионин көкөніс
дақылдарында кездеседі. Кейбір лейцин, тирозин, аргинин, гистамин
дақылдардың пісіп келе жатқан дәндерінде, тамырларында, түйнектерінде еркін
жағдайда қалыптасады[17].
Көміртегі – ағзадағы күш қуаттың қайнар көзі, әртүрлі қанттар түрінде
сақталады, оның моно, олиго, полисахаридтер деген түрлері бар.
Моносахаридтердің ішінен глюкоза, фруктоза дақылдардың жапырақтарында,
жемістерінде көп болады.
Дисахаридтерге – сахароза жатады, бұл көкөністің жапырақтарында,
сабақтарында, дәндерінде, жемістерінде, түйнектерінде болады.
Полисахаридтер – сақтық қор (крахмал, инсулин), скелеттік (клетчатка,
лигнин, пектин) болып келеді және глюкоза молекулаларына құралады.
Пектиндер галоктрон қышқылынан құралған дақылдардың ұлпаларындағы
жасушааралық заттардан жасалынады. Пектиндерсіз ағза дұрыс қызмет істей
алмайды. Олардың сору және тұтқырлық қасиеттерімен улы заттарды зиянсыз
етіп шығаруда және артық холестеринді ағзадан шығаруға себепші әсерін
тигізеді. Пектин ас қорытуды жақсартады, тазалайды, өтті айдауға, несеп
жүргізуге, ішті босатуға әсер етеді. Жас көкөністердің жемістерінде пектин
өте көп болады, ең көбі шалқанда, ас қызылшасында, балдыркөкте[18].
Майлар – көміртегі сияқты адам ағзасына қажетті қуатты күшпен қамтамасыз
етеді және қандағы холестериннің мөлшерін төмендетіп атеросклероздың дамуын
тежейді.
Минералдық элементтер – макроэлементтер – K, Ca, Mg, Si, P,Fe, -
бұлардың барлығы да көкөніс дақылдарында айтарлықтай көп.
Микроэлементтер – B, J, Cu, Mn, Ni, Co, Mo, Zn – көкөніс дақылдарында
аздаған мөлшерде болады. B,Cu, Zn – орамжапырақтарда, сәбізде бормен йод,
ас қызылшасында йод, темір, мыс, марганец көптеп кездеседі. Көкөністер және
жемістер витаминдердің негізгі көзі болып саналады[19].
Көкөністің қоректілігі. Көкөністерде негізгі қорек заттардың барлығы
бар: ақуыздар, майлар және көмірсутектері. Ақуызбен жақсы қамтамасыз
етілген бұршақтың, үрме бұршақтың және бұршақтың (бобтың) жас жемістері мен
тұқымы, көмірсутектер мен – қызылша, жүгері, картоп және бұршақ
тұқымдастар, майлармен – бұрыш, ботташық (пастернак) және қантты жүгері.
Лизин және басқа экзогендік амин қышқылдарының бағалылығы қытай
қырыққабатында, үрме бұршақтың брюсельдік және жасыл жемістерінде көп
болады. Бірақ көкөністің бағалылығы тек қоректілік пен дәмділігінде ғана
емес, сонымен қатар баласты (пайдасыз) заттарда (мысалы, клетчаткада), олар
тағам рационындағы калориялық тағаммен қамтамасыз етуге кедергі жасайды.
Көкөністер – шырынды, дәмді азық-түлік, олардың құрамында 70-95 пайыз су
бар, сондықтан олардың колориясы төмендеу болады. Ересек адамдарға тағаммен
тәулігінде 3-4 мың ккал немесе жылына 1 млн ккал. энергия қабылдауы керек.
Жылуөндіргіш қабілеті 1 кг сапалы жасыл бұршақтың, жүгерінің, қант және
картоп көрсеткіші 750-940 ккал, қарбыз, қауын, қырыққабат, жуа және тамыр
жемістілердікі (редистен басқасы) – 300-500 ккал., қияр,қызанақ, шомыр
(редис), бұрыш, баклажан, рауғаш (ревень), асшөп (шпинат), салат, асқабақ –
150-270 ккал., ал бұлармен салыстыратын сиыр еті және нанда 2000 ккал,
майларда 8800ккал[20].
Көкөністерді қабылдау: медицина академиясының тағамтану институтының
(РК) ұсынысы бойынша адам ағзасының орташа жылдық физиологиялық керектік
қабылдау мөлшері – картоптан 120кг, бау-бақшалар -20кг және көкөністер
-126кг [21].
Әртүрлі аймақтарда көкөніс мөлшерінің адам ағзасына қабылдану мөлшерінің
құрылымы әртүрлі болады. Солтүстік Қазақстанда ұтымдылау болып келетіні
қырыққабат, тамыржемістілер және картоп. Орталық Қазақстанда кеңінен
өсірілетіні қызанақ және қияр, ал Оңтүстік және Оңтүстік Шығыс Қазақстанда
бұрыш, баклажан, қарбыз және қауын.Сондықтан елімізде орта есеппен бір
адамға келетін қарбыз, қауын және асқабақ бір жылда 12кг, ал басқа
мемлекеттерде (Солтүстік Кавказда және Орта Азияда) бұл көрсеткіш 100-130
кг –ға дейін жетеді екен. Белорусияда жылдық картоп қабылдау мөлшері
-260кг, ал Түрікменстанда -20 кг [22].
Көкөніс және бақша дақылдары әртүрлі ботаникалық туыстық пен
тұқымдастыққа жатады, шығу тегіндегі әртүрлілік, тамаққа пайдаланатын
мүшелердегі морфологиялық ерекшеліктер және оларды өсіру жағдайындағы
өзгешеліктер бұл дақылдардың химиялық құрамының үлкен деңгейде
өзгергіштігіне әкеп соғады. Осындай ерекшеліктерінің нәтижесінде көкөніс
және бақша дақылдары өте қомақты өнім бере алады (1 кесте)
1 кесте
Әртүрлі аймақтардағы жылдық көкөніс қабылдау мөлшері
Көкөністер Жылдық мөлшер Көкөністер Жылдық мөлшер
(кг) (кг)
Ақ қауданды 32-50 Жуа және сарымсақ 6-10
қырыққабат
Әр түсті 3-5 Жасыл бұршақ 6-8
қырыққабат
Қызанақ 25-32 Баклажан,кәді 2-5
Қияр 10-13 Тәтті бұрыш 1-3
Сәбіз 6-10 Өңделген көкөністер 1-2
Қызылша 5-10 Басқа көкөністер 3-5
Көкөністер адам қорегінде үлкен маңызды рөл атқарады. Оларда көмірсуы,
ақуыз, май, биокатализаторлар, дәрумендер, минералды тұздар, органикалық
қышқылдар, эфир майлары, бауыр тасынан, асқазан жарасынан, сәуле ауруынан
және т.б. аурулардан емделгенде қолданылады [23].
Көкөністер, сондай – ақ темірдің адам қорегіндегі негізгі көзі болып
саналады. Микро және ультрамикроэлементтердің мөлшері өте өзгермелі.
Қырыққабат мол мөлшерде борды, мырышты, мысты, сәбіз бор мен иодты, ақ
сүттіген – кобальт пен стронцийді, шалғам калийді, стронцийді жинайды.
Көкөніс және бақша дақылдарының химиялық құрамының өзгергіштігі сорттың
биологиялық ерекшелігімен, өсіру кезіндегі ауа райымен және өсіру тәсілімен
анықталады [24].
Ежелден көптеген көкөніс дақылдарының емдік қасиеттері белгілі. Пияз бен
сарымсақ ұсақ қан тамырларының кеңеюіне әсер етеді. Көкөністердің жүйке
жүйесінің ішкі мүшелер секрециясының және асқорыту мүшелерінің қызметін
реттеуші рөлі өте зор.
Өнімді мүшелері бойынша жіктеу. Тамаққа пайдаланылатын мүшелері бойынша
көкөніс дақылдары: жапырақтылар, баданалылар, жемістілер, тамырсабақтылар,
тамыр-жемістілер және саңырауқұлақтар болып бөлінеді[25].
Тіршілігінің ұзақтығы бойынша жіктеу. Тіршілігінің ұзақтығы бойынша
көкөніс дақылдары біржылдық, екіжылдық және көпжылдық болып бөлінеді.
Біржылдық дақылдар – монокарптық өсімдіктер, яғни өмірінде бір рет
гүлдейді және жеміс салады. Бұларға қарақат, бұршақ және асқабақ
тұқымдастарының өсімдіктері жатады.
Екіжылдық дақылдар – монокарптықтар, жемістерін тіршілігінің екінші
жылында салады. Бұлар – тамыржемістілер, қырыққабаттар. Азық – түлікке
өсіргенде екіжылдықтардың өсу-даму кезеңі бір жылда, ал тұқымға өсіргенде
екі жылда өтеді.
Көпжылдық дақылдар-поликарптық өсімдіктер бірнеше рет жеміс салуымен
сипатталады. Күзде олардың топырақ үстіндегі барлық бөліктері опат болады,
ал қоректік заттары бар тамырлары, тамыр сабақтары сақталады[26].
3. Көкөніс дақылдарының өсу, көбею және даму ерекшеліктері
Өсімдік ағзасының қалыптасу негізінде оның онтогенездегі басты тіршілік
үдерістері – өсімдіктің өсуі және дамуы жатады. Өсу – ағза құрылым
элементтерінің жаңадан пайда болуы, әдетте оның және басқа бөліктерінің
көлемінің кері айналмайтындай түрде артуы; даму – тіршілік циклы процесінде
өсімдіктің немесе оның жекелеген мүшелерінің, ұлпаларының және
жасушаларының құрылымдары мен қызметінің сапалы өзгеруі. Өсу негізінен
сандық, даму сапалы өзгеріс сипатымен өтеді[27].
Көкөніс дақылдарының өсуі, дамуы және өнімділігі өсімдіктің тұқым қуалау
ерекшеліктеріне және қоршаған орта жағдайына тәуелді.
Өсу мен дамудың тұқым қалыптастыру шағы төрт – бүршіктену, гүлдеу,
жеміс салу және қартаю кезеңдерден тұрады. Бүршіктену кезеңінде гүл сидамы
және гүл шоғыры қалыптасады, гүлдеу кезеңі тозаң мен жыныс клеткасының
пісіп – жетілуімен сипатталады[28].
Қартаю – цитоплпзма коллоидтарының тұтқырлығының артуымен,оның
өткізгіштігінің төмендеуімен сипатталады. Қоректік заттардың келіп түсуінің
қиындауының нәтижесінде өсімдіктің бүкіл мүшесі бірте – бірте өле береді.
Су жетпеген клетканың өсуі баяулайды немесе біржола тоқтайды, олар ұсақ
болып қалыптасады; фотосинтез күрт басылады нәтижесінде өнім төмендейді.
Ойдағыдай өсу және даму үшін жарықтанудың және жарықтың құрамының мәні өте
зор[29].
Өсімдіктің өсу мен дамуына қоршаған орта жағдайының әсері әртүрлі болу
мүмкін. Өсімдіктің құрамы, соған байланысты, өнім құрылымы онтогенезде өсу
мен даму үдерістерінің өзара әрекетінің нәтижесінде қалыптасады.
Өсімдіктің өсу мен дамуына ойдағыдай әсер ететін көптеген тәсілдер бар.
Көкөніс дақылдарының өсуі мен дамуын басқару агротехникалық әдістерімен
іске асырылады: дақылмен, көктеумен, өсіріп жетілдірумен: бұған шартты
түрде пісіріп жетілдіру және сақтауды жатқызуға болады. Өсімдіктің өсуі мен
дамуына жасушаларда және ұлпаларда пайда болатын табиғи үдеткіштер,
ауксиндар, гибберелиндер, дәрумендер, сондай –ақ өсуді тежегіштер – жасанды
үдеткіштер және ингибиторлар әсер етеді.
Өсімдіктің көбеюі – оның ағзасының, ұрпақ қалдыру мақсатындағы ең бір
маңызды қасиеті. Түрдің сақталуының немесе оның санының артуының кепілі
ретінде қызмет жасайды.
Көкөкніс дақылдарының басым бөлігі тұқымынан көбейеді.
Тұқыммен көбею. Тұқым – ағзаның сорттық тұқымқуалаушылық белгілері мен
қасиеттерін сақтаушы. Тұқым ұрықтанған бүршігінің ұлғаюының нәтижесінде
пайда болады. Практикада көбінесе тұқым деп, жатынның ұлғаюынан пайда
болған құрғақ жемісті атайды. Сәбіздің, ақ сүттігінің, ақжелкеннің жемісі –
тұқымша, жаңғақша, қызылшаның жемістері жанасып біткен – жеміс шоғыры
(шоғырмақ).
Тұқым ұрықтан, қоректік заттары жинақталған жарнақтардан (бұршақ,
асқабақтар, қырыққабаттар тұқымдастары) немесе эндоспермнен (пияз, қояншөп,
сәбіз, жүгері, қызылша, саумалдық) және қабықтан тұрады.
Көкөніс дақылдарының көпшілігінде (қырыққабат, қызанақ, баклажан, қияр,
асқабақ, қызылша) тұқым жарнақтары топырақ бетіне шығады да, алғашқы жасыл
жапырақтардың міндетін атқарады. Мұндай дақылдар жас кезінде көшіріп
отырғызуды жеңіл көтереді. Бұршақ тұқымдасының тұқым жарнақтары топырақта
қалып қоректік заттарды жинайтын орынның міндетін атқарады.Міне сондықтан,
асбұршақ, бұршақбас, жүгері көшіріп отырғызуды көтере алмайды, себебі
мұндайда олардың тұқым жарнақтары жеңіл жұлынады. Бұл дақылдарды өскіндері
пайда болған кезде зақымдауға болмайды.Көкөніс дақылдарының тұқымдары өзара
мөлшерлері (көлемі, пішіндері, түстері, иістері) бойынша ажыратылады.
Тұқымдарының көлемі (массасы) бойынша В. И. Эдельштейн көкөніс дақылдарын 1
грамдағы тұқым санына байланысты:
- Өте ірілер, тұқым саны 10-нан аспайтындар – бұршақбас, үрме бұршақ,
асбұршақ, асқабақ, қарбыздың ірі дәнді сорттары, қантты жүгері;
- Ірілер (11-100 дана) – қарбыздың ұсақ дәнді сорттары, қауын, қияр,
қызылша, рауғаш, саумалдық, шалғам, шалқан;
- Орташалар (150-300дана) – қызанақ, қырыққабат, тарна, пияз, бұрыш,
баклажан, ботташық, аскөк;
- Ұсақтар (600-1000дана) сәбіз, ақжелкен, шомыр, ақ сүттіген;
- Өте ұсақтар – (1000-нан асатындар) – қымыздық, қызылшөп, балдыркөк деп
бес топқа бөледі.
Ұсақ дәнді дақылдар үшін топырақты себер алдында өте мұқият өңдеу және
тегістеу қажет, тұқым сепкішті себу тереңдігіне дәлірек реттеу керек. Ұсақ
тұқымдарды топыраққа терең сіңіруге болмайды.
Тұқымның сапасын егістік және және сорттық деп ажыратады. Тұқымның
егістік сапасына жататындар: тазалығы, өнгіштігі, көктеп өну энергиясы,
тіршілік қабілеттілігі, өсу күші, ылғалдылығы, аурулармен және
зиянкестермен залалдануы, себу жарамдылығы, егістік өнгіштігі, тіршілігінің
ұзақтығы жатады.
Себу сапасы бойынша тұқымдарды екі класқа бөледі. Тұқымның сорттық
сапасын олардың сорттық тазалығы, яғни аталынған сортқа жататындығы бойынша
анықтайды. Сортық сапасы бойынша көкөніс дақылдары элита, 1 және 2 сорттық
тұқымы болып үш категорияға бөлінеді.
Тіршілігінің ұзақтығы. Шаруашылықта ботташықтың, балдыркөктің тұқымдары
өнгіштігін 1-2; аскөк, ақжелкен, рауғаш, қымыздық, бұрыш – 2-3; сәбіз, ақ
сүттіген, саумалдық – 3-5; қырыққабат, қызылша, қояншөп, қызанақ – 4-5;
бұршақбас, асбұршақ, жүгері – 5-6; асқабақ тұқымдастары – 6-8 жыл сақтайды.
Тұқымдардың өнгіштігін сақтауы, оны сақтағңан кездегі температура мен
ылғалдылыққа тікелей тәуелді. Тұқымдар тыныштық куйде болсадағы тыныс алуын
жалғастырады. Тыныс алу үдерісі тұқым қабығының астындағы және тұқымның жан-
жағындағы ауа қабатындағы оттектің есебінен жүреді. Тұқымның тыныс алуы өте
әлсіз, бірақ температура жоғарылаған сайын ол да күшейе түседі, әсіресе,
тұқымның ылғалдылығы көбейсе.
Көкөніс дақылдарының тұқымдарының сақталуына қолайлы температура 0-5
; тұрақты 14-18 жылылықта тұқымдар жақсы сақталады. Құрғақ
тұқымдар салыстырмалы түрдегі төмен (-180) және жоғары (80-85)
температураға шыдайды, бөрткендері – 2-10 температурада өліп қалады
және ұзақ уақыт 60-65қыздырғанды көтере алмайды.
Тұқымның сақталуына ылғалдылықтың тигізетін әсері басымырақ болады.
Дымқыл тұқымдар өнгіштігін өте тез жоғалтады, ал сақтау температурасымен
ылғалдылығы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым өнгіштігін тезірек жояды.
Сақтаған кезде дымқылдық белгіленген шектен аспауы қажет; көкөніс
дақылдарының басым бөлігінде ол 13-тен 15%, қырыққабат және бұрыш
тұқымдастарда 9-дан 11% - ға дейін. Дымқылдығы жоғары тұқымдар нашар
сақталады және өнгіштігін тез жоғалтады.
Өнгіштікті жоғалтуда маңызды рөлді тек тұқымдардың ылғалдылығы ғана
емес, сонымен қатар ауа ылғалдығы да атқарады. Жоғары ылғалдылық, әсіресе
жылумен біріксе, тұқымның тез бұзылуына әкеледі. Сондықтан сақтау орны
ауасының салыстырмалы ылғалдылығы кондициялы тұқымның ылғалдылығынан 2%
-дан төмен болуы керек. Су буларын, көмір қышқыл газын сыртқа шығару және
тұқымды оттекпен қамтамасыз ету үшін қойманы жүйелі түрде желдетіп тұру
қажет. Әр түр мен сортқа тән тұқым түсі болады. Түссіз және бозарған
(өңсіз) түс тұқымның толық піспеген кезеңінде, дымқылды ауа райында
жиналғанын немесе оларды күн көзінде кетіргенін көрсетеді. Сорттық
тазалықты егістік апробация – тұқымдық егістіктің сорттық және өнімділік
сапасын, сондай-ақ тұқым шаруашылығының жалпы ережелерінің сақталуын
тексеру негізінде анықтайды [30].
1.4 Көкөністердің биологиялық ерекшеліктері, өсу технологиясы
Қырыққабат дақылының биологиялық ерекшелігі
Адам қорегіне пайдаланатын көкөніс дақылдарының ішінде қырыққабаттың
алатын үлесі едәуір. Ол егіс көлемі және жалпы түсімі бойынша бірінші
орында тұр.
Түрлері мен түршелері, олардың таралуы. Көкөністердің бұл тобына ақ
қауданды, қызыл қауданды, савой, брюсель, гүлді, брокколи, кольраби,
жапырақты, қытай қырыққабаттары, біріктірілген. Сондай-ақ малазықтық және
сәндік қырыққабаттар да өсіріледі.
Ең кеңірек таралғаны – ақ қауданды қырыққабат. Ол Солтүстік Қазақстанда
көкөніс егістігінің 50% - дан астам жеріне егіледі. Бұл жоғары дәмдік
қасиеттеріне және тағамға алуан түрлі пайдалануына байланысты. Шикі,
пісірілген, қуырылған, ашытқан және маринадталған күйінде пайдаланылады.
Тасымалдауға қолайлы. Ерте пісетін және сақтауға шыдамды, кеш пісетін
сорттары жыл бойы жас күйінде пайдалануға
Қырыққабатқа емдік қасиет ие, онымен бауырдың және буындардың жарасын,
асқазан және ащы ішек жараларын, атеросклероз және басқа да ауруларды
емдеуге қолданылады.
Ресей Медицина Академиясының тағамтану институты бір адамға жылына 34 кг
қырыққабат жеуді ұсынады. Қырыққабаттың шырыны өте пайдалы. Қазір дәрі –
дәрмек өнеркәсібі жас өсімдіктен ақ, сары және қоңыр түсті құрғақ шырынды
ұнтақ дайындауда.
Гүлді, брокколи, брюссель, савой қырыққабаттары өте аз тараған, сонымен
бірге олар ақ қауданды қырыққабатқа қарағанда дәмді қасиеттері жоғарырақ,
сіңімді ақуыз пен дәрумені көбірек, өздеріне назардың әсіресе,
әуесқойбақшашылардың молырақ аударғанын қажет етеді.
Қырыққабат екі жылдық өсімдік. Бірінші жылы жуан, қысқа сабағын,
жапырақтарын және қалданын, екінші жылы гүл өркендерін, бұршаққындарын және
тұқымдарын қалыптастырады.
Қырыққабаттың жемісі – ұзындығы 8см дейін болатын екі ұялы бұршаққын.
Тұқымдары ұсақ, диаметрі 1,5мм жуық, түсі ашық сұрдан, қара қоңырға дейін
өзгереді. Мың дәннің массасы 2,5-4 г қырыққабат суыққа төзімді өсімдік.
Тұқымдары 2-3 жылылықта өне бастайды. Температура жоғарылаған сайын
өну үдерісі де жеделдей түседі. 11 жылылықта өскіндері 10-11 тәулікте,
ал температура оңтайлы болғанда 3-4 тәулікте пайда болады. Қырыққабат
5жылылықта түптене бастайды, бірақ өсуге оңтайлы жылылық 15-18.
Оның жақсы шынықтырылған және жерсіндірілген көшеттері өткінші 5-6
бозқырауға шыдайды, ал шынықтырылған және жерсіндірілмеген көшеттері 2-3
бозқырау да зақымданады.
Ақ қауданды қырыққабат. Өсу-даму кезеңінің ұзақтығына қарай
қырыққабаттың сорттары 6 топқа бөлінеді, бірақ Солтүстік Қазақстанның
көкөніс шаруашылығында сорттардың: үш тобын ажыратады: ерте (95-120
тәулік), орташа (130-145), кеш пісетін (150-170тәулік) сияқты.
Ерте пісетін қырыққабат қарқынды өсумен, дамуымен және қауданының жедел
қалыптасуымен ерекшеленеді. Жас күйінде пайдалануға өсіріледі. Сорттары:
Точка (гном), Грибовский 147 бірінші нөмері.
Орташа және әсіресе, кеш пісетін сорттары ірі жапырақтарынан үлкен
дегелек қалыптастырады. Қаудандары ірі, жақсы сақталады, ашытуға
қолданылады. Орташа пісетін сорттары: Слава Грибовская 231, Слава 1305; кеш
пісетіндері: Лебяжинская местная, Подарок, Столичная, Русиновка.
Қырыққабат адам азығына үлкен мәнге ие, өйткені оның құрамында ағзаға
қажетті көмірсуы, минералды тұздар, азотты және басқа да заттар бар. Ерте
пісетін қырыққабаттың агротехникасы. Ерте пісетін қырыққабатты жеңіл, жақсы
жылынатын топырақтарда орналастыру керек. Ең жақсы алғы дақылдар – қияр,
тамыржемістілер, қызанақ, ерте пісетін картоп.
Сүдігерді жыртқан кезде гектарына 40-50 т орташа шіріген көңді немесе 15-
20т жақсы шіріген қарашірікті және 4-5ц суперфосфатты енгізеді. Топрақта
калий жетіспегенде суперфосфатпен бірге 1,2-1,5 ц хлорлы калий енгізеді.
Көктемде культивацияның алдынан гектарына 3,0-3,5 ц аммиак селитрасын
енгізеді. Ерте көктемде танапқа тырма жібереді, содан кейін культивациямен
бірге тырмалап, топырақты шығыршықты таптағыштармен тығыздайды. Ерте
пісетін қырыққабатты тек көшетпен өсіреді. Ауа райы жағдайына қарай
аймақтың оңтүстік аудандарында көшеттерді ашық жерге мамырдың бірінші он
күндігінде, солтүстігінде – мамырдың орта кезінде отырғызады. Көшет
отырғызар алдында дайындалған танаптың гектарына 200-250м3 су жіберіп
суарады. Көшетті шапқымен жасалған топырақ ұясына отырғызады. Әрбір ұяға
алдын ала мұқият араластырылған 200-300 г қарашірікті және 10-15 г
суперфосфатты салады. Ұядағы органикалық және минералдық тыңайтқыштар
қырыққабаттың өнімділігін едәуір көтереді. Қыш құмырада Қыш құмырада және
топырақ текшесінде өсірген көшеттерді отырғызғанда ұяларға тыңайтқыштарды
салмайды, себебі олар құмыраларда бар. Құмыраларды ұяларға отырғызғанда
олардың кемері топырақ бетінен 2-3 см төмен болуы керек. Қырыққабатты
отырғызу тәсілі өнімділікке және оның жинау мерзіміне әжептәуір әсерін
тигізеді. Тәжірибе көрсеткендей, өсімдіктерді оңтайлы жиілігіне дейін
жеткізу өнімділікті едәуір көтереді. Көшетті қажетті тереңдікке, алғашқы
кәдімгі жапырағына дейін отырғызу – өте маңызды. Саяз отырғызылған өсімдік
нашар бекиді, топырақта жеңіл орналасады және оңай сынады. Қазіргі кезде
ерте пісетін қырыққабатты төмендегі тәсілмен отырғызады: қатар аралығы 70
см, қатардағы аралық 30 см. Бір гектарға 47,6 мың өсімдік отырғызады.
Отырғызғаннан соң ізінше көшетті судың аз мөлшерімен 250-300м3 га
суарады. 4-5 тәуліктен кейін шықпай қалған өсімдіктердің орнына жаңа
көшеттер отырғызады. Отырғызуға шымыр, жақсы жетілген көшетті, тамырға
жабысқан топырағымен бірге алады, ең дұрысы топырақ текшесінде өсірген
көшет болады. Ерте пісетін қырыққабатты орта есеппен, 10 күн сайын суарады,
ал ауа райы ыстық болғанда 6-7 күн сайын суарады. Жалпы бұл өсімдікті өсу-
даму кезеңінде 8-10 рет суарады. Алдыңғы үш суарудың гектарлық су мөлшері
250-300 м3 болса, соңғыларын 400-450 м3 жеткізеді. Жеңіл құмдақ
топырақтарда суаруды жиі жүргізеді, бірақ аз мөлшерімен 300-350 м3 га.
Қырыққабаттың өсу-даму кезеңіндегі суару аралықтарының ұзақ үзілістері
қолайсыз әсерін тигізеді, әсіресе, ауа райы ыстық болғанда.
Ерте пісетін қырыққабат үстеп қоректендіруді жақсы қабылдайды. Оны екі
рет: біріншісін көшет отырғызғаннан 10-15 тәулік өткен соң, бұл кезде олар
орнығады және өсімдіктер өсе бастайды, екіншісін – қаудандары қалыптаса
бастағанда қоректендіру керек. Бірінші қоректендіргенде әр гектарға 0,5-0,8
ц аммиак селитрасы, бір центнер суперфосфат және 0,3-0,4 ц хлорлы калий
енгізеді. Екінші ретте 1-1,5 ц аммиак селитрасы, бір центнер суперфосфат
және 0,5 ц хлорлы калий ерітінді түрінде немесе суарудың алдынан құрғақ
күйінде енгізеді. Бірінші рет қоректендіргенде құрғақ тыңайтқыштарды,
өсімдіктердің қатарының екі жағынан, тамырларын зақымдамау үшін өсімдіктен
10 см алшақ 6-8 см тереңдікке, ал екінші ретте қатар аралықтың ортасына 10-
15 см тереңдікке енгізеді. Шілде айындағы жиналған ерте пісетін қырыққабат,
өсу-даму кезеңінің соңында тыныштық қалпындағы қолтық бүршіктерінен қаудан
қалыптастырып, екінші өнім беру қабілетіне ие.
Орташа және кеш пісетін қырыққабаттың агротехникасы. Орташа және кеш
пісетін қырыққабаттың сорттарын жер асты сулары жоғары орналасқан
топырақтарда, көшетпен және көшетсіз өсіреді.
Көшетпен өсіру. Орташа және кеш пісетін қырыққабатты ойпан учаскелерде
орналастырады, ең дұрысы өзен – су жайылмасы.Сүдігер жыртқанда гектарына 40-
60 т көң және 4-5 ц суперфосфат енгізеді. Топырақта калий мол болғанда
калийлі тыңайтқыштарды қолданбайды, ал топырақта калий жетпесе 1-1,5 цга
хлорлы калийді енгізеді. Ерте көктемде топырақ жетілген соң танапты екі рет
тырмалайды, содан соң культивациямен бірге гектарына 1,5-2 ц аммиак
селитарсын енгізеді. Екінші рет культивацияны көшет отырғызар алдында
арамшөптерді жою және топырақты қопсыту үшін жүргізеді. Егер көктемде
топырақ тым қатты тығыздалған болса, бірінші культивацияның орнына терең
қопсытқышпен немесе қайырмасыз соқаларға тырма тіркеп өңдейді. Отырғызар
алдында танапты суарады.
Отырғызуға 35-40 күндік көшеттерді пайдаланады. Орташа жәнекеш пісетін
қырыққабат жүйелі түрде суаруды қажет етеді. Қаудан байланғанша
қырыққабатты 8-10 тәуліктен кейін суарады, ал пісіп жетілген кезінде әрбір
10-12 тәулік сайын. Орташа пісетін қырыққабаттың сорттарын жас куйінде
тамыз –қыркүйек айларында пайдалану үшін пісуіне қарай таңдап жинайды. Кеш
пісетіндер қаудандары ең жоғары салмағына және тығыздығына жеткенде бір
мезгілде жинайды.
Гүлді қырыққабат. Біржылдық өсімдік, отырғызған жылы гүлдегіш сабақтарын
және тұқымдарын қалыптастырады. Қырыққабат өсімдіктерінің ішінде тағамдық
және дәмдік қасиеттері бойынша бірінші орында тұр. Құрамында жеңіл сіңетін
ақуыздар, қанттар, минералдық тұздар, дәрумендер бар.Тамаққа
ақ,қысқа,жуан,тығыз шоғырланған гүл сабақтары пайдаланылады, олар ұзын
сағақта орналасқан қуатты жапырақ дегелегі қалыптасқаннан кейін пайда
болады.
Гүлді қырыққабатты пісірген, қуырған, бұқтырған түрінде және маринадтап,
тұздап пайдаланады. Солтүстік Қазақстанда гүлді қырыққабаттың үш сорты
аудандастырылған: Гарантия, Мовир 74, Ранняя Грибовская 1355. Топырақты
дайындау ақ қауданды қырыққабаттікіне ұқсас. Сүдігер жыртқанда гектарына 50-
60 т көң, 4-5 ц суперфосфат және 1-1,5 ц хлорлы калий енгізеді. Гүлді
қырыққабатты көбінесе ашық жерге екі мерзімде: ерте көктемде және күзде
себеді. Жазда себілсе жоғары температураның әсерінен нашар өседі. Өнімді
ерте жинау және жаздың ыстығына дейін шоқпарбасы түзілу үшін – ерте пісетін
сорттары және 50-55 тәулік қыш құмырада немесе текшелерде өсірілген көшетті
онкүндігінде отырғызады. Өсу алаңы 70*30см. Көшетті отырғызғаннан кейін
қуатты жапырақ түзілуіне қолайлы жағдай жасу керек. Тек сонда ғана өсімдік
ірі, тығыз шоқпарбастарын қалыптастырады. Сондықтан жүйелі суару және
қоректендіру қажет (1-сурет).
1 сурет. Гүлді қырыққабат: а) жалпы түрі б) гүлді қырыққабат
қауданының кескіні
Гүлді қырыққабатты өсіріп – жеткізу. Өнімді қоңыр күзде жинағанда кейбір
өсімдіктер тауарлы шоқпарбасын қалыптастырып үлгермейді, сондықтан оларды
жылыжайларда немесе төлелерде өсіріп жеткізеді. Кейбір шаруашылықтарда
өсіріп – жеткізу үшін күзде себеді. Үсімеген, зақымданбаған жапырақтары бар
өсімдіктерді танаптан бүлдірмей тамырларымен бірге қазып алады, оларды
орлардың түбіне немесе топырақтан, мол сумен суландырады. Бір кәсектің
астына 50-60 өсімдік отырғызады. Жылыжайларда температура 1-5 ал
салыстырмалы ылғалдылығы 85-90болуы керек.
Брокколи. Брокколи немесе қояншөп қырыққабат, гүлді қырыққабаттың
түршесі болып саналады және олар бір – біріне көп жағынан ұқсас.
Брокколидің борпаң шоқпарбасқа шоғырланған жекелеген жасыл өркендерін
тағамға пайдаланады. Брокколи – рентабельді дақыл. Өсіруге Грюн Спроутинг
сорты ұсынылады. Көшетті ашық жерге отырғызғаннан 40-50 тәулік өткен соң
пісіп жетіледі. Өнімділігі жоғары, өнімділігі бойынша Грибовская 1355
сортынан 1,5-2 есе асып түседі. Алғашқы шоқпарбастарының салмағы 600 г
жетеді. Өнім беретін сабақтарының түсі жасыл және күлгін – жасыл.Савой
қырыққабаты. Бұл қауданды қырыққабаттың ерекше түрі: жапырақтары көпіршікті
(кеңірдекті), қауданы борпылдақ, сырты ақшыл жасыл, іші ақшыл сары түсті.
Ақ қауданды қырыққабатқа қарағанда, аязға төзімді. Қоректілігі және дәмдік
қасиеттері бойынша ақ қауданды қырыққабаттан асып түседі, одан жұмсақтау,
ақуыздарға, минералдық заттарға және дәруменге бай. Бәліштің, голубцының
ішіне салады, бұқтырып пісіреді, тұздық ретінде пайдаланады. (2 сурет)
Тұздауға және ұзақ сақтауға жарамайды.
2 сурет. Савой қырыққабаты
Кольраби. Кольраби қаудан емес, өте күшті жан – жақты өскен кейіннен
тамаққа пайдаланылатын сабақжеміс қалыптастырады. Дәмі өзектікіне ұқсас,
бірақ нәзіктеу, тәттірек және шырынды келеді. Шикі, бұқтырған, пісірілген
күйінде, фарш ретінде қолданады, сорпа пісіреді. С дәруменінің көптігіне
оны солтүстік апельсин деп атайды. Өсіру технологиясы ақ қауданды
қырыққабатты көшетсіз өсіргенге ұқсас. Күзде бір мезгілде жинап алады.
Кольрабиды кеш пісетін ақ қауданды қырыққабат егістігін тығыздаушы ретінде,
сондай – ақ қызанақ және қиярды отырғызғанға дейін олардың үлескісінде
өсіруге болады. (3-сурет)
3 сурет. а)Кольраби: жалпы түрі б) кольраби қырыққабат қауданының кескіні
Брюссель қырыққабаты. Екі жылдық өсімдік. Бірінші жылы сабағындағы
жапырақ қолтықтарында кішкентай 30-40 борпылдақ жалпы массасы 200-500 г
қауданшықтар пайда болады. Дәмі өте жақсы, тамаққа әртүрлі пайдаланылады.
Кеш пісетін, ылғал сүйгіш, суыққа төзімді, 8-10 аязға шыдайды, бірақ
өнімі аз. Ең жақсы сорты Геркулес 1342. Өсу – даму кезеңі – 130-145
тәулік.(4-сурет)
4 сурет. Брюссель қырыққабаты
Пекин қырыққабаты Біржылдық өсімдік. Түр ішінде жапырақты жартылай
қауданды (жоғары ұшы ашық қаудандар) және кәдімгі қауданды формалары
болады. Негізінен салат жасуға пайдаланылады, сонымен бірге пісіруге де
және тұздауға да жарайды. Тез пісіп жетіледі.(5-сурет)Жазда - күзде
пайдалану үшін ашық грунтқа тұқымын сеуіп өсіреді.
5 сурет. Пекин қырыққабаты
Қытай қырыққабаты. Бір және екі жылдық, диаметрі 20-40 см өсімдік.
Жапырақтары түксіз, жұқа және өте жуан, астыңғы жағы дөңес сағақта
орналасқан, қаудан қалыптастырмайды. Аязға, ауруға төзімді. Тек ашық
жерлерде өсіреді. Салат дайындауға пайдаланылады.
Жапырақты қырыққабат. Екіжылдық өсімдік. Бірінші жылы биіктігі 150 см-ге
дейін жететін сабағы болады. Жапырақтары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
1 Көкөніс 9
дақылдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
1.1Көкөніс дақылдарының маңызы мен олардың химиялық құрамы ... ... ... ..9
1.2 Көкөністердің құрамындағы 10
витаминдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Көкөніс дақылдарының өсу, көбею және даму 15
ерекшеліктері ... ... ... ... ...
1.4 Көкөністердің биологиялық ерекшеліктері, өсу 17
технологиясы ... ... ... ... ..
2 Зерттеу материалдары және қолданылған әдістер 33
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.1 Көкөністерді тұздау және 33
ашыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Органалептикалық, Физика-химиялық көрсеткіштерін 37
анықтау ... ... ... ...
2.3 Өнімнің құрамындағы уытты 39
заттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Зерттеу нәтижесінде қолданылған қоректік 41
орталар ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 Зерттеу 51
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Органолептикалық көрсеткіштерін анықтау 52
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ...
3.2 Өнімнің құрамындағы уытты заттарды 55
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3Тұздалған және ашытылған көкөністердің құрамындағы микроағзалардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
... ... ... ... ...
3.4Тұздалған және ашытылған өнімдердің құрамындағы зең саңырауқұлақтарын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер 71
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
Кіріспе
Өзектілігі. Көкөністер адам ағзасы үшін маңызды болып табылады. Олар
көмірсулар, дәрумендер, минералды және басқа да заттар. Көкөніс құрамында
74-95 % - ға дейін су бар. Жаңа піскен жемістер мен көкөністер, сондай – ақ
микробтық зақымдауға қарсы тұратын қабілеті бар өсімдіктер. Қай заманда
болсын, адам ағзасына өсімдік өнімдерінің тағамдық жағына қоса емдік,
шипалық қасиеттеріне де назар аударған. Қазіргі кезде топыраққа айрықша
көңіл аударылып, жерді экономикалық тиімді пайдалана отырып, денсаулықтың
қайнар көзі, атанған көкөніс дақылдарын көптеп өндіру басты мақсаттардың
бірі.
Көкөніс шаруашылығы– ашық және қорғаулы топырақтарда көкөністерді
өндірумен айналысатын ауыл шаруашылығының бір саласы, сонымен қатар көкөніс
дақылдарының биологиясы мен олардың өнімділігін арттыру мен сапасын
жақсартуға бағытталған прогрессивті өсіру технологияларын, еңбек шығыны мен
өнімнің өзіндік құнын төмендетуді зерттеумен айналысатын ғылым. Көкөнісші
ғалымдар сонымен қатар жаңа көкөніс дақылдарының жақсартылған сорттары мен
оларды көбейтудің жаңа әдістемелерін, басқа да сала өкілдерімен бірлесе
отырып, көкөніс шаруашылығының экономикасына, ұйымдастыру жұмыстарына және
механизациясына жаңалықтар енгізумен айналысады. Көкөніс шаруашылығы ауыл
шаруашылығының саласы ретінде өзіндік ерекшеліктерге ие; солардың ең
бастылары: - Көкөністерді егістік жағдайында өсіру (ашық топырақтағы
көкөніс шаруашылығы) және жасанды микроклимат жағдайында өсіру (қорғалған
топырақтағы көкөніс шаруашылығы) Көшетпен өсіру әдісі кеңінен қолданылады,
өсімдіктер алдын ала оңтайлы қоректік алаңда (аз көлемдегі) өсіріліп,
кейіннен көшеттерліп отырғызылады, сондай-ақ көктету, тежеу, өсіру және
дозалау жұмыстары жүргізіледі.Көкөніс дақылдарының маңызы оның құрамындағы
жеңіл сіңімді көмірсулардың,органикалық қышқылдардың, витаминдердің,
ароматикалық (хош иісті) және витаминдер заттарының дәрежесімен анықталады.
Көкөністерді егу қалалар мен өндірістік орталықтар маңайындағы онша үлкен
емес жерлерде шоғырланлырылады, сонымен қатар жерді тиімді пайдаланумен
қатар, арасында қайталап және тығыздап егу жөнінен өндіріс егістік
жұмыстарына қарағанда жоғары өнімді болып келеді. Адамзаттың тағамына
пайдалану үшін өсірілетін екпе өсімдіктердің жалпы түрлері 200-дің
шамасында. Осының ішінде 100 ден астамы көкөніс дақылдары. ТМД елдерінде
көкөніс дакылдарының 70-тен астамы, ал Қазақстанда 50-ге жуығы өсіріледі.
ҚР Тағамтану Академиясының мәліметтеріне сай, әр адам жылына орта есеппен
126 кг түрлі көкөніс дақылдарын пайдалану қажет екен. Қазақстандағы көкөніс
дақылдарының жыл сайынғы егістік көлемі 110-115 мың га шамасында, оның – 20-
22 мың га оңтүстік облыстардың еншісінде. Көкөністердің барлық түрлерінен
алынатын жалпы түсім 2,2-2,5 млн.тоннаға дейін. Көкөніс дақылдарының орташа
өнімділігі - 17-20 тга аралығында, бұл көрсеткіш олардың өсіру
аймақтарына, түріне, сорттық ерекшеліктері мен агротехнологиясына
байланысты 10-12-ден 30-35 тга дейінгі аралықта ауытқиды.Көкөністін
құндылығын тек оның химиялық құрамына қарап қоймай,сонымен қатар оның
дәмі,иісі, сыртқы пішініне де қарап бағалайды. Халқымызды жоғары сапалы
тамақ өнімдерімен қамтамасыз ету мәселесін шешудің басты жолы алатын
шикізаттарды дер кезінде ысырапсыз, шығынсыз, ұтымды, тиімді пайдалану,ал
жақсы өмір қозғалысын қамтамасыз ету үшін ортамызды үнемі қажетті
энергиямен, яғни белокпен, амин қышқылдарымен, май қышқылдарымен, минералды
заттармен, витаминдермен қамтамасыз етіп отыру. Халықты жоғарғы сапалы
тағамдармен қамтамасыз ету ең негізгі кезек күттірмейтін міндет. Көкөніс
дақылдарының көпшілігінде (қырыққабат, қызанақ, баклажан, қияр, асқабақ,
қызылша) тұқым жарнақтары топырақ бетіне шығады да, алғашқы жасыл
жапырақтардың міндетін атқарады. Мұндай дақылдар жас кезінде көшіріп
отырғызуды жеңіл көтереді. Бұршақ тұқымдасының тұқым жарнақтары топырақта
қалып қоректік заттарды жинайтын орынның міндетін атқарады. Міне сондықтан,
асбұршақ, бұршақбас, жүгері көшіріп отырғызуды көтере алмайды, себебі
мұндайда олардың тұқым жарнақтары жеңіл жұлынады. Бұл дақылдарды өскіндері
пайда болған кезде зақымдауға болмайды. Көкөніс дақылдарының тұқымдары
өзара мөлшерлері (көлемі, пішіндері, түстері, иістері) бойынша ажыратылады.
Сондықтан барлық тағамдар, оның ішінде көкөніс және одан дайындалатын
өнімдер барлық жағынан алға қойылған шартқа сәйкес болу керек. Ол шарт
мемлекеттік стандарттарда (ГОСТ-тарда) көрсетілген. Стандарт халық
шаруашылығында маңызды орын алады. Сол арқылы халық шаруашылығының барлық
салалары бірімен-бірі байланысады. Міне сондықтан мемлекет көлемінде
тұздалаған және ашытылған көкөністер сапасы қатаң тексеріледі. Ол тексеру
барлық мекемелерге бірдей құжат-стандарт арқылы жүргізіледі. Көкөністерді
табиғи өнімдермен байыту, химиялық препараттармен және қоспалармен
байытудан гөрі әлдеқайда тиімді. Әртүрлі аймақтарда көкөніс мөлшерінің адам
ағзасына қабылдану мөлшерінің құрылымы әртүрлі болады. Солтүстік
Қазақстанда ұтымдылау болып келетіні қырыққабат, тамыржемістілер және
картоп. Әдетте бұл өнімдердің құрамына ақуыз заттардан басқа витаминдер,
минералды тұздар басқа да құнды тағамдық компоненттер кіреді. Тамақ
өнімдерінің тағамдық құндылығын жақсарту үшін олардың құрамында ақуыздық,
витаминдік, минералдық қосындылар құрамын көтеру қажет. Көптеген елдерде
бұл мәселе негізгі 3 бағытта шешіледі: мал және өсімдіктен алынатын ақуызы
бар шикізаттардың дәстүрлі түрлерін байытушы ретінде қолдану, сондай-ақ
шоғырланған ақуыз өнімдерін пайдалану; шикізатқа табиғи жолмен енген
тағамдық заттарды ұтымды түрде пайдалану; микробиологиялық және химиялық
синтез арқылы алынған ақуыз заттар, витаминдер, микро және макро
элементтерді қолдану. Көкөністер, сондай – ақ темірдің адам қорегіндегі
негізгі көзі болып саналады. Микро және ультрамикроэлементтердің мөлшері
өте өзгермелі. Қырыққабат мол мөлшерде борды, мырышты, мысты, сәбіз бор мен
иодты, ақ сүттіген – кобальт пен стронцийді, шалғам калийді, стронцийді
жинайды.Осы күні қолданыста жүрген тамақ өнімдерін шығарудың дәстүрлі
әдістерінде бірқатар кемшіліктер бар. Олардың ішіндегі ең бастысы
ауылшаруашылық шикізатты өңдеу нәтижесінде шыққан тамақ өнімдерінің өте
төмен сапасы болып табылады. Сонымен қатар адам ағзасына негізгі өнімнен
гөрі биологиялық қажеттілік тұрғысынан заттардың көп мөлшері қалдық болып
қалады. Мысалы: өсімдік және сары май, ірімшік өндіру барысында ақуызы көп
қалдықтар көп мөлшерде қалады (көк сүт, сүт сарысуы).Көкөніс өнімдері
жергілікті және күнделікті қолданылатын тағамдардың ең маңыздысы болып
саналады. Көкөніс құнарлылығын жоғарылату және түрін көбейту аса маңызды
мәселе. Сондықтан да көкөністің сапасын анықтау және оның құрамындағы
микроағзаларды зерттеу дипломдық жұмысты өзекті етеді. Бүгінгі күнде өнімді
консервілеу өнеркәсібінің ең маңызды мәселесі көкөністің дәстүрлі емес
шикізаттар қосылған түрін көбейтіп, сапасы мен қоректілігін көтеру болып
саналады
Жұмыстың мақсаты тұздалған және ашытылған көкөніс өнімдерінің
құрамындағы микроағзалардың түрлерін анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
1. Органалептикалық, Физика-химиялық көрсеткіштерін анықтау.
2. Өнімнің құрамындағы уытты заттарды анықтау.
3. Өнімнің құрамындағы микроағзаларды анықтау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: көкөніс өнімдерінің құрамындағы микроағзалар
соның ішінде көкөністі зақымдайтын саңырауқұлақ түрлері биологиялық,
мофологиялық- дақылдық ерекшеліктеріне сүйене отырып анықталды.
Дипломдық жұмыста тұздалған және ашытылған көкөніс өнімдеріне
органолептикалық бағалау жүргiзу кезiнде оны сыртқы түрi, түсi,
консистенциясы, қышқылдылығы және сапасы анықталады.
Көкөніс өнімдерінің қышқылдылығы мен ылғалдылығына физикалық-химиялық
талдаулар жүргізілді.
Тұздалған және ашытылған көкөніс құрамындағы микроағзалар тәжірбие
арқылы тексеріліп, алынған нәтижелері талданды.
1 Көкөніс дақылдары
1. Көкөніс дақылдарының маңызы мен олардың химиялық құрамы
Көкөніс дақылдарының маңызы оның құрамындағы жеңіл сіңімді
көмірсулардың,органикалық қышқылдардың, витаминдердің, ароматикалық (хош
иісті) және витаминдер заттарының дәрежесімен анықталады. Көкөністердің
дәмі, түсі және иісі осы аталған заттардың алуан түрлігіне байланысты.
Көкөністерді шикі, піскен және өңдеген күйінде пайдаланады. Көкөністерді
тұздағанда және өңдегенде қанттары ашып, сүт қышқылы түзіледі де оларды
шіруден сақтайды. Сүт қышқылы көкөніс клеткаларының сіңімділігін
арттырады[1].
Ароматикалық заттар және фитонцидтер.Көптеген көкөністер хош иісімен
мүңкіп тәбет ашады. Бұл иіс әр көкөніс өнімділігінің өзіне ғана тән
ароматты заттарымен, яғни эфир майымен түсіндіріледі. Аромат заттар
диетикалық қасиетімен ерекшеленеді, ас қорыту шырынын көбірек бөлуіне себеп
болады да, көкөніс және басқа азықтардың сіңімділігіне жақсы әсерін
тигізеді. Көкөністерде, әсіресе жуада, сарымсақта, кәдімгі ақжелкек
(хренде), шалғам шомыр (редькада), кәдімгі ақжелкен (петрушкада)
фитонцидтер көп. Олар бактерицидтік және фунгицидтік қасиеттерімен
ерекшеленіп, өсімдік имунитетінің факторларының бірі болып саналады. Адам
ағзасына тағаммен бірге түсіп, фитонцидтер тірі ұлпаларды дезинфекциялайды,
яғни ауру қоздырғыш микробтарды түгелдей жояды, ащы ішектегі ашу және шіру
үдерістерін бәсендетеді, әртүрлі ауруларға төзімділікті күшейтеді [2].
Минералды тұздар. Нанда, етте және майда минералды заттар өте аз болады.
Көкөністердегі тұздарда 50 химиялық элемент кездеседі және олар адам
ағзасындағы физиологиялық үдерістердің өтуін жақсартады. Кальций, фосфор,
марганец, сүйек ұлпаларына кіреді және жүректің қызмет әрекеттерін
жақсартады. Сонымен қатар қанның жиырылуына қажет. Қан гемоглобинінде темір
көп. Фосфор ми жұмысын жақсартады. Калий және натрий ағзадағы қышқыл-негіз
тепе-теңдігін сақтауға қатынасады. Магний нерв жүйесінің оянуына ықпал
жасайды, қан жүйелерін кеңейтетін қабілеті бар, өттің жұмысын реттейді.
Мысалы, қанның көбею үдерісінде үлкен рөл атқарады [3,4].
Ет, балық және нан азығындағы минералды заттар ас қорыту кезінде
оттегіне тән қосылыстар бөледі. Көкөністер физиологиялық негіз тұздарына
бай, ал олар ағзадағы зат алмасу дұрыс жүру үшін қышқыл және негіздің
түрінде болуын қамтамасыз етеді. Әсіресе, негіз тұздары шпинатта (1кг
шикізатта 1,3 гр СаО бар), ал сонымен қатар қиярда тамыр жемістілерде,
кольрабиде, үрме бұршақта, салатта және картопта көп. Калиймен жақсы
қамтамасыз етілген көкөністер: шпинат, картоп, жүгері және ақжелкен
жапырағы. Фосфор петрушка жапырағында, жүгеріде және жасыл бұршақта, темір
– қауында, шпинатта, асқабақта және қымыздықта, йод – шпинатта көп[5].
Мыстың ең көбі картопта (2,2 мгкг), марганец – салатта және шпинатта
(5,3-6,7 мгкг),цинк – шпинатта (2,8 мгкг). Көкөністердегі минералдық
заттарды керекті минералды тыңайтқыштар арқылы көбейтуге болады[ 6,8].
2. Көкөністердің құрамындағы витаминдер
Витаминдер. Көкөніс дақылдарында адма ағзасына қажетті сан алуан
физиологиялық сергіткіш компоненттер өте көп,бұл компоненттерге адам
ағзасында тағамдардың дұрыс алмасуына қажетті дәрумендер,пайдалы минералды
тұздар мен микроэлементтер, зиянды заттарды ағзадан шығаруға әсерін
тигізеттін пектиндер, ауруды қоздыратын көптеген микроорганизімдерді жоятын
фитоцидтер жатады[2,7].
Дәрумендер дақылдың шипалы факторларында басты орын алады, олар
жеткіліксіз болса зат алмасу бұзылып, жүйке жүйесі дұрыс жұмыс ісетмейді де
бірқатар аурулардың пайда болуына әкеліп соғады. Дәрумендер жоғары
биологиялық әсерлерге ие, сондықтан олар ақуыздың, көміртегінің және басқа
да метаболитикалық үдерістерді катализдейтін ферменттердің құрамды бөлігі
болып табылады. Сонымен қатар дәрумендер биологиялық ерекшеліктеріне
байланысты әсер ету қасиеттері жағынан бір-бірінен асып түседі. Сондықтан
олардың бірін-бірі қолдап,ауыстырып, кейде антагонистік немесе синергиялық
әрекет жасалатыны байқалды[9].
Витамин “вита - өмір” деген ұғымды білдіретін латын сөзі – қазақшасы
дәрумен. Дәрумендер А,Д,Е –тек қана майда ериді, ал суда еритіндері – С
және В тобындағы, ал К дәрумені майда да,суда да ериді. Тағамдағы
дәрумендердің жетіспеуі ағзаның жұқпалы ауруларға – авитаминоздарға және
иммундық қасиеті төмендеп, әлсіреуіне әкеліп соғады. Сондықтан көкөніс
дақылдарын пайдалану олардың құрамында витаминдер мен пайдалы тұздардың
болуына сәйкес адам ағзасының иммундық қасиетін күшейтеді[10].
С дәрумені (аскорбин қышқылы) – көкөніс дақылдарында өте көп болады, ол
дақылдың барлық мүшелерінде – жапырағында, сабағында, гүлінде, тамыр
жемісінде болады. С дәруменіне ең бай дақылдар – көк пияз, тәтті бұрыш,
қызанақ,картоп, аскөк, ақжелкен, балдыркөк, салатттар,саумалдық,
қымыздық,желкөк,шомыр. Бұл дәрумен төмен жылылықта тез қалыптасады, ал
құрғақшылықта аскорбин қышқылы азаяды. С дәрумені ұлпалардың тыныс алу
үдерісіне, қан тамырларының қоректенуіне қатысады, ақуыз бен майдың сіңуін
жақсартады. С дәрумені тұмау,баспа,сарп, өкпенің қабынуы ауруларына қарсы
пайдаланады.Аскорбин қышқылы жетіспесе, бас ауырады тез шаршап ұйқы
басады,тістердің еттері ісіп, қан шығады және тағы басқада қауіпті
жағдайлар байқалады. Ересек адамдарға қажетті С дәруменінің тәуліктік
мөлшері 60-70мг. Р дәрумені тек көкөніс дақылдары мен жидектерде
болады[11].
Р дәрумені қан өтетін капиллярлардың өткізгіштігінің ұдғаюына,
құрқұлақты, скарлатинаны, қызылшаны, қан қысымы ауруларын емдеуге
қолданылады, оның адамға тәуліктік қажеттілігі 200мг шамасында[12].
В1 дәрумені (тиамин) көкөніс дақылдарының барлығында бар, ең көбі жас
асбұршақта, картоп пен сәбізде, пиязда,салатта, аскөкте, тәтті бұрышта.
В витамині жүйке жүйесінің,жүректің бұлшық еттері мен ішек-қарын
жолдарының дұрыс жұмыс істеуі үшін қажет. Тәуліктік қажеттілігі 1-3 мг.
В2 дәрумені (рибофлавин) көкөніс дақылдарының барлығында, ең көбі
қозықұйрықта (6,40мг) болады. В2 дәруменінің шипалы болуы үшін В1 және В6
дәрумендері қажет,әсіресе, күн суық кезінде немесе күннің көзі күшті сәуле
шашқан кезде өте қажет. В2 дәрумені жетіспесе ішек – қарын қызметі
нашарлап, көз ауырады, жүйке жүйесі жұқарады, шаш ерте ағарады. Тәуліктік
қажеттілігі – 3мг.В3 дәрумені (пантотен қышқылы) – көкөніс дақылдарының
ішінде жас балауса бұршақта, картопта, орамжапырақта, қызанақта, сәбізде,
пиязда, салаттарда көптеп кездеседі. Бұл дәруменнің жетіспеуі балалардың
бойының өсуіне кері әсерін тигізеді, ұйқы қашады, тері бұзылады, шаш
ағарады, ішек-қарын, жүйке жүйесі қызметі нашарлайды. Тәуліктік қажеттілігі
– 2-3 мг.
В6 дәрумені (пиридоксин)- картопта жүгеріде көп, оның жетіспеуі қан
құрамы төмендеп (анемия) терінің қабынуы,тырысу, ауруларына шалдықтырады.
Тәуліктік қажеттілігі – 1-2мг.
В8 дәрумені (фолий қышқылы) – көк жапырақтарда, әсіресе орамжапырақта
көп болады. Фолий қышқылы темірмен бірігіп, қанның қалыптасуы қызметін
күшейтеді, қан аздыққа өте пайдалы. Тәуліктік қажеттілігі -1мг.
В12 дәрумені (копаламин) – қан жасайтын мүшелерге жақсы әсер етеді,
тері,сәуле ауруларына пайдалы.
PP дәрумені (ниацин) – барлық көкөніс дақылдарында, оның ішінде
картопта, батун пиязында, тәтті бұрышта, сәбізде, орамжапырақтарда, аскөк,
ақжелкенде, бұршақта көп. Тәуліктік қажеттілігі – 5 мг.
А дәрумені – дақылдарда құралатын провитаминдерде (каротин пигменттері
мен каротиноидта) ғана кездеседі, олар ферменттердің әсерімен А витаминіне
айналады. Ең көп кездесетін дақылдар – сәбіз, асқабақ, тәтті жүгері, ақ
желкен. Бұл дәрумен жетіспесе көз ауруы пайда болып, көздің көруі
нашарлайды, бауырдың қызметі – холестириннің алмасуы бұзылады, жұқпалы
ауруларға қарсылығы төмендейді. Тәуліктік қажеттілігі -4-5 мг.
U дәрумені – жаралардың жазылуына күшті әсерін тигізетін қосынды, оның
ең көбі орамжапырақтарда, ас қызылшасында, қызанақта,сәбізде бар.
U дәрумені асқазан қызметін жақсартып, ұмытшақтық ауруына, майдың
бауырда артық жиналуына кедергі болады. Е дәрумені (токоферол) – көкөніс
дақылдарының барлығында бар, көбі салаттарда, сәбізде, орамжапырақтарда,
пиязда, бұршақтарда, картопта кездеседі. Е дәрумені жетіспесе, пайдалы
минералдардың, ақуыздардың, майлардың, көміртегінің алмасуы нашарлайды,
бактериялық, вирустық жұқпалы ауруларға қарсы тұрғыштығы төмендейді.
Тәуліктік физиологиялық қажеттілігі – 20-30 мг.
К дәрумені – қанды қоюландыратын әсері бар, ол барлық көкөніс
дақылдарында бар, ең көбі – орамжапырақтар, сәбіз, ақжелкен, фейхельде.
Адам ағзасында К дәруменінің жетіспеуінен жара ұзақ жазылмай, қаны
тоқтамайды[13,14].
Эфир майлары – өте ұшқыш, хош иісті, химиялық құрамы жағынан емдік
қасиеттері бар, әртүрлі қосындылардың күрделі қоспасы. Ол көп жиналған
дақылдар – ақжелкен, балдыркөк, аскөк,желкен, шомыр, сарымсақ, пияздар.
Эфир майларын – мұрын, тамақ, тұмау ауруларына қарсы ингаляция ретінде
пайдаланады, оның бактерицидтік қасиеттері бар, сондықтан антибиотиктер
әсер ете алмайтын микробтарға, инфекцияланған жарақаттарға дезинфекциялық
дәрі ретінде пайдаланады[15].
Фитонцидтер – адам ағзасындағы микроағзаларды жоюға үлкен әсерін
тигізетін химиялық құрамы түрлі қоспалардан құралған. Фитоцидті көкөніс
дақылдары – желкен, шомыр, сарымсақ, пияздар. Көптеген ауруларды – тұмауды,
демікпені, тіс ауруларын, терінің іріңді жараларын емдеуге – фитонцидті
терапия қолданылады. Сонымен қатар фитонцидтер ішек – қарынның қозғалыс –
секрециялық қызметін күшейтіп, ішектегі шіру мен іру үдерістерін жойып,
оның жұмысын жақсартады[16].
Ақуыздар, майлар, көміртегілер – тағамдағы негізгі компоненттер.
Ақуыздар заттардың алмасуы қоспаларының құрамдарына амин қышқылдары,
амидтермен анықталады, бұлардың ішіндегі 9 ауыстыруға болмайтын амин
қышқылдары – цистин, лизин, триптофан, аргенин, метионин көкөніс
дақылдарында кездеседі. Кейбір лейцин, тирозин, аргинин, гистамин
дақылдардың пісіп келе жатқан дәндерінде, тамырларында, түйнектерінде еркін
жағдайда қалыптасады[17].
Көміртегі – ағзадағы күш қуаттың қайнар көзі, әртүрлі қанттар түрінде
сақталады, оның моно, олиго, полисахаридтер деген түрлері бар.
Моносахаридтердің ішінен глюкоза, фруктоза дақылдардың жапырақтарында,
жемістерінде көп болады.
Дисахаридтерге – сахароза жатады, бұл көкөністің жапырақтарында,
сабақтарында, дәндерінде, жемістерінде, түйнектерінде болады.
Полисахаридтер – сақтық қор (крахмал, инсулин), скелеттік (клетчатка,
лигнин, пектин) болып келеді және глюкоза молекулаларына құралады.
Пектиндер галоктрон қышқылынан құралған дақылдардың ұлпаларындағы
жасушааралық заттардан жасалынады. Пектиндерсіз ағза дұрыс қызмет істей
алмайды. Олардың сору және тұтқырлық қасиеттерімен улы заттарды зиянсыз
етіп шығаруда және артық холестеринді ағзадан шығаруға себепші әсерін
тигізеді. Пектин ас қорытуды жақсартады, тазалайды, өтті айдауға, несеп
жүргізуге, ішті босатуға әсер етеді. Жас көкөністердің жемістерінде пектин
өте көп болады, ең көбі шалқанда, ас қызылшасында, балдыркөкте[18].
Майлар – көміртегі сияқты адам ағзасына қажетті қуатты күшпен қамтамасыз
етеді және қандағы холестериннің мөлшерін төмендетіп атеросклероздың дамуын
тежейді.
Минералдық элементтер – макроэлементтер – K, Ca, Mg, Si, P,Fe, -
бұлардың барлығы да көкөніс дақылдарында айтарлықтай көп.
Микроэлементтер – B, J, Cu, Mn, Ni, Co, Mo, Zn – көкөніс дақылдарында
аздаған мөлшерде болады. B,Cu, Zn – орамжапырақтарда, сәбізде бормен йод,
ас қызылшасында йод, темір, мыс, марганец көптеп кездеседі. Көкөністер және
жемістер витаминдердің негізгі көзі болып саналады[19].
Көкөністің қоректілігі. Көкөністерде негізгі қорек заттардың барлығы
бар: ақуыздар, майлар және көмірсутектері. Ақуызбен жақсы қамтамасыз
етілген бұршақтың, үрме бұршақтың және бұршақтың (бобтың) жас жемістері мен
тұқымы, көмірсутектер мен – қызылша, жүгері, картоп және бұршақ
тұқымдастар, майлармен – бұрыш, ботташық (пастернак) және қантты жүгері.
Лизин және басқа экзогендік амин қышқылдарының бағалылығы қытай
қырыққабатында, үрме бұршақтың брюсельдік және жасыл жемістерінде көп
болады. Бірақ көкөністің бағалылығы тек қоректілік пен дәмділігінде ғана
емес, сонымен қатар баласты (пайдасыз) заттарда (мысалы, клетчаткада), олар
тағам рационындағы калориялық тағаммен қамтамасыз етуге кедергі жасайды.
Көкөністер – шырынды, дәмді азық-түлік, олардың құрамында 70-95 пайыз су
бар, сондықтан олардың колориясы төмендеу болады. Ересек адамдарға тағаммен
тәулігінде 3-4 мың ккал немесе жылына 1 млн ккал. энергия қабылдауы керек.
Жылуөндіргіш қабілеті 1 кг сапалы жасыл бұршақтың, жүгерінің, қант және
картоп көрсеткіші 750-940 ккал, қарбыз, қауын, қырыққабат, жуа және тамыр
жемістілердікі (редистен басқасы) – 300-500 ккал., қияр,қызанақ, шомыр
(редис), бұрыш, баклажан, рауғаш (ревень), асшөп (шпинат), салат, асқабақ –
150-270 ккал., ал бұлармен салыстыратын сиыр еті және нанда 2000 ккал,
майларда 8800ккал[20].
Көкөністерді қабылдау: медицина академиясының тағамтану институтының
(РК) ұсынысы бойынша адам ағзасының орташа жылдық физиологиялық керектік
қабылдау мөлшері – картоптан 120кг, бау-бақшалар -20кг және көкөністер
-126кг [21].
Әртүрлі аймақтарда көкөніс мөлшерінің адам ағзасына қабылдану мөлшерінің
құрылымы әртүрлі болады. Солтүстік Қазақстанда ұтымдылау болып келетіні
қырыққабат, тамыржемістілер және картоп. Орталық Қазақстанда кеңінен
өсірілетіні қызанақ және қияр, ал Оңтүстік және Оңтүстік Шығыс Қазақстанда
бұрыш, баклажан, қарбыз және қауын.Сондықтан елімізде орта есеппен бір
адамға келетін қарбыз, қауын және асқабақ бір жылда 12кг, ал басқа
мемлекеттерде (Солтүстік Кавказда және Орта Азияда) бұл көрсеткіш 100-130
кг –ға дейін жетеді екен. Белорусияда жылдық картоп қабылдау мөлшері
-260кг, ал Түрікменстанда -20 кг [22].
Көкөніс және бақша дақылдары әртүрлі ботаникалық туыстық пен
тұқымдастыққа жатады, шығу тегіндегі әртүрлілік, тамаққа пайдаланатын
мүшелердегі морфологиялық ерекшеліктер және оларды өсіру жағдайындағы
өзгешеліктер бұл дақылдардың химиялық құрамының үлкен деңгейде
өзгергіштігіне әкеп соғады. Осындай ерекшеліктерінің нәтижесінде көкөніс
және бақша дақылдары өте қомақты өнім бере алады (1 кесте)
1 кесте
Әртүрлі аймақтардағы жылдық көкөніс қабылдау мөлшері
Көкөністер Жылдық мөлшер Көкөністер Жылдық мөлшер
(кг) (кг)
Ақ қауданды 32-50 Жуа және сарымсақ 6-10
қырыққабат
Әр түсті 3-5 Жасыл бұршақ 6-8
қырыққабат
Қызанақ 25-32 Баклажан,кәді 2-5
Қияр 10-13 Тәтті бұрыш 1-3
Сәбіз 6-10 Өңделген көкөністер 1-2
Қызылша 5-10 Басқа көкөністер 3-5
Көкөністер адам қорегінде үлкен маңызды рөл атқарады. Оларда көмірсуы,
ақуыз, май, биокатализаторлар, дәрумендер, минералды тұздар, органикалық
қышқылдар, эфир майлары, бауыр тасынан, асқазан жарасынан, сәуле ауруынан
және т.б. аурулардан емделгенде қолданылады [23].
Көкөністер, сондай – ақ темірдің адам қорегіндегі негізгі көзі болып
саналады. Микро және ультрамикроэлементтердің мөлшері өте өзгермелі.
Қырыққабат мол мөлшерде борды, мырышты, мысты, сәбіз бор мен иодты, ақ
сүттіген – кобальт пен стронцийді, шалғам калийді, стронцийді жинайды.
Көкөніс және бақша дақылдарының химиялық құрамының өзгергіштігі сорттың
биологиялық ерекшелігімен, өсіру кезіндегі ауа райымен және өсіру тәсілімен
анықталады [24].
Ежелден көптеген көкөніс дақылдарының емдік қасиеттері белгілі. Пияз бен
сарымсақ ұсақ қан тамырларының кеңеюіне әсер етеді. Көкөністердің жүйке
жүйесінің ішкі мүшелер секрециясының және асқорыту мүшелерінің қызметін
реттеуші рөлі өте зор.
Өнімді мүшелері бойынша жіктеу. Тамаққа пайдаланылатын мүшелері бойынша
көкөніс дақылдары: жапырақтылар, баданалылар, жемістілер, тамырсабақтылар,
тамыр-жемістілер және саңырауқұлақтар болып бөлінеді[25].
Тіршілігінің ұзақтығы бойынша жіктеу. Тіршілігінің ұзақтығы бойынша
көкөніс дақылдары біржылдық, екіжылдық және көпжылдық болып бөлінеді.
Біржылдық дақылдар – монокарптық өсімдіктер, яғни өмірінде бір рет
гүлдейді және жеміс салады. Бұларға қарақат, бұршақ және асқабақ
тұқымдастарының өсімдіктері жатады.
Екіжылдық дақылдар – монокарптықтар, жемістерін тіршілігінің екінші
жылында салады. Бұлар – тамыржемістілер, қырыққабаттар. Азық – түлікке
өсіргенде екіжылдықтардың өсу-даму кезеңі бір жылда, ал тұқымға өсіргенде
екі жылда өтеді.
Көпжылдық дақылдар-поликарптық өсімдіктер бірнеше рет жеміс салуымен
сипатталады. Күзде олардың топырақ үстіндегі барлық бөліктері опат болады,
ал қоректік заттары бар тамырлары, тамыр сабақтары сақталады[26].
3. Көкөніс дақылдарының өсу, көбею және даму ерекшеліктері
Өсімдік ағзасының қалыптасу негізінде оның онтогенездегі басты тіршілік
үдерістері – өсімдіктің өсуі және дамуы жатады. Өсу – ағза құрылым
элементтерінің жаңадан пайда болуы, әдетте оның және басқа бөліктерінің
көлемінің кері айналмайтындай түрде артуы; даму – тіршілік циклы процесінде
өсімдіктің немесе оның жекелеген мүшелерінің, ұлпаларының және
жасушаларының құрылымдары мен қызметінің сапалы өзгеруі. Өсу негізінен
сандық, даму сапалы өзгеріс сипатымен өтеді[27].
Көкөніс дақылдарының өсуі, дамуы және өнімділігі өсімдіктің тұқым қуалау
ерекшеліктеріне және қоршаған орта жағдайына тәуелді.
Өсу мен дамудың тұқым қалыптастыру шағы төрт – бүршіктену, гүлдеу,
жеміс салу және қартаю кезеңдерден тұрады. Бүршіктену кезеңінде гүл сидамы
және гүл шоғыры қалыптасады, гүлдеу кезеңі тозаң мен жыныс клеткасының
пісіп – жетілуімен сипатталады[28].
Қартаю – цитоплпзма коллоидтарының тұтқырлығының артуымен,оның
өткізгіштігінің төмендеуімен сипатталады. Қоректік заттардың келіп түсуінің
қиындауының нәтижесінде өсімдіктің бүкіл мүшесі бірте – бірте өле береді.
Су жетпеген клетканың өсуі баяулайды немесе біржола тоқтайды, олар ұсақ
болып қалыптасады; фотосинтез күрт басылады нәтижесінде өнім төмендейді.
Ойдағыдай өсу және даму үшін жарықтанудың және жарықтың құрамының мәні өте
зор[29].
Өсімдіктің өсу мен дамуына қоршаған орта жағдайының әсері әртүрлі болу
мүмкін. Өсімдіктің құрамы, соған байланысты, өнім құрылымы онтогенезде өсу
мен даму үдерістерінің өзара әрекетінің нәтижесінде қалыптасады.
Өсімдіктің өсу мен дамуына ойдағыдай әсер ететін көптеген тәсілдер бар.
Көкөніс дақылдарының өсуі мен дамуын басқару агротехникалық әдістерімен
іске асырылады: дақылмен, көктеумен, өсіріп жетілдірумен: бұған шартты
түрде пісіріп жетілдіру және сақтауды жатқызуға болады. Өсімдіктің өсуі мен
дамуына жасушаларда және ұлпаларда пайда болатын табиғи үдеткіштер,
ауксиндар, гибберелиндер, дәрумендер, сондай –ақ өсуді тежегіштер – жасанды
үдеткіштер және ингибиторлар әсер етеді.
Өсімдіктің көбеюі – оның ағзасының, ұрпақ қалдыру мақсатындағы ең бір
маңызды қасиеті. Түрдің сақталуының немесе оның санының артуының кепілі
ретінде қызмет жасайды.
Көкөкніс дақылдарының басым бөлігі тұқымынан көбейеді.
Тұқыммен көбею. Тұқым – ағзаның сорттық тұқымқуалаушылық белгілері мен
қасиеттерін сақтаушы. Тұқым ұрықтанған бүршігінің ұлғаюының нәтижесінде
пайда болады. Практикада көбінесе тұқым деп, жатынның ұлғаюынан пайда
болған құрғақ жемісті атайды. Сәбіздің, ақ сүттігінің, ақжелкеннің жемісі –
тұқымша, жаңғақша, қызылшаның жемістері жанасып біткен – жеміс шоғыры
(шоғырмақ).
Тұқым ұрықтан, қоректік заттары жинақталған жарнақтардан (бұршақ,
асқабақтар, қырыққабаттар тұқымдастары) немесе эндоспермнен (пияз, қояншөп,
сәбіз, жүгері, қызылша, саумалдық) және қабықтан тұрады.
Көкөніс дақылдарының көпшілігінде (қырыққабат, қызанақ, баклажан, қияр,
асқабақ, қызылша) тұқым жарнақтары топырақ бетіне шығады да, алғашқы жасыл
жапырақтардың міндетін атқарады. Мұндай дақылдар жас кезінде көшіріп
отырғызуды жеңіл көтереді. Бұршақ тұқымдасының тұқым жарнақтары топырақта
қалып қоректік заттарды жинайтын орынның міндетін атқарады.Міне сондықтан,
асбұршақ, бұршақбас, жүгері көшіріп отырғызуды көтере алмайды, себебі
мұндайда олардың тұқым жарнақтары жеңіл жұлынады. Бұл дақылдарды өскіндері
пайда болған кезде зақымдауға болмайды.Көкөніс дақылдарының тұқымдары өзара
мөлшерлері (көлемі, пішіндері, түстері, иістері) бойынша ажыратылады.
Тұқымдарының көлемі (массасы) бойынша В. И. Эдельштейн көкөніс дақылдарын 1
грамдағы тұқым санына байланысты:
- Өте ірілер, тұқым саны 10-нан аспайтындар – бұршақбас, үрме бұршақ,
асбұршақ, асқабақ, қарбыздың ірі дәнді сорттары, қантты жүгері;
- Ірілер (11-100 дана) – қарбыздың ұсақ дәнді сорттары, қауын, қияр,
қызылша, рауғаш, саумалдық, шалғам, шалқан;
- Орташалар (150-300дана) – қызанақ, қырыққабат, тарна, пияз, бұрыш,
баклажан, ботташық, аскөк;
- Ұсақтар (600-1000дана) сәбіз, ақжелкен, шомыр, ақ сүттіген;
- Өте ұсақтар – (1000-нан асатындар) – қымыздық, қызылшөп, балдыркөк деп
бес топқа бөледі.
Ұсақ дәнді дақылдар үшін топырақты себер алдында өте мұқият өңдеу және
тегістеу қажет, тұқым сепкішті себу тереңдігіне дәлірек реттеу керек. Ұсақ
тұқымдарды топыраққа терең сіңіруге болмайды.
Тұқымның сапасын егістік және және сорттық деп ажыратады. Тұқымның
егістік сапасына жататындар: тазалығы, өнгіштігі, көктеп өну энергиясы,
тіршілік қабілеттілігі, өсу күші, ылғалдылығы, аурулармен және
зиянкестермен залалдануы, себу жарамдылығы, егістік өнгіштігі, тіршілігінің
ұзақтығы жатады.
Себу сапасы бойынша тұқымдарды екі класқа бөледі. Тұқымның сорттық
сапасын олардың сорттық тазалығы, яғни аталынған сортқа жататындығы бойынша
анықтайды. Сортық сапасы бойынша көкөніс дақылдары элита, 1 және 2 сорттық
тұқымы болып үш категорияға бөлінеді.
Тіршілігінің ұзақтығы. Шаруашылықта ботташықтың, балдыркөктің тұқымдары
өнгіштігін 1-2; аскөк, ақжелкен, рауғаш, қымыздық, бұрыш – 2-3; сәбіз, ақ
сүттіген, саумалдық – 3-5; қырыққабат, қызылша, қояншөп, қызанақ – 4-5;
бұршақбас, асбұршақ, жүгері – 5-6; асқабақ тұқымдастары – 6-8 жыл сақтайды.
Тұқымдардың өнгіштігін сақтауы, оны сақтағңан кездегі температура мен
ылғалдылыққа тікелей тәуелді. Тұқымдар тыныштық куйде болсадағы тыныс алуын
жалғастырады. Тыныс алу үдерісі тұқым қабығының астындағы және тұқымның жан-
жағындағы ауа қабатындағы оттектің есебінен жүреді. Тұқымның тыныс алуы өте
әлсіз, бірақ температура жоғарылаған сайын ол да күшейе түседі, әсіресе,
тұқымның ылғалдылығы көбейсе.
Көкөніс дақылдарының тұқымдарының сақталуына қолайлы температура 0-5
; тұрақты 14-18 жылылықта тұқымдар жақсы сақталады. Құрғақ
тұқымдар салыстырмалы түрдегі төмен (-180) және жоғары (80-85)
температураға шыдайды, бөрткендері – 2-10 температурада өліп қалады
және ұзақ уақыт 60-65қыздырғанды көтере алмайды.
Тұқымның сақталуына ылғалдылықтың тигізетін әсері басымырақ болады.
Дымқыл тұқымдар өнгіштігін өте тез жоғалтады, ал сақтау температурасымен
ылғалдылығы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым өнгіштігін тезірек жояды.
Сақтаған кезде дымқылдық белгіленген шектен аспауы қажет; көкөніс
дақылдарының басым бөлігінде ол 13-тен 15%, қырыққабат және бұрыш
тұқымдастарда 9-дан 11% - ға дейін. Дымқылдығы жоғары тұқымдар нашар
сақталады және өнгіштігін тез жоғалтады.
Өнгіштікті жоғалтуда маңызды рөлді тек тұқымдардың ылғалдылығы ғана
емес, сонымен қатар ауа ылғалдығы да атқарады. Жоғары ылғалдылық, әсіресе
жылумен біріксе, тұқымның тез бұзылуына әкеледі. Сондықтан сақтау орны
ауасының салыстырмалы ылғалдылығы кондициялы тұқымның ылғалдылығынан 2%
-дан төмен болуы керек. Су буларын, көмір қышқыл газын сыртқа шығару және
тұқымды оттекпен қамтамасыз ету үшін қойманы жүйелі түрде желдетіп тұру
қажет. Әр түр мен сортқа тән тұқым түсі болады. Түссіз және бозарған
(өңсіз) түс тұқымның толық піспеген кезеңінде, дымқылды ауа райында
жиналғанын немесе оларды күн көзінде кетіргенін көрсетеді. Сорттық
тазалықты егістік апробация – тұқымдық егістіктің сорттық және өнімділік
сапасын, сондай-ақ тұқым шаруашылығының жалпы ережелерінің сақталуын
тексеру негізінде анықтайды [30].
1.4 Көкөністердің биологиялық ерекшеліктері, өсу технологиясы
Қырыққабат дақылының биологиялық ерекшелігі
Адам қорегіне пайдаланатын көкөніс дақылдарының ішінде қырыққабаттың
алатын үлесі едәуір. Ол егіс көлемі және жалпы түсімі бойынша бірінші
орында тұр.
Түрлері мен түршелері, олардың таралуы. Көкөністердің бұл тобына ақ
қауданды, қызыл қауданды, савой, брюсель, гүлді, брокколи, кольраби,
жапырақты, қытай қырыққабаттары, біріктірілген. Сондай-ақ малазықтық және
сәндік қырыққабаттар да өсіріледі.
Ең кеңірек таралғаны – ақ қауданды қырыққабат. Ол Солтүстік Қазақстанда
көкөніс егістігінің 50% - дан астам жеріне егіледі. Бұл жоғары дәмдік
қасиеттеріне және тағамға алуан түрлі пайдалануына байланысты. Шикі,
пісірілген, қуырылған, ашытқан және маринадталған күйінде пайдаланылады.
Тасымалдауға қолайлы. Ерте пісетін және сақтауға шыдамды, кеш пісетін
сорттары жыл бойы жас күйінде пайдалануға
Қырыққабатқа емдік қасиет ие, онымен бауырдың және буындардың жарасын,
асқазан және ащы ішек жараларын, атеросклероз және басқа да ауруларды
емдеуге қолданылады.
Ресей Медицина Академиясының тағамтану институты бір адамға жылына 34 кг
қырыққабат жеуді ұсынады. Қырыққабаттың шырыны өте пайдалы. Қазір дәрі –
дәрмек өнеркәсібі жас өсімдіктен ақ, сары және қоңыр түсті құрғақ шырынды
ұнтақ дайындауда.
Гүлді, брокколи, брюссель, савой қырыққабаттары өте аз тараған, сонымен
бірге олар ақ қауданды қырыққабатқа қарағанда дәмді қасиеттері жоғарырақ,
сіңімді ақуыз пен дәрумені көбірек, өздеріне назардың әсіресе,
әуесқойбақшашылардың молырақ аударғанын қажет етеді.
Қырыққабат екі жылдық өсімдік. Бірінші жылы жуан, қысқа сабағын,
жапырақтарын және қалданын, екінші жылы гүл өркендерін, бұршаққындарын және
тұқымдарын қалыптастырады.
Қырыққабаттың жемісі – ұзындығы 8см дейін болатын екі ұялы бұршаққын.
Тұқымдары ұсақ, диаметрі 1,5мм жуық, түсі ашық сұрдан, қара қоңырға дейін
өзгереді. Мың дәннің массасы 2,5-4 г қырыққабат суыққа төзімді өсімдік.
Тұқымдары 2-3 жылылықта өне бастайды. Температура жоғарылаған сайын
өну үдерісі де жеделдей түседі. 11 жылылықта өскіндері 10-11 тәулікте,
ал температура оңтайлы болғанда 3-4 тәулікте пайда болады. Қырыққабат
5жылылықта түптене бастайды, бірақ өсуге оңтайлы жылылық 15-18.
Оның жақсы шынықтырылған және жерсіндірілген көшеттері өткінші 5-6
бозқырауға шыдайды, ал шынықтырылған және жерсіндірілмеген көшеттері 2-3
бозқырау да зақымданады.
Ақ қауданды қырыққабат. Өсу-даму кезеңінің ұзақтығына қарай
қырыққабаттың сорттары 6 топқа бөлінеді, бірақ Солтүстік Қазақстанның
көкөніс шаруашылығында сорттардың: үш тобын ажыратады: ерте (95-120
тәулік), орташа (130-145), кеш пісетін (150-170тәулік) сияқты.
Ерте пісетін қырыққабат қарқынды өсумен, дамуымен және қауданының жедел
қалыптасуымен ерекшеленеді. Жас күйінде пайдалануға өсіріледі. Сорттары:
Точка (гном), Грибовский 147 бірінші нөмері.
Орташа және әсіресе, кеш пісетін сорттары ірі жапырақтарынан үлкен
дегелек қалыптастырады. Қаудандары ірі, жақсы сақталады, ашытуға
қолданылады. Орташа пісетін сорттары: Слава Грибовская 231, Слава 1305; кеш
пісетіндері: Лебяжинская местная, Подарок, Столичная, Русиновка.
Қырыққабат адам азығына үлкен мәнге ие, өйткені оның құрамында ағзаға
қажетті көмірсуы, минералды тұздар, азотты және басқа да заттар бар. Ерте
пісетін қырыққабаттың агротехникасы. Ерте пісетін қырыққабатты жеңіл, жақсы
жылынатын топырақтарда орналастыру керек. Ең жақсы алғы дақылдар – қияр,
тамыржемістілер, қызанақ, ерте пісетін картоп.
Сүдігерді жыртқан кезде гектарына 40-50 т орташа шіріген көңді немесе 15-
20т жақсы шіріген қарашірікті және 4-5ц суперфосфатты енгізеді. Топрақта
калий жетіспегенде суперфосфатпен бірге 1,2-1,5 ц хлорлы калий енгізеді.
Көктемде культивацияның алдынан гектарына 3,0-3,5 ц аммиак селитрасын
енгізеді. Ерте көктемде танапқа тырма жібереді, содан кейін культивациямен
бірге тырмалап, топырақты шығыршықты таптағыштармен тығыздайды. Ерте
пісетін қырыққабатты тек көшетпен өсіреді. Ауа райы жағдайына қарай
аймақтың оңтүстік аудандарында көшеттерді ашық жерге мамырдың бірінші он
күндігінде, солтүстігінде – мамырдың орта кезінде отырғызады. Көшет
отырғызар алдында дайындалған танаптың гектарына 200-250м3 су жіберіп
суарады. Көшетті шапқымен жасалған топырақ ұясына отырғызады. Әрбір ұяға
алдын ала мұқият араластырылған 200-300 г қарашірікті және 10-15 г
суперфосфатты салады. Ұядағы органикалық және минералдық тыңайтқыштар
қырыққабаттың өнімділігін едәуір көтереді. Қыш құмырада Қыш құмырада және
топырақ текшесінде өсірген көшеттерді отырғызғанда ұяларға тыңайтқыштарды
салмайды, себебі олар құмыраларда бар. Құмыраларды ұяларға отырғызғанда
олардың кемері топырақ бетінен 2-3 см төмен болуы керек. Қырыққабатты
отырғызу тәсілі өнімділікке және оның жинау мерзіміне әжептәуір әсерін
тигізеді. Тәжірибе көрсеткендей, өсімдіктерді оңтайлы жиілігіне дейін
жеткізу өнімділікті едәуір көтереді. Көшетті қажетті тереңдікке, алғашқы
кәдімгі жапырағына дейін отырғызу – өте маңызды. Саяз отырғызылған өсімдік
нашар бекиді, топырақта жеңіл орналасады және оңай сынады. Қазіргі кезде
ерте пісетін қырыққабатты төмендегі тәсілмен отырғызады: қатар аралығы 70
см, қатардағы аралық 30 см. Бір гектарға 47,6 мың өсімдік отырғызады.
Отырғызғаннан соң ізінше көшетті судың аз мөлшерімен 250-300м3 га
суарады. 4-5 тәуліктен кейін шықпай қалған өсімдіктердің орнына жаңа
көшеттер отырғызады. Отырғызуға шымыр, жақсы жетілген көшетті, тамырға
жабысқан топырағымен бірге алады, ең дұрысы топырақ текшесінде өсірген
көшет болады. Ерте пісетін қырыққабатты орта есеппен, 10 күн сайын суарады,
ал ауа райы ыстық болғанда 6-7 күн сайын суарады. Жалпы бұл өсімдікті өсу-
даму кезеңінде 8-10 рет суарады. Алдыңғы үш суарудың гектарлық су мөлшері
250-300 м3 болса, соңғыларын 400-450 м3 жеткізеді. Жеңіл құмдақ
топырақтарда суаруды жиі жүргізеді, бірақ аз мөлшерімен 300-350 м3 га.
Қырыққабаттың өсу-даму кезеңіндегі суару аралықтарының ұзақ үзілістері
қолайсыз әсерін тигізеді, әсіресе, ауа райы ыстық болғанда.
Ерте пісетін қырыққабат үстеп қоректендіруді жақсы қабылдайды. Оны екі
рет: біріншісін көшет отырғызғаннан 10-15 тәулік өткен соң, бұл кезде олар
орнығады және өсімдіктер өсе бастайды, екіншісін – қаудандары қалыптаса
бастағанда қоректендіру керек. Бірінші қоректендіргенде әр гектарға 0,5-0,8
ц аммиак селитрасы, бір центнер суперфосфат және 0,3-0,4 ц хлорлы калий
енгізеді. Екінші ретте 1-1,5 ц аммиак селитрасы, бір центнер суперфосфат
және 0,5 ц хлорлы калий ерітінді түрінде немесе суарудың алдынан құрғақ
күйінде енгізеді. Бірінші рет қоректендіргенде құрғақ тыңайтқыштарды,
өсімдіктердің қатарының екі жағынан, тамырларын зақымдамау үшін өсімдіктен
10 см алшақ 6-8 см тереңдікке, ал екінші ретте қатар аралықтың ортасына 10-
15 см тереңдікке енгізеді. Шілде айындағы жиналған ерте пісетін қырыққабат,
өсу-даму кезеңінің соңында тыныштық қалпындағы қолтық бүршіктерінен қаудан
қалыптастырып, екінші өнім беру қабілетіне ие.
Орташа және кеш пісетін қырыққабаттың агротехникасы. Орташа және кеш
пісетін қырыққабаттың сорттарын жер асты сулары жоғары орналасқан
топырақтарда, көшетпен және көшетсіз өсіреді.
Көшетпен өсіру. Орташа және кеш пісетін қырыққабатты ойпан учаскелерде
орналастырады, ең дұрысы өзен – су жайылмасы.Сүдігер жыртқанда гектарына 40-
60 т көң және 4-5 ц суперфосфат енгізеді. Топырақта калий мол болғанда
калийлі тыңайтқыштарды қолданбайды, ал топырақта калий жетпесе 1-1,5 цга
хлорлы калийді енгізеді. Ерте көктемде топырақ жетілген соң танапты екі рет
тырмалайды, содан соң культивациямен бірге гектарына 1,5-2 ц аммиак
селитарсын енгізеді. Екінші рет культивацияны көшет отырғызар алдында
арамшөптерді жою және топырақты қопсыту үшін жүргізеді. Егер көктемде
топырақ тым қатты тығыздалған болса, бірінші культивацияның орнына терең
қопсытқышпен немесе қайырмасыз соқаларға тырма тіркеп өңдейді. Отырғызар
алдында танапты суарады.
Отырғызуға 35-40 күндік көшеттерді пайдаланады. Орташа жәнекеш пісетін
қырыққабат жүйелі түрде суаруды қажет етеді. Қаудан байланғанша
қырыққабатты 8-10 тәуліктен кейін суарады, ал пісіп жетілген кезінде әрбір
10-12 тәулік сайын. Орташа пісетін қырыққабаттың сорттарын жас куйінде
тамыз –қыркүйек айларында пайдалану үшін пісуіне қарай таңдап жинайды. Кеш
пісетіндер қаудандары ең жоғары салмағына және тығыздығына жеткенде бір
мезгілде жинайды.
Гүлді қырыққабат. Біржылдық өсімдік, отырғызған жылы гүлдегіш сабақтарын
және тұқымдарын қалыптастырады. Қырыққабат өсімдіктерінің ішінде тағамдық
және дәмдік қасиеттері бойынша бірінші орында тұр. Құрамында жеңіл сіңетін
ақуыздар, қанттар, минералдық тұздар, дәрумендер бар.Тамаққа
ақ,қысқа,жуан,тығыз шоғырланған гүл сабақтары пайдаланылады, олар ұзын
сағақта орналасқан қуатты жапырақ дегелегі қалыптасқаннан кейін пайда
болады.
Гүлді қырыққабатты пісірген, қуырған, бұқтырған түрінде және маринадтап,
тұздап пайдаланады. Солтүстік Қазақстанда гүлді қырыққабаттың үш сорты
аудандастырылған: Гарантия, Мовир 74, Ранняя Грибовская 1355. Топырақты
дайындау ақ қауданды қырыққабаттікіне ұқсас. Сүдігер жыртқанда гектарына 50-
60 т көң, 4-5 ц суперфосфат және 1-1,5 ц хлорлы калий енгізеді. Гүлді
қырыққабатты көбінесе ашық жерге екі мерзімде: ерте көктемде және күзде
себеді. Жазда себілсе жоғары температураның әсерінен нашар өседі. Өнімді
ерте жинау және жаздың ыстығына дейін шоқпарбасы түзілу үшін – ерте пісетін
сорттары және 50-55 тәулік қыш құмырада немесе текшелерде өсірілген көшетті
онкүндігінде отырғызады. Өсу алаңы 70*30см. Көшетті отырғызғаннан кейін
қуатты жапырақ түзілуіне қолайлы жағдай жасу керек. Тек сонда ғана өсімдік
ірі, тығыз шоқпарбастарын қалыптастырады. Сондықтан жүйелі суару және
қоректендіру қажет (1-сурет).
1 сурет. Гүлді қырыққабат: а) жалпы түрі б) гүлді қырыққабат
қауданының кескіні
Гүлді қырыққабатты өсіріп – жеткізу. Өнімді қоңыр күзде жинағанда кейбір
өсімдіктер тауарлы шоқпарбасын қалыптастырып үлгермейді, сондықтан оларды
жылыжайларда немесе төлелерде өсіріп жеткізеді. Кейбір шаруашылықтарда
өсіріп – жеткізу үшін күзде себеді. Үсімеген, зақымданбаған жапырақтары бар
өсімдіктерді танаптан бүлдірмей тамырларымен бірге қазып алады, оларды
орлардың түбіне немесе топырақтан, мол сумен суландырады. Бір кәсектің
астына 50-60 өсімдік отырғызады. Жылыжайларда температура 1-5 ал
салыстырмалы ылғалдылығы 85-90болуы керек.
Брокколи. Брокколи немесе қояншөп қырыққабат, гүлді қырыққабаттың
түршесі болып саналады және олар бір – біріне көп жағынан ұқсас.
Брокколидің борпаң шоқпарбасқа шоғырланған жекелеген жасыл өркендерін
тағамға пайдаланады. Брокколи – рентабельді дақыл. Өсіруге Грюн Спроутинг
сорты ұсынылады. Көшетті ашық жерге отырғызғаннан 40-50 тәулік өткен соң
пісіп жетіледі. Өнімділігі жоғары, өнімділігі бойынша Грибовская 1355
сортынан 1,5-2 есе асып түседі. Алғашқы шоқпарбастарының салмағы 600 г
жетеді. Өнім беретін сабақтарының түсі жасыл және күлгін – жасыл.Савой
қырыққабаты. Бұл қауданды қырыққабаттың ерекше түрі: жапырақтары көпіршікті
(кеңірдекті), қауданы борпылдақ, сырты ақшыл жасыл, іші ақшыл сары түсті.
Ақ қауданды қырыққабатқа қарағанда, аязға төзімді. Қоректілігі және дәмдік
қасиеттері бойынша ақ қауданды қырыққабаттан асып түседі, одан жұмсақтау,
ақуыздарға, минералдық заттарға және дәруменге бай. Бәліштің, голубцының
ішіне салады, бұқтырып пісіреді, тұздық ретінде пайдаланады. (2 сурет)
Тұздауға және ұзақ сақтауға жарамайды.
2 сурет. Савой қырыққабаты
Кольраби. Кольраби қаудан емес, өте күшті жан – жақты өскен кейіннен
тамаққа пайдаланылатын сабақжеміс қалыптастырады. Дәмі өзектікіне ұқсас,
бірақ нәзіктеу, тәттірек және шырынды келеді. Шикі, бұқтырған, пісірілген
күйінде, фарш ретінде қолданады, сорпа пісіреді. С дәруменінің көптігіне
оны солтүстік апельсин деп атайды. Өсіру технологиясы ақ қауданды
қырыққабатты көшетсіз өсіргенге ұқсас. Күзде бір мезгілде жинап алады.
Кольрабиды кеш пісетін ақ қауданды қырыққабат егістігін тығыздаушы ретінде,
сондай – ақ қызанақ және қиярды отырғызғанға дейін олардың үлескісінде
өсіруге болады. (3-сурет)
3 сурет. а)Кольраби: жалпы түрі б) кольраби қырыққабат қауданының кескіні
Брюссель қырыққабаты. Екі жылдық өсімдік. Бірінші жылы сабағындағы
жапырақ қолтықтарында кішкентай 30-40 борпылдақ жалпы массасы 200-500 г
қауданшықтар пайда болады. Дәмі өте жақсы, тамаққа әртүрлі пайдаланылады.
Кеш пісетін, ылғал сүйгіш, суыққа төзімді, 8-10 аязға шыдайды, бірақ
өнімі аз. Ең жақсы сорты Геркулес 1342. Өсу – даму кезеңі – 130-145
тәулік.(4-сурет)
4 сурет. Брюссель қырыққабаты
Пекин қырыққабаты Біржылдық өсімдік. Түр ішінде жапырақты жартылай
қауданды (жоғары ұшы ашық қаудандар) және кәдімгі қауданды формалары
болады. Негізінен салат жасуға пайдаланылады, сонымен бірге пісіруге де
және тұздауға да жарайды. Тез пісіп жетіледі.(5-сурет)Жазда - күзде
пайдалану үшін ашық грунтқа тұқымын сеуіп өсіреді.
5 сурет. Пекин қырыққабаты
Қытай қырыққабаты. Бір және екі жылдық, диаметрі 20-40 см өсімдік.
Жапырақтары түксіз, жұқа және өте жуан, астыңғы жағы дөңес сағақта
орналасқан, қаудан қалыптастырмайды. Аязға, ауруға төзімді. Тек ашық
жерлерде өсіреді. Салат дайындауға пайдаланылады.
Жапырақты қырыққабат. Екіжылдық өсімдік. Бірінші жылы биіктігі 150 см-ге
дейін жететін сабағы болады. Жапырақтары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz