Аралас экономика, оның мәні және ерекшеліктері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І бөлім. Аралас экономиканың қалыптасуы.әлеуметтік бағыттағы қоғамның экономикалық негізі
1.1.Аралас экономика: мазмұны және белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2.Аралас экономиканың қалыптасуының алғы шарттары ... ... ... ... ... ..10
II бөлім. Аралас экономика: қалыптасу негіздері және қызмет ету заңдылықтары және ерекшеліктері
2.1.Аралас экономика қалыптасуының материалдық.техникалық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2.Қазақстан Республикасының аралас экономикасын қалыптастырудағы қызмет ету заңдылықтарының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ...19
2.3.Аралас экономикада нарықтық қатынастар дамуының негізгі ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
І бөлім. Аралас экономиканың қалыптасуы.әлеуметтік бағыттағы қоғамның экономикалық негізі
1.1.Аралас экономика: мазмұны және белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2.Аралас экономиканың қалыптасуының алғы шарттары ... ... ... ... ... ..10
II бөлім. Аралас экономика: қалыптасу негіздері және қызмет ету заңдылықтары және ерекшеліктері
2.1.Аралас экономика қалыптасуының материалдық.техникалық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2.Қазақстан Республикасының аралас экономикасын қалыптастырудағы қызмет ету заңдылықтарының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ...19
2.3.Аралас экономикада нарықтық қатынастар дамуының негізгі ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Курстық жұмыстың тақырыбы: «Аралас экономика, оның мәні және ерекшеліктері».
Курстық жұмыстың мақсаты: Аралас экономиканың мазмұнын, мәнін, белгілерін ашып көрсету, аралас экономика қалыптасуының материалдық-техникалық негізін, Қазақстан Республикасының аралас экономикасын қалыптастырудағы қызмет ету заңдылықтарының ерекшеліктерін және аралас экономикада нарықтық қатынастар дамуының негізгі ерекшелігі туралы толық ашып көрсету.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және қосымшадан тұрады.
Аралас экономика экономикалық өмірдің нашарлауын жалпы сауықтардың нақтыланған алып жүйесі болып табылады. Аралас экономика - бұл нарық, бұйрық, дәстүр элементтерімен бірге болатын экономика. Аралас экономика мынаны көрсетеді: батыстағы нарық экономикасы өндірістен шектелген жұмысшы күшін қабылдайтын шағын бизнессіз және экономикада тепе-теңдік пен қоғамда тұрақтылық қамтамасыз ететін мемлекеттік кірісушіліксіз өмір сүре алмайды. Аралас экономиканың алғашқы көрінісі – экономика реттеудің мемлекеттің араласуы. Бүл ең алдымен мемлекеттің экономикалық қызметінің күшеюінен көрінеді. Бұған сұранысты ынталандыру, салықты реттеу арқылы инвестицияны ынталандыру, амортизацияны жылдамдату және т.б. шаралар кіреді. Аралас экономикаға тән белгінің бірі- мемлекетпен бизнестің өзара байланысы. Бірақ мұнда басқа да көптеген аралық буындар мен элементтер бар, ол әртүрлі өнеркәсіп, сауда, саяси таптардың мүддесін білдіріп, қоғамдық өндірісті біртұтас өзара байланыстың түрлері мен саяси лоббизм жолымен реттеуге қатысады.
Қазіргі қоғам дамуының объективтік процестерін талдау мынаны білдіреді: қазіргі экономикалық құрылыс-аралас экономиканы сипаттайды, ол бұрынғының қойнауында туған қоғамдық шаруашылықты жүргізудің жаңа түрі. Тек сыртқы көрініс түрі тауарлы ұжымдық қатынастардың бар екенін көрсетті, сөйтіп экономист ғалымдарды аралас экономика туралы айтуға мәжбүр етті, содан кейін теория жасауға кірісті. Қоғамдық шаруашылықты жүргізудің екі түрі, аралас экономиканың тарихи алғы шарттары еді. Сондықтан аралас экономикашын өмірдегі қатынастардың бер жағын емес, ең терендігішын нақты қатынастарды айқындайды. Аралас экономика өзінің бойына мемлекет пен кәсіпкерлердің арасындағы қатынастарды емес, тіпті формациялар мен өндіріс арасындағы қатынастарды емес, ол бір қоғамдық өндіріс түрінің екіншісімен ауысу қатынастарын жинақтайды. Аралас экономикада ешкімді, ештеңені ешқандай қыстау, қинау, шындау жок.
Аралас экономиканың басты белгісі - мемлекеттік меншік. Айталық, жеке сектордың қорынан бәрі келе бермейді, бұл әсіресе темір жол
транспортына, атом энергетикасында, космостық техникада игеруде ерекше білінеді.Қазіргі өндірістің бұл саласы тек үлкен көлемде ақша қаржыларын талап етіп қана қоймай, сонымен қатар қоғамның барлық күш жігерін қажет
Курстық жұмыстың мақсаты: Аралас экономиканың мазмұнын, мәнін, белгілерін ашып көрсету, аралас экономика қалыптасуының материалдық-техникалық негізін, Қазақстан Республикасының аралас экономикасын қалыптастырудағы қызмет ету заңдылықтарының ерекшеліктерін және аралас экономикада нарықтық қатынастар дамуының негізгі ерекшелігі туралы толық ашып көрсету.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және қосымшадан тұрады.
Аралас экономика экономикалық өмірдің нашарлауын жалпы сауықтардың нақтыланған алып жүйесі болып табылады. Аралас экономика - бұл нарық, бұйрық, дәстүр элементтерімен бірге болатын экономика. Аралас экономика мынаны көрсетеді: батыстағы нарық экономикасы өндірістен шектелген жұмысшы күшін қабылдайтын шағын бизнессіз және экономикада тепе-теңдік пен қоғамда тұрақтылық қамтамасыз ететін мемлекеттік кірісушіліксіз өмір сүре алмайды. Аралас экономиканың алғашқы көрінісі – экономика реттеудің мемлекеттің араласуы. Бүл ең алдымен мемлекеттің экономикалық қызметінің күшеюінен көрінеді. Бұған сұранысты ынталандыру, салықты реттеу арқылы инвестицияны ынталандыру, амортизацияны жылдамдату және т.б. шаралар кіреді. Аралас экономикаға тән белгінің бірі- мемлекетпен бизнестің өзара байланысы. Бірақ мұнда басқа да көптеген аралық буындар мен элементтер бар, ол әртүрлі өнеркәсіп, сауда, саяси таптардың мүддесін білдіріп, қоғамдық өндірісті біртұтас өзара байланыстың түрлері мен саяси лоббизм жолымен реттеуге қатысады.
Қазіргі қоғам дамуының объективтік процестерін талдау мынаны білдіреді: қазіргі экономикалық құрылыс-аралас экономиканы сипаттайды, ол бұрынғының қойнауында туған қоғамдық шаруашылықты жүргізудің жаңа түрі. Тек сыртқы көрініс түрі тауарлы ұжымдық қатынастардың бар екенін көрсетті, сөйтіп экономист ғалымдарды аралас экономика туралы айтуға мәжбүр етті, содан кейін теория жасауға кірісті. Қоғамдық шаруашылықты жүргізудің екі түрі, аралас экономиканың тарихи алғы шарттары еді. Сондықтан аралас экономикашын өмірдегі қатынастардың бер жағын емес, ең терендігішын нақты қатынастарды айқындайды. Аралас экономика өзінің бойына мемлекет пен кәсіпкерлердің арасындағы қатынастарды емес, тіпті формациялар мен өндіріс арасындағы қатынастарды емес, ол бір қоғамдық өндіріс түрінің екіншісімен ауысу қатынастарын жинақтайды. Аралас экономикада ешкімді, ештеңені ешқандай қыстау, қинау, шындау жок.
Аралас экономиканың басты белгісі - мемлекеттік меншік. Айталық, жеке сектордың қорынан бәрі келе бермейді, бұл әсіресе темір жол
транспортына, атом энергетикасында, космостық техникада игеруде ерекше білінеді.Қазіргі өндірістің бұл саласы тек үлкен көлемде ақша қаржыларын талап етіп қана қоймай, сонымен қатар қоғамның барлық күш жігерін қажет
1. В.И Черковец, Социолизм как экономическая система.,
М.,Экономика,1982
2. М.В.Сокович, Сравнение планирование товара, Минск,1984
3. В.М.Агаев. Экономические категории социолизма: система анализ,М.,Мысль, 1980
4. О.Ананьин, Экономическая теория на пути к новой парадигме М., 1992
5. Сатыбалдин, Только соблюдая равенство, журн.Казахстан: экономика
и жизнь, 1992, № 3 стр 21-28
6. Л.Никифоров, Социально-экономический строй Россиии: от прошлого
к будущему, Вопросы экономики, № 4-6 стр 5-9
7. Т.Ашимбаев,Где конец беспределу, журн. Казахстан: экономика и жизнь, 1992 № 3
8. Г.Манасян, Экономические реформы, Экономический журнал, 1992,
№ 9 стр 15-18
9. Г.В Плеханов, Плановое хозяйство,Экономические науки,1988, № 7
10. Я.А. Аубакиров, Экономикалық теория негіздері, Алматы,1991
11. В. Кузнецов, Рынок и приватизация, МЭ и МО,1992 №7 стр 23-28
12. И.Дерягина, Приватизация в посстсоциалистическую эру., 1992 №8
13. Е.Жатқанбаев, Аралас экономика негіздері,Алматы,1996
14. Я. Әубәкіров «Экономикалық теория негіздері» Алматы 2004ж.
15. К. Р. Макконнелл, С.Л. Брю, 14-издание, «Экономикс», Москва – 2003.
16. Шеденов Қ. «Жалпы экономикалық теория» Ақтөбе – 1999
17.Я.Ә. Әубәкіров, Б.Б. Байжұмаев, Ф.Н. Жақыпова, Т.П. Табеев «Экономикалық теория», оқу құралы
18.С.С.Сахариев, А.С.Сахариева «Жаңа кезең – экономикалық теориясы» (оқулық), Алматы «Данекер» 2004ж.
19. www.Google.ru
20. Әкімбеков «Экономикалық теория»
21.Кулыгин П. Социолистік экономикадағы нарық - «Вопросы экономики»,1990ж.
22.Журавлева Г. Социолизмнің экономикалық жүйесіндегі нарық-«Экономические науки»,1990ж. №7
23.Саяси экономия -Алматы, «Ана тілі»,1991ж.
24.Қазіргі замандағы нарық: табиғаты және дамуы/Э.П.Дунаев, И.Е.Рудакова Редакциясымен-М,МГУ,1992ж.
М.,Экономика,1982
2. М.В.Сокович, Сравнение планирование товара, Минск,1984
3. В.М.Агаев. Экономические категории социолизма: система анализ,М.,Мысль, 1980
4. О.Ананьин, Экономическая теория на пути к новой парадигме М., 1992
5. Сатыбалдин, Только соблюдая равенство, журн.Казахстан: экономика
и жизнь, 1992, № 3 стр 21-28
6. Л.Никифоров, Социально-экономический строй Россиии: от прошлого
к будущему, Вопросы экономики, № 4-6 стр 5-9
7. Т.Ашимбаев,Где конец беспределу, журн. Казахстан: экономика и жизнь, 1992 № 3
8. Г.Манасян, Экономические реформы, Экономический журнал, 1992,
№ 9 стр 15-18
9. Г.В Плеханов, Плановое хозяйство,Экономические науки,1988, № 7
10. Я.А. Аубакиров, Экономикалық теория негіздері, Алматы,1991
11. В. Кузнецов, Рынок и приватизация, МЭ и МО,1992 №7 стр 23-28
12. И.Дерягина, Приватизация в посстсоциалистическую эру., 1992 №8
13. Е.Жатқанбаев, Аралас экономика негіздері,Алматы,1996
14. Я. Әубәкіров «Экономикалық теория негіздері» Алматы 2004ж.
15. К. Р. Макконнелл, С.Л. Брю, 14-издание, «Экономикс», Москва – 2003.
16. Шеденов Қ. «Жалпы экономикалық теория» Ақтөбе – 1999
17.Я.Ә. Әубәкіров, Б.Б. Байжұмаев, Ф.Н. Жақыпова, Т.П. Табеев «Экономикалық теория», оқу құралы
18.С.С.Сахариев, А.С.Сахариева «Жаңа кезең – экономикалық теориясы» (оқулық), Алматы «Данекер» 2004ж.
19. www.Google.ru
20. Әкімбеков «Экономикалық теория»
21.Кулыгин П. Социолистік экономикадағы нарық - «Вопросы экономики»,1990ж.
22.Журавлева Г. Социолизмнің экономикалық жүйесіндегі нарық-«Экономические науки»,1990ж. №7
23.Саяси экономия -Алматы, «Ана тілі»,1991ж.
24.Қазіргі замандағы нарық: табиғаты және дамуы/Э.П.Дунаев, И.Е.Рудакова Редакциясымен-М,МГУ,1992ж.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І бөлім. Аралас экономиканың қалыптасуы-әлеуметтік бағыттағы қоғамның
экономикалық негізі
1.1.Аралас экономика: мазмұны және
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .5
1.2.Аралас экономиканың қалыптасуының алғы
шарттары ... ... ... ... ... ..10
II бөлім. Аралас экономика: қалыптасу негіздері және қызмет ету
заңдылықтары және ерекшеліктері
2.1.Аралас экономика қалыптасуының материалдық-техникалық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2.Қазақстан Республикасының аралас экономикасын
қалыптастырудағы қызмет ету заңдылықтарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. .19
2.3.Аралас экономикада нарықтық қатынастар дамуының негізгі
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...31
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Кіріспе
Курстық жұмыстың тақырыбы: Аралас экономика, оның мәні және
ерекшеліктері.
Курстық жұмыстың мақсаты: Аралас экономиканың мазмұнын, мәнін, белгілерін
ашып көрсету, аралас экономика қалыптасуының материалдық-техникалық
негізін, Қазақстан Республикасының аралас экономикасын қалыптастырудағы
қызмет ету заңдылықтарының ерекшеліктерін және аралас экономикада нарықтық
қатынастар дамуының негізгі ерекшелігі туралы толық ашып көрсету.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
қосымшадан тұрады.
Аралас экономика экономикалық өмірдің нашарлауын жалпы сауықтардың
нақтыланған алып жүйесі болып табылады. Аралас экономика - бұл нарық,
бұйрық, дәстүр элементтерімен бірге болатын экономика. Аралас экономика
мынаны көрсетеді: батыстағы нарық экономикасы өндірістен шектелген жұмысшы
күшін қабылдайтын шағын бизнессіз және экономикада тепе-теңдік пен қоғамда
тұрақтылық қамтамасыз ететін мемлекеттік кірісушіліксіз өмір сүре алмайды.
Аралас экономиканың алғашқы көрінісі – экономика реттеудің мемлекеттің
араласуы. Бүл ең алдымен мемлекеттің экономикалық қызметінің күшеюінен
көрінеді. Бұған сұранысты ынталандыру, салықты реттеу арқылы инвестицияны
ынталандыру, амортизацияны жылдамдату және т.б. шаралар кіреді. Аралас
экономикаға тән белгінің бірі- мемлекетпен бизнестің өзара байланысы. Бірақ
мұнда басқа да көптеген аралық буындар мен элементтер бар, ол әртүрлі
өнеркәсіп, сауда, саяси таптардың мүддесін білдіріп, қоғамдық өндірісті
біртұтас өзара байланыстың түрлері мен саяси лоббизм жолымен реттеуге
қатысады.
Қазіргі қоғам дамуының объективтік процестерін талдау мынаны
білдіреді: қазіргі экономикалық құрылыс-аралас экономиканы сипаттайды, ол
бұрынғының қойнауында туған қоғамдық шаруашылықты жүргізудің жаңа түрі. Тек
сыртқы көрініс түрі тауарлы ұжымдық қатынастардың бар екенін көрсетті,
сөйтіп экономист ғалымдарды аралас экономика туралы айтуға мәжбүр етті,
содан кейін теория жасауға кірісті. Қоғамдық шаруашылықты жүргізудің екі
түрі, аралас экономиканың тарихи алғы шарттары еді. Сондықтан аралас
экономикашын өмірдегі қатынастардың бер жағын емес, ең терендігішын нақты
қатынастарды айқындайды. Аралас экономика өзінің бойына мемлекет пен
кәсіпкерлердің арасындағы қатынастарды емес, тіпті формациялар мен өндіріс
арасындағы қатынастарды емес, ол бір қоғамдық өндіріс түрінің екіншісімен
ауысу қатынастарын жинақтайды. Аралас экономикада ешкімді, ештеңені
ешқандай қыстау, қинау, шындау жок.
Аралас экономиканың басты белгісі - мемлекеттік меншік. Айталық,
жеке сектордың қорынан бәрі келе бермейді, бұл әсіресе темір жол
транспортына, атом энергетикасында, космостық техникада игеруде ерекше
білінеді.Қазіргі өндірістің бұл саласы тек үлкен көлемде ақша қаржыларын
талап етіп қана қоймай, сонымен қатар қоғамның барлық күш жігерін қажет
3
етеді. Олар өз кезегінде шаруашылықтың басқа салаларына айтарлықтай тікелей
ықпал жасайды.
Адамзат тіршілігінде нарыққы өту жағдайы біркелкі болуы мүмкін
емес, өйткені, түрлі негіздер меншіктің түрлі формаларын қабылдауға мәжбүр
етеді, яғни, бұл түрлі саладағы капиталдың мөлшеріне байланысты. Сондықтан
нарықтық қатынастарға көшу, ұжымдық меншікке алу, кооперациялау, жекелей
еңбек ету және т.б. сияқты формаларда жүзеге асады. Бұл тұста форма нақты
жайға байланысты. Осыған меншік иелерінің қаржылары біріктірілетін өндіріс
орындарының, мекемелердің формалары да әрқилы айырмашылықта болады.
Аралас экономика экономикалық жүйенің бір типі болып табылады.
Экономикалық жүйенің бұдан басқа дәстүрлі экономика, әкімшілік-әміршіл
экономика және нарықтық экономика деген типтері бар.
Аралас экономиканы қазіргі қоғамның индустриалдық даму
дәуіріндегі экономикалық жүйе сипаттайды, оған белгілі бір заңдылықтар тән.
Ол заңдылықтар тауарлы және ұжымдық өндірістің заңдарына тәуелді. Аралас
экоомика шаруашылықты жүргізу жүйесі ретінде пайда болып, тек қана ұжымдық
өндірісті дамытып қоймайды, ең алдымен тауарлы қатынастар жүйесін тереңдете
түседі. Бұл шеңбердің ұлғаюы тауарлы қатынастардың жер шарындағы көптеген
елдерде қамтуынан айқын білінеді. Олар тауар заңдылықтарының дамуынан, оның
заңдары әрекетінің күрделенуімен, элементтерінің жаңа түрлерінен көрінеді
және олар ұжымдық өндірістің тең заңдылықтары болып табылады.Аралас
экономиканың өтпелі экономикадан айырмашылығы: өтпелі экономика формациялау
даму деңгейін және қайта өзгерісті ұйымдастыруды көрсетеді.
4
І бөлім. Аралас экономиканың қалыптасуы-әлеуметтік бағыттағы қоғамның
экономикалық негізі
1.1.Аралас экономика: мазмұны және белгілері
Аралас экономиканың алғашқы көрінісі – экономика реттеудің
мемлекеттің араласуы. Бүл ең алдымен мемлекеттің экономикалық қызметінің
күшеюінен көрінеді. Бұған сұранысты ынталандыру, салықты реттеу арқылы
инвестицияны ынталандыру, амортизацияны жылдамдату және т.б. шаралар
кіреді. Аралас экономикаға тән белгінің бірі- мемлекетпен бизнестің өзара
байланысы. Бірақ мұнда басқа да көптеген аралық буындар мен элементтер бар,
ол әртүрлі өнеркәсіп, сауда, саяси таптардың мүддесін білдіріп, қоғамдық
өндірісті біртұтас өзара байланыстың түрлері мен саяси лоббизм жолымен
реттеуге қатысады.
Аралас экономиканың басты белгісі - мемлекеттік меншік.
Айталық, жеке сектордың қорынан бәрі келе бермейді, бұл әсіресе темір жол
транспортына, атом энергетикасында, космостық техникада игеруде ерекше
білінеді.Қазіргі өндірістің бұл саласы тек үлкен көлемде ақша қаржыларын
талап етіп қана қоймай, сонымен қатар қоғамның барлық күш жігерін қажет
етеді. Олар өз кезегінде шаруашылықтың басқа салаларына айтарлықтай тікелей
ықпал жасайды.
Мемлекеттік меншіктің пайда болуы - тауар қатынастарында жаңа
лептің, ұжымдық меншіктің түрі олардың негізі болып, басқа түрлерінің пайда
болуына әсер етеді. Аралас экономиканың маңызды бір белгісі құндық және
жоспарлылық тұтқалар арқылы реттеу. Оларды қолдану басқарудың мемлекеттік
және басқа да органдарда жүреді, бұлар кеңістік және консультация немесе
зерттеу сипатында болады. өнеркәсіп органдарын сәйкестендіретін мемлекеттік
жоспарлау органдары Жапониядағы индустриялды құрылысының кеңесі сияқты
стратегиялық жоспарлау принципі негізінде “тұрақтандыру саясатына , салық,
ақша және сауда құралдары экономикалық белсенділікті реттеу үшін
қолданылуы”.
Жапония аталған шаралардан басқаларын да жүргізеді. Олар:
“бүкіл экономика үшін ұзақ мерзімді индустриалдық құрылымды жан-жақты
жасайды. Бұл құрылымдар әлем экономикасында әрекет ететін нарықтық
күштермен анықталады”. Жапонияның, мысалы, индустриялдық дамуы жоғары және
постиндустриалдық жағдайына көшуі анығырақ болған сайын экономикада
жоспарлылық та жоғары болады. Әр түрлі мемлекеттік құрылымдарда олар түрлі
көріністер табады .
Аралас экономиканыі мәнді бір сипаты- микро-макро
деңгейіндегі экономикалық процестерді ұйымдастырудың, басқарудың рөлінің
артуы. Ұйымдастыру қатынастары рөлінің артуы тек қана техникалық
себептерден емес, алдымен экономикалық процестердің салдарынан болады.
Қарастырып отырған аралас экономиканың белгілерінің тағы бір жағы
жекешеленген кәсіпорындардың трест, концернге, диверсификацияланған
кәсіпорындарға, фирмаларға ауысуы. Олар микро деңгейдегі ұйымдастыру мен
басқару қызметін түбірінен өзгертеді. Ірі кәсіпорындардың көлемі, олардың
өндірістік тұтынуы, транспорттық және ақпарат мүмкіндіктеріне қарап өкім
шығаруы- бәрі баға белгілеуге, сұранысты, ұсынысты бақылауға, нарықтық
берекетсіздігін
5
жоюға жағдай жасайды, еркін бәсеке дәуіріне тән қиындықтарды жеңуге
көмектеседі.
Аралас экономиканы қазіргі қоғамның индустриалдық даму
дәуіріндегі экономикалық жүйе сипаттайды, оған белгілі бір заңдылықтар тән.
Ол заңдылықтар тауарлы және ұжымдық өндірістің заңдарына тәуелді. Аралас
экоомика шаруашылықты жүргізу жүйесі ретінде пайда болып, тек қана ұжымдық
өндірісті дамытып қоймайды, ең алдымен тауарлы қатынастар жүйесін тереңдете
түседі. Бұл шеңбердің ұлғаюы тауарлы қатынастардың жер шарындағы көптеген
елдерде қамтуынан айқын білінеді. Олар тауар заңдылықтарының дамуынан, оның
заңдары әрекетінің күрделенуімен, элементтерінің жаңа түрлерінен көрінеді
және олар ұжымдық өндірістің тең заңдылықтары болып табылады.
Қазіргі қоғам дамуының объективтік процестерін талдау мынаны
білдіреді: қазіргі экономикалық құрылыс-аралас экономиканы сипаттайды, ол
бұрынғының қойнауында туған қоғамдық шаруашылықты жүргізудің жаңа түрі. Тек
сыртқы көрініс түрі тауарлы ұжымдық қатынастардың бар екенін көрсетті,
сөйтіп экономист ғалымдарды аралас экономика туралы айтуға мәжбүр етті,
содан кейін теория жасауға кірісті. Қоғамдық шаруашылықты жүргізудің екі
түрі, аралас экономиканың тарихи алғы шарттары еді. Сондықтан аралас
экономикашын өмірдегі қатынастардың бер жағын емес, ең терендігішын нақты
қатынастарды айқындайды. Аралас экономика өзінің бойына мемлекет пен
кәсіпкерлердің арасындағы қатынастарды емес, тіпті формациялар мен өндіріс
арасындағы қатынастарды емес, ол бір қоғамдық өндіріс түрінің екіншісімен
ауысу қатынастарын жинақтайды. Аралас экономикада ешкімді, ештеңені
ешқандай қыстау, қинау, шындау жок. Мұнда табиғи эволюция табиғи жолмен,
бірелері жаңадан, бұрынғылары қоғамдық өндіріс элементтерінің
ескертуімен өзгерін, жүріп отырады. Оның отпелілігі мүндағы жаңа өндіріс
әдісінің пісіпжетілуінде, бірак бұл бір өндіріс әдісінің екіншісіне өту
кезеңі емес. Мұндағы процестер өте күрделі, өткен жаңа заңдылықтарды
қалыптастыру бұрынғылардың модификациялануы мен жаңалануы, мәңдік
қатынастарының өзгерген түрлері түралы сөз болып отыр. Бұлар жөнінде өтпелі
кезенде айтуға болмайды, өйткені ол бұрынғы түрдегі процестерді өзіне
қабылдамайды және адекватты материалдық –техникалық база жасалған кезге
дейіндігіні қамтымайды.
Шаруашылықты жүргізудің жаңа түрінің қалыптасуын айтқанда
мынаны атап өту керек: жаңаның бәрі емес жаңаның жоғары дәрежелі,қоғамдық
өндіріс түрінің біреуін басқасының ауыстыруы бұл тауарлы өндірістің заңы.
Өндірістің жаңа ұжымдық түрінің ену процесі-аралас экономика. Аралас
экономиканың өтпелі экономикадан айырмашылығы мынада: өтпелі экономика
формациялық даму деңгейін және
қайта өзгерісті ұйымдастыруды көрсетеді.
Аралас экономиканың белгілері
ХХ ғасырдың барысындағы аралас экономика түсінігі туралы
көзқарастар, конвергенция теориясы эволюциясынан басқалары сапалық
өзгеріске ұшырамайды. 80-жылдарда да негізінен аралас экокномиканы
мемлекет пен жеке сектордың есепке негізделген некеге отырулары деп
анықтады. Мұндай көзқарас Ф. Марш, Э.Шонфилд, Э.Рол, М.Пестон, М.Фламан
6
және басқа қазіргі батыс экономистеріне тән. Бұлардың ой-пікірлерінде
аралас экономиканың өмір сүру кезеңдері туралы алшақтық бар. Айталық
Э.Шонфилдің айтуынша, аралас экономика үстіміздегі ғасырдың 30-шы
жылдарында пайда болса, Э.Ролдың айтуынша, Ұлыбританияда 200 жылдай өмір
сүрген. Мұндай алшақтықтың себебі аралас экономиканың анықтамасын, оның
мәнін терең аша алмайды.
Бұрынғы КСРО-ның қазіргі экономистерінің теориялық
еңбектерінде: бұл проблеманы түсінуде үш негізі бағыт анықталады. Біразы
аралас экономиканы көп укладтықпен теңестіреді. Екіншілері аралас қоғамды
формацияға жатпайтын қоғамның типі деп қарайды. Ең соңында, үшіншілері
бұл қоғамның сипатын өтпелі типке жатқызады. Көзқарастарының әртүрлілігі
аралас экономика анықтамасының анық еместігінде жатыр. Алған үш бағыттың
мәндік салмағы өтпелі кезеңге ауысқан және ол аралас сөзінен де
туындайды. Нәтижесінде осы ұғымның мәндік мазмұнын анықтауға бір нәрсе
басқамен араласуы тиіс және ол процесс белглілі бір уақытта деген ой
аспанында қалықтайды.
Шынында, алдымен мына сұраққа жауап беруіміз керек: экономика
не себептен аралас болады? Немен араласады және бұл араласу қайда апарады?
Аралас экономика неден басталып қалыптасады? Әрбір зерттеуші өз қөздегенің
табады. Осы жағынан мына сөздердің жаны бар: Мынадай түсінікке қарамай
проблемалық ситуацияны бағалағанда және теорияны таңдағанда құнды пікірлер
объективті экономикалық зерттеулерден анық бөлінуі тиіс. Экономика
әлемінде қоғамдық өндірістің тауарлы және ұжымдық түрлері араласуын
тұйықтайды. Экономика дүниесін тек қана жеке меншіктіден емес, тек жеке-
дара кәсіпкерден емес, сонымен қатар ұжымдық меншіктен тұрып, олардың
түрлілігін қосады. Экономикалық өмірде әртүрлі меншік түрлері пайда
болуының басты себебі- мануфактуралық қоғамдық еңбек бөлінісімен
байланысты.
Нәтижесінде қоғамдық өндіріс машинаға сүйеніп өз бойында
қарама-қарсы екі тенденцияны қосады, кәсіпорындар иен өндіріс салаларының
оқшаулануы және өзара байланыстылығы. Тауарлы өндірістегі ұжымдық
қатынастарды немесе ұжымдық өндірістегі тауарлы қатынастарды қоғамдық
өндірістің бір түрінен екіншісіне ауысатын өтпелі жағдайын білдіреді.
Қоғамдық өндірістің бұл өтпелі жағдайы нарықтық қатынас дамуының жаңа
сатысы- аралас экономика көрсетеді.
Тауарлы өндіріс аралас экономика, өйткені мұнда ұжымдық
өндіріс қалыптасады, біреуінің заңдылықтары басқасына айналады. Аралас
экономиканың тауарлы өндіріс болуы- ұжымдық аралас экономиканың қалыптасу
кезендерін білдіреді. Аралас экономика қызметінің ерекшелігі, тауарлы
өндіріс заңдылықтарына негізделген ұжымдық өндірістің заңдылықтарының
әрекеті сипатымен байланысты. Экономикалық қатынастар дамуының табиғи-
тарихи процесі меншіктің түрлі формаларының басын қосады. Шаруашылықты
жүргізудің бір тәсілі табиғи жолмен басқасына ауысып отырады. Бұл пароцесс
Дж. Гэлбрейттің мына ойында көрініс тапқан: Екі жүйе нарыққа ауысты.
Жоспарлаудың бір түрлерінің конвергенцияға бағыт ұстағаны айқын байқалады.
Мұнда автор капитализм мен социолизм айтып отыр, бірақ ол шындыққа сәйкес
келмейді. Бұл идеяға атап өтетін жай, қайсыбір
7
процестердің мұндай ойға итермелегені.
Аралас экономиканы формациялық емес деп қарау да күмәнді.
Мұндай көзқарас азиаттық өндіріспен ұштасады, оған маркстік-лениндік
формация жүйесінде орын берілмегені белгілі. Шын мәнінде бұл көзқарас
қоғамдық қатынастарына сырт қараушылықтан шығады. Бұл құбылыс капитализмде
емес, социолизмде емес, соңғысына капиталистік өндіріс қатынастары
енбейді, онда ол-информациялық құбылыс емес. Мұндай көзқарас қоғамдық даму
барысындағы процестерді көрсете алмайды.
Қазіргі қоғам дамуының объективтік процестерін талдау мынаны
білдіреді: қазіргі экономикалық құрылыс-аралас экономиканы сипаттайды, ол
бұрынғының қойнауында туған қоғамдық шаруашылықтың жүргізудің жаңа түрі.
Тек сыртқы көрініс түрі тауарлы ұжымдық қатынастардың бар екенін көрсетті,
сөйтіп экономис-ғалымдарды аралас экономика туралы айтуға мәжбүр етті,
содан кейін теория жасауға кірісті. Қоғамдық шаруашылықты жүргізудің екі
түрі аралас экономиканың тарихи алғы шарттары еді. Сондықтан аралас
экономика шын өмірдегі қатынастардың бергі жағын емес, ең терендігі шын
нақты қатынастарды айқындайды. Аралас экономиканың
қоғамның өтпелі типі, мұнда жаңа метацивилизация мен жаңа өндіріс әдісі
қатар жүруі деген түсіндірулер мына сұраққа жауап бермейді: бұндай өтуге
не итермелейді? Қарап отырған көзқараста механикалық элемент басым. Ол
мынадай тәсілдермен дәлелденеді: болашақ қоғамдық құрылыстың моделі, жаңа
элементтер шындалады.
Аралас қоғамда ешкімді, ештеңені, ешқандай қыстау, қинау,
шындау жоқ. Мұнда эволюция табиғи жолмен біреулердің жаңадан,
бұрынғылардың, қоғамдық өндіріс элементтерінің ескертуімен пайда болып,
жүріп отырады. Оның өтпелілгі мұндағы жаңа өндіріс әдісінің пісіп-
жетілуінде, бірақ бұл бір өндіріс әдісінің екіншісіне өту кезеңі емес.
Мұндағы процестер өте күрделі, өйткені жаңа заңдылықтарды қалыптастыру
бұрынғылардың модификациялануы мен жаңаруы, мәндік қатынастардың өзгерген
түрлері туралы сөз болып отыр. Бұлар жөнінде өтпелі кезеңде айтуға
болмайды, өйткені ол бұрынғы түрдегі процестердің өзіне қабылдамайды және
адекватты материалдық-техникалық база жасалған кезеңге дейінгіні
қамтымайды.
Шаруашылықты жүргізудің жаңа түрінің қалыптасуын айтқанда
атап өту керек, мұнда жаңаның бәрі емес, жаңаның жоғары дәрежені, ол
қоғамдық келе жатқанымен жоққа шығару тауарлы өндірітің
қатысуында.Өндірістің жаңа ұжымдық түрінің келу процесі-аралас экономика.
Аралас экономиканың өтпелі экономикадан айырмашылығы мынада: соңғысы
формациялық даму деңгейі және қайта өзгерісті ұйымдастыруды көрсетеді.
Түрлі елдердің қазіргі экономикасын аралас экономика деп
сипаттауға болады, бірақ АҚШ-тың немесе ФРГ-ның экономикасын өтпелі деп
айтуға болмайды. АҚШ-тың, ФРГ-ның экономикасы өз бойында тауарлы және
ұжымдық қатынастардың заңдылықтарын ұстайды, бірақ туып келе жатқан
қоғамдық-экономикалық құрылыстың экономикалық укладтары жоқ. Сондықтан біз
АҚШ-тың немесе ФРГ-ның қазіргі экономикасын өтпелі экономика дей алмаймыз.
Жаңа экономикалық жүйенің алғы шарттары және жаңа жүйе бір-бірінен өз
бетінше дамитын ерекше эмбрион сияқты.
Аралас экономика бір өндіріс әдісінен екіншісіне ауысуы
құбылысы
8
ретінде қарау, бұлардың ұзақ өмір сүруінің құпиясы неде деген сұрақ
туғызады және бұл сұраққа жауап іздеу жалпы экономикалық негіз абстракты
ұғымдар мен адамзаттық тәжірибе ретінде барлық өндіріс тәсілдерін, түрлі
экономикалық әдістерге тән және бұл қырынан олар аралас экономикалық
белгілерін, ерекшеліктерін білдіре алмайды.
Зерделеп отырған құбылыстың белгілерін атау қиын емес,
өйткені оларды бұрынғы ғалым-экономистер өз түсінігімен ангықтайды. Ғылыми
әдебиетте олар монополистік капитализмнің, немесе индустриалды қоғамның,
болмаса басқа бір концепцияның белгілі сипаттары ретінде көрінеді. Осы алғы
шарттар аралас экономика ұғымын анықтайды және мынадай белгілерін атап
өтуге болады.
Алдымен аралас экономика қоғамдқы өндірістегі тауарлы және
ұжымдық өндірістің балығын, оларға тән заңдар, заңдылықтар мен қатынастарды
сипаттайды.
Құбылыстың бетінде аралас экономиканың алғашқы көрінісі-
экономикаға мемлекеттің араласуы. Араласу алдымен мемлекеттің экономикалық
қызметінің күшеюінен көрінеді, бұған сұранысты ынталандыру, салықты реттеу
арқылы инвестицияны ынталандыру, амортизацияны жылдамдату және т.б. шаралар
кіреді. Аралас экономикаға тән белгінің бірі-мемлекет пен бизнестің өзара
байланысы. Бірақ мұнда басқа да көптеген аралық буындар мен элементтер бар,
ол әртүрлі өнеркәсіп, сауда, саяси топтардың мүддесін білдіріп, біртұтас
өзара байланыстың түрлері мен саяси соббизм жолымен қоғамдық өндірісті
реттеуге қатысады.
9
1.2.Аралас экономиканың қалыптасуының алғы шарттары
Аралас экономиканы түрлі өндіріс әдістері арасындағы кедергі, ол
мемлекеттік жеке кәсіпкерлер ісіне араласуынан болады деп қарамау керек.
Аралас экономиканы көп укладтылықпен теңестіру де қате көзқарас. Әр түрлі
укладтар түрлі дамыған өндіріс әдістерінде болады. Айталық, дамыған
капитализмде феодалдық жер пайдалану, ұсақ тауарлық шаруашылықтың
қалдықтары болады, бірақ осының себебінен капиталистік өндірістің
қатынастардың негізіне аралас экономиканы кіргізу тауарлы өндірістің
капитализмді туғызғанымен бірдей, керісінше емес. Аралас экономиканы
формациялық емес деп қарау да күмәнді. Мұндай көзқарас азиаттық өндіріспен
ұштасады, оған маркстік-лениндік формация жүйесінде орны табылмаған
белгілі. Шын мәнінде бұл көзқарас қоғамдық қатынастарға үстірт қараудан
шығады. Егер бұл құбылыс капитализмде емес, социализмде де емес десек, онда
ол информациялық құбылыс бола алмайды. Мұндай көзқарас қоғамдық даму
барысындағы процестерді көрсете алмайды.
Тарихи алғы шарттарды анықтау мынандай сұрақтарды туғызады: пайда
болған қоғамдық өндіріс түрінің әрекет ету негізіне не жатады? Мәнін
сипаттайтын бұл заңдылықтар нақты қандай түрлерден шығады? Қоғамдық
өндірістің өтпелі, басқадан енгізілген жолсерік түрлеріне ойша алшақтасақ,
К.Маркстің байқағанын көруге болады. Ол былай деп жазды: Көп операциядан
тұратын дербес қолөнерінің жеке-дара өнімінен тауар қолөнершілер одағының
өніміне айналады. Одақтың әр мүшесі операцияның белгілі бір бөлігін
орындайды. Басқа бір жерде ол мынаны атап өтті: Нюрнберг қолөнерінің жеке-
дара өнімінен сағат көптеген жұмысшылардың қоғамдық өніміне айналды.
Қазіргі қоғам дамуының объективтік процестерін талдау мынаны
білдіреді: қазіргі экономикалық құбылыс – аралас экономиканы сипаттайды, ол
бұрынғының қойнауында туған қоғамдық шаруашылықты жүргізудің жаңа түрі. Тек
сыртқы көрініс түрі тауарлы ұжымдық қатынастарды бар екенін көрсетті.
Сөйтіп экономистер ғалымдарды аралас экономика туралы айтуға мәжбүр етті,
содан кейін теория жасауға кірісті. Қоғамдық шаруашылықты жүргізудің екі
түрі аралас экономиканың тарихи алғы шарттары еді. Сондықтан аралас
экономика шын өмірдегі қатынастардың бер жағын емес, ең тереңдегі шын нақты
қатынастарды айқындайды. Аралас экономика өзінің бойына мемлекет пен
кәсіпкерлердің арасындағы қатынастарды емес, экономикалық укладтар
арасындағы қатынастарды емес, тіпті формациялар мен өндіріс әдістері
арасындағы қатынастарды емес, ол бір қоғамның өндіріс түрінің екіншісімен
ауысу қатынастарын жинақтайды. Аралас экономикада ешкімді, ештеңені
ешқандай қыстау, қинау шыңдау жоқ. Мұнда эволюция табиғи жолмен, біреулері
жаңадан, бұрынғылары қоғамдық өндіріс элементтерінің ескертуімен өзгеріп
жүріп отырады. Оның өтпелілігі мұндағы жаңа өндіріс әдісінің пісіп
жетілуінде, бірақ бұл бір өндіріс әдісінің екіншісіне өту кезеңі емес.
Мұндағы процестер өте күрделі, өйткені жаңа заңдылықтарды қалыптастыру
бұрынғылардың модификациялануы мен жаңаруы, мәндік қатынастардың өзгерген
түрлері
туралы сөз болып отыр. Бұлар жөнінде өтпелі кезеңде айтуға болмайды,
өйткені
10
ол бұрынғы түрдегі процестерді өзіне қабылдамайды және адекватты
материалдық-техникалық база жасалған кезеңге дейінгіні қамтымайды.
Шаруашылықты жүргізудің жаңа түрінің қалыптасуын айтқанда мынаны
атап өту керек: жаңаның бәрі емес, жаңаның жоғары дәрежелі, қоғамдық
өндіріс түрінің біреуін басқасының ауыстыруы бұл тауарлы өндірістің заңы.
Өндірістің жаңа ұжымдық түрінің ену процесі – аралас экономика. Аралас
экономиканың өтпелі экономикадан айырмашылығы мынада: өтпелі экономика
формациялық даму деңгейін және қайта өзгерісті ұйымдастыруды көрсетеді.
Әр түрлі елдердің қазіргі экономикасын аралас экономика деп
сипаттауға болады, бірақ АҚШ-ң немесе ГФР-ң экономикасын өтпелі деп айтуға
келмейді. АҚШ-ң, ГФР-ң экономикасы өз бойына тауарлы және ұжымдық
қатынастардың заңдылықтарын жинақтағанымен, оларда туып келе жатқан
қоғамдық-экономикалық құрылыстың экономикалық укладтары жоқ. Сондықтан біз
АҚШ-ң немесе ГФР-ң қазіргі экономикасын өтпелі экономика дей алмаймыз. Жаңа
экономикалық жүйенің алғы шарттары және жаңа жүйе бір-бірінсіз өз бетімен
дамитын ерекше эмбрион сияқты. Зерделеп отырған құбылыстың белгілерін атау
қиын емес, өйткені оларды бұрынғы ғалым-экономистер өз түсінігі бойынша
айқындады. Ғылыми әдебиетте олар монополистік капитализмнің немесе
индустриалды қоғамның, болмаса басқа бір концепцияның белгілі сипаттары
ретінде көрінеді. Осы алғы шарттар аралас экономика ұғымын анықтады және
ұжымдық өндірістің барлығын, оларға тән заңдар, заңдылықтар мен
қатынастарды сипаттайды. Аралас экономика нақтылы экономикалық шындықтың
құн заңы мен жоспарлылық заңының әрекетін білдіреді. Олар туралы Дж.
Гелбрейт Нарықтық қатынастар кейбір жоспарлау жолымен модификацияланып
отыру тиіс деп жазды. Проблеманың осы жағына назар аударуды Ч.Макмиллан
жақтап Линбломның мына сөздерін келтіреді:
Нарық экономикасына мемлекеттік араласу қатынасы оның дамуы
мен қалыптасуының әр түрлі сатысында түрліше болды. ХVII-XVIII ғасырлардағы
нарықтық қатынастардың қалыптасу кезеңінде үстем болған экономикалық
доктрина-меркантилизм – елдегі сауда мен өндірістің дамуы үшін, мемлекеттік
реттеудің сөзсіз қажеттілігін тануға негізделген.
Нарықтық өатынастардың дамуымен күш жинаған кәсіпкерлер табы
мемлекеттік араласуды және осымен байланысты шектеуді өз қызметтеріне
кедергі ретінде қарастыра бастады. А. Смит өзінің Табиғат және халықтың
баюының себептері туралы зерттеу еңбегінде, экономикалық либерализм
идеяларының пайда болуын алғаш рет толық негізделген және оның көптеген
жақтаушылары болды.
А. Смит көзқарасы бойынша, пайда алуға ұмтылуға байланысты,
жеке мүлде көздеген нарық жүйесі өзін-өзі реттеуге қаблетті екенін
байқатты. Бұл мүлде экономикалық дамудың ең басты қозғаушы ретінде
көрінеді.
А.Смиттің іліміндегі идеяларының бірі, экономикадан
мемлекеттік реттеуді алып тастаса, онда экономика тиімді қызмет етеді
деген идея болатын. А. Смит: рынок басты реттеуші болатындықтан, рынокқа
толық еркіндік беру қажет,- деп есептеді.
11
Рыноктық үйлестіру ресурстардың тиімді пайдалануды қамтамасыз етпегенде,
нарық сәтсіздігі деп аталатын жағдай болатынын экономикалық тәжірибе
растады. Рыноктағы нарық сәтсіздігі қоғамның игілігі мен сыртқы әсерлерге
ғана емес, басқа жағдайларға да байланысты пайда болады. Оның ең маңызды
себебі – рынокқа тән монополияланған беталыс. Бұл жағдайда бәсекелесті
қамтамассыз ету үшін, рынок қызметін реттейтін жағдайды толық анықтау –
монополияға қарсы заңды әзірлеу және оны мемлекеттің қолдануы өмірлік
қажеттілік болды.
Нарық экономикасында мемлекеттің рөлін теориялық танудың
маңызды сатысы көрнекті ағылшын экономисі Дж.М. Кейнстің есімімен
байланысты. Кейнсиан революциясы барысында алға қойылған идеялар,
экономикалық құлдыраудан өз бетімен сауығудың мумкін емес екенін,
мемлекеттік саясат экономиканы дағдарыстық жағдайдан шығару үшін, жиынтықты
сұраныс пен жиынтықты ұсынысты теңдестіруге және әрі қарай тұрақтандыруға
көмектесетін қабілетті құрал ретінде қажет екенін дәлелдеді. Дж.М. Кейнс
идеяларын екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әлемнің көптеген елдері
қабылдады. Сұраныс жиынтығын реттеуде кредиттік-ақшалы және қаржылық
саясатты пайдалану, бұл елдердегі экономиканың кезеңдік ауытқуларын
жұмсартуға көрсетеді деп есептеледі.
Сөйтіп, ЭМР-дің (экономиканы мемлекеттік реттеудің )
объективті мүмкіндігі экономикалық дамудың белгілі бір деңгейіне жетумен,
өндіріс пен капиталдың үйлесуінде, өндірістің шоғырлануында, өндіріс күші
мен өндіріс қатынастарының дамуында пайда болды. ЭМР қазіргі замандағы
жағдайда ұдайы өндіріс үдерісінің құрамды бөлігі болып табылады. Олар
экономикалық өсуді ынталандыру, жұмыспен қамтамасыз етуді реттеу, салалық
және аймақтық құрылымдағы ілгерілеушілікті көтермелеу, экспортты қолдау
сияқты әр түрлі тапсырмаларды шешеді. ЭМР-дің көлемінің нақты нысаны қоғам
дамуындағы әр сатыдағы сипатпен,экономикалық және әлеуметтік мәселелердің
өткірлігімен анықталады. ЭМР-дің объектілері – бұл автоматты турде
шешілмейтін, немесе алыс келешекте шешілетін қиындықтар, проблемалар пайда
болуы мумкін немесе пайда болған еліміздің өміріндегі әлеуметтік жағдай мен
оқиғалардың аялары, салалары, аймақтары, сонымен бірге бұл проблемалардың
алып тасталуы - әлеуметтік тұрақтылықты қолдау және экономиканың қалыпты
дамуы үшін қажетті. ЭМР-дің негізгі объектілеріне шаруашылықтың
экономикалық кезеңін, секторлық, салалық және аймақтық құрылымын; капитал
жинақтау жағдайын; жұмыспен қамтамасыз етілуін , ақша айналымын; төлем
балансын; бағасын; бәсекелестік жағдайын; әлеуметтік қатынастарын;
әлеуметтік қамтамасыз етілуін; кадрларды дайындауы мен қайта дайындауын;
қоршаған ортаны; сыртқы экономикалық байланыстарды жатқызады.
Мемлекеттің кезеңдікке қарсы немесе шаруашылық жағдаятын
реттеу саясатынын мәні тоқырау мен дағдарыс кезінде тауарлар мен қызметке
сұранысты қолдау мен капртал салу және жұмыспен қамтамасыз етуден тұрады.
Ол үшін жеке капиталға қосымша қаржылық жеңілдіктер беріледі, мемлекеттік
шығындар мен инвестициялар өсіріледі.
Экономиканың ұзақ мерзімді көтерілу кезінде, тауар қорларының
азаюы, импорттың өсуі және баланс төлемінің нашарлауы, жұмыс күшіне
12
сұраныстың күшеюі тәрізді қауіпті жағдайлар пайда болуы мүмкін және осыдан
келіп, баға мен еңбекақының негізсіз өсуіне әкеледі. Мұндай жағдайда, ЭМР-
дің міндетті - экономиканың қызып кетуіне жол бермеу үшін, яғни
тауарларды артық өндіру мен артық қорланудың мүмкін болуына кедергі жасау
үшін, сұраныстың күрделі қаржы жұмсалымының және өндірістің өсуіне жол
бермеу қажет.
Дәстүрлі экономикалық теорияның ең үлкен қателіктерінің бірі –
бизнесмендерді қозғаушы күш қызмет көрсету мен тауарларды сату, ал нарықтық
экономикадағы өндірісті дамытудағы бірден-бір мүдде – сатып алу мен сату
қатынастары. Мұнда күмәнді ірге тасты өндіріс жүйесі қызмет істей алмайды,
оның дамуы үшін мемлекеттік реттеуді енгізу керек. Жоспарлылық пен құнның
модификацияланған түрлері әлі де болса ұжымдық өндірістің экономикада
классикалық тауар өндірісінің жоқтығын білдіреді. Тарихи алғы шарттарды
анықтау мынандай сұрақтарды туғызады: пайда болған қоғамдық өндіріс түрінің
әрекет ету негізіне не жатады? Мәнін сипаттайтын бұл заңдылықтар нақты
қандай түрлерден шығады? Қоғамдық өндірістің өтпелі, басқадан енгізілген
жолсерік түрлеріне ойша алшақтасақ, К.Маркстің байқағанын көруге болады. Ол
былай деп жазды: Көп операциядан тұратын дербес қолөнерінің жеке-дара
өнімінен тауар қолөнершілер одағының өніміне айналады. Одақтың әр мүшесі
операцияның белгілі бір бөлігін орындайды. Басқа бір жерде ол мынаны атап
өтті:
Нюрнберг қолөнерінің жеке-дара өнімінен сағат көптеген жұмысшылардың
қоғамдық өніміне айналды.
Қазіргі өндірістің шыңдығы мынада: қоғамдық өнім бірлескен еңбектің
нәтижесі деп айтуға болады. Алайда, экономикалық әдебиеттерде өзге пікірлер
бар. Осылардың ішінде тікелей қоғамдық өнім деген категория ретінде ұсынды.
Мұны В.Н. Черковец былай жазды: ... егер...капитализмнің бастапқы түрі
тауар дегенге ұқсастық іздесек, онда мұндай түр тікелей қоғамдық өнім
болады.... Оның бойында қоғамдық өнімге тән белгілері мен қасиеттері
болғанымен, қазіргі өндіріс пен ондағы қатынастар еңбек өнімін тікелей
қоғамдық өнім деп сипаттау дәрежесіне жеткен жоқ.
Заттық күш қасиетерінен шығатын еңбек өнімнің факторын
жоғарыдағы моментермен шатастырмау үшін дәл сипаттау керек - ол тұтыну
пайдалылығы. Соңғы жағдай тікелей қоғамдық өнімнің қоғамның жекелеген
мүшесі мен барлығының жаппай тұтыну үшін өндіріледі және ол пайдаланылуына
қарай болады. Тұтыну пайдалылығы - ұжымдық өндіріс жағдайында өндірілген
өнімнің сапалық жағы. Демек, ол - қоғамдық өндірістің қасиеті.
Қоғамда өндірілген өнімге белгілі қатынастар жолсерік
жасайды. Бұл өндірушілердегі артық өнім және басқалардың оларға қажеттілігі
айырбас түріндегі айналысты тудырады. Құн - еңбек өнімінің факторы ретінде
тауар түрінде көрінеді, бірақ ол табиғатынан берілген қасиет емес, белгілі
қатынастар нәтижесінде пайда болып, осы себепті тек ол тауар болады. Құн
болмаған жерде тауар айырбасы тумайды, эквивалентті айырбас жоқ, құнсыз
тауар, тауарлы қатынастар болмайды.
Ұжымдық өндірістегі жоспарлы қатынастардың басты буыны – есеп
пен бақылау. Ұжымдық өндіріс жағдайында өнімдерді жасау әртүрлі еңбек
ресурстары арқылы жүреді, олардың сипаты мен күрделілігі түрлеше.
13
Ұжымдық өндірістегі еңбек процесі - үздік процесс, ол жұмысшылардың
қабілеттері мен шеберліктеріне, оларға әсер ететін машиналардың өнімділік
техникалық параметрлеріне байланысты. Бұл құбылыстар объективті түрде
келістүруды қалайды, бірақ өздері оны істей алмайды. Белгілі бір өнірістің
ішінде жұмысшы топтарының немесе жекелеген адамдардың қызметтері айырбасын
тепе-теңдестіруді қамтамасыз ететін үйлестіруді жүзеге асыру үшін есеп пен
бақылау қажет.
Есеп пен бақылау өндірістік процестерді айырбас және бөлу қатынастарын
үйлестірудегі нышандардың қызметінен бастау алады. Шаруашылықты
жүргізулердің қызметінің нәтижесі ретінде есеп пен бақылау үйлестіруде
сыртқы нәрселер сияқты. Алайда бақылау және есеп ұжымдық өндіріске тән
нәрсе. Тап осй күйінде олар ұжымдық өндірістің қажетті элементті. Есеп пен
бақылаудың міндеттері туралы В.И.Ленин бірінші рет айтқан болатын. Ол былай
деп жазды: Есеп пен бақылау –міне бұл коммунистік қоғам формациясының
дұрыс қызмет істеу ішін басты нәрсе, Өнімдерді өндіру мен бөлудегі жалпы
мемлекттік есеп жүргізу, жалпы мемлекттік есеп – бұлар социалистік қоғамның
қаңқасы. Сөйтіп, есеп пен бақылау жоспарлық құбылыстың табиғатына тән.
Оларды пайдалану-әртүрлі тарихи формадағаы
ұжымдық өндіріс үшін өмірлік қажеттілік.
14
II бөлім. Аралас экономика: қалыптасу негіздері және қызмет ету
заңдылықтары және ерекшеліктері
2.1.Аралас экономика қалыптасуының материалдық-техникалық негізі
Ұжымдық өндіріс шаруашылықты жүргізу типі ретінде тарихи жағынан таза
күйінде алғашқы қауым құрылысының бастапқы кездерінде де болған жоқ. Ол
туралы натуралды, одан кейін тауарлық өндірістің оқшауланған кезінен ғана
айтуға болады. Капитал феодалдық қоғамның даму барысында укладтың бірі
ретінде тек еңбекті қамтып қоймай, ұсақ қолөнер өндірісін өзгертіп, оны
жоғары , өндірістің түрі- кооперация. Кооперативтік еңбектегі барлық
артықшылық капиталистік өндірістің ұсаққа қарағанда артықшылығы болып
көрінеді. Кооперацияның өзі капиталистік шаруашылыұтың ерекше түрі.
Кеңес үкіметі экономистерінің методологиялық қателіктерінің бірі-
жаңа экономикалық жүйе тек әлеуметтік төңкерістің нәтижесі деп қарауы.
Алайда мұндай көзқарас материалистік диалектика қисынына үйлеспейді,
өйткені төңкеріс тек өндірістік қатынастары дамып келе жатқан өндіргіш
күштерді сәйкестендіріп өзгертеді.
Екінші жағынан, жаңа өндірістік қатынастар бұрынғы, екі
қатынастардан пайда болады. Айталық, буржуазиялық өндірістік қатынастар
нәсілдік, тұқымы жағынан феодалдықпен еш қатынасы жоқ, себебі олар қарама-
қарсы өндірістік әдістері.
К.Маркс алғашқы қауымдық қоғам- меншіктің азаматтық түрін
қарастырғанда: Адамдар жерге жай қарапайымдылықпен ұжымның меншігі ретінде
қарады. Жанды еңбекте өзін өмірге келтіріп және ұдайы өндіріп отырады.
Әрбір жеке -дара адам тек ұжымның жүйесі ретінде ғана оның иесі,
меншіктеушісі бола алады. Қауым көлемінде еңбек процесі ұжымдық сипатта
жүреді.
Еңбек бөлінісі нәтижесінде адамдардың бір-біріне жұмыс істеу
қажеттілігі туған қоғамда еңбек процесінің қоғамдық реттелуі талап етіледі.
Бұл процесс ұжымды құрайтын қоғам мүшелерінің мүмкіндігіне байланысты және
осының негізінде еңбеккердің қабілеттілігі мен икемділігі ескеріледі.
Қызмет айырбастау түрі шаруашылықты жүргізу типінің мәніне
байланысты болып, оның дамуы сонымен анықталып отырады. Сонымен, бірінші
дәрежедегі мән еңбек өнімінің өндірістен тұтынушыға қозғалыс әдісін
тағайындайды және адамдар арасында белгілі қатынастар туғызады. Тауар
өндірісте қызмет алмасу айналыс арқылы жүреді, мұнда тауарлар айырбасы
оларға жұмсалған тек еңбек шығындары негізінде болады. Ұжымдық өндірісте
барлық қоғам мүшелері қоғамға қажетті еңбек жұмсайды. Және барлық қоғам
мүшелері қоғамдық еңбекке мүмкіндігінше қатысады. Демек, еңбек өнімдері
қоғамдық еңбек шығындарының нәтижесі, яғни қоғам алдын-ала еңбекті қайда
жұмсау керектігін анықтап алады. Екінші жағынан, еңбек өнімі қоғамдық
еңбектің нәтижесі ретінде еңбек еткен қоғамның әрбір мүшесіне тиесілі.
Барлығы оны пайдалануға және тұтынуға құқылы. Мұнда тек құқықты жүзеге
асыру үшін табиғат заттарына еңбекті сіңірудің және ұжым ішінде бас тауар
айналысына қарағанда ерекше түрде жүреді.
Үшіншіден, еңбек бөлісінің мұндай жоғары дәрежесінде
өндіргіш күштер сан түрлі болып, қызмет айырбасының ерекше түрі -
өндірісті,
15
ұйымдастыру мен басқару пайда болды.
Не себепті тек ұйымдастыру қатынастары, басқалары қайда?
Еңбек процестерінің көпжақтылығы, еңбекшілердің оның нәтижесінде тең
құқылығы, қажеттілік пен осы өндіру қабілетінің көбеюі ұдайы өндіріс
процесінде ерекше айырбас әдісін талап етеді. Осыған сәйкес өткізудің
ерекше түрлері пайда болады. Айырбастың мұндай түрі ұйымдастыру
қатынастары болады, өйткені мануфактуралық еңбек бөлісіне негізделген
ұжымдық өндіріс әртүрлі қоғамдық өнімдерді өндіру барысын, көптеген
жұмысшылардың бірлескен еңбектерін үйлестіруді қажет етеді.
Қоғамдық өндірістің әртүрлі бөлімдерінде бірлескен еңбекті
үйлестіру өндірістік процестің белгілі бір құрылымын қалады. Нақтылы
құрылымының болуы өнім өндірушілер арасында біршама қатынастар туғызады.
Ұжымдық өндірістегі құрылымдық өзгерістер оларды реттудің белгілі әдісін
қажетсінеді. Демек, ұйымдастыру мен басқару- айырбас мәнінің сыртқы
көрінісі. Бұлай болуы ұжымдық өндірістен туындайды және ол мұнсыз осылай
бола алмайды.
Сөйтіп, ұйымдастыру мен басқару жүйесінің өздігінен
қозғалысында тауарлы өнірістегі экономикалық дағдарыстар сияқты белгілі
кедергілер болады. Сондықтан ұйымдастыру мен басқаруда өзін-өзі реттейтін
механизм болу керек.
Өзі қозғалатын жүйеде өзін-өзі реттеу жоғарыда көрсетілген екі
жолмен жүреді. Біріншісінде ол сапалы жаңа жағдайда , ал екіншісінде тауар
айналысындағы сияқты-дағдарыстар арқылы секірмелі, бұл –шаруашылықты
жүргізу мініне тән емес. Барлық шығындарға қарамастан мұндағы дұрысы,
проблеманы демократиялық жолмен шешу.
Ірі өнеркәсіпті бір сатысынан басқасына ауыстырғын өндіргіш
күштердің өсуі адамзат қоғамының әлеуметтік-экономикалық дамуының
қатпарларында да терең өзгерістер туғызады. Бұл процестердің белгілері
Ресей ғалымдарын мынадай қорытындыға итермеледі:” Мүмкін соғыстан кейінгі
тарихқа тән жалпы адамзаттық құрылымның интенсивті күшеюі, өркениеттің жаңа
түріне өтудің куәсі болар. Ол экономикалық тиімділікті терең түсінгені
ізгілікпен қосуға бағытталған”. Мәселенің бұл қойылысында қазіргі дүниедегі
өзгерісті мәнді мойындау бар.
Екінші жағынан, болып жатқан өзгерістерді айтқанда қоғамдық
өндіріс түріндегі өзгерістерді көшіруге болмайды. Олар, жай ғана
модификация емес, басқа да мазмұнға, жағдайға өту. Бұл өзгерістер
машиналарды енгізу, ірі өнеркәсіптің нәтижесі, содан кейінгі қоғамдық
өндірістің индустриялануы капитализм шеңберінде ұжымдық өндірістің өмірге
объективті келуін қамтамасыз етті. Нәтижесінде қоғамдық өндіріс машинаға
сүйеніп өз бойында қарама-қарсы екі тенденцияны қосады, кәсіпорындар мен
өндіріс салаларының оқшаулануы және өзара байланыстылығы. Тауарлы
өндірістегі ұжымдық қатынастарды немесе ұжымдық өндірестегі тауарлы
қатынастардың қоғамдық өндірістің бір түрінен екіншісіне ауысып өтпелі
жағдайы нарықтық қатынас дамуының жаңа сатысы-аралас экономиканы туғызады.
Тауарлы өндіріс - аралас экономика, өйткені мұнда ұжымдық
өндіріс қалыптасады, біреуінің заңдылықтары басқасына айналады. Аралас
экономика қызметінің ерекшелігі, тауарлы өндіріс заңдылықтарына негізделген
ұжымдық өндірістің заңдылықтарының әрекеті сипатымен байланысты.
Экономикалық
16
қатынастар дамуының табиғи-тарихи процесі меншіктің түрлі формаларының
басын қосады. Шаруашылықты жүргізудің бір тәсілі табиғи жолмен басқа
тәсіліне ауысып отырады.
Аралас экономиканы түрлі өндіріс әдістері арасындағы кедергі,
ол мемлекеттік жеке кәсіпкерлік ісіне араласуынан болады деп қарамаау
керек. Аралас экономиканы көп укладтылықпен теңестіруде қате көзқарас. әр
түрлі укладтар түрлі дамыған өндіріс әдістерінде болды. Айталық, дамыған
капитализмде феодалдық жер пайдалану, ұсақ тауарлық шаруашылықтың
қалдықтары болды; бірақ осының себебінен капиталистік өндірістік
қатынастардың негізіне аралас экономиканы кіргізу, тауарлы өндірістің
капитализмді туғызғанымен бірдей, керісінше емес. Аралас экономиканы
формациялық емес деп қарауда күмәнді. Мұндай көзқарас азиаттық өндіріспен
ұштасады, оған маркстік-лениндік формация жүйесінде орын табылмағаны
белгілі. Шын мәнінде бұл көзқарас қоғамдық қатынастарға үстіртін қараудан
шығады. Егер бұл құбылыс капитализмде емес, социализмде емес десек, онда ол
информациялық құбылыс бола алмайды. Мұндай көзқарас қоғамдық даму
барысындағы процестерді көрсете алмайды.
Кооперация қолөнершілердің жеке-дара еңбектерін капиталистік
өндіріске біріктіріп, еңбек процестерінде төңкерістің негізі болады. Тек
кооперацияның арқасында еңбектің қоғамдық өндіргіш күш ретіндегі өнімділігі
артады. Еңбектің қоғамдық өндіргіш күшінің артуы еңбек процесінде бірінші
өзгеріс болып, капиталға бағынады. Бұл өзгеріс-өндірістің технологиялық
қайта өзгерістерінде төңкерістің алғашқы қадамы.
Кооперациядан басталған еңбек процестеріндегі өзгерістер
мануфактурада жалғасады. Мануфактура жұмысшысын жиынтық жұмысшы органның
мүшесіне айналдырады. Жекелеген жұмысшыларда бір жақты шеберлік қабілеттері
жетілген, ал жиынтық жұмысшыда ол көп жақты болады. Жеке жұмысшы жалпы
қолөнерді білмейді, мануфактура істеу мүмкіндігінен айырылған, яғни
техникалық жағынан еңбек құралдарына бекітілген, соңғысының қосалқы
бөлшегі. Қол еңбек пен қолөнердің негізінде пайда болған мануфактура еңбек
құралдарының мамандануын туғызады, оларды өте шебер пйдаланады.
ХIХ ғасырдың екінші жартысында бастап техниканың дәрежесі
мен сипатында сапалық өзгерістер болады. Олардың ішіндегі - металлургия,
химияда, машина жасауда, инфраструктура құрылымында - мануфактурадағы еңбек
бөліністеріңнің одан әрі дамуын, демек, ұжымдық
қатынастардың да алғы шарттарын жасайды. Іштен жанатын двигательдер электр
және т.б. цехтардың, участоктердің, арнаулы кәсіпорындардың құрылуына,
әртүрлі экономика саласында жұмыскерлердің пайда болуына негіз болды.
Машиналы өндірістің принциптері - өндіріс процестерін құрамды
бөліктерге бөлу және мәселелерді машиналар, химия және т.б. арқылы шешу
өндірістің индустриализациялау дуәірінің талабына сай келеді. Машиналы
өндіріс ірі өнеркәсіпті туғызды, мұнда өндіріс өндірісті өмірге келтірді,
осылардың негізінде өндірістің артықша өсу заңын шығып, дамыды.
Қарастырылып отырған экономикалық дәуір электр энергиясын
өндіру, жаңа техниканы игерудің басты факторы еді. Халық шаруашылығына
электрді
17
еңгізу техникалық прогрестің негізі болып, табиғат ресурстарын тиімді
пайдалануға, өндіргіш күштері мол істерге жол ашып, энергияны қолданатын
өнеркәсіп салаларын дүниеге әкелді.
Екінші бағыт-қоғамдық өндіріске жоғары өнімді өндіріс құрал-
жабдықтары енгізіледі, олар жеке-дара еңбек бөлісін математикалық аппараты
бар машиналар жүйесімен бірлікте дамытатын принциптерге негізделген.
Жоғарыдағы бағыттан кейін үшінші бағыт туады. Ол- қоғамдық
өндірістегі технологиялық буындар санының азаюынан көрінеді. Бұл тенденция
енді байқалып келеді, оның болашағы техникалық проблемаларды шешуде жатыр.
Мақсат-соңғы өнімге баратын табиғат зат өтетін техниклық буындар санын
азайту. Әртүрлі материалдық өндіріс салалардағы технологиялық буындар санын
қысқарту еңбек өнімділігн өсіреді, қоғамдық өндірістің материал
сіңіргіштігін азайтады, шикізат пен еңбек ресурстарын үнемдейді,
жоспарлауды жетілдіреді, табиғи ортаны сақтау, ең соңында еңбектің
қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндігі көбейеді.
Машиналардың, ірі кәсіпорындардың бастапқы және одан кейінгі
кезеңдерінде, әсіресе, тауарлы қатынастардың индустриалдық дәуірдегі
үстемдігі тұсында ұжымдық өндіріс дами келе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І бөлім. Аралас экономиканың қалыптасуы-әлеуметтік бағыттағы қоғамның
экономикалық негізі
1.1.Аралас экономика: мазмұны және
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .5
1.2.Аралас экономиканың қалыптасуының алғы
шарттары ... ... ... ... ... ..10
II бөлім. Аралас экономика: қалыптасу негіздері және қызмет ету
заңдылықтары және ерекшеліктері
2.1.Аралас экономика қалыптасуының материалдық-техникалық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2.Қазақстан Республикасының аралас экономикасын
қалыптастырудағы қызмет ету заңдылықтарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. .19
2.3.Аралас экономикада нарықтық қатынастар дамуының негізгі
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...31
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Кіріспе
Курстық жұмыстың тақырыбы: Аралас экономика, оның мәні және
ерекшеліктері.
Курстық жұмыстың мақсаты: Аралас экономиканың мазмұнын, мәнін, белгілерін
ашып көрсету, аралас экономика қалыптасуының материалдық-техникалық
негізін, Қазақстан Республикасының аралас экономикасын қалыптастырудағы
қызмет ету заңдылықтарының ерекшеліктерін және аралас экономикада нарықтық
қатынастар дамуының негізгі ерекшелігі туралы толық ашып көрсету.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
қосымшадан тұрады.
Аралас экономика экономикалық өмірдің нашарлауын жалпы сауықтардың
нақтыланған алып жүйесі болып табылады. Аралас экономика - бұл нарық,
бұйрық, дәстүр элементтерімен бірге болатын экономика. Аралас экономика
мынаны көрсетеді: батыстағы нарық экономикасы өндірістен шектелген жұмысшы
күшін қабылдайтын шағын бизнессіз және экономикада тепе-теңдік пен қоғамда
тұрақтылық қамтамасыз ететін мемлекеттік кірісушіліксіз өмір сүре алмайды.
Аралас экономиканың алғашқы көрінісі – экономика реттеудің мемлекеттің
араласуы. Бүл ең алдымен мемлекеттің экономикалық қызметінің күшеюінен
көрінеді. Бұған сұранысты ынталандыру, салықты реттеу арқылы инвестицияны
ынталандыру, амортизацияны жылдамдату және т.б. шаралар кіреді. Аралас
экономикаға тән белгінің бірі- мемлекетпен бизнестің өзара байланысы. Бірақ
мұнда басқа да көптеген аралық буындар мен элементтер бар, ол әртүрлі
өнеркәсіп, сауда, саяси таптардың мүддесін білдіріп, қоғамдық өндірісті
біртұтас өзара байланыстың түрлері мен саяси лоббизм жолымен реттеуге
қатысады.
Қазіргі қоғам дамуының объективтік процестерін талдау мынаны
білдіреді: қазіргі экономикалық құрылыс-аралас экономиканы сипаттайды, ол
бұрынғының қойнауында туған қоғамдық шаруашылықты жүргізудің жаңа түрі. Тек
сыртқы көрініс түрі тауарлы ұжымдық қатынастардың бар екенін көрсетті,
сөйтіп экономист ғалымдарды аралас экономика туралы айтуға мәжбүр етті,
содан кейін теория жасауға кірісті. Қоғамдық шаруашылықты жүргізудің екі
түрі, аралас экономиканың тарихи алғы шарттары еді. Сондықтан аралас
экономикашын өмірдегі қатынастардың бер жағын емес, ең терендігішын нақты
қатынастарды айқындайды. Аралас экономика өзінің бойына мемлекет пен
кәсіпкерлердің арасындағы қатынастарды емес, тіпті формациялар мен өндіріс
арасындағы қатынастарды емес, ол бір қоғамдық өндіріс түрінің екіншісімен
ауысу қатынастарын жинақтайды. Аралас экономикада ешкімді, ештеңені
ешқандай қыстау, қинау, шындау жок.
Аралас экономиканың басты белгісі - мемлекеттік меншік. Айталық,
жеке сектордың қорынан бәрі келе бермейді, бұл әсіресе темір жол
транспортына, атом энергетикасында, космостық техникада игеруде ерекше
білінеді.Қазіргі өндірістің бұл саласы тек үлкен көлемде ақша қаржыларын
талап етіп қана қоймай, сонымен қатар қоғамның барлық күш жігерін қажет
3
етеді. Олар өз кезегінде шаруашылықтың басқа салаларына айтарлықтай тікелей
ықпал жасайды.
Адамзат тіршілігінде нарыққы өту жағдайы біркелкі болуы мүмкін
емес, өйткені, түрлі негіздер меншіктің түрлі формаларын қабылдауға мәжбүр
етеді, яғни, бұл түрлі саладағы капиталдың мөлшеріне байланысты. Сондықтан
нарықтық қатынастарға көшу, ұжымдық меншікке алу, кооперациялау, жекелей
еңбек ету және т.б. сияқты формаларда жүзеге асады. Бұл тұста форма нақты
жайға байланысты. Осыған меншік иелерінің қаржылары біріктірілетін өндіріс
орындарының, мекемелердің формалары да әрқилы айырмашылықта болады.
Аралас экономика экономикалық жүйенің бір типі болып табылады.
Экономикалық жүйенің бұдан басқа дәстүрлі экономика, әкімшілік-әміршіл
экономика және нарықтық экономика деген типтері бар.
Аралас экономиканы қазіргі қоғамның индустриалдық даму
дәуіріндегі экономикалық жүйе сипаттайды, оған белгілі бір заңдылықтар тән.
Ол заңдылықтар тауарлы және ұжымдық өндірістің заңдарына тәуелді. Аралас
экоомика шаруашылықты жүргізу жүйесі ретінде пайда болып, тек қана ұжымдық
өндірісті дамытып қоймайды, ең алдымен тауарлы қатынастар жүйесін тереңдете
түседі. Бұл шеңбердің ұлғаюы тауарлы қатынастардың жер шарындағы көптеген
елдерде қамтуынан айқын білінеді. Олар тауар заңдылықтарының дамуынан, оның
заңдары әрекетінің күрделенуімен, элементтерінің жаңа түрлерінен көрінеді
және олар ұжымдық өндірістің тең заңдылықтары болып табылады.Аралас
экономиканың өтпелі экономикадан айырмашылығы: өтпелі экономика формациялау
даму деңгейін және қайта өзгерісті ұйымдастыруды көрсетеді.
4
І бөлім. Аралас экономиканың қалыптасуы-әлеуметтік бағыттағы қоғамның
экономикалық негізі
1.1.Аралас экономика: мазмұны және белгілері
Аралас экономиканың алғашқы көрінісі – экономика реттеудің
мемлекеттің араласуы. Бүл ең алдымен мемлекеттің экономикалық қызметінің
күшеюінен көрінеді. Бұған сұранысты ынталандыру, салықты реттеу арқылы
инвестицияны ынталандыру, амортизацияны жылдамдату және т.б. шаралар
кіреді. Аралас экономикаға тән белгінің бірі- мемлекетпен бизнестің өзара
байланысы. Бірақ мұнда басқа да көптеген аралық буындар мен элементтер бар,
ол әртүрлі өнеркәсіп, сауда, саяси таптардың мүддесін білдіріп, қоғамдық
өндірісті біртұтас өзара байланыстың түрлері мен саяси лоббизм жолымен
реттеуге қатысады.
Аралас экономиканың басты белгісі - мемлекеттік меншік.
Айталық, жеке сектордың қорынан бәрі келе бермейді, бұл әсіресе темір жол
транспортына, атом энергетикасында, космостық техникада игеруде ерекше
білінеді.Қазіргі өндірістің бұл саласы тек үлкен көлемде ақша қаржыларын
талап етіп қана қоймай, сонымен қатар қоғамның барлық күш жігерін қажет
етеді. Олар өз кезегінде шаруашылықтың басқа салаларына айтарлықтай тікелей
ықпал жасайды.
Мемлекеттік меншіктің пайда болуы - тауар қатынастарында жаңа
лептің, ұжымдық меншіктің түрі олардың негізі болып, басқа түрлерінің пайда
болуына әсер етеді. Аралас экономиканың маңызды бір белгісі құндық және
жоспарлылық тұтқалар арқылы реттеу. Оларды қолдану басқарудың мемлекеттік
және басқа да органдарда жүреді, бұлар кеңістік және консультация немесе
зерттеу сипатында болады. өнеркәсіп органдарын сәйкестендіретін мемлекеттік
жоспарлау органдары Жапониядағы индустриялды құрылысының кеңесі сияқты
стратегиялық жоспарлау принципі негізінде “тұрақтандыру саясатына , салық,
ақша және сауда құралдары экономикалық белсенділікті реттеу үшін
қолданылуы”.
Жапония аталған шаралардан басқаларын да жүргізеді. Олар:
“бүкіл экономика үшін ұзақ мерзімді индустриалдық құрылымды жан-жақты
жасайды. Бұл құрылымдар әлем экономикасында әрекет ететін нарықтық
күштермен анықталады”. Жапонияның, мысалы, индустриялдық дамуы жоғары және
постиндустриалдық жағдайына көшуі анығырақ болған сайын экономикада
жоспарлылық та жоғары болады. Әр түрлі мемлекеттік құрылымдарда олар түрлі
көріністер табады .
Аралас экономиканыі мәнді бір сипаты- микро-макро
деңгейіндегі экономикалық процестерді ұйымдастырудың, басқарудың рөлінің
артуы. Ұйымдастыру қатынастары рөлінің артуы тек қана техникалық
себептерден емес, алдымен экономикалық процестердің салдарынан болады.
Қарастырып отырған аралас экономиканың белгілерінің тағы бір жағы
жекешеленген кәсіпорындардың трест, концернге, диверсификацияланған
кәсіпорындарға, фирмаларға ауысуы. Олар микро деңгейдегі ұйымдастыру мен
басқару қызметін түбірінен өзгертеді. Ірі кәсіпорындардың көлемі, олардың
өндірістік тұтынуы, транспорттық және ақпарат мүмкіндіктеріне қарап өкім
шығаруы- бәрі баға белгілеуге, сұранысты, ұсынысты бақылауға, нарықтық
берекетсіздігін
5
жоюға жағдай жасайды, еркін бәсеке дәуіріне тән қиындықтарды жеңуге
көмектеседі.
Аралас экономиканы қазіргі қоғамның индустриалдық даму
дәуіріндегі экономикалық жүйе сипаттайды, оған белгілі бір заңдылықтар тән.
Ол заңдылықтар тауарлы және ұжымдық өндірістің заңдарына тәуелді. Аралас
экоомика шаруашылықты жүргізу жүйесі ретінде пайда болып, тек қана ұжымдық
өндірісті дамытып қоймайды, ең алдымен тауарлы қатынастар жүйесін тереңдете
түседі. Бұл шеңбердің ұлғаюы тауарлы қатынастардың жер шарындағы көптеген
елдерде қамтуынан айқын білінеді. Олар тауар заңдылықтарының дамуынан, оның
заңдары әрекетінің күрделенуімен, элементтерінің жаңа түрлерінен көрінеді
және олар ұжымдық өндірістің тең заңдылықтары болып табылады.
Қазіргі қоғам дамуының объективтік процестерін талдау мынаны
білдіреді: қазіргі экономикалық құрылыс-аралас экономиканы сипаттайды, ол
бұрынғының қойнауында туған қоғамдық шаруашылықты жүргізудің жаңа түрі. Тек
сыртқы көрініс түрі тауарлы ұжымдық қатынастардың бар екенін көрсетті,
сөйтіп экономист ғалымдарды аралас экономика туралы айтуға мәжбүр етті,
содан кейін теория жасауға кірісті. Қоғамдық шаруашылықты жүргізудің екі
түрі, аралас экономиканың тарихи алғы шарттары еді. Сондықтан аралас
экономикашын өмірдегі қатынастардың бер жағын емес, ең терендігішын нақты
қатынастарды айқындайды. Аралас экономика өзінің бойына мемлекет пен
кәсіпкерлердің арасындағы қатынастарды емес, тіпті формациялар мен өндіріс
арасындағы қатынастарды емес, ол бір қоғамдық өндіріс түрінің екіншісімен
ауысу қатынастарын жинақтайды. Аралас экономикада ешкімді, ештеңені
ешқандай қыстау, қинау, шындау жок. Мұнда табиғи эволюция табиғи жолмен,
бірелері жаңадан, бұрынғылары қоғамдық өндіріс элементтерінің
ескертуімен өзгерін, жүріп отырады. Оның отпелілігі мүндағы жаңа өндіріс
әдісінің пісіпжетілуінде, бірак бұл бір өндіріс әдісінің екіншісіне өту
кезеңі емес. Мұндағы процестер өте күрделі, өткен жаңа заңдылықтарды
қалыптастыру бұрынғылардың модификациялануы мен жаңалануы, мәңдік
қатынастарының өзгерген түрлері түралы сөз болып отыр. Бұлар жөнінде өтпелі
кезенде айтуға болмайды, өйткені ол бұрынғы түрдегі процестерді өзіне
қабылдамайды және адекватты материалдық –техникалық база жасалған кезге
дейіндігіні қамтымайды.
Шаруашылықты жүргізудің жаңа түрінің қалыптасуын айтқанда
мынаны атап өту керек: жаңаның бәрі емес жаңаның жоғары дәрежелі,қоғамдық
өндіріс түрінің біреуін басқасының ауыстыруы бұл тауарлы өндірістің заңы.
Өндірістің жаңа ұжымдық түрінің ену процесі-аралас экономика. Аралас
экономиканың өтпелі экономикадан айырмашылығы мынада: өтпелі экономика
формациялық даму деңгейін және
қайта өзгерісті ұйымдастыруды көрсетеді.
Аралас экономиканың белгілері
ХХ ғасырдың барысындағы аралас экономика түсінігі туралы
көзқарастар, конвергенция теориясы эволюциясынан басқалары сапалық
өзгеріске ұшырамайды. 80-жылдарда да негізінен аралас экокномиканы
мемлекет пен жеке сектордың есепке негізделген некеге отырулары деп
анықтады. Мұндай көзқарас Ф. Марш, Э.Шонфилд, Э.Рол, М.Пестон, М.Фламан
6
және басқа қазіргі батыс экономистеріне тән. Бұлардың ой-пікірлерінде
аралас экономиканың өмір сүру кезеңдері туралы алшақтық бар. Айталық
Э.Шонфилдің айтуынша, аралас экономика үстіміздегі ғасырдың 30-шы
жылдарында пайда болса, Э.Ролдың айтуынша, Ұлыбританияда 200 жылдай өмір
сүрген. Мұндай алшақтықтың себебі аралас экономиканың анықтамасын, оның
мәнін терең аша алмайды.
Бұрынғы КСРО-ның қазіргі экономистерінің теориялық
еңбектерінде: бұл проблеманы түсінуде үш негізі бағыт анықталады. Біразы
аралас экономиканы көп укладтықпен теңестіреді. Екіншілері аралас қоғамды
формацияға жатпайтын қоғамның типі деп қарайды. Ең соңында, үшіншілері
бұл қоғамның сипатын өтпелі типке жатқызады. Көзқарастарының әртүрлілігі
аралас экономика анықтамасының анық еместігінде жатыр. Алған үш бағыттың
мәндік салмағы өтпелі кезеңге ауысқан және ол аралас сөзінен де
туындайды. Нәтижесінде осы ұғымның мәндік мазмұнын анықтауға бір нәрсе
басқамен араласуы тиіс және ол процесс белглілі бір уақытта деген ой
аспанында қалықтайды.
Шынында, алдымен мына сұраққа жауап беруіміз керек: экономика
не себептен аралас болады? Немен араласады және бұл араласу қайда апарады?
Аралас экономика неден басталып қалыптасады? Әрбір зерттеуші өз қөздегенің
табады. Осы жағынан мына сөздердің жаны бар: Мынадай түсінікке қарамай
проблемалық ситуацияны бағалағанда және теорияны таңдағанда құнды пікірлер
объективті экономикалық зерттеулерден анық бөлінуі тиіс. Экономика
әлемінде қоғамдық өндірістің тауарлы және ұжымдық түрлері араласуын
тұйықтайды. Экономика дүниесін тек қана жеке меншіктіден емес, тек жеке-
дара кәсіпкерден емес, сонымен қатар ұжымдық меншіктен тұрып, олардың
түрлілігін қосады. Экономикалық өмірде әртүрлі меншік түрлері пайда
болуының басты себебі- мануфактуралық қоғамдық еңбек бөлінісімен
байланысты.
Нәтижесінде қоғамдық өндіріс машинаға сүйеніп өз бойында
қарама-қарсы екі тенденцияны қосады, кәсіпорындар иен өндіріс салаларының
оқшаулануы және өзара байланыстылығы. Тауарлы өндірістегі ұжымдық
қатынастарды немесе ұжымдық өндірістегі тауарлы қатынастарды қоғамдық
өндірістің бір түрінен екіншісіне ауысатын өтпелі жағдайын білдіреді.
Қоғамдық өндірістің бұл өтпелі жағдайы нарықтық қатынас дамуының жаңа
сатысы- аралас экономика көрсетеді.
Тауарлы өндіріс аралас экономика, өйткені мұнда ұжымдық
өндіріс қалыптасады, біреуінің заңдылықтары басқасына айналады. Аралас
экономиканың тауарлы өндіріс болуы- ұжымдық аралас экономиканың қалыптасу
кезендерін білдіреді. Аралас экономика қызметінің ерекшелігі, тауарлы
өндіріс заңдылықтарына негізделген ұжымдық өндірістің заңдылықтарының
әрекеті сипатымен байланысты. Экономикалық қатынастар дамуының табиғи-
тарихи процесі меншіктің түрлі формаларының басын қосады. Шаруашылықты
жүргізудің бір тәсілі табиғи жолмен басқасына ауысып отырады. Бұл пароцесс
Дж. Гэлбрейттің мына ойында көрініс тапқан: Екі жүйе нарыққа ауысты.
Жоспарлаудың бір түрлерінің конвергенцияға бағыт ұстағаны айқын байқалады.
Мұнда автор капитализм мен социолизм айтып отыр, бірақ ол шындыққа сәйкес
келмейді. Бұл идеяға атап өтетін жай, қайсыбір
7
процестердің мұндай ойға итермелегені.
Аралас экономиканы формациялық емес деп қарау да күмәнді.
Мұндай көзқарас азиаттық өндіріспен ұштасады, оған маркстік-лениндік
формация жүйесінде орын берілмегені белгілі. Шын мәнінде бұл көзқарас
қоғамдық қатынастарына сырт қараушылықтан шығады. Бұл құбылыс капитализмде
емес, социолизмде емес, соңғысына капиталистік өндіріс қатынастары
енбейді, онда ол-информациялық құбылыс емес. Мұндай көзқарас қоғамдық даму
барысындағы процестерді көрсете алмайды.
Қазіргі қоғам дамуының объективтік процестерін талдау мынаны
білдіреді: қазіргі экономикалық құрылыс-аралас экономиканы сипаттайды, ол
бұрынғының қойнауында туған қоғамдық шаруашылықтың жүргізудің жаңа түрі.
Тек сыртқы көрініс түрі тауарлы ұжымдық қатынастардың бар екенін көрсетті,
сөйтіп экономис-ғалымдарды аралас экономика туралы айтуға мәжбүр етті,
содан кейін теория жасауға кірісті. Қоғамдық шаруашылықты жүргізудің екі
түрі аралас экономиканың тарихи алғы шарттары еді. Сондықтан аралас
экономика шын өмірдегі қатынастардың бергі жағын емес, ең терендігі шын
нақты қатынастарды айқындайды. Аралас экономиканың
қоғамның өтпелі типі, мұнда жаңа метацивилизация мен жаңа өндіріс әдісі
қатар жүруі деген түсіндірулер мына сұраққа жауап бермейді: бұндай өтуге
не итермелейді? Қарап отырған көзқараста механикалық элемент басым. Ол
мынадай тәсілдермен дәлелденеді: болашақ қоғамдық құрылыстың моделі, жаңа
элементтер шындалады.
Аралас қоғамда ешкімді, ештеңені, ешқандай қыстау, қинау,
шындау жоқ. Мұнда эволюция табиғи жолмен біреулердің жаңадан,
бұрынғылардың, қоғамдық өндіріс элементтерінің ескертуімен пайда болып,
жүріп отырады. Оның өтпелілгі мұндағы жаңа өндіріс әдісінің пісіп-
жетілуінде, бірақ бұл бір өндіріс әдісінің екіншісіне өту кезеңі емес.
Мұндағы процестер өте күрделі, өйткені жаңа заңдылықтарды қалыптастыру
бұрынғылардың модификациялануы мен жаңаруы, мәндік қатынастардың өзгерген
түрлері туралы сөз болып отыр. Бұлар жөнінде өтпелі кезеңде айтуға
болмайды, өйткені ол бұрынғы түрдегі процестердің өзіне қабылдамайды және
адекватты материалдық-техникалық база жасалған кезеңге дейінгіні
қамтымайды.
Шаруашылықты жүргізудің жаңа түрінің қалыптасуын айтқанда
атап өту керек, мұнда жаңаның бәрі емес, жаңаның жоғары дәрежені, ол
қоғамдық келе жатқанымен жоққа шығару тауарлы өндірітің
қатысуында.Өндірістің жаңа ұжымдық түрінің келу процесі-аралас экономика.
Аралас экономиканың өтпелі экономикадан айырмашылығы мынада: соңғысы
формациялық даму деңгейі және қайта өзгерісті ұйымдастыруды көрсетеді.
Түрлі елдердің қазіргі экономикасын аралас экономика деп
сипаттауға болады, бірақ АҚШ-тың немесе ФРГ-ның экономикасын өтпелі деп
айтуға болмайды. АҚШ-тың, ФРГ-ның экономикасы өз бойында тауарлы және
ұжымдық қатынастардың заңдылықтарын ұстайды, бірақ туып келе жатқан
қоғамдық-экономикалық құрылыстың экономикалық укладтары жоқ. Сондықтан біз
АҚШ-тың немесе ФРГ-ның қазіргі экономикасын өтпелі экономика дей алмаймыз.
Жаңа экономикалық жүйенің алғы шарттары және жаңа жүйе бір-бірінен өз
бетінше дамитын ерекше эмбрион сияқты.
Аралас экономика бір өндіріс әдісінен екіншісіне ауысуы
құбылысы
8
ретінде қарау, бұлардың ұзақ өмір сүруінің құпиясы неде деген сұрақ
туғызады және бұл сұраққа жауап іздеу жалпы экономикалық негіз абстракты
ұғымдар мен адамзаттық тәжірибе ретінде барлық өндіріс тәсілдерін, түрлі
экономикалық әдістерге тән және бұл қырынан олар аралас экономикалық
белгілерін, ерекшеліктерін білдіре алмайды.
Зерделеп отырған құбылыстың белгілерін атау қиын емес,
өйткені оларды бұрынғы ғалым-экономистер өз түсінігімен ангықтайды. Ғылыми
әдебиетте олар монополистік капитализмнің, немесе индустриалды қоғамның,
болмаса басқа бір концепцияның белгілі сипаттары ретінде көрінеді. Осы алғы
шарттар аралас экономика ұғымын анықтайды және мынадай белгілерін атап
өтуге болады.
Алдымен аралас экономика қоғамдқы өндірістегі тауарлы және
ұжымдық өндірістің балығын, оларға тән заңдар, заңдылықтар мен қатынастарды
сипаттайды.
Құбылыстың бетінде аралас экономиканың алғашқы көрінісі-
экономикаға мемлекеттің араласуы. Араласу алдымен мемлекеттің экономикалық
қызметінің күшеюінен көрінеді, бұған сұранысты ынталандыру, салықты реттеу
арқылы инвестицияны ынталандыру, амортизацияны жылдамдату және т.б. шаралар
кіреді. Аралас экономикаға тән белгінің бірі-мемлекет пен бизнестің өзара
байланысы. Бірақ мұнда басқа да көптеген аралық буындар мен элементтер бар,
ол әртүрлі өнеркәсіп, сауда, саяси топтардың мүддесін білдіріп, біртұтас
өзара байланыстың түрлері мен саяси соббизм жолымен қоғамдық өндірісті
реттеуге қатысады.
9
1.2.Аралас экономиканың қалыптасуының алғы шарттары
Аралас экономиканы түрлі өндіріс әдістері арасындағы кедергі, ол
мемлекеттік жеке кәсіпкерлер ісіне араласуынан болады деп қарамау керек.
Аралас экономиканы көп укладтылықпен теңестіру де қате көзқарас. Әр түрлі
укладтар түрлі дамыған өндіріс әдістерінде болады. Айталық, дамыған
капитализмде феодалдық жер пайдалану, ұсақ тауарлық шаруашылықтың
қалдықтары болады, бірақ осының себебінен капиталистік өндірістің
қатынастардың негізіне аралас экономиканы кіргізу тауарлы өндірістің
капитализмді туғызғанымен бірдей, керісінше емес. Аралас экономиканы
формациялық емес деп қарау да күмәнді. Мұндай көзқарас азиаттық өндіріспен
ұштасады, оған маркстік-лениндік формация жүйесінде орны табылмаған
белгілі. Шын мәнінде бұл көзқарас қоғамдық қатынастарға үстірт қараудан
шығады. Егер бұл құбылыс капитализмде емес, социализмде де емес десек, онда
ол информациялық құбылыс бола алмайды. Мұндай көзқарас қоғамдық даму
барысындағы процестерді көрсете алмайды.
Тарихи алғы шарттарды анықтау мынандай сұрақтарды туғызады: пайда
болған қоғамдық өндіріс түрінің әрекет ету негізіне не жатады? Мәнін
сипаттайтын бұл заңдылықтар нақты қандай түрлерден шығады? Қоғамдық
өндірістің өтпелі, басқадан енгізілген жолсерік түрлеріне ойша алшақтасақ,
К.Маркстің байқағанын көруге болады. Ол былай деп жазды: Көп операциядан
тұратын дербес қолөнерінің жеке-дара өнімінен тауар қолөнершілер одағының
өніміне айналады. Одақтың әр мүшесі операцияның белгілі бір бөлігін
орындайды. Басқа бір жерде ол мынаны атап өтті: Нюрнберг қолөнерінің жеке-
дара өнімінен сағат көптеген жұмысшылардың қоғамдық өніміне айналды.
Қазіргі қоғам дамуының объективтік процестерін талдау мынаны
білдіреді: қазіргі экономикалық құбылыс – аралас экономиканы сипаттайды, ол
бұрынғының қойнауында туған қоғамдық шаруашылықты жүргізудің жаңа түрі. Тек
сыртқы көрініс түрі тауарлы ұжымдық қатынастарды бар екенін көрсетті.
Сөйтіп экономистер ғалымдарды аралас экономика туралы айтуға мәжбүр етті,
содан кейін теория жасауға кірісті. Қоғамдық шаруашылықты жүргізудің екі
түрі аралас экономиканың тарихи алғы шарттары еді. Сондықтан аралас
экономика шын өмірдегі қатынастардың бер жағын емес, ең тереңдегі шын нақты
қатынастарды айқындайды. Аралас экономика өзінің бойына мемлекет пен
кәсіпкерлердің арасындағы қатынастарды емес, экономикалық укладтар
арасындағы қатынастарды емес, тіпті формациялар мен өндіріс әдістері
арасындағы қатынастарды емес, ол бір қоғамның өндіріс түрінің екіншісімен
ауысу қатынастарын жинақтайды. Аралас экономикада ешкімді, ештеңені
ешқандай қыстау, қинау шыңдау жоқ. Мұнда эволюция табиғи жолмен, біреулері
жаңадан, бұрынғылары қоғамдық өндіріс элементтерінің ескертуімен өзгеріп
жүріп отырады. Оның өтпелілігі мұндағы жаңа өндіріс әдісінің пісіп
жетілуінде, бірақ бұл бір өндіріс әдісінің екіншісіне өту кезеңі емес.
Мұндағы процестер өте күрделі, өйткені жаңа заңдылықтарды қалыптастыру
бұрынғылардың модификациялануы мен жаңаруы, мәндік қатынастардың өзгерген
түрлері
туралы сөз болып отыр. Бұлар жөнінде өтпелі кезеңде айтуға болмайды,
өйткені
10
ол бұрынғы түрдегі процестерді өзіне қабылдамайды және адекватты
материалдық-техникалық база жасалған кезеңге дейінгіні қамтымайды.
Шаруашылықты жүргізудің жаңа түрінің қалыптасуын айтқанда мынаны
атап өту керек: жаңаның бәрі емес, жаңаның жоғары дәрежелі, қоғамдық
өндіріс түрінің біреуін басқасының ауыстыруы бұл тауарлы өндірістің заңы.
Өндірістің жаңа ұжымдық түрінің ену процесі – аралас экономика. Аралас
экономиканың өтпелі экономикадан айырмашылығы мынада: өтпелі экономика
формациялық даму деңгейін және қайта өзгерісті ұйымдастыруды көрсетеді.
Әр түрлі елдердің қазіргі экономикасын аралас экономика деп
сипаттауға болады, бірақ АҚШ-ң немесе ГФР-ң экономикасын өтпелі деп айтуға
келмейді. АҚШ-ң, ГФР-ң экономикасы өз бойына тауарлы және ұжымдық
қатынастардың заңдылықтарын жинақтағанымен, оларда туып келе жатқан
қоғамдық-экономикалық құрылыстың экономикалық укладтары жоқ. Сондықтан біз
АҚШ-ң немесе ГФР-ң қазіргі экономикасын өтпелі экономика дей алмаймыз. Жаңа
экономикалық жүйенің алғы шарттары және жаңа жүйе бір-бірінсіз өз бетімен
дамитын ерекше эмбрион сияқты. Зерделеп отырған құбылыстың белгілерін атау
қиын емес, өйткені оларды бұрынғы ғалым-экономистер өз түсінігі бойынша
айқындады. Ғылыми әдебиетте олар монополистік капитализмнің немесе
индустриалды қоғамның, болмаса басқа бір концепцияның белгілі сипаттары
ретінде көрінеді. Осы алғы шарттар аралас экономика ұғымын анықтады және
ұжымдық өндірістің барлығын, оларға тән заңдар, заңдылықтар мен
қатынастарды сипаттайды. Аралас экономика нақтылы экономикалық шындықтың
құн заңы мен жоспарлылық заңының әрекетін білдіреді. Олар туралы Дж.
Гелбрейт Нарықтық қатынастар кейбір жоспарлау жолымен модификацияланып
отыру тиіс деп жазды. Проблеманың осы жағына назар аударуды Ч.Макмиллан
жақтап Линбломның мына сөздерін келтіреді:
Нарық экономикасына мемлекеттік араласу қатынасы оның дамуы
мен қалыптасуының әр түрлі сатысында түрліше болды. ХVII-XVIII ғасырлардағы
нарықтық қатынастардың қалыптасу кезеңінде үстем болған экономикалық
доктрина-меркантилизм – елдегі сауда мен өндірістің дамуы үшін, мемлекеттік
реттеудің сөзсіз қажеттілігін тануға негізделген.
Нарықтық өатынастардың дамуымен күш жинаған кәсіпкерлер табы
мемлекеттік араласуды және осымен байланысты шектеуді өз қызметтеріне
кедергі ретінде қарастыра бастады. А. Смит өзінің Табиғат және халықтың
баюының себептері туралы зерттеу еңбегінде, экономикалық либерализм
идеяларының пайда болуын алғаш рет толық негізделген және оның көптеген
жақтаушылары болды.
А. Смит көзқарасы бойынша, пайда алуға ұмтылуға байланысты,
жеке мүлде көздеген нарық жүйесі өзін-өзі реттеуге қаблетті екенін
байқатты. Бұл мүлде экономикалық дамудың ең басты қозғаушы ретінде
көрінеді.
А.Смиттің іліміндегі идеяларының бірі, экономикадан
мемлекеттік реттеуді алып тастаса, онда экономика тиімді қызмет етеді
деген идея болатын. А. Смит: рынок басты реттеуші болатындықтан, рынокқа
толық еркіндік беру қажет,- деп есептеді.
11
Рыноктық үйлестіру ресурстардың тиімді пайдалануды қамтамасыз етпегенде,
нарық сәтсіздігі деп аталатын жағдай болатынын экономикалық тәжірибе
растады. Рыноктағы нарық сәтсіздігі қоғамның игілігі мен сыртқы әсерлерге
ғана емес, басқа жағдайларға да байланысты пайда болады. Оның ең маңызды
себебі – рынокқа тән монополияланған беталыс. Бұл жағдайда бәсекелесті
қамтамассыз ету үшін, рынок қызметін реттейтін жағдайды толық анықтау –
монополияға қарсы заңды әзірлеу және оны мемлекеттің қолдануы өмірлік
қажеттілік болды.
Нарық экономикасында мемлекеттің рөлін теориялық танудың
маңызды сатысы көрнекті ағылшын экономисі Дж.М. Кейнстің есімімен
байланысты. Кейнсиан революциясы барысында алға қойылған идеялар,
экономикалық құлдыраудан өз бетімен сауығудың мумкін емес екенін,
мемлекеттік саясат экономиканы дағдарыстық жағдайдан шығару үшін, жиынтықты
сұраныс пен жиынтықты ұсынысты теңдестіруге және әрі қарай тұрақтандыруға
көмектесетін қабілетті құрал ретінде қажет екенін дәлелдеді. Дж.М. Кейнс
идеяларын екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әлемнің көптеген елдері
қабылдады. Сұраныс жиынтығын реттеуде кредиттік-ақшалы және қаржылық
саясатты пайдалану, бұл елдердегі экономиканың кезеңдік ауытқуларын
жұмсартуға көрсетеді деп есептеледі.
Сөйтіп, ЭМР-дің (экономиканы мемлекеттік реттеудің )
объективті мүмкіндігі экономикалық дамудың белгілі бір деңгейіне жетумен,
өндіріс пен капиталдың үйлесуінде, өндірістің шоғырлануында, өндіріс күші
мен өндіріс қатынастарының дамуында пайда болды. ЭМР қазіргі замандағы
жағдайда ұдайы өндіріс үдерісінің құрамды бөлігі болып табылады. Олар
экономикалық өсуді ынталандыру, жұмыспен қамтамасыз етуді реттеу, салалық
және аймақтық құрылымдағы ілгерілеушілікті көтермелеу, экспортты қолдау
сияқты әр түрлі тапсырмаларды шешеді. ЭМР-дің көлемінің нақты нысаны қоғам
дамуындағы әр сатыдағы сипатпен,экономикалық және әлеуметтік мәселелердің
өткірлігімен анықталады. ЭМР-дің объектілері – бұл автоматты турде
шешілмейтін, немесе алыс келешекте шешілетін қиындықтар, проблемалар пайда
болуы мумкін немесе пайда болған еліміздің өміріндегі әлеуметтік жағдай мен
оқиғалардың аялары, салалары, аймақтары, сонымен бірге бұл проблемалардың
алып тасталуы - әлеуметтік тұрақтылықты қолдау және экономиканың қалыпты
дамуы үшін қажетті. ЭМР-дің негізгі объектілеріне шаруашылықтың
экономикалық кезеңін, секторлық, салалық және аймақтық құрылымын; капитал
жинақтау жағдайын; жұмыспен қамтамасыз етілуін , ақша айналымын; төлем
балансын; бағасын; бәсекелестік жағдайын; әлеуметтік қатынастарын;
әлеуметтік қамтамасыз етілуін; кадрларды дайындауы мен қайта дайындауын;
қоршаған ортаны; сыртқы экономикалық байланыстарды жатқызады.
Мемлекеттің кезеңдікке қарсы немесе шаруашылық жағдаятын
реттеу саясатынын мәні тоқырау мен дағдарыс кезінде тауарлар мен қызметке
сұранысты қолдау мен капртал салу және жұмыспен қамтамасыз етуден тұрады.
Ол үшін жеке капиталға қосымша қаржылық жеңілдіктер беріледі, мемлекеттік
шығындар мен инвестициялар өсіріледі.
Экономиканың ұзақ мерзімді көтерілу кезінде, тауар қорларының
азаюы, импорттың өсуі және баланс төлемінің нашарлауы, жұмыс күшіне
12
сұраныстың күшеюі тәрізді қауіпті жағдайлар пайда болуы мүмкін және осыдан
келіп, баға мен еңбекақының негізсіз өсуіне әкеледі. Мұндай жағдайда, ЭМР-
дің міндетті - экономиканың қызып кетуіне жол бермеу үшін, яғни
тауарларды артық өндіру мен артық қорланудың мүмкін болуына кедергі жасау
үшін, сұраныстың күрделі қаржы жұмсалымының және өндірістің өсуіне жол
бермеу қажет.
Дәстүрлі экономикалық теорияның ең үлкен қателіктерінің бірі –
бизнесмендерді қозғаушы күш қызмет көрсету мен тауарларды сату, ал нарықтық
экономикадағы өндірісті дамытудағы бірден-бір мүдде – сатып алу мен сату
қатынастары. Мұнда күмәнді ірге тасты өндіріс жүйесі қызмет істей алмайды,
оның дамуы үшін мемлекеттік реттеуді енгізу керек. Жоспарлылық пен құнның
модификацияланған түрлері әлі де болса ұжымдық өндірістің экономикада
классикалық тауар өндірісінің жоқтығын білдіреді. Тарихи алғы шарттарды
анықтау мынандай сұрақтарды туғызады: пайда болған қоғамдық өндіріс түрінің
әрекет ету негізіне не жатады? Мәнін сипаттайтын бұл заңдылықтар нақты
қандай түрлерден шығады? Қоғамдық өндірістің өтпелі, басқадан енгізілген
жолсерік түрлеріне ойша алшақтасақ, К.Маркстің байқағанын көруге болады. Ол
былай деп жазды: Көп операциядан тұратын дербес қолөнерінің жеке-дара
өнімінен тауар қолөнершілер одағының өніміне айналады. Одақтың әр мүшесі
операцияның белгілі бір бөлігін орындайды. Басқа бір жерде ол мынаны атап
өтті:
Нюрнберг қолөнерінің жеке-дара өнімінен сағат көптеген жұмысшылардың
қоғамдық өніміне айналды.
Қазіргі өндірістің шыңдығы мынада: қоғамдық өнім бірлескен еңбектің
нәтижесі деп айтуға болады. Алайда, экономикалық әдебиеттерде өзге пікірлер
бар. Осылардың ішінде тікелей қоғамдық өнім деген категория ретінде ұсынды.
Мұны В.Н. Черковец былай жазды: ... егер...капитализмнің бастапқы түрі
тауар дегенге ұқсастық іздесек, онда мұндай түр тікелей қоғамдық өнім
болады.... Оның бойында қоғамдық өнімге тән белгілері мен қасиеттері
болғанымен, қазіргі өндіріс пен ондағы қатынастар еңбек өнімін тікелей
қоғамдық өнім деп сипаттау дәрежесіне жеткен жоқ.
Заттық күш қасиетерінен шығатын еңбек өнімнің факторын
жоғарыдағы моментермен шатастырмау үшін дәл сипаттау керек - ол тұтыну
пайдалылығы. Соңғы жағдай тікелей қоғамдық өнімнің қоғамның жекелеген
мүшесі мен барлығының жаппай тұтыну үшін өндіріледі және ол пайдаланылуына
қарай болады. Тұтыну пайдалылығы - ұжымдық өндіріс жағдайында өндірілген
өнімнің сапалық жағы. Демек, ол - қоғамдық өндірістің қасиеті.
Қоғамда өндірілген өнімге белгілі қатынастар жолсерік
жасайды. Бұл өндірушілердегі артық өнім және басқалардың оларға қажеттілігі
айырбас түріндегі айналысты тудырады. Құн - еңбек өнімінің факторы ретінде
тауар түрінде көрінеді, бірақ ол табиғатынан берілген қасиет емес, белгілі
қатынастар нәтижесінде пайда болып, осы себепті тек ол тауар болады. Құн
болмаған жерде тауар айырбасы тумайды, эквивалентті айырбас жоқ, құнсыз
тауар, тауарлы қатынастар болмайды.
Ұжымдық өндірістегі жоспарлы қатынастардың басты буыны – есеп
пен бақылау. Ұжымдық өндіріс жағдайында өнімдерді жасау әртүрлі еңбек
ресурстары арқылы жүреді, олардың сипаты мен күрделілігі түрлеше.
13
Ұжымдық өндірістегі еңбек процесі - үздік процесс, ол жұмысшылардың
қабілеттері мен шеберліктеріне, оларға әсер ететін машиналардың өнімділік
техникалық параметрлеріне байланысты. Бұл құбылыстар объективті түрде
келістүруды қалайды, бірақ өздері оны істей алмайды. Белгілі бір өнірістің
ішінде жұмысшы топтарының немесе жекелеген адамдардың қызметтері айырбасын
тепе-теңдестіруді қамтамасыз ететін үйлестіруді жүзеге асыру үшін есеп пен
бақылау қажет.
Есеп пен бақылау өндірістік процестерді айырбас және бөлу қатынастарын
үйлестірудегі нышандардың қызметінен бастау алады. Шаруашылықты
жүргізулердің қызметінің нәтижесі ретінде есеп пен бақылау үйлестіруде
сыртқы нәрселер сияқты. Алайда бақылау және есеп ұжымдық өндіріске тән
нәрсе. Тап осй күйінде олар ұжымдық өндірістің қажетті элементті. Есеп пен
бақылаудың міндеттері туралы В.И.Ленин бірінші рет айтқан болатын. Ол былай
деп жазды: Есеп пен бақылау –міне бұл коммунистік қоғам формациясының
дұрыс қызмет істеу ішін басты нәрсе, Өнімдерді өндіру мен бөлудегі жалпы
мемлекттік есеп жүргізу, жалпы мемлекттік есеп – бұлар социалистік қоғамның
қаңқасы. Сөйтіп, есеп пен бақылау жоспарлық құбылыстың табиғатына тән.
Оларды пайдалану-әртүрлі тарихи формадағаы
ұжымдық өндіріс үшін өмірлік қажеттілік.
14
II бөлім. Аралас экономика: қалыптасу негіздері және қызмет ету
заңдылықтары және ерекшеліктері
2.1.Аралас экономика қалыптасуының материалдық-техникалық негізі
Ұжымдық өндіріс шаруашылықты жүргізу типі ретінде тарихи жағынан таза
күйінде алғашқы қауым құрылысының бастапқы кездерінде де болған жоқ. Ол
туралы натуралды, одан кейін тауарлық өндірістің оқшауланған кезінен ғана
айтуға болады. Капитал феодалдық қоғамның даму барысында укладтың бірі
ретінде тек еңбекті қамтып қоймай, ұсақ қолөнер өндірісін өзгертіп, оны
жоғары , өндірістің түрі- кооперация. Кооперативтік еңбектегі барлық
артықшылық капиталистік өндірістің ұсаққа қарағанда артықшылығы болып
көрінеді. Кооперацияның өзі капиталистік шаруашылыұтың ерекше түрі.
Кеңес үкіметі экономистерінің методологиялық қателіктерінің бірі-
жаңа экономикалық жүйе тек әлеуметтік төңкерістің нәтижесі деп қарауы.
Алайда мұндай көзқарас материалистік диалектика қисынына үйлеспейді,
өйткені төңкеріс тек өндірістік қатынастары дамып келе жатқан өндіргіш
күштерді сәйкестендіріп өзгертеді.
Екінші жағынан, жаңа өндірістік қатынастар бұрынғы, екі
қатынастардан пайда болады. Айталық, буржуазиялық өндірістік қатынастар
нәсілдік, тұқымы жағынан феодалдықпен еш қатынасы жоқ, себебі олар қарама-
қарсы өндірістік әдістері.
К.Маркс алғашқы қауымдық қоғам- меншіктің азаматтық түрін
қарастырғанда: Адамдар жерге жай қарапайымдылықпен ұжымның меншігі ретінде
қарады. Жанды еңбекте өзін өмірге келтіріп және ұдайы өндіріп отырады.
Әрбір жеке -дара адам тек ұжымның жүйесі ретінде ғана оның иесі,
меншіктеушісі бола алады. Қауым көлемінде еңбек процесі ұжымдық сипатта
жүреді.
Еңбек бөлінісі нәтижесінде адамдардың бір-біріне жұмыс істеу
қажеттілігі туған қоғамда еңбек процесінің қоғамдық реттелуі талап етіледі.
Бұл процесс ұжымды құрайтын қоғам мүшелерінің мүмкіндігіне байланысты және
осының негізінде еңбеккердің қабілеттілігі мен икемділігі ескеріледі.
Қызмет айырбастау түрі шаруашылықты жүргізу типінің мәніне
байланысты болып, оның дамуы сонымен анықталып отырады. Сонымен, бірінші
дәрежедегі мән еңбек өнімінің өндірістен тұтынушыға қозғалыс әдісін
тағайындайды және адамдар арасында белгілі қатынастар туғызады. Тауар
өндірісте қызмет алмасу айналыс арқылы жүреді, мұнда тауарлар айырбасы
оларға жұмсалған тек еңбек шығындары негізінде болады. Ұжымдық өндірісте
барлық қоғам мүшелері қоғамға қажетті еңбек жұмсайды. Және барлық қоғам
мүшелері қоғамдық еңбекке мүмкіндігінше қатысады. Демек, еңбек өнімдері
қоғамдық еңбек шығындарының нәтижесі, яғни қоғам алдын-ала еңбекті қайда
жұмсау керектігін анықтап алады. Екінші жағынан, еңбек өнімі қоғамдық
еңбектің нәтижесі ретінде еңбек еткен қоғамның әрбір мүшесіне тиесілі.
Барлығы оны пайдалануға және тұтынуға құқылы. Мұнда тек құқықты жүзеге
асыру үшін табиғат заттарына еңбекті сіңірудің және ұжым ішінде бас тауар
айналысына қарағанда ерекше түрде жүреді.
Үшіншіден, еңбек бөлісінің мұндай жоғары дәрежесінде
өндіргіш күштер сан түрлі болып, қызмет айырбасының ерекше түрі -
өндірісті,
15
ұйымдастыру мен басқару пайда болды.
Не себепті тек ұйымдастыру қатынастары, басқалары қайда?
Еңбек процестерінің көпжақтылығы, еңбекшілердің оның нәтижесінде тең
құқылығы, қажеттілік пен осы өндіру қабілетінің көбеюі ұдайы өндіріс
процесінде ерекше айырбас әдісін талап етеді. Осыған сәйкес өткізудің
ерекше түрлері пайда болады. Айырбастың мұндай түрі ұйымдастыру
қатынастары болады, өйткені мануфактуралық еңбек бөлісіне негізделген
ұжымдық өндіріс әртүрлі қоғамдық өнімдерді өндіру барысын, көптеген
жұмысшылардың бірлескен еңбектерін үйлестіруді қажет етеді.
Қоғамдық өндірістің әртүрлі бөлімдерінде бірлескен еңбекті
үйлестіру өндірістік процестің белгілі бір құрылымын қалады. Нақтылы
құрылымының болуы өнім өндірушілер арасында біршама қатынастар туғызады.
Ұжымдық өндірістегі құрылымдық өзгерістер оларды реттудің белгілі әдісін
қажетсінеді. Демек, ұйымдастыру мен басқару- айырбас мәнінің сыртқы
көрінісі. Бұлай болуы ұжымдық өндірістен туындайды және ол мұнсыз осылай
бола алмайды.
Сөйтіп, ұйымдастыру мен басқару жүйесінің өздігінен
қозғалысында тауарлы өнірістегі экономикалық дағдарыстар сияқты белгілі
кедергілер болады. Сондықтан ұйымдастыру мен басқаруда өзін-өзі реттейтін
механизм болу керек.
Өзі қозғалатын жүйеде өзін-өзі реттеу жоғарыда көрсетілген екі
жолмен жүреді. Біріншісінде ол сапалы жаңа жағдайда , ал екіншісінде тауар
айналысындағы сияқты-дағдарыстар арқылы секірмелі, бұл –шаруашылықты
жүргізу мініне тән емес. Барлық шығындарға қарамастан мұндағы дұрысы,
проблеманы демократиялық жолмен шешу.
Ірі өнеркәсіпті бір сатысынан басқасына ауыстырғын өндіргіш
күштердің өсуі адамзат қоғамының әлеуметтік-экономикалық дамуының
қатпарларында да терең өзгерістер туғызады. Бұл процестердің белгілері
Ресей ғалымдарын мынадай қорытындыға итермеледі:” Мүмкін соғыстан кейінгі
тарихқа тән жалпы адамзаттық құрылымның интенсивті күшеюі, өркениеттің жаңа
түріне өтудің куәсі болар. Ол экономикалық тиімділікті терең түсінгені
ізгілікпен қосуға бағытталған”. Мәселенің бұл қойылысында қазіргі дүниедегі
өзгерісті мәнді мойындау бар.
Екінші жағынан, болып жатқан өзгерістерді айтқанда қоғамдық
өндіріс түріндегі өзгерістерді көшіруге болмайды. Олар, жай ғана
модификация емес, басқа да мазмұнға, жағдайға өту. Бұл өзгерістер
машиналарды енгізу, ірі өнеркәсіптің нәтижесі, содан кейінгі қоғамдық
өндірістің индустриялануы капитализм шеңберінде ұжымдық өндірістің өмірге
объективті келуін қамтамасыз етті. Нәтижесінде қоғамдық өндіріс машинаға
сүйеніп өз бойында қарама-қарсы екі тенденцияны қосады, кәсіпорындар мен
өндіріс салаларының оқшаулануы және өзара байланыстылығы. Тауарлы
өндірістегі ұжымдық қатынастарды немесе ұжымдық өндірестегі тауарлы
қатынастардың қоғамдық өндірістің бір түрінен екіншісіне ауысып өтпелі
жағдайы нарықтық қатынас дамуының жаңа сатысы-аралас экономиканы туғызады.
Тауарлы өндіріс - аралас экономика, өйткені мұнда ұжымдық
өндіріс қалыптасады, біреуінің заңдылықтары басқасына айналады. Аралас
экономика қызметінің ерекшелігі, тауарлы өндіріс заңдылықтарына негізделген
ұжымдық өндірістің заңдылықтарының әрекеті сипатымен байланысты.
Экономикалық
16
қатынастар дамуының табиғи-тарихи процесі меншіктің түрлі формаларының
басын қосады. Шаруашылықты жүргізудің бір тәсілі табиғи жолмен басқа
тәсіліне ауысып отырады.
Аралас экономиканы түрлі өндіріс әдістері арасындағы кедергі,
ол мемлекеттік жеке кәсіпкерлік ісіне араласуынан болады деп қарамаау
керек. Аралас экономиканы көп укладтылықпен теңестіруде қате көзқарас. әр
түрлі укладтар түрлі дамыған өндіріс әдістерінде болды. Айталық, дамыған
капитализмде феодалдық жер пайдалану, ұсақ тауарлық шаруашылықтың
қалдықтары болды; бірақ осының себебінен капиталистік өндірістік
қатынастардың негізіне аралас экономиканы кіргізу, тауарлы өндірістің
капитализмді туғызғанымен бірдей, керісінше емес. Аралас экономиканы
формациялық емес деп қарауда күмәнді. Мұндай көзқарас азиаттық өндіріспен
ұштасады, оған маркстік-лениндік формация жүйесінде орын табылмағаны
белгілі. Шын мәнінде бұл көзқарас қоғамдық қатынастарға үстіртін қараудан
шығады. Егер бұл құбылыс капитализмде емес, социализмде емес десек, онда ол
информациялық құбылыс бола алмайды. Мұндай көзқарас қоғамдық даму
барысындағы процестерді көрсете алмайды.
Кооперация қолөнершілердің жеке-дара еңбектерін капиталистік
өндіріске біріктіріп, еңбек процестерінде төңкерістің негізі болады. Тек
кооперацияның арқасында еңбектің қоғамдық өндіргіш күш ретіндегі өнімділігі
артады. Еңбектің қоғамдық өндіргіш күшінің артуы еңбек процесінде бірінші
өзгеріс болып, капиталға бағынады. Бұл өзгеріс-өндірістің технологиялық
қайта өзгерістерінде төңкерістің алғашқы қадамы.
Кооперациядан басталған еңбек процестеріндегі өзгерістер
мануфактурада жалғасады. Мануфактура жұмысшысын жиынтық жұмысшы органның
мүшесіне айналдырады. Жекелеген жұмысшыларда бір жақты шеберлік қабілеттері
жетілген, ал жиынтық жұмысшыда ол көп жақты болады. Жеке жұмысшы жалпы
қолөнерді білмейді, мануфактура істеу мүмкіндігінен айырылған, яғни
техникалық жағынан еңбек құралдарына бекітілген, соңғысының қосалқы
бөлшегі. Қол еңбек пен қолөнердің негізінде пайда болған мануфактура еңбек
құралдарының мамандануын туғызады, оларды өте шебер пйдаланады.
ХIХ ғасырдың екінші жартысында бастап техниканың дәрежесі
мен сипатында сапалық өзгерістер болады. Олардың ішіндегі - металлургия,
химияда, машина жасауда, инфраструктура құрылымында - мануфактурадағы еңбек
бөліністеріңнің одан әрі дамуын, демек, ұжымдық
қатынастардың да алғы шарттарын жасайды. Іштен жанатын двигательдер электр
және т.б. цехтардың, участоктердің, арнаулы кәсіпорындардың құрылуына,
әртүрлі экономика саласында жұмыскерлердің пайда болуына негіз болды.
Машиналы өндірістің принциптері - өндіріс процестерін құрамды
бөліктерге бөлу және мәселелерді машиналар, химия және т.б. арқылы шешу
өндірістің индустриализациялау дуәірінің талабына сай келеді. Машиналы
өндіріс ірі өнеркәсіпті туғызды, мұнда өндіріс өндірісті өмірге келтірді,
осылардың негізінде өндірістің артықша өсу заңын шығып, дамыды.
Қарастырылып отырған экономикалық дәуір электр энергиясын
өндіру, жаңа техниканы игерудің басты факторы еді. Халық шаруашылығына
электрді
17
еңгізу техникалық прогрестің негізі болып, табиғат ресурстарын тиімді
пайдалануға, өндіргіш күштері мол істерге жол ашып, энергияны қолданатын
өнеркәсіп салаларын дүниеге әкелді.
Екінші бағыт-қоғамдық өндіріске жоғары өнімді өндіріс құрал-
жабдықтары енгізіледі, олар жеке-дара еңбек бөлісін математикалық аппараты
бар машиналар жүйесімен бірлікте дамытатын принциптерге негізделген.
Жоғарыдағы бағыттан кейін үшінші бағыт туады. Ол- қоғамдық
өндірістегі технологиялық буындар санының азаюынан көрінеді. Бұл тенденция
енді байқалып келеді, оның болашағы техникалық проблемаларды шешуде жатыр.
Мақсат-соңғы өнімге баратын табиғат зат өтетін техниклық буындар санын
азайту. Әртүрлі материалдық өндіріс салалардағы технологиялық буындар санын
қысқарту еңбек өнімділігн өсіреді, қоғамдық өндірістің материал
сіңіргіштігін азайтады, шикізат пен еңбек ресурстарын үнемдейді,
жоспарлауды жетілдіреді, табиғи ортаны сақтау, ең соңында еңбектің
қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндігі көбейеді.
Машиналардың, ірі кәсіпорындардың бастапқы және одан кейінгі
кезеңдерінде, әсіресе, тауарлы қатынастардың индустриалдық дәуірдегі
үстемдігі тұсында ұжымдық өндіріс дами келе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz