Баланың дамуындағы ойынның әлеуметтік–педагогикалық маңызы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1 Баланың дамуындағы ойынның әлеуметтік.педагогикалық маңызы ... ... .. 11
1.1 Танымдық дербестіктің дамуының педагогикалық.психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
1.2 Оқушылардың танымдық әрекетінің белсендірушісі ретінде ойынның ғылыми.теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
2 Ойын технологияларын биология сабақтарында қолдану әдістемесі ... ... .. 34
2.1 Биологиялық ойындар . таным және даму көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
2.2 Биологиядағы рөлдік ойындар және оны жүргізу әдістемесі ... ... ... ... ... 40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 65
1 Баланың дамуындағы ойынның әлеуметтік.педагогикалық маңызы ... ... .. 11
1.1 Танымдық дербестіктің дамуының педагогикалық.психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
1.2 Оқушылардың танымдық әрекетінің белсендірушісі ретінде ойынның ғылыми.теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
2 Ойын технологияларын биология сабақтарында қолдану әдістемесі ... ... .. 34
2.1 Биологиялық ойындар . таным және даму көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
2.2 Биологиядағы рөлдік ойындар және оны жүргізу әдістемесі ... ... ... ... ... 40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 65
Зерттеудің көкейтестілігі. Қазіргі кезеңде қоғам өмірінің демократияландыру, ізгілендіру, бәсекеге қабілетті экономиканы дамыту, бәсекеге қабілетті қоғам мүшелерін тәрбиелеу барысында Қазақстан Республикасында елеулі, оңтайлы өзгерістер пайда болып, жүзеге асырылуда. “Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында”, “2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы” қолдау тауып, үлкен іс-әрекеттер орындалып, жасампаздық пен жаңарулар туындап, барлық салаға дамыту алып келу кезеңінде, білім беру ұйымдарының оқу-тәрбие үрдісіне жауапкершілікті, талапты туындатады.
Бүгінгі таңда білім беру әлеуметтік құрылымының маңызды элементтерінің біріне айналуда. Дүниежүзінде білімнің әлеуметтік рөлі артып, адамның болашағы оның алған білімінің сапасының көлеміне, ойлау деңгейіне байланысты болады.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында оқыту формасын, әдістерін, технологияларын таңдауда көп нұсқалылық қағидасы бекітілген, бұл білім мекемелерінің мұғалімдеріне өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға, педагогикалық процестерді кез келген үлгімен құруға мүмкіндік береді.
Осы тұрғыда бүгінгі күні білім саласындағы технологияның тиімді әдіс-тәсілдерін, жас ұрпақтың бойына сіңіре отырып, қоршаған ортаны қорғау арқылы экологиялық тәрбие беру ұстаздардың басты міндеті болып отыр. Ол үшін әрбір ұстаз үнемі шеберлігін арттырып отырмаса, бала деңгейінің дамуы төмендейді. Осының барлығы бір күннің іс әрекеті емес, оған уақыт керек. «Ұстаздық ету уақыт ұту емес, өзгенің бақытын аялау, өзінің уақытын аямау» деп Ж.Ж. руссо бекер айтпаған.
Қазіргі алға дамып бара жатқан ХХІ ғасыр қоғамы оқытушыларға қат-қабат міндеттер жүктейді. Қазіргі таңда мұғалімдер ииновациялық және интерактивтік әдістерді пайдалана отырып, сабақтың сапалы әрі қызықты өтуіне ықпалын тигізуде. Инновация термині қазіргі кезде барлық өндіріс саласында, соның ішінде білім берудің теориясы мен тәжірибесінде кеңінен қолданылып жүр. Бұл әдістеменің негізінде үйренушінің дербес қабілеті, белсенділігін қалыптастыру, оқыту материалдарын өзінше пайдалану арқылы танымдық белсенділігін арттыру алға шығады. Білім берудегі инновациялар арнайы жобаланған, әзірленген немесе педагогикалық бастама ретінде кездейсоқ ашылған жаңалықтар болып табылады. Мұндағы мақсат-келешек ұрпақты жан-жақты қалыптастыру, рухани-шығармашылық қабілеті жоғары, ойлау мұмкіндігі бар, өз бетімен ізденіп, игерген білімін іс-жүзіне асыра алатын тұлға дайындау. Осыған байланысты биология пәнінде сабақтың мазмұны, мақсатына, жүру барысына қарай ойын технологиясын пайдалану – бұл дәстүрлі емес сабақ түрлерінде ыңғайлы. Жалпы білім беретін орта мектептердегі биология пәнінің негізі бастауыш білім беру сатысында дүниетану пәні негізінде құралады.
Бүгінгі таңда білім беру әлеуметтік құрылымының маңызды элементтерінің біріне айналуда. Дүниежүзінде білімнің әлеуметтік рөлі артып, адамның болашағы оның алған білімінің сапасының көлеміне, ойлау деңгейіне байланысты болады.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында оқыту формасын, әдістерін, технологияларын таңдауда көп нұсқалылық қағидасы бекітілген, бұл білім мекемелерінің мұғалімдеріне өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға, педагогикалық процестерді кез келген үлгімен құруға мүмкіндік береді.
Осы тұрғыда бүгінгі күні білім саласындағы технологияның тиімді әдіс-тәсілдерін, жас ұрпақтың бойына сіңіре отырып, қоршаған ортаны қорғау арқылы экологиялық тәрбие беру ұстаздардың басты міндеті болып отыр. Ол үшін әрбір ұстаз үнемі шеберлігін арттырып отырмаса, бала деңгейінің дамуы төмендейді. Осының барлығы бір күннің іс әрекеті емес, оған уақыт керек. «Ұстаздық ету уақыт ұту емес, өзгенің бақытын аялау, өзінің уақытын аямау» деп Ж.Ж. руссо бекер айтпаған.
Қазіргі алға дамып бара жатқан ХХІ ғасыр қоғамы оқытушыларға қат-қабат міндеттер жүктейді. Қазіргі таңда мұғалімдер ииновациялық және интерактивтік әдістерді пайдалана отырып, сабақтың сапалы әрі қызықты өтуіне ықпалын тигізуде. Инновация термині қазіргі кезде барлық өндіріс саласында, соның ішінде білім берудің теориясы мен тәжірибесінде кеңінен қолданылып жүр. Бұл әдістеменің негізінде үйренушінің дербес қабілеті, белсенділігін қалыптастыру, оқыту материалдарын өзінше пайдалану арқылы танымдық белсенділігін арттыру алға шығады. Білім берудегі инновациялар арнайы жобаланған, әзірленген немесе педагогикалық бастама ретінде кездейсоқ ашылған жаңалықтар болып табылады. Мұндағы мақсат-келешек ұрпақты жан-жақты қалыптастыру, рухани-шығармашылық қабілеті жоғары, ойлау мұмкіндігі бар, өз бетімен ізденіп, игерген білімін іс-жүзіне асыра алатын тұлға дайындау. Осыған байланысты биология пәнінде сабақтың мазмұны, мақсатына, жүру барысына қарай ойын технологиясын пайдалану – бұл дәстүрлі емес сабақ түрлерінде ыңғайлы. Жалпы білім беретін орта мектептердегі биология пәнінің негізі бастауыш білім беру сатысында дүниетану пәні негізінде құралады.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
1 Баланың дамуындағы ойынның әлеуметтік–педагогикалық маңызы ... ... .. 11
1.1 Танымдық дербестіктің дамуының педагогикалық-психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1.2 Оқушылардың танымдық әрекетінің белсендірушісі ретінде ойынның
ғылыми-теориялық негіздері 19
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
2 Ойын технологияларын биология сабақтарында қолдану әдістемесі 34
... ... ..
2.1 Биологиялық ойындар – таным және даму көзі 34
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.2 Биологиядағы рөлдік ойындар және оны жүргізу әдістемесі 40
... ... ... ... ...
Қорытынды 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі. Қазіргі кезеңде қоғам өмірінің
демократияландыру, ізгілендіру, бәсекеге қабілетті экономиканы дамыту,
бәсекеге қабілетті қоғам мүшелерін тәрбиелеу барысында Қазақстан
Республикасында елеулі, оңтайлы өзгерістер пайда болып, жүзеге асырылуда.
“Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында”, “2015
жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы” қолдау тауып, үлкен іс-
әрекеттер орындалып, жасампаздық пен жаңарулар туындап, барлық салаға
дамыту алып келу кезеңінде, білім беру ұйымдарының оқу-тәрбие үрдісіне
жауапкершілікті, талапты туындатады.
Бүгінгі таңда білім беру әлеуметтік құрылымының маңызды
элементтерінің біріне айналуда. Дүниежүзінде білімнің әлеуметтік рөлі
артып, адамның болашағы оның алған білімінің сапасының көлеміне, ойлау
деңгейіне байланысты болады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында оқыту формасын,
әдістерін, технологияларын таңдауда көп нұсқалылық қағидасы бекітілген, бұл
білім мекемелерінің мұғалімдеріне өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға,
педагогикалық процестерді кез келген үлгімен құруға мүмкіндік береді.
Осы тұрғыда бүгінгі күні білім саласындағы технологияның тиімді әдіс-
тәсілдерін, жас ұрпақтың бойына сіңіре отырып, қоршаған ортаны қорғау
арқылы экологиялық тәрбие беру ұстаздардың басты міндеті болып отыр. Ол
үшін әрбір ұстаз үнемі шеберлігін арттырып отырмаса, бала деңгейінің дамуы
төмендейді. Осының барлығы бір күннің іс әрекеті емес, оған уақыт керек.
Ұстаздық ету уақыт ұту емес, өзгенің бақытын аялау, өзінің уақытын аямау
деп Ж.Ж. руссо бекер айтпаған.
Қазіргі алға дамып бара жатқан ХХІ ғасыр қоғамы оқытушыларға қат-қабат
міндеттер жүктейді. Қазіргі таңда мұғалімдер ииновациялық және
интерактивтік әдістерді пайдалана отырып, сабақтың сапалы әрі қызықты
өтуіне ықпалын тигізуде. Инновация термині қазіргі кезде барлық өндіріс
саласында, соның ішінде білім берудің теориясы мен тәжірибесінде кеңінен
қолданылып жүр. Бұл әдістеменің негізінде үйренушінің дербес қабілеті,
белсенділігін қалыптастыру, оқыту материалдарын өзінше пайдалану арқылы
танымдық белсенділігін арттыру алға шығады. Білім берудегі инновациялар
арнайы жобаланған, әзірленген немесе педагогикалық бастама ретінде
кездейсоқ ашылған жаңалықтар болып табылады. Мұндағы мақсат-келешек ұрпақты
жан-жақты қалыптастыру, рухани-шығармашылық қабілеті жоғары, ойлау
мұмкіндігі бар, өз бетімен ізденіп, игерген білімін іс-жүзіне асыра алатын
тұлға дайындау. Осыған байланысты биология пәнінде сабақтың мазмұны,
мақсатына, жүру барысына қарай ойын технологиясын пайдалану – бұл дәстүрлі
емес сабақ түрлерінде ыңғайлы. Жалпы білім беретін орта мектептердегі
биология пәнінің негізі бастауыш білім беру сатысында дүниетану пәні
негізінде құралады.
Бұл пән бойынша оқушыларға еліміздің табиғаты, табиғи байлығы,
экономикасы, ғылымы мен мәдениеті, этика, әдеп, эстетика, адам-адам, адам-
табиғат арасындағы қарым-қатынас түрлері жайында ғылыми-сарамандық ұғымдар
беріледі. Пәнді оқып үйрену барысында оқушылар дүниенің үш құрамдас бөлігі:
адам, қоғам, табиғат саласынан білім алады. Биология, химия, география
пәндерінің бастама негіздері қаланып, соның ішінде қоршаған дүние заттары,
құбылыстары, табиғат, экология туралы ғылыми түсінік қалыптасады.
Биология – бұл орта буында алғаш қосылатын пән. Сондықтан оқушы орта
буында өсімдік құрылысы, өсімдік жайындағы білім берудің алғашқы
баспалдағымен танысып, ары қарай жалғастырады..
Осы пәнді оқытуда технологиялардың тиімді әдісін алып жетілдіру
барысында есте сақтауға негізделген ақыл ойын дамытатын оқуға көшу, мұғалім
мен оқушының тең субъектіге түсіп ынтымақтастықта болуын қажет етеді.
Ынтымақтастық идеяларында тұжырымдамада қаралған азаматтандыру мәселесі,
еркін білім беруде оқушының және тұлғалық күшінің дамуына шығармашылық
деңгейінің өсуіне көмектесетін әдіс қажет. Осы тұрғыда ойын элементтері
оқушылардың тұлғасын дамытуға зор үлесін қосады. Олар жарыс және ойын
түрінде өтетін сабақтар: байқау, сайыс, рөлдік және іскерлк ойындар, пікір-
сайыс және интеллектуалдық шоу т.б. Оқытудың ойындық формасына қосылатын
пікір-сайыс, рөлдік және іскерлік ойындары оқушының:
- топ болып жұмыс жасауына,
- ұйымшылдыққа;
- топпен бірге шешім қабылдай білуге;
- ситуациялық шиеленістерді өз бетімен шеше білуге;
- ерекшеліктерді ажырату;
- өз ойын айту, дәлелдеу, жоққа шығару;
- сөйлеу мәдениетіне үйретеді.
Мұндай сабақ түрлерін ұйымдастырған кезде оқытушыдан сабақтың жүру
барысын дұрыс ұйымдастыра білуі талап етіледі. Оқушының жеке қабілетін
айқындау, алдын-ала тапсырмалар беру арқылы пәнге деген қызығушылығын
арттыру.
Шығармашылық деңгейде жалпылама, анық емес, оқушы оны анықтайды, жаңа
нәрселерді табады, өз бетінше жаңа дүние әкеледі. Бұл технологияны тиімді
пайдалану үшін оның жоспарлануы, мақсатының нақтылануы, толық жүзеге асуы
және нәтижесі талданылуы тиіс. Ол шығармашылық, бәсекелестік, жасырушылық,
эмоциялық сипатта болады.
Осындай сабақтарда оқушылар үлкен әсер алады, сабаққа қатысты көп
мағлұмат алып, білімін тереңдетеді. Өз беттерімен жұмыс істеу арқылы өз
күшіне деген сенімділік пайда болады. Ойлау, есте сақтау қабілетін
дамытады, өзін еркін ұстауға баулиды.
Оқушының жеке тұлғасын қалыптастыруда ойынның педагогикалық
мүмкіндіктері туралы Р.Оуэн, Ф.Фребель, К.Д.Ушинский, П.Ф.Лесгафт,
Л.Н.Толстой, Н.К.Крупская, А.С.Макаренко,
Ойын теориясы мәселесіне неміс ағартушылары Ф.Шиллер, К.Гросс, В.Вундт
және ағылшын әлеуметтанушысы Г.Спенсер ерекше ден қойды. Ойын теориясы мен
практикасын жасауға көрнекті психологтар Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев,
Д.Б.Эльконин, П.П.Блонский және т.б. үлес қосты.
Ұлттық ойындарды оқу-тәрбие процесінде пайдалану қажеттілігі мен олардың
педагогикалық мүмкіндіктері мәселесі қазақстандық ғалымдардың зерттеу
еңбектерінде ашып көрсетілді (Е.Сағындықов, А.Айтпаева, Т.Ш. Қуаныш,
Б.Төтенаев, М.Тәнекеев, А.Б.Бүркітбаев т.б.).
Ойын технологиясын ұтымды пайдалану – оқушылардың пәнге деген
қызығушылығын арттырады, айналасында болып жатқан өзгерістерге ойлы
көзқараспен қарауына дағдыландырады. Топтық ойын түрлерін ұйымдастыру –
оқушының өз-өзіне деген сенімін нығайтады, әр оқушы жеке басының
мүмкіндігін, қабілетін сезінеді және ізденуге, мақсатқа жетуге тырысады.
Осыған орай мектептегі білім берудің педагогикалық негіздерін қарастыру,
оның жолдары мен мүмкіндіктерін айқындап, сапалы білім беру үшін, сабақта
қазіргі заманның ең үздік оқыту әдіс-тәсілдерін қолдану қажет. Ойын
технологиясы қазіргі оқыту үрдісіндегі озық технологиялардың қатарында,
сондықтан зерттеу жұмысының тақырыбын Биологиядан ойын сабақтарының
технологиясының дидактикалық мүмкіндіктері деп таңдалды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: биология сабағында ойын технологиясын
пайдаланудың маңыздылығын ашып, тиімділігін дәлелдеу.
Зерттеудің нысаны: жалпы білім беретін мектептердегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: биологиядан ойын сабақтарын жүргізу әдістері.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер мектептегі биология сабақтарында ойын
технологисын дұрыс та тиімді қолданса, онда оқушылардың танымдық іс-әрекет
белсенділіктері артып білім игеруде елеулі жетістіктерге жету мүмкіндіктері
жоғарылар еді.
Зерттеудің міндеттері:
- биология сабақтарында ойын технологиясын қолдануды теориялық
тұрғыдан негіздеу;
- биологиядағы ойын технологиясының мүмкіндіктерін ашу;
- ойын технологиясын қолданудың дидактикалық-әдістемелік тиімділігін
тәжірибе жүзінде анықтау.
Зерттеу әдістері: зерттеудің өзекті мәселелеріне философиялық,
психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік әдебиеттерге талдау жүргізіп,
ғылыми зерттеу тақырыбын теориялық тұрғыдан саралау, жалпы орта білім
беретін мектепте жүргізілетін сабақтарды зерделеп, жан-жақты талдап,
қорытындылау.
Дипломдық зерттеудің жетекші идеясы: мектеп оқушыларының танымдық
белсінділіктерін арттыру, дербес білім игеру қабілеттерін дамыту олардың өз
бетінше әрекеттене білуіне ықпалын тигізеді.
Зерттеудiң әдiснамалық-теориялық негiздерi: жеке тұлғаның дамуының мәні
туралы философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектердегі тұжырымдар,
тұлға теориясы, іс-әрекет теориясы және оқыту технологияларының теориялық
негіздері, жөніндегі тұжырымдар болып есептеледі.
Зерттеудің құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеудің кезеңдерi:
Бiрiншi кезең (2014-2015 жж.). Зерттеу тақырыбы бойынша философия,
психология, педагогика, жаратылыстану ғылымдары бойынша білім алушылардың
даму мәселелері және білім беру жүйесіндегі оқыту технологияларына
салыстырмалы талдаулар жүргiзiлдi. Талдау барысында зерттеу жұмысымыздың
теориялық негіздері, ғылыми-әдіснамалық аппараты айқындалды.
Екiншi кезең (2015-2016 жж.). Ойын технологиясы арқылы оқушының іс-
әрекетіндегі белсенділікті және дербестікті қалыптастырудың көрсеткіштері,
мүмкіндіктері айқындалды.
Мектептерде жүргізілген тәжірибелер арқылы дербестік, ойын арқылы
қиялдың, шығармашылықтың дмауы жөнінде сабақтар жүйесі дайындалды,
тәжiрибелiк жұмыстар жүргiзілді.
Зерттеудiң ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
- ойын технологиясының биология пәніндегі баланы дамыту мен білім беру
мүмкіндіктері теориялық тұрғыда негізделді;
- ойын технологиясын биология сабақтарында тиімді қолдануға байланысты
ұсыныстар берілді.
Зерттеудің базасы. Қарағанды қаласындағы №.66 жалпы білім беретін
мектепте бақылау жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кiрiспеден, 2 бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
Кiрiспе бөлiмiнде зерттеудiң көкейкестiлiгi, зерттеудiң мақсаты, нысаны,
пәнi, мiндеттерi, жетекшi идеясы, теориялық негiздерi, әдiстерi, ғылыми
жаңалығы берiледi.
Баланың дамуындағы ойынның әлеуметтік–педагогикалық маңызы атты
бірінші бөлімде жалпы ойынның теориялық негіздері, танымдық дербестіктің
дамуының педагогикалық-психологиялық, сонымен қоса оқушылардың танымдық
әрекетінің белсендірушісі ретінде ойынның ғылыми-теориялық негіздері және
мектептегі ойын сабақтары арқылы баланың қабілеттерін дамыту мәселелерінің
теориясы берілді.
Ойын технологиясын оқыту процесінде пайдалану баланың қалыпты дамуына
әсері талданды, ойын технологияларына анықтама берілді Сонымен осы
теориялық тарауда дидактикадағы баланың сабаққа қызығуының негіздері
талданып көрсетілді.
Ойын технологияларын биология сабақтарында қолдану әдістемесі атты
екінші бөлімде мектептегі жүргізілетін биологиялық ойындардың таным көзі
болатынына дәлелдер келтіріліп биологиядағы рөлдік ойындар және оны
жүргізудің әдіс-тәсілдері баяндалды.
Ойын технологиясын қолданудың әдістемесі мен жүргізілген тәжірибе және
оның нәтижелері баяндалды. Осы тараудың үшінші параграфында жүргізілген
педагогикалық эксперименттің нәтижелерін нақты көрсету мақсатында жеке
бердік.
Қорытындыда жүргізілген зерттеудiң негiзгi нәтижелерi мен тұжырымдары
айтылып, ғылыми-әдiстемелiк ұсыныстар берiлдi.
Пайданалынған әдебиеттер тізімінде дипломдық жұмысты орындау үшін оқып
зертеген, танысқан және зерттеу барысында талдауға алынған әдебиеттер
көрсетілді.
1 Баланың дамуындағы ойынның әлеуметтік–педагогикалық маңызы
1.1 Танымдық дербестіктің дамуының педагогикалық-психологиялық негіздері
Ойыннның даму тарихы. Ойын – балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани
жетілуі мен табиғи өсуінің қажетті алғышарты және халықтың салтын үйренуде,
табиғат құбылысын тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін, зейінділік
пен тапқырлықтарын дамытады [1]. Қазақ тілінде ойын және ойыншық
сөздері ой сөзіне тікелей байланысты. Сірә, қазақ тілінде ойын термині
адамның ойлау әрекетімен тығыз байланысты, өйткені ойнау – бұл бір уақытта
ойлаумен әрекеттесу.
Ойынның шығуын ғалымдар әр түрлі ғылыми бағыттар бойынша оқытады. Ежелгі
әлемде ойын қоғамдық өмірдің жинағы, түйіні болды, оған діни-саяси мағына
берілді.
Ежелгі гректер, Құдай ойын ойнаушыларды қорғайды, жақтайды және ойын
адамның кез-келген бос уақытын өткізудің идеалы болады деп есептеді.
Ежелгі Қытайда мерекелік ойындарды император ашып және өзі сол ойынға
қатысқан.
Кеңес уақытында халықтық ойындардың мәдениеттік салтының дамуы және
сақталуы қоғамның ойындық байлығы сақталған жазғы демалыс лагерлерінде
басталды [2].
Әлемдік педагогикада ойын жарыс ретінде немесе арнайы мақсатқа жетуге
(ұтыс, сыйлық) бағытталған және арнайы талаптармен шектелген (ереже)
ойыншылар арасындағы сайыс ретінде қарастырылады.
Бүгінгі таңда ойын технологиялары мектептің оқу-тәрбие процесінде
оқушылардың жалпы оқу интеллектуалдық біліктерін қалыптастыруда ерекше
мәнге ие болады.
Ойындарды балаларды оқыту мен тәрбиелеу ісінде пайдалану проблемасын
көптеген педагогтар мен психологтар қарастырған. Оқушының жеке тұлғасын
қалыптастыруда ойынның педагогикалық мүмкіндіктері туралы Я.А.Коменский,
И.Г.Песталоцци, В.А.Сухомолинский ерекше атап өткен [3, 4, 5]. Ойын
теориясы мен практикасын жасауға көрнекті психологтар Л.С.Выготский,
А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин, және т.б. үлес қосты [6, 7, 8].
Оқытудың құралы ретінде дидактикалық ойындарды пайдалану әдіскер
ғалымдардың еңбектерінде де көп айтылды.
Аталған ғылыми зерттеулер педагогика ғылымдарының құнды дүниелері болып
есептеледі.
Алдымен, ойын технлогиялары және жалпы оқу интеллектуалдық біліктері
ұғымдарының мәнін ашып көрелік.
Технология - латынның техне - өнер, шеберлік, қолөнер және логос
- ғылым деген сөзінен шыққан. 60-70-жылдардан бастап педагогика
ғылымында педагогикалық технология деп аталатын жаңа ұғым пайда болды. Оның
мағынасын ғалым М. В. Клариннің топтауы бойынша [9]:
- практикада іске асырылатын белгігі бір педагогикалық жүйенің жобасы;
педагогикалық мақсатқа қол жеткізу жолындағы қолданылатын барлық қисынды
ілім амалдары мен әдіснамалық құралдарының жүйелі жиынтығы және жұмыс істеу
реті;
оқыту формаларының, әдістерінің, тәсілдерінің, амалдарының, тәрбие
құралдарының әлеуметтік жиыны мен бірлігін анықтайтын психологиялық-
педагогикалық нұсқаулардың жиынтығы;
балаға педагогтың шынайы өзара әрекетін қамтамасыз ететін қолданбалы ғылыми
педагогикалық пән;
қойылған мақсатқа сәйкес білімді, білікті, дағдыны және қатынасты
құрастыру, қалыптастыру мен бақылау бойынша операциялардың жиыны;
педагогикалық технология - оқу-тәрбие процесінің шығармашылықпен терең
ойластырылған көптеген факторларының үйлесімділігін, оқыту мен тәрбиенің
тиімділігін камтамасыз ететін жанды кұрамдас бөлігі.
Ойын мәнділігі нәтижесінде емес, процестің өзінде болып табылатын іс-
әрекеттің бір түрі, өмірдің керемет құбылыстарының бірі, баланың барлық
маңызды ақыл-ой қалыптастыруға бағытталған әсерімен дамитыны мойындалған.
Бұл ойын арқылы баланың барлық қабілеттерінің дамуына, кұрбыларымен дұрыс
қарым-қатынас орнатуына жағдай жасалатынын дәлелдейді. Ойын технологиясын
оқыту процесінде пайдалану баланың қалыпты дамуына әсер етіп, шығармашылық
қабілетін, танымдық белсенділігін арттырады.
Сөйтіп, ойын технологиялары дегеніміз баланың қалыпты дамуына әсер етіп,
оның шығармашылық қабілетін, танымдық белсенділігін арттыратын
педагогикалық процесті ұйымдастыру формаларының бірі болып табылады [10].
Жалпы оқу интеллектуалдық біліктері ақыл-ой әрекеті ретінде оқу іс-
әрекетінің негізгі өзегін құрайды, оны іштей ұйымдастырады, тереңдетеді,
белсендіреді.
Оқу іс-әрекеті тұрғысынан алып қарағанда, жалпы оқу интеллектуалдық
біліктерінің маңызды, мәнді блоктарына мыналар жатады:
1-ші блок - бақылау, тыңдау, оқу - іс-әрекетінің ақпараттық-бағдарлық
қызметін қамтамасыз ететін және оқушыларға әртүрлі ақпарат көздерінен
алынған білімді оқу міндеттеріне сәйкес қабылдауға көмектесетін біліктер;
2-ші блок - жіктеме, жинақтау - оқу іс-әрекетінің ұйымдастыру-орындау
қызметімен байланысты және оқып-үйретілетін материалдың логикалық қайта
өнделуін қамтамасыз ететін біліктер;
3-ші блок - өзін-өзі бақылау - оқу іс-әрекетінің бақылау-түзету қызметін
атқаратын және жүргізілетін оқу-таным әрекеттерінің барысы мен нәтижесін
бақылауды қамтамасыз ететін біліктер.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, көптеген бастауыш сынып оқушылары жалпы
оқу интеллектуалдық біліктерін жеткіліксіз меңгереді; бұл біліктердің
қалыптаспағандығы олардың кейбіреулерінде орта және тіпті жоғары буынға өту
барысында байқалып, оқу іс-әрекетінің өнімсіздігіне әкеліп соғады. Бұл
интеллектуалдық біліктердің тек баланың жеке тәжірибесінде, белсенді іс-
әрекетінде қалыптасатындығымен байланысты және бұл іс-әрекет пен тәжірибені
игеру оқытатын ересектердің тікелей қатынасуымен ұйымдастырылғанда ғана
дамудың жоғары деңгейіне жетеді.
Жалпы оқу интеллектуалдық біліктерін қалыптастыруда ойын технологияларын
пайдаланудың екі педагогикалық тиімділігі бар: біріншіден, ойын барысында
балалардың орындайтын ақыл-ой әрекеттерінің сипаты мен ойын формасында
қалыптасатын біліктер жиынтығы маңызды болып табылады; екіншіден,
дидактикалық ойындардың ережесі бар ойынның түрі ретінде құрылуының өзі
ерекше мәнге ие болады. Ойында дайындық, ұйымдастыру кезеңдерінің міндетті
түрде болуы баланы табиғи және занды түрде іс-әрекетке баулиды. Мұндай іс-
әрекет оқу іс-әрекетінің бір көрінісі сияқты, өйткені кез келген
дидактикалық ойында міндетті түрде ойын міндеті, ойын әрекеті және ойын
тәртібінің ережесі болатыны анық. Сондықтан ойын технологиялары өз бетімен
білім алу және саналы ойлау, сонымен бірге тұтас алғанда оқу іс-әрекетін
қалыптастыруға ықпал етеді [11].
Ойын – бұл қарым-қатынас, оқыту және өмірлік тәжірибе жинақтау құралы,
оқытудың қиын социомәдени феномені, элементі болып табылады. Ойын
процесінде:
- үлкен өмірге ауысатын әлеуметтік топта кластың рөлі мен тәртіп
ережесі игеріледі.
- топтың, ұжымның мүмкіндіктері қарастырылады.
- бірлескен ұжымдық әрекет дағдылары жинақталады, қойылған ойын
мақсатына жету үшін қажетті оқушылардың жеке мінездемелері
өңделеді.
- қосымша құралдардың – (көрнекі құралдар, әдебиеттер, компьютерлік
технологиялар) көмегімен қатысушылардың, мұғалімдердің ойынға
енгізген мәдени дәстүрлері жинақталады.
Ойын мәселесіне арналған көзқарастар ғалымдар еңбектерінде талданған.
Д.Б.Эльконин өзінің Ойындар психологиясы атты кітабында ойын сөзін
көңіл көтеру мағынасында, сонымен қатар, ауыспалы мағынада қолдана береді.
Мысалы: тағдыр ойыны, отпен ойнау, т.б. Онда ойын әрекеттері жөніндегі
теориялардың негізгі материалдары қамтылып, түрлі ойын теорияларына талдау
жасалынады [12].
Балалар ойындарын жүйелі суреттеуде Максаков А. И.өзінің кітабына былай
деп жазған: ойын ұғымының кейбір халықтар арасында өз ерекшелігі бар[13].
Мысалы: ежелгі гректерде ойын сөзі балаларға тән әрекетті білдіретін.
Еврейлерде ойын сөзін әзіл мен күлкі ұғымдарымен теңестіретін.
Римдіктерде ludо - қуаныш, шаттықты білдіреді. Санскритше кляда -
ойын, қуаныш. Немістерде ежелгі герман сөзі spilan жеңіл, байсалды
әрекетті білдіреді.
Аяғында бүкіл европалық тілдерде ойын сөзі адамның жалпы әрекетін
білдіреді, бір жағынан ауыр жұмысқа негіздемейді, екінші жағынан адамдарды
қуаныш пен шаттыққа бөлейді.
50 жылдан кейін атақты голландиялық биолог және психолог Ф.Бойтендайк
ойын сөзіне этимологиялық анализ береді және осы сөзді бейнелейтін ерекше
процесстер белгілерін табуға тырысты. Бұл белгілердің ішінен мына жаққа
және анау жаққа әрекетін тауып, оған спонтандық және бостандық, қуаныш пен
ермекті кіргізеді.
Ойын сөзінің негізгі түп мағынасы не болып келеді? Философиялық
энциклопедия сөздігінде келесі ұғым берілген: ойын – термині жануарлар
мен адамдардың мол әрекеттерін білдіреді. Бұдан ойын ұғымы адам әрекетінің
негізін ұғыну, егер ойын табиғатқа қолданылса, ол – метафора, ойлау
ақпараты, астарлы сөз.
Адам әрекет мәселесіне философтардың, психологтардың, педагогтардың,
әлеуметтанушылардың көптеген жұмыстары арналған, жалпы теориясын
құрастыруда келесі философтардың, психологтардың, әлеуметтанушылардың көп
еңбегі сіңді, олар: Л.С.Выготский, Леонтьев А. Н., Б.Г. Эльконин Д.Б.
Волков И.П. [6, 7, 8, 14].
Жоғарыда келтірілген авторлардың ойынша әр әрекеттің өзінде мақсат,
құрал, нәтиже және әрекет процесінің өзі жатады. Басқа сөзбен айтқанда,
әрекет заттылықпен (әрекеттің өзін қоршаған объективті шындықпен қарым-
қатынас), саналықпен (адам әрекетінің жануарлар әрекетінен айырмасы) және
бағыттылықпен (материалдық әлемнің және субъектінің өзгеруі) сипатталады.
Сондықтан, адамның әрекет субъектісі болып қалыптасуы осы әрекеттің
ішінен қалыптасатын адамның қарым-қатынасы әрекет процесіне, оның
нәтижесінің әсерінен болады.
Әрекеттің субъект пен объектінің арасындағы қарым-қатынастың
көпқырлылығы – бұл бір-бірімен тығыз өрбітілген компоненттерден тұратын
күрделі жүйе. Бірақ та әрекет жүйенің құрамына қандай функциялық
структуралардың енетіні туралы пікірлер бірлігі жоқ.
Немесе бұл мақсат – құрал – нәтиже (Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн),
немесе әрекет - әрекеттесу – операция (А.Н. Леонтьев) не болмаса мотивтер –
нормалар – білімдер – дағдылар – құрал (Эльконин Б.Д.), не субъект – объект
– белсенділік (Волков И.П.) және т.б. [6, 7, 8, 14]
Профессор С. Тарасовтың айтуынша, тұлға - өз дамуындағы субъект, нақты
индивидтің бірегей потенциялдарының қалыптасуы мен дамуына тікелей қатысты
әрекет түрлерін құрастырумен іздеуде болады [15].
Адамның әрекет түрінің көптеген жіктеулері бар: оларды өндірістік,
еңбектік, еңбектік емес, рухани және білім беру әрекеттер түрлері деп
қарастыруға болады. Әрекеттің репродуктивті және продуктивті түрлеріне
бөлінуі ерекше мән береді. Репродуктивті әрекет танымал құралдармен танымал
нәтиже алуға бағытталған. Продуктивті әрекеттің жаңа мақсат құрастыруға не
жаңа құралдар мен әдістермен танымал мақсаттарға жетуге бағытталған
шығармашылық бастаумен сипатталады.
Әрекеттің бүкіл осы түрлері адамның ішкі қосылуында бір-бірін
толықтырып, байытып, бұл тұлға дамуына әсерін тигізетіні сөзсіз.
Әрекеттегі тұлғаның дамуы қалай жүреді – деген сұраққа көптеген
зерттеушілердің пікірі б3р жерден тоғысып, ұжымды шығармасына өз жауабын
береді.
Автордың пікірінше, адам психикасы бейнелі табиғатқа ие бола отырып,
бағыттылық және адам әрекетінің реттеу функциясын атқарады. Адам әрекетін
бағыттау және реттеуде психикалық процестер, психикалық қалыптасулар және
психикалық жағдайлар қатынасады. Олар психиканың когнитивті, эмоционалды
және күш-жігер сферасында жүзеге асады. Тұлғаның әрекетте қалыптасуы
әрекеттің психикалық реттеу түрлері мен компоненттері тұлғаның психикалық
қасиеттеріне айналады. Бір сөзбен айтқанда, тұлғаның психикалық қасиеттері
интегративті және бекітілген әрекеттің реттеу психикалық компонеттерінен
тұратын өзіндік бір күрделі жүйе құралады.
Бұл жүйе әрбір тұлғаға сай ерекшеліктері мен қабілеттерін, мінездерінің
белгілерін анықтайды. Автордың ойынша оқыту мақсатының ең маңыздысы әрбір
әрекетте тұлға дамуы жүрмейді. Тек қана әрекет шығармашылыққа бай болса,
мотивтердің күшеюі, оның ұйымдастырушылық құрылымдарының жақсаруы тұлға
дамуына жағымды әсер етеді. Сондықтан оқу процесінің эффективтілігі
тұлғаның өз әсерін жетілдіру арқылы болады, ал тұлға өз дамуының белсенді
субъектісі болып табылады [15].
Бізді қызықтырып отырған ойын әрекетін барлық зерттеулер адам әрекетінің
рулық (атадан қалған) түрлерінің бірі деп анықтаған. Олардың пікірінше,
ойын әрекеті адамның қоғам мүшесі ретінде қалыптасуына үлкен әсер етеді, ал
осы процестің жүруі адам белсенділігінің терең аясымен тығыз байланысты.
Бұл пікір сонау ерте заманда пайда болып, антикалық филосовтардың
ойынынан әмбебаптық пен өмір мәнін тапқан. Олар үшін ойынның космостық
ойлауы тән еді, яғни барлық адам әрекетті дана Құдайдың басқаруымен белгілі
бір сценарий бойынша жүретін ойын деп ұғынған.
Платонның бейнелеуі бойынша, ойынды рақымшыл, дана, шаттық, қызықты,
биік, трагедиялық деп санаған.
Бірақ ойын әрекетінің түсіну философиялық-теориялық жоспарында Ф.Шиллер
мен И. Кант еңбегі зор. Олардың пікірінше, ойын – адам әрекетінің бостандық
бейнесі [16].
Кант және Шиллер, ең бірінші болып ойынның эстетикалық табиғатын
бекітті, ойында адам тіршілігінің сипаттамасын көрді. Бірақ Шиллер ойын
мәнін адам әрекетінің бостандығы деп шексіздеді. Оның айтуынша, жануарлар
әлемінде ойын – күштің молдылығы, бұл жануарлардың ойын әрекетіне түрткі
болады, ал өз тіршілігіне бұл әрекет бағытталмаған.
Философтардың пікірінше, ойын әрекетін адам құмарлығы ретінде бейнелеп,
еңбек әрекетін түсіндіретін адамды жоғарыдан көрсетуге қабілетті деп
санаған, түссіз еңбек.
Ол тұрғындарды сұр массасына, ал шығармашылық ойынды таңдаулыны қоғам
таптарына жатқызған. Олар еңбек пен ойынның тығыз байланысына қарамайды,
олар үшін еңбек ойыннан төмен саналды. Бұл еңбек пен ойынның қарама-
қайшылығына әкелді.
Ойын әрекетінің мәселелеріндегі үлкен теориялық қызығушылық ойын мен
өнердің өзара қарым-қатынасына байланысты қойылатын сұрақ. Осы сұрақты
талқылауда үлкен мәнге ие болған голландиялық тарихшы және мәдениет
философтары ойынды өнермен байланыстырумен қатар оған әділ сотты, ғылымды,
тұрмысты, тілді, поэзияны, әскери істі, өнерді және т.б. қосады [17].
Ойынның әр түрлі белгілерін қоса отырып, ол: ойын бір мақсатқа
бағытталған, уақытты және жерді өз еркімен нақтылайтын әрекет не жұмыс
болып саналады деп атап көрсетті.
С.Тарасовтың ойынша, ойын әр түрлі мәдени және тұрмыстық құбылыстарды
бағалау критериі болып табылады, әсіресе бұл өнерге байланысты, өйткені
өнер табиғаты ойынға жақын [15].
Автордың басты пікіріне сәйкес, адам тархының дамуында ойынға
негізделген мәдениет дамуы жатыр.
Ғалымның айтуы бойынша, әрбір ойын – бұл парасаттылықпасықтық,
қызығушылыққызықсыз тараулар шекарасында жүретін бостандық әрекеті.
Жалпы алғанда, оның сөздерінің мәні мынада: мәдениет ойын ретінде емес
және ойыннан басталмайды, ол ойынның өзінде бастау алады. Кітапта поэзия
мен ойын арасындағы өзара байланысына арналған беттер ерекше орын алады.
Нақты мағынада орталық тақырыбы болып саналатын ойын мен мәдениет
арасындағы өзара байланыс мәселесі қойылады, өйткені қоғамның жоғары
ұйымдастырылған түрлері дін, құқық, соғыс, саясат, экономика және т.б.
ойынмен тікелей қатынасын жоғалтады. Ал поэзия ойында негізделген, сонымен
қатар, бұл жарыс элементтерінен құралған қоғамдық ойын.
Мысалы, көп ғасырлар бойы келе жатқан қазақ ақындарының жарысы айтыс.
Бұндай жарыстар жердің екі шетінде орналасқан және даму сатылары әр түрлі
басқа да халықтарда байқалды, бұл ойындық функция [18]. Ол өз әлемінде
жүзеге асады.
Көпшілік философтар ойынды әнмен және бимен тығыз байланыстырды. Араб,
неміс, француз, орыс және кейбір славяндық тілдерде музыкалық аспаптарда
орындалуды ойын деп атайды. Қазіргі тілдерде де ұқсастық бар. Оның
пікірінше, би ойынның ерекше және жетілген түрі болып табылады [18].
Ойын бастауы, көркем шығармаға тән, пайда болуының бірінші күндерінде
адам әрекетінің көптеген белгілерін бейнелейді және оның мінез-құлқын
анықтайды. Ол аз уақыт мерзімінде әр түрлі пәндер бойынша оқушылардың
білімді, іскерлікті, дағдыны игеруін қамтамасыз етеді.
Ойын үстінде бала санасын дамыту, тәрбиелеу, оқыту қатар жүргізіледі,
оны бала белсенділікпен және асқан ыждағаттылықпен қабылдайды. Я. Коменский
өзінің Ұлы дидактикасында Баланың бойында білімге деген құштарлықты
арттыру үшін қажет деген ең қарапайым тәсілдің өзі табиғи болуы шарт. Оның
үстіне осы тәсілмен қабілеттері оянуы үшін оны ақылдылықпен жандандырып,
балаға жағымды еткізіп жеткізе білу керек. Түсіндірілер сабақ қандай
маңызды болса да, әңгімелесу, сайыс, жұмбақ жасыру немесе мысал мен аңыз
мазмұнында өткізілгені жөн деп жазды. Бұл арада К.Ушинскийдің Ойын
баласын ойын үстінде үйрет деген сөзін де айта кеткен орынды. Л. Выготский
Ойын бастан кешкендерді жай ғана еске алу емес, ол бастан кешкен әсерлерді
жасампаздықпен қайта өңдеу: баланы өзінің қажеттіліктері мен
қызығушылықтарына жауап бере алатын деңгейдегі қайта құрастыру мен одан
жаңа әрекеттер жасау болып табылады деп санайды. Ойнай жүріп балалар
қоршаған орта жайында білімдерін толықтырады, дербес шешім қабылдауға
дағдыланады, ойлау барысында ұтқырлық пен тапқырлық, т.б. танытады [3, 6,
20].
А.В. Хуторскойдың пікірі бойынша педагогтың басты міндеті – оқуға
үйрету. Ал педагогтың белсенді көмекшісі – ойын. Педагог негізгі күшті
алғашқы әрекетке салу керек. Л.В.Выготский, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин
өңдеген кезеңдік сызбаға назар аударсақ, берілген кезеңнің негізінде
адамның кез-келген жасына сәйкес және арнайы әрекет типі – алғашқы әрекет
болып табылады [17].
Кез-келген алғашқы әрекетке сәйкес психологиялық жаңалықтар жастық
кезеңнің ауысуын сипаттайтын өзгерістер пайда болады.
Берілген сызбаға сәйкес әрекеттің алғашқы түрлерінің типтерінің
бірізділігін төмендегідей бөлуге болады:
- тікелей эмоционалды қарым-қатынас;
- заттық-манипуляциялық әрекет;
- ойын әрекеті;
- оқу әрекеті;
- қоғамдық-пайдалы әрекет;
- оқу-кәсіптік әрекет.
Ойын формуласын көптеген ғалымдар былай көрсетеді. Ермек + көңіл
көтеру. Біріккен оқу әрекетіне жету мотивациясын түсіну – интенсивті
(өнімді) оқыту жүйесінде сабақты өткізуде ойын формаларын қолдану негізгі
мақсат болып табылады. Ойынды қолдану психологиялық және физиологиялық
демалысты ұйымдастырумен, ақпараттық артық салмақ компенсация
мүмкіндіктерімен байланысты міндеттерді шешуге көмектеседі [6].
Ойынның артықшылығы, кез-келеген ойын бірнеше функцияларды (қызметтерді)
атқарады:
1. Оқыту қызметі– жалпы оқу іскерліктері мен дағдысын дамыту; есте
сақтау, назары, жан-жақты ақпаратты қабылдау, шет тілін (жаңа
сөздерді, термин) игеру дағдысын дамыту.
2. Көңіл көтеру қызметі – сабақта жағымды атмосфера құру.
3. Қарым-қатынастық қызмет – оқушыларды ұжымға біріктіру,
эмоционалды байланыстар орнату.
4. Релаксациялық қызмет– интенсивті оқыту кезінде жүйке жүйесіне
түскен ауыртпашылықты жою.
5. Психотехникалық қызмет – тиімді әрекет үшін өзінің физиологиялық
күйін даярлауға дағдысын қалыптастыру, ақпараттың көп мөлшерін
игеруге психиканы қайта даярлау.
Ойынның мазмұны – гуманистік бағытқа ие, қазіргі қоғамның педагогикалық
талаптарына әлеуметтік-белсенді тұлғаны тәрбиелеуге нақты сай.
Оқытудың ойындық формасы мәселе бойынша тұтас көзқарастарын
қалыптастыратын мүмкіндіктерге, оны шешудің жолдары мен амалдарын
анықтауға, алынған нәтижелерді талдауға ие. Ойын оқу әрекетіне деген
қызығушылықтың тууына ынталадырады. Тұлғаның шығармашылық белсенділігін
және өзбеттілігін көрсетуге көмектеседі.
А. Н. Леонтьевтің пікірінше, ойын табиғаты – бұл оның нақты құндылығы:
қуанышты жағдай, эмоция, белсенді өмірлік тонус, (жүйке жүйесімен
бұлшықеттердің физиологиялық жағдайдағы күш-қуаты), сергектік, ширақтылық
[7].
Ғалымның айтуы бойынша, ойынның тарихи мағынасы адамдар ойнайтын ойын
ұрпақтан ұрпаққа беріледі.
Ойын бағдарламасының негізін құрайтын тапсырмалар. Ойын бағдарламасының
негізін мынадай тапсырмалар түрлері құрайды:
Заттарды немесе олардың бейнеленуін қарап шығу; берілген негіздеме немесе
өз бетінше табылған негіздеме бойынша түскен ақпаратты топтастыру, жіктеу;
қойылған танымдық міндеттерге сәйкес бөліп көрсетілген танымдық жағынан
мәнді мәліметтердің жіктемесінің дұрыстығын тексеру.
Хабарламаны тыңдау; түскен ақпаратты жіктеу, яғни берілген негіздеме немесе
өз бетінше табылған негіздеме бойынша әдебиеттердегі мәліметтерді бөлу;
танымдық жағынан мәнді мәліметтердің жіктемесінің дұрыстығын тексеру;
Заттарды немесе олардың бейнеленуін қарап шығу; олардағы танымдық жағынан
мәнді мәліметтерді жинақтау; меңгерілген білімнің жинақталуының дұрыстығын
тексеру;
4. Хабарламаны тыңдау; олардағы танымдық жағынан мәнді
мәліметтерді жинақтау - оларды неғұрлым жинақталған түрде беру; жинақтаудың
дұрыстығын тексеру;
5. Мәтінді оқу және ондағы басты, оқу-танымдық жағынан мәнді
мәліметтерді жинақтау; жасалынған жинақтаудың дұрыстығын тексеру.
Осы дидактикалық тапсырмалардың түрлеріне байланысты ойындарды мынадай
түрлерге бөліп, оларды оқу-тәрбие процесінде пайдалануға болады:
1. Оқушылардың топтастыру біліктерін дамытуға бағытталған ойындар;
2. Оқушылардың талдау біліктерін дамытуға бағытталған ойындар;
3. Оқушылардың жіктеу және өзіндік бақылау біліктерін дамытуға
бағытталған ойындар;
4. Оқушыларда көру арқылы берілген ақпаратты талдау және жекеден жалпыны
табу негізінде оны жинақтау, туыстық қатынастарын орнату біліктерінің
кешенін қалыптастыруға бағытталған ойындар;
5. Оқушыларда заттардың, құбылыстардың белгілерін жинақтау біліктерін
қалыптастыруға бағытталған ойындар;
6. Оқушыларда оқылған материалды жинақтау оны жинақтаудың дұрыстығын
тексеру біліктерінің кешенін қалыптастыруға бағытталған ойындар.
Сонымен мектептің оқу-тәрбие процесінде ойын технологияларын тиімді
пайдалану оқу іс-әрекетінің ақпараттық-бағдарлы, ұйымдастыру-орындау және
бақылау-түзету функцияларын іске асыруға, оқушылардың жалпы оқу
интеллектуалдық біліктерін қалыптастыруға игі әсерін тигізеді.
Ойын технологиясының жіктелуі:
Қолдану деңгейі бойынша: барлық деңгейлерде.
Философиялық негіз бойынша: бейімдеушілік, ыңғайландыру.
Дамудың негізгі факторы бойынша: психогендік.
Тәжірибені игеру тұжырымдамасы бойынша: ассоциативтік-рефлекторлық (екі
немесе бірнеше психологиялық процестердің (түйсік, қабылдау және т.б.)
заңды байланысы) + гештальт ((неміс тілінен gestalt – форма, құрылым).
Гештальт психология – психикалық процестердің тұтас принципінен шығатын,
қазіргі идеалистік психологияның бір бағыты) + суггестия (сендіру) [15].
Тұлғалық құрылымға бағытталуы бойынша: БІД (білімділік, ізденімпаздық,
дамытушылық) + АҚТ (ақыл-ой қызметінің тәсілдері, яғни ойлауы жүзеге асатын
тәсілдер) + ӘПО (әрекеттік практикалық орта) + ЭАО (эстетикалық-
адамгершілік қасиеттер ортасы) + ТБМ (тұлғаның өзін-өзі басқару механизмі).
Мазмұндық сипаты бойынша: барлық түрлері.
Басқару типі бойынша: кеңес беруден бағдарламалық жүйеге дейінгі барлық
түрлері.
Ұйымдастыру формасы бойынша: барлық формалар.
Балаға жақындауы бойынша: еркін тәрбие.
Әдістері бойынша: дамытушылық, ізденушілік, шығармашылық.
Модернизация бағыты бойынша: активизациялық.
Оқушылардың категориясы бойынша: бұқаралық, барлық категориялар.
1.2 Оқушылардың танымдық әрекетінің белсендірушісі ретінде ойынның
ғылыми-теориялық негіздері
Психогендік даму – адамның жеке өзгешелік және психологиялық
функцияларын қалыптастыруда сыртқы орта мен генетикалық факторлардың өзара
байланысы.
Мақсатты бағдарлау спектрі:
- дидактикалық: танымдық қызметінің, ой-өрісінің кеңеюі, практикалық
әрекетте БІД қолдану, арнайы іскерлік пен дағдысының қалыптасуы.
- тәрбиелік: ерігін, өзбеттілігін тәрбиелеу, эстетикалық, адамгершілік
қалпын қалыптастыру, ынтымақтастыққа, ұжымдыққа, қарым-қатынас жасай білуге
тәрбиелеу.
- дамытушылық: ойлауын, сөйлеуін, есте сақтауын, назарын, салыстыра
білу іскерлігін, аналогияны, қиялдауын, фантазиясын, шығармашылық
қабілетін, эмпатиясын, тиімді шешім шығара білу іскерлігін дамыту; оқу
әрекетіне деген мотивациясын дамыту.
Ойын – адамдардың ең байырға іс-әрекеттерінің бірі. Мүмкін жер бетінде
адамның пайда болған күнінен-ақ олардың ойынға деген қажеттілігі туындаған
болар. Адам әрқашан ойынға қызығушылық танытқан. Ойын әрекеті кезінде оның
жаңа әлеуеметтік рөлдерді меңгеру, өзіндік айқындалу, жаңа әлеуметтік
тәжірибе алу, сияқты дағдылары қалыптасады.
Ойын адамды қызықтырып, өзін жаңа қарым-қатынасқа баулиды. Атақты ойын
зерттеушісі С. Тарасовтың пікірі бойынша Ойын – бұл еркін және ерікті іс-
әрекет. Бұйрық бойынша - ойын, бұл ойынға жатпайды. Ойын – бұл күнделікті
өмірде бір уақыт аралығында ерікті іс-әрекетпен айналысуға арналған,
өзіндік бағыты бар әрекет [15].
Ойынға үлкен де, кіші де құмар. Көп уақыттан бері ересектердің өз
ойындары, ал балалардың өз ойындары болады деген ой қалыптасқан. Балалар
ойынын балалардың өздері немесе балаларға арнап ересектер ұйымдастырады.
Ойын әрекеті кезінде бала тұлға ретінде дамиды, оның келешектегі әлеуметтік
ортадағы сәттілігі және қоршаған адамдармен дұрыс қарым-қатынасының
нығайуына ықпал етеді.
Ойын табиғатының өзі ерекше: ұйымдасқан ортадағы іскерлік қарым-қатынас,
ұжымдық жетістікке жеткендегі қуаныш сезімі, немесе жеңілістегі күйзеліс.
Көп жағдайда ересектердің ойын мәдениетін дұрыс түсінбей, балалардың барлық
ынтасы мен қызығушылығын түсіретін кездері де болады
Соңғы кезде ойындардың жаңа типі пайда болады: балалар мен ересектер
бірігіп, барлық адамзатты толғандыратын мәселелерді шешуге бағытталған
ойындар ойнайды. Ойын әрекеті кезінде оның жаңа әлеуеметтік рөлдерді
меңгеру. Бұл ойындарды шартты түрде балаларға арналған ересектердің
ойындары деп те айтуға болады [7].
- іс-әрекеттің ұжымдық сипаты (оған орындаушылар, көрермендер және
ойында белсенділік танытушылар);
- ойынға жүйрік және мәнді сипат беретін мазмұн өзектілігі;
рөлдерді бөлуде педагогикалық бағыт ойындағы техникалық
қателіктерді жоюға
- араналған жүйелеу: көшбасшы, жұлдыз, команда;
- ойында рөлдер бөлінсе де, бұл спектакль емес, сондықтан ойынды
қоюға болмайды. Ойын табиғатымен ерекше, ол қатысушыларының
шығармашылығымен байланысты болады;
- ойын әр баланың белсенді позициясымен бірге ұжымдық субъектінің
қалыптасуына ықпал етеді.
Педагогикалық ойындарды жалпы алғанда төмендегі 1-суреттегідей жіктеп
көрсетуге болады.
Іс-әрекет саласында
Педагогикалық жүйе сипатына
Ойындық әдістеме бойынша
Пән саласында
Ойын ортасы бойынша
1 сурет. Педагогикалық ойындардың классификациясы
Д.Б.Элькониннің пікірі бойынша, ойын әлеуметтік байланыстардың
арифметикасы рөлдік ойындардың мазмұнын анықтау барысында рөлдерге емес,
әлеуметтік байланыстарға аса назар аударылады. Өйткені әлеуметтік
байланстырда анықтау арқылы, ойынға қатысушылардың қоғамдағы белгілі бір
рөлдерді сомдауы суреттеледі. Отандық педагогикалық технологияларды ұғыну
процесі кең ауқымды балалық шақтағы көптеген эксперименттік жобалардың іске
асуына себеп болды [12].
И. Канттың еңбектеріне сүйенсек, жай ғана дағдылар мәдениеті мен өзін-
өзі ұстау мәдениетін ерекше бөліп қарастырсақ, алғашқысы жамандыққа жол
беріп, екіншісі – оның ауқымды бөлігін алып жатады [16].
Ойын кезінде әрдайым тұлғааралық байланыс қалыптасады. Педагог пен
баланың арасындағы кішіпейілділік, түсінушілік, шығармашылық қарым-қатынас
байланыстары пайда болады. Бүгінгі таңда барлық педагогтардың алдында
тұрған міндет – оқушыларды сабаққа ынталандыра білу, сол арқылы
тақырыптарды жете түсіндіру. Осы мақсатта мұғалімдер сабаққа деген
оқушылардың ынтасын арттыру үшін түрлі әдіс-тәсілдерді қолданады. Қазіргі
өмір талабына сай мұғалімдерге де қойылар талаптар барған сайын күрделеніп
келеді.
Ойын технологиясының тұжырымдамалық негізі. Ойын әрекетінің
психологиялық механизмдері өзін реттеуде, өзін анықтауда тұлғаның бастапқы
қажеттіліктерніе сүйенеді.
➢ Ойын – психогендік тәртіп формасы [6].
➢ Ойын – баланың ішкі социализациясы кеңістігі, әлеуметтік
құрылығыларды игеру құралы [7].
➢ Ойынға сену қабілеті адамның жасымен байланысты, бірақ әр жаста
ойынның өзіндік ерекшелігі бар.
➢ Балалар ойынының мазмұны, негізгі мағынасы заттық әрекеттік
байланыста болатын, адамдар арасындағы қарым-қатынас байқалатын және
жалпы ортаның ережесіне бағынатын ойындарда дамиды.
➢ Баланың жастық кезеңінде (Д.Б.Эльконин) басты рөл әр жасқа арналған
өз мазмұны бар алғашқы әрекетке бөлінеді. Әрбір алғашқы әрекетке
сәйкес психикалық жаңалықтар қалыптасады және пайда болады. Ойын
мектеп жасына дейінгі шақ үшін әрекеттің басты түрі болып табылады
[12].
Ойындық оқытудың психологиялық – педагогикалық негіздері шолу жасайтын
болсақ, ойынның оқыту әдісі ретіндегі жағдайын қарастырайық. Ойынның мәні,
қызығушылық мүмкіндіктермен ғана шектелмейді. Ол демалыс, оқыту,
шығармашылық, терапия, адамдар қарым-қатынасының типінің моделі болуы
мүмкін.
Ойынды оқыту әдісі ретінде, ұрпақтан ұрпаққа тапсыру тәжірибесі ретінде
ежелден адамдар арасында қолданған. Ойын халықтық педагогикада, мектепке
дейінгі және мектептен тыс мекемелерде кең қолданылады. Оқу процесін
белсендендіру негізіндегі қазіргі жоғары мектептерде ойын әрекеттері келесі
жағдайларда қолданылады:
- оқу пәндерінің бөлімдерін, түсініктерді, тақырыпты, меңгеруде
өзіндік технологиялар ретінде;
- неғұрлым жалпы технология элементі ретінде;
- сабақтың немесе оның бөлімдері ретінде;
- аудиториядан тыс жұмыс технологиясы ретінде.
Ойындық педагогикалық технологиялар түсінігі көптеген кең топтық
әдістерді, педагогикалық процестің әр түрлі педагогикалық ойындар формасын
қабылдауды ұйымдастыру болып табылады [7, 12].
Жалпы ойындардан бөлек: педагогикалық ойындар мәндік негізімен
ерекшеленеді – нақты қойылған мақсатымен, оқытуымен, соған сай
педагогикалық нәтижесімен негізделетіні ашық түрде көрініп, оқу-танымдық
бағытпен сипатталады.
Сабақтың ойын формасы ойын әрекеттері мен жағдайлары көмегінде, оқу
әрекетіне қызығушылықты оятатын құралы ретінде құрылады.
Ойын түрлері мен жағдайларының іске асуы келесі негізгі бағыттарда
болады:
- дидактикалық мақсат оқушылардың алдына ойын міндеттерінің
формасы ретінде қойылады;
- оқу әрекеті ойын ережелеріне бағытталады;
- оқу материалдары оның құралы ретінде қолданылады;
- оқу әрекетіне жарысу элементі енгізіледі, дидактикалық
міндеттерді ойынға ауыстырады;
- дидактикалық міндеттің жақсы орындалуы ойын нәтижесімен
байланысты.
Ойын – кәсіби мектеп, отбасы өмірі және адамдар қарым-қатынасы. Жай
мектептен айырмашылығы адам ойын әрекетінде білім алып жатқанын сезбейді.
Жай мектептерде білімнің қайнар көзін іздеуге болады. Бұл мұғалім
оқытатын оқыту процесі монолог формасында (мұғалім түсіндіреді оқушы
тыңдайды) және диалог формасында (оқушы түсінбеген жерлерін сұрайды немесе
сұрақ жауап түрінде).
Оқыту процесі әрекет тілінде дамиды, бір-бірімен белсенді қарым-қатынас
нәтижесінде ойынға қатысушылар оқиды және оқытады.
Ойындық оқытудың педагогикалық, теориялық, әдіснамалық негіздері ойын
әрекеті процесінде тұлғаны қалыптастыруды көздейді, өмірге өзін даярлауға,
шығармашылыққа бағыттауға жол салады.
Атақты Дж.Брунер өсіп келе жатқан ұрпақтың үш негізгі оқыту түрін
көрсеткен. Бұл: компонентті құрайтын өңдеу – жоғары бұл ойын процесіндегі
дағдылары, мектептің абстракті әдісі. Бізді қызықтыратын абстракті әдіс
мектебі көп ғасырлар бойы адамзатқа қызмет еткен қазіргі уақытта білім
алушылардың практикалық және шығармашылық әрекетінен үзілгені ашық
көрінген.
Білім алушыларда түсініктер қалыптасу үшін, оны жақсы қолдана алу үшін
Максаков А.И. бойынша, оқытудың негізгі түрі – ойлау, ойлау әрекеті, демек,
операцияның идеалды жоспарға ауысуы, ондағы заттық образдары арнайы
міндетті шешуге бағытталған [13].
Ойлауға үйрету үшін қажетті жағдайлар:
- пәндік әрекеттен жасалған ең идеалды жағдайлар;
- бұл операцияны сөздер арқылы бекіту;
- бұл операциялық жүйелердің қатынаспен байланыстылығы;
- бұл операцияларды танымдық міндеттерді шешу үшін қолдану.
Байқағанымыз, бірде-бір дәстүрлі оқыту әдісі осы жағдайлардың барлығын
жалпыға біріктіре алмайды. Тек ойын ғана бұл жағдайлардың жинақталып
орындалуын қамтамасыз етеді. Пәнді оқытудың сапасына ғана келмейді, сонымен
қатар ойлау әрекетін жаттықтырады.
Оқыту ойындарында оқытудан туатын барлық жағдайларды көрсетуге болады.
Олар:
- арнайы білімнің болмауы,
- оны жоюдағы мақсаттар,
- бұл мақсат жолындағы қиыншылықтар,
- оған жетудегі ақпараттардың қайнар көзі.
Мұны сызба бойынша былай, 2-суреттегідей көрсетуге болады:
Индивид Қиыншылықтар
Қоршаған орта
Мақсат
2 сурет. Оқыту ойындарында туындайтын жағдай
Оқыту жағдайлары субъективті жағынан мақсатқа бағытталған психологиялық
алаң ретінде сипатталады. Оның градиенті мектеп талабының көмегімен және
оқушының өзінің деңгейіне байланысты.
Білім пайда болу үшін оның кез-келген бір жағы индивидтің әрекет
мотивіне айналуы қажет. Ғалым И. П. Волковтың ойынша, келесі мынадай
мотивтерді көрсетуге болады [14]:
- білімнің нәтижелері: бұл мотивтер негізінде туындайтын жағдайлар –
мақсаттық күштеу;
- білім процесі, мотивтер: танымдылық, ой-өрісінің кеңеюі;
- білім процесі, кедергілерді жеңу, интеллектуалды белсенділік, өзінің
ойын жеткізе алу, рухани және физиологиялық мүмкіндіктер мен қабілеттерін
жүзеге асыру.
Білім пайда болу үшін оқыту жағдайында индивид бойында гносиологиялық
мақсатқа орын болу керек – арнайы білім, іскерлікті меңгеру және т.б.
Дәстүрлі оқытуда мұндай мақсатқа итермелейтін күштер: марапаттау, жазалау,
талап және т.б. Бұл күштік алаң құрылымының жағдайы мақсатқа бағытталған
күштеу жағдайлары. Бұндағы мақсат итермелі әрекет – білім жолындағы
кедергі ретінде қолданылады. Оны сызба түрінде былай көрсетуге болады, (3-
сурет):
3 сурет. Мақсатқа бастайтын әрекеттер
Ойындық оқытуда негізгі орынға мақсатқа жетудің ішкі күштерінің
тартымдылығы жатады: қызығушылық, ой-өрісінің кеңеюі және бастысы оқу
міндеттерін шешу процесі. Мұндай қоздырғыштар білім мақсатынан туындайды.
Осындай күштік алаң құрылымды оқу ситуацияларын мақсатқа бағытталған
тартым ситуациялары деп атауға болады.
Оны сызба түрінде былай көрсетуге болады (4-сурет):
4 сурет. Мақсатқа бағытталған тартым ситуациялары
Бұл жағдайда оқу әрекетінің мақсаты оқу жағдайының өзінің ішінде жатыр,
онда мұндай + белгі ие болып, қиыншылықтар болмайды. Оқу процесінің өзіндік
мотивациондық күші қызықты ұйымдастырушылығымен, белсенділігімен
ерекшеленеді және оқушылардың өзіндік жұмыс жасауларымен, жоғары
эмоционалдық бояулармен, өзара жақсы қарым-қатынаспен және оқушылардың өз
ойын еркін жеткізуімен.
Осыған байланысты ойындық оқытуда аса көңіл ойыншық процесіне бөлінеді,
яғни әрекет процесіне. Бұл ойынның ережесі – қатысушыларға арналған
материал. Әрбір ойыншы өздеріне ереже орнатып, ол оларға кедергі болмау
керек.
Кеңес психологтарының еңбектерінде (Л.С.Выготский, Н.Н.Леонтьев,
С.Л.Рубинштейн, В.В.Давыдов т.б.) психика процесс, түр және әрекет
мағыналарының бейнесін анықтау аппараты ретінде көрсетіледі. Сондықтан да
мән ерекше орын алады. Мән түсінігі құндылық және білім категорияларын
меңгереді. Ол мұндай болуы мүмкін: гносеологиялық, практикалық, тәрбиелік.
Бұл материалдар мен әрекеттердің байланыстылығы есте сақтауды жақсартады.
Мән мен түсіну бір-бірімен байланысты. Көптеген ғалымдар мәнсіздің
алдындағы мәндіні жаттау ерекшеліктерін бағалайды [6, 7, 21].
Жаңа материалды түсіндіру кезінде ойын элементтері енгізілмеген жағдайда
жаңа және ескі материалдың бөлімдерінің арасында біртіндеп себепті-
логикалық байланыстар жойыла бастайды. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
1 Баланың дамуындағы ойынның әлеуметтік–педагогикалық маңызы ... ... .. 11
1.1 Танымдық дербестіктің дамуының педагогикалық-психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1.2 Оқушылардың танымдық әрекетінің белсендірушісі ретінде ойынның
ғылыми-теориялық негіздері 19
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
2 Ойын технологияларын биология сабақтарында қолдану әдістемесі 34
... ... ..
2.1 Биологиялық ойындар – таным және даму көзі 34
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.2 Биологиядағы рөлдік ойындар және оны жүргізу әдістемесі 40
... ... ... ... ...
Қорытынды 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі. Қазіргі кезеңде қоғам өмірінің
демократияландыру, ізгілендіру, бәсекеге қабілетті экономиканы дамыту,
бәсекеге қабілетті қоғам мүшелерін тәрбиелеу барысында Қазақстан
Республикасында елеулі, оңтайлы өзгерістер пайда болып, жүзеге асырылуда.
“Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында”, “2015
жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы” қолдау тауып, үлкен іс-
әрекеттер орындалып, жасампаздық пен жаңарулар туындап, барлық салаға
дамыту алып келу кезеңінде, білім беру ұйымдарының оқу-тәрбие үрдісіне
жауапкершілікті, талапты туындатады.
Бүгінгі таңда білім беру әлеуметтік құрылымының маңызды
элементтерінің біріне айналуда. Дүниежүзінде білімнің әлеуметтік рөлі
артып, адамның болашағы оның алған білімінің сапасының көлеміне, ойлау
деңгейіне байланысты болады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында оқыту формасын,
әдістерін, технологияларын таңдауда көп нұсқалылық қағидасы бекітілген, бұл
білім мекемелерінің мұғалімдеріне өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға,
педагогикалық процестерді кез келген үлгімен құруға мүмкіндік береді.
Осы тұрғыда бүгінгі күні білім саласындағы технологияның тиімді әдіс-
тәсілдерін, жас ұрпақтың бойына сіңіре отырып, қоршаған ортаны қорғау
арқылы экологиялық тәрбие беру ұстаздардың басты міндеті болып отыр. Ол
үшін әрбір ұстаз үнемі шеберлігін арттырып отырмаса, бала деңгейінің дамуы
төмендейді. Осының барлығы бір күннің іс әрекеті емес, оған уақыт керек.
Ұстаздық ету уақыт ұту емес, өзгенің бақытын аялау, өзінің уақытын аямау
деп Ж.Ж. руссо бекер айтпаған.
Қазіргі алға дамып бара жатқан ХХІ ғасыр қоғамы оқытушыларға қат-қабат
міндеттер жүктейді. Қазіргі таңда мұғалімдер ииновациялық және
интерактивтік әдістерді пайдалана отырып, сабақтың сапалы әрі қызықты
өтуіне ықпалын тигізуде. Инновация термині қазіргі кезде барлық өндіріс
саласында, соның ішінде білім берудің теориясы мен тәжірибесінде кеңінен
қолданылып жүр. Бұл әдістеменің негізінде үйренушінің дербес қабілеті,
белсенділігін қалыптастыру, оқыту материалдарын өзінше пайдалану арқылы
танымдық белсенділігін арттыру алға шығады. Білім берудегі инновациялар
арнайы жобаланған, әзірленген немесе педагогикалық бастама ретінде
кездейсоқ ашылған жаңалықтар болып табылады. Мұндағы мақсат-келешек ұрпақты
жан-жақты қалыптастыру, рухани-шығармашылық қабілеті жоғары, ойлау
мұмкіндігі бар, өз бетімен ізденіп, игерген білімін іс-жүзіне асыра алатын
тұлға дайындау. Осыған байланысты биология пәнінде сабақтың мазмұны,
мақсатына, жүру барысына қарай ойын технологиясын пайдалану – бұл дәстүрлі
емес сабақ түрлерінде ыңғайлы. Жалпы білім беретін орта мектептердегі
биология пәнінің негізі бастауыш білім беру сатысында дүниетану пәні
негізінде құралады.
Бұл пән бойынша оқушыларға еліміздің табиғаты, табиғи байлығы,
экономикасы, ғылымы мен мәдениеті, этика, әдеп, эстетика, адам-адам, адам-
табиғат арасындағы қарым-қатынас түрлері жайында ғылыми-сарамандық ұғымдар
беріледі. Пәнді оқып үйрену барысында оқушылар дүниенің үш құрамдас бөлігі:
адам, қоғам, табиғат саласынан білім алады. Биология, химия, география
пәндерінің бастама негіздері қаланып, соның ішінде қоршаған дүние заттары,
құбылыстары, табиғат, экология туралы ғылыми түсінік қалыптасады.
Биология – бұл орта буында алғаш қосылатын пән. Сондықтан оқушы орта
буында өсімдік құрылысы, өсімдік жайындағы білім берудің алғашқы
баспалдағымен танысып, ары қарай жалғастырады..
Осы пәнді оқытуда технологиялардың тиімді әдісін алып жетілдіру
барысында есте сақтауға негізделген ақыл ойын дамытатын оқуға көшу, мұғалім
мен оқушының тең субъектіге түсіп ынтымақтастықта болуын қажет етеді.
Ынтымақтастық идеяларында тұжырымдамада қаралған азаматтандыру мәселесі,
еркін білім беруде оқушының және тұлғалық күшінің дамуына шығармашылық
деңгейінің өсуіне көмектесетін әдіс қажет. Осы тұрғыда ойын элементтері
оқушылардың тұлғасын дамытуға зор үлесін қосады. Олар жарыс және ойын
түрінде өтетін сабақтар: байқау, сайыс, рөлдік және іскерлк ойындар, пікір-
сайыс және интеллектуалдық шоу т.б. Оқытудың ойындық формасына қосылатын
пікір-сайыс, рөлдік және іскерлік ойындары оқушының:
- топ болып жұмыс жасауына,
- ұйымшылдыққа;
- топпен бірге шешім қабылдай білуге;
- ситуациялық шиеленістерді өз бетімен шеше білуге;
- ерекшеліктерді ажырату;
- өз ойын айту, дәлелдеу, жоққа шығару;
- сөйлеу мәдениетіне үйретеді.
Мұндай сабақ түрлерін ұйымдастырған кезде оқытушыдан сабақтың жүру
барысын дұрыс ұйымдастыра білуі талап етіледі. Оқушының жеке қабілетін
айқындау, алдын-ала тапсырмалар беру арқылы пәнге деген қызығушылығын
арттыру.
Шығармашылық деңгейде жалпылама, анық емес, оқушы оны анықтайды, жаңа
нәрселерді табады, өз бетінше жаңа дүние әкеледі. Бұл технологияны тиімді
пайдалану үшін оның жоспарлануы, мақсатының нақтылануы, толық жүзеге асуы
және нәтижесі талданылуы тиіс. Ол шығармашылық, бәсекелестік, жасырушылық,
эмоциялық сипатта болады.
Осындай сабақтарда оқушылар үлкен әсер алады, сабаққа қатысты көп
мағлұмат алып, білімін тереңдетеді. Өз беттерімен жұмыс істеу арқылы өз
күшіне деген сенімділік пайда болады. Ойлау, есте сақтау қабілетін
дамытады, өзін еркін ұстауға баулиды.
Оқушының жеке тұлғасын қалыптастыруда ойынның педагогикалық
мүмкіндіктері туралы Р.Оуэн, Ф.Фребель, К.Д.Ушинский, П.Ф.Лесгафт,
Л.Н.Толстой, Н.К.Крупская, А.С.Макаренко,
Ойын теориясы мәселесіне неміс ағартушылары Ф.Шиллер, К.Гросс, В.Вундт
және ағылшын әлеуметтанушысы Г.Спенсер ерекше ден қойды. Ойын теориясы мен
практикасын жасауға көрнекті психологтар Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев,
Д.Б.Эльконин, П.П.Блонский және т.б. үлес қосты.
Ұлттық ойындарды оқу-тәрбие процесінде пайдалану қажеттілігі мен олардың
педагогикалық мүмкіндіктері мәселесі қазақстандық ғалымдардың зерттеу
еңбектерінде ашып көрсетілді (Е.Сағындықов, А.Айтпаева, Т.Ш. Қуаныш,
Б.Төтенаев, М.Тәнекеев, А.Б.Бүркітбаев т.б.).
Ойын технологиясын ұтымды пайдалану – оқушылардың пәнге деген
қызығушылығын арттырады, айналасында болып жатқан өзгерістерге ойлы
көзқараспен қарауына дағдыландырады. Топтық ойын түрлерін ұйымдастыру –
оқушының өз-өзіне деген сенімін нығайтады, әр оқушы жеке басының
мүмкіндігін, қабілетін сезінеді және ізденуге, мақсатқа жетуге тырысады.
Осыған орай мектептегі білім берудің педагогикалық негіздерін қарастыру,
оның жолдары мен мүмкіндіктерін айқындап, сапалы білім беру үшін, сабақта
қазіргі заманның ең үздік оқыту әдіс-тәсілдерін қолдану қажет. Ойын
технологиясы қазіргі оқыту үрдісіндегі озық технологиялардың қатарында,
сондықтан зерттеу жұмысының тақырыбын Биологиядан ойын сабақтарының
технологиясының дидактикалық мүмкіндіктері деп таңдалды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: биология сабағында ойын технологиясын
пайдаланудың маңыздылығын ашып, тиімділігін дәлелдеу.
Зерттеудің нысаны: жалпы білім беретін мектептердегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: биологиядан ойын сабақтарын жүргізу әдістері.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер мектептегі биология сабақтарында ойын
технологисын дұрыс та тиімді қолданса, онда оқушылардың танымдық іс-әрекет
белсенділіктері артып білім игеруде елеулі жетістіктерге жету мүмкіндіктері
жоғарылар еді.
Зерттеудің міндеттері:
- биология сабақтарында ойын технологиясын қолдануды теориялық
тұрғыдан негіздеу;
- биологиядағы ойын технологиясының мүмкіндіктерін ашу;
- ойын технологиясын қолданудың дидактикалық-әдістемелік тиімділігін
тәжірибе жүзінде анықтау.
Зерттеу әдістері: зерттеудің өзекті мәселелеріне философиялық,
психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік әдебиеттерге талдау жүргізіп,
ғылыми зерттеу тақырыбын теориялық тұрғыдан саралау, жалпы орта білім
беретін мектепте жүргізілетін сабақтарды зерделеп, жан-жақты талдап,
қорытындылау.
Дипломдық зерттеудің жетекші идеясы: мектеп оқушыларының танымдық
белсінділіктерін арттыру, дербес білім игеру қабілеттерін дамыту олардың өз
бетінше әрекеттене білуіне ықпалын тигізеді.
Зерттеудiң әдiснамалық-теориялық негiздерi: жеке тұлғаның дамуының мәні
туралы философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектердегі тұжырымдар,
тұлға теориясы, іс-әрекет теориясы және оқыту технологияларының теориялық
негіздері, жөніндегі тұжырымдар болып есептеледі.
Зерттеудің құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеудің кезеңдерi:
Бiрiншi кезең (2014-2015 жж.). Зерттеу тақырыбы бойынша философия,
психология, педагогика, жаратылыстану ғылымдары бойынша білім алушылардың
даму мәселелері және білім беру жүйесіндегі оқыту технологияларына
салыстырмалы талдаулар жүргiзiлдi. Талдау барысында зерттеу жұмысымыздың
теориялық негіздері, ғылыми-әдіснамалық аппараты айқындалды.
Екiншi кезең (2015-2016 жж.). Ойын технологиясы арқылы оқушының іс-
әрекетіндегі белсенділікті және дербестікті қалыптастырудың көрсеткіштері,
мүмкіндіктері айқындалды.
Мектептерде жүргізілген тәжірибелер арқылы дербестік, ойын арқылы
қиялдың, шығармашылықтың дмауы жөнінде сабақтар жүйесі дайындалды,
тәжiрибелiк жұмыстар жүргiзілді.
Зерттеудiң ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
- ойын технологиясының биология пәніндегі баланы дамыту мен білім беру
мүмкіндіктері теориялық тұрғыда негізделді;
- ойын технологиясын биология сабақтарында тиімді қолдануға байланысты
ұсыныстар берілді.
Зерттеудің базасы. Қарағанды қаласындағы №.66 жалпы білім беретін
мектепте бақылау жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кiрiспеден, 2 бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
Кiрiспе бөлiмiнде зерттеудiң көкейкестiлiгi, зерттеудiң мақсаты, нысаны,
пәнi, мiндеттерi, жетекшi идеясы, теориялық негiздерi, әдiстерi, ғылыми
жаңалығы берiледi.
Баланың дамуындағы ойынның әлеуметтік–педагогикалық маңызы атты
бірінші бөлімде жалпы ойынның теориялық негіздері, танымдық дербестіктің
дамуының педагогикалық-психологиялық, сонымен қоса оқушылардың танымдық
әрекетінің белсендірушісі ретінде ойынның ғылыми-теориялық негіздері және
мектептегі ойын сабақтары арқылы баланың қабілеттерін дамыту мәселелерінің
теориясы берілді.
Ойын технологиясын оқыту процесінде пайдалану баланың қалыпты дамуына
әсері талданды, ойын технологияларына анықтама берілді Сонымен осы
теориялық тарауда дидактикадағы баланың сабаққа қызығуының негіздері
талданып көрсетілді.
Ойын технологияларын биология сабақтарында қолдану әдістемесі атты
екінші бөлімде мектептегі жүргізілетін биологиялық ойындардың таным көзі
болатынына дәлелдер келтіріліп биологиядағы рөлдік ойындар және оны
жүргізудің әдіс-тәсілдері баяндалды.
Ойын технологиясын қолданудың әдістемесі мен жүргізілген тәжірибе және
оның нәтижелері баяндалды. Осы тараудың үшінші параграфында жүргізілген
педагогикалық эксперименттің нәтижелерін нақты көрсету мақсатында жеке
бердік.
Қорытындыда жүргізілген зерттеудiң негiзгi нәтижелерi мен тұжырымдары
айтылып, ғылыми-әдiстемелiк ұсыныстар берiлдi.
Пайданалынған әдебиеттер тізімінде дипломдық жұмысты орындау үшін оқып
зертеген, танысқан және зерттеу барысында талдауға алынған әдебиеттер
көрсетілді.
1 Баланың дамуындағы ойынның әлеуметтік–педагогикалық маңызы
1.1 Танымдық дербестіктің дамуының педагогикалық-психологиялық негіздері
Ойыннның даму тарихы. Ойын – балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани
жетілуі мен табиғи өсуінің қажетті алғышарты және халықтың салтын үйренуде,
табиғат құбылысын тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін, зейінділік
пен тапқырлықтарын дамытады [1]. Қазақ тілінде ойын және ойыншық
сөздері ой сөзіне тікелей байланысты. Сірә, қазақ тілінде ойын термині
адамның ойлау әрекетімен тығыз байланысты, өйткені ойнау – бұл бір уақытта
ойлаумен әрекеттесу.
Ойынның шығуын ғалымдар әр түрлі ғылыми бағыттар бойынша оқытады. Ежелгі
әлемде ойын қоғамдық өмірдің жинағы, түйіні болды, оған діни-саяси мағына
берілді.
Ежелгі гректер, Құдай ойын ойнаушыларды қорғайды, жақтайды және ойын
адамның кез-келген бос уақытын өткізудің идеалы болады деп есептеді.
Ежелгі Қытайда мерекелік ойындарды император ашып және өзі сол ойынға
қатысқан.
Кеңес уақытында халықтық ойындардың мәдениеттік салтының дамуы және
сақталуы қоғамның ойындық байлығы сақталған жазғы демалыс лагерлерінде
басталды [2].
Әлемдік педагогикада ойын жарыс ретінде немесе арнайы мақсатқа жетуге
(ұтыс, сыйлық) бағытталған және арнайы талаптармен шектелген (ереже)
ойыншылар арасындағы сайыс ретінде қарастырылады.
Бүгінгі таңда ойын технологиялары мектептің оқу-тәрбие процесінде
оқушылардың жалпы оқу интеллектуалдық біліктерін қалыптастыруда ерекше
мәнге ие болады.
Ойындарды балаларды оқыту мен тәрбиелеу ісінде пайдалану проблемасын
көптеген педагогтар мен психологтар қарастырған. Оқушының жеке тұлғасын
қалыптастыруда ойынның педагогикалық мүмкіндіктері туралы Я.А.Коменский,
И.Г.Песталоцци, В.А.Сухомолинский ерекше атап өткен [3, 4, 5]. Ойын
теориясы мен практикасын жасауға көрнекті психологтар Л.С.Выготский,
А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин, және т.б. үлес қосты [6, 7, 8].
Оқытудың құралы ретінде дидактикалық ойындарды пайдалану әдіскер
ғалымдардың еңбектерінде де көп айтылды.
Аталған ғылыми зерттеулер педагогика ғылымдарының құнды дүниелері болып
есептеледі.
Алдымен, ойын технлогиялары және жалпы оқу интеллектуалдық біліктері
ұғымдарының мәнін ашып көрелік.
Технология - латынның техне - өнер, шеберлік, қолөнер және логос
- ғылым деген сөзінен шыққан. 60-70-жылдардан бастап педагогика
ғылымында педагогикалық технология деп аталатын жаңа ұғым пайда болды. Оның
мағынасын ғалым М. В. Клариннің топтауы бойынша [9]:
- практикада іске асырылатын белгігі бір педагогикалық жүйенің жобасы;
педагогикалық мақсатқа қол жеткізу жолындағы қолданылатын барлық қисынды
ілім амалдары мен әдіснамалық құралдарының жүйелі жиынтығы және жұмыс істеу
реті;
оқыту формаларының, әдістерінің, тәсілдерінің, амалдарының, тәрбие
құралдарының әлеуметтік жиыны мен бірлігін анықтайтын психологиялық-
педагогикалық нұсқаулардың жиынтығы;
балаға педагогтың шынайы өзара әрекетін қамтамасыз ететін қолданбалы ғылыми
педагогикалық пән;
қойылған мақсатқа сәйкес білімді, білікті, дағдыны және қатынасты
құрастыру, қалыптастыру мен бақылау бойынша операциялардың жиыны;
педагогикалық технология - оқу-тәрбие процесінің шығармашылықпен терең
ойластырылған көптеген факторларының үйлесімділігін, оқыту мен тәрбиенің
тиімділігін камтамасыз ететін жанды кұрамдас бөлігі.
Ойын мәнділігі нәтижесінде емес, процестің өзінде болып табылатын іс-
әрекеттің бір түрі, өмірдің керемет құбылыстарының бірі, баланың барлық
маңызды ақыл-ой қалыптастыруға бағытталған әсерімен дамитыны мойындалған.
Бұл ойын арқылы баланың барлық қабілеттерінің дамуына, кұрбыларымен дұрыс
қарым-қатынас орнатуына жағдай жасалатынын дәлелдейді. Ойын технологиясын
оқыту процесінде пайдалану баланың қалыпты дамуына әсер етіп, шығармашылық
қабілетін, танымдық белсенділігін арттырады.
Сөйтіп, ойын технологиялары дегеніміз баланың қалыпты дамуына әсер етіп,
оның шығармашылық қабілетін, танымдық белсенділігін арттыратын
педагогикалық процесті ұйымдастыру формаларының бірі болып табылады [10].
Жалпы оқу интеллектуалдық біліктері ақыл-ой әрекеті ретінде оқу іс-
әрекетінің негізгі өзегін құрайды, оны іштей ұйымдастырады, тереңдетеді,
белсендіреді.
Оқу іс-әрекеті тұрғысынан алып қарағанда, жалпы оқу интеллектуалдық
біліктерінің маңызды, мәнді блоктарына мыналар жатады:
1-ші блок - бақылау, тыңдау, оқу - іс-әрекетінің ақпараттық-бағдарлық
қызметін қамтамасыз ететін және оқушыларға әртүрлі ақпарат көздерінен
алынған білімді оқу міндеттеріне сәйкес қабылдауға көмектесетін біліктер;
2-ші блок - жіктеме, жинақтау - оқу іс-әрекетінің ұйымдастыру-орындау
қызметімен байланысты және оқып-үйретілетін материалдың логикалық қайта
өнделуін қамтамасыз ететін біліктер;
3-ші блок - өзін-өзі бақылау - оқу іс-әрекетінің бақылау-түзету қызметін
атқаратын және жүргізілетін оқу-таным әрекеттерінің барысы мен нәтижесін
бақылауды қамтамасыз ететін біліктер.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, көптеген бастауыш сынып оқушылары жалпы
оқу интеллектуалдық біліктерін жеткіліксіз меңгереді; бұл біліктердің
қалыптаспағандығы олардың кейбіреулерінде орта және тіпті жоғары буынға өту
барысында байқалып, оқу іс-әрекетінің өнімсіздігіне әкеліп соғады. Бұл
интеллектуалдық біліктердің тек баланың жеке тәжірибесінде, белсенді іс-
әрекетінде қалыптасатындығымен байланысты және бұл іс-әрекет пен тәжірибені
игеру оқытатын ересектердің тікелей қатынасуымен ұйымдастырылғанда ғана
дамудың жоғары деңгейіне жетеді.
Жалпы оқу интеллектуалдық біліктерін қалыптастыруда ойын технологияларын
пайдаланудың екі педагогикалық тиімділігі бар: біріншіден, ойын барысында
балалардың орындайтын ақыл-ой әрекеттерінің сипаты мен ойын формасында
қалыптасатын біліктер жиынтығы маңызды болып табылады; екіншіден,
дидактикалық ойындардың ережесі бар ойынның түрі ретінде құрылуының өзі
ерекше мәнге ие болады. Ойында дайындық, ұйымдастыру кезеңдерінің міндетті
түрде болуы баланы табиғи және занды түрде іс-әрекетке баулиды. Мұндай іс-
әрекет оқу іс-әрекетінің бір көрінісі сияқты, өйткені кез келген
дидактикалық ойында міндетті түрде ойын міндеті, ойын әрекеті және ойын
тәртібінің ережесі болатыны анық. Сондықтан ойын технологиялары өз бетімен
білім алу және саналы ойлау, сонымен бірге тұтас алғанда оқу іс-әрекетін
қалыптастыруға ықпал етеді [11].
Ойын – бұл қарым-қатынас, оқыту және өмірлік тәжірибе жинақтау құралы,
оқытудың қиын социомәдени феномені, элементі болып табылады. Ойын
процесінде:
- үлкен өмірге ауысатын әлеуметтік топта кластың рөлі мен тәртіп
ережесі игеріледі.
- топтың, ұжымның мүмкіндіктері қарастырылады.
- бірлескен ұжымдық әрекет дағдылары жинақталады, қойылған ойын
мақсатына жету үшін қажетті оқушылардың жеке мінездемелері
өңделеді.
- қосымша құралдардың – (көрнекі құралдар, әдебиеттер, компьютерлік
технологиялар) көмегімен қатысушылардың, мұғалімдердің ойынға
енгізген мәдени дәстүрлері жинақталады.
Ойын мәселесіне арналған көзқарастар ғалымдар еңбектерінде талданған.
Д.Б.Эльконин өзінің Ойындар психологиясы атты кітабында ойын сөзін
көңіл көтеру мағынасында, сонымен қатар, ауыспалы мағынада қолдана береді.
Мысалы: тағдыр ойыны, отпен ойнау, т.б. Онда ойын әрекеттері жөніндегі
теориялардың негізгі материалдары қамтылып, түрлі ойын теорияларына талдау
жасалынады [12].
Балалар ойындарын жүйелі суреттеуде Максаков А. И.өзінің кітабына былай
деп жазған: ойын ұғымының кейбір халықтар арасында өз ерекшелігі бар[13].
Мысалы: ежелгі гректерде ойын сөзі балаларға тән әрекетті білдіретін.
Еврейлерде ойын сөзін әзіл мен күлкі ұғымдарымен теңестіретін.
Римдіктерде ludо - қуаныш, шаттықты білдіреді. Санскритше кляда -
ойын, қуаныш. Немістерде ежелгі герман сөзі spilan жеңіл, байсалды
әрекетті білдіреді.
Аяғында бүкіл европалық тілдерде ойын сөзі адамның жалпы әрекетін
білдіреді, бір жағынан ауыр жұмысқа негіздемейді, екінші жағынан адамдарды
қуаныш пен шаттыққа бөлейді.
50 жылдан кейін атақты голландиялық биолог және психолог Ф.Бойтендайк
ойын сөзіне этимологиялық анализ береді және осы сөзді бейнелейтін ерекше
процесстер белгілерін табуға тырысты. Бұл белгілердің ішінен мына жаққа
және анау жаққа әрекетін тауып, оған спонтандық және бостандық, қуаныш пен
ермекті кіргізеді.
Ойын сөзінің негізгі түп мағынасы не болып келеді? Философиялық
энциклопедия сөздігінде келесі ұғым берілген: ойын – термині жануарлар
мен адамдардың мол әрекеттерін білдіреді. Бұдан ойын ұғымы адам әрекетінің
негізін ұғыну, егер ойын табиғатқа қолданылса, ол – метафора, ойлау
ақпараты, астарлы сөз.
Адам әрекет мәселесіне философтардың, психологтардың, педагогтардың,
әлеуметтанушылардың көптеген жұмыстары арналған, жалпы теориясын
құрастыруда келесі философтардың, психологтардың, әлеуметтанушылардың көп
еңбегі сіңді, олар: Л.С.Выготский, Леонтьев А. Н., Б.Г. Эльконин Д.Б.
Волков И.П. [6, 7, 8, 14].
Жоғарыда келтірілген авторлардың ойынша әр әрекеттің өзінде мақсат,
құрал, нәтиже және әрекет процесінің өзі жатады. Басқа сөзбен айтқанда,
әрекет заттылықпен (әрекеттің өзін қоршаған объективті шындықпен қарым-
қатынас), саналықпен (адам әрекетінің жануарлар әрекетінен айырмасы) және
бағыттылықпен (материалдық әлемнің және субъектінің өзгеруі) сипатталады.
Сондықтан, адамның әрекет субъектісі болып қалыптасуы осы әрекеттің
ішінен қалыптасатын адамның қарым-қатынасы әрекет процесіне, оның
нәтижесінің әсерінен болады.
Әрекеттің субъект пен объектінің арасындағы қарым-қатынастың
көпқырлылығы – бұл бір-бірімен тығыз өрбітілген компоненттерден тұратын
күрделі жүйе. Бірақ та әрекет жүйенің құрамына қандай функциялық
структуралардың енетіні туралы пікірлер бірлігі жоқ.
Немесе бұл мақсат – құрал – нәтиже (Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн),
немесе әрекет - әрекеттесу – операция (А.Н. Леонтьев) не болмаса мотивтер –
нормалар – білімдер – дағдылар – құрал (Эльконин Б.Д.), не субъект – объект
– белсенділік (Волков И.П.) және т.б. [6, 7, 8, 14]
Профессор С. Тарасовтың айтуынша, тұлға - өз дамуындағы субъект, нақты
индивидтің бірегей потенциялдарының қалыптасуы мен дамуына тікелей қатысты
әрекет түрлерін құрастырумен іздеуде болады [15].
Адамның әрекет түрінің көптеген жіктеулері бар: оларды өндірістік,
еңбектік, еңбектік емес, рухани және білім беру әрекеттер түрлері деп
қарастыруға болады. Әрекеттің репродуктивті және продуктивті түрлеріне
бөлінуі ерекше мән береді. Репродуктивті әрекет танымал құралдармен танымал
нәтиже алуға бағытталған. Продуктивті әрекеттің жаңа мақсат құрастыруға не
жаңа құралдар мен әдістермен танымал мақсаттарға жетуге бағытталған
шығармашылық бастаумен сипатталады.
Әрекеттің бүкіл осы түрлері адамның ішкі қосылуында бір-бірін
толықтырып, байытып, бұл тұлға дамуына әсерін тигізетіні сөзсіз.
Әрекеттегі тұлғаның дамуы қалай жүреді – деген сұраққа көптеген
зерттеушілердің пікірі б3р жерден тоғысып, ұжымды шығармасына өз жауабын
береді.
Автордың пікірінше, адам психикасы бейнелі табиғатқа ие бола отырып,
бағыттылық және адам әрекетінің реттеу функциясын атқарады. Адам әрекетін
бағыттау және реттеуде психикалық процестер, психикалық қалыптасулар және
психикалық жағдайлар қатынасады. Олар психиканың когнитивті, эмоционалды
және күш-жігер сферасында жүзеге асады. Тұлғаның әрекетте қалыптасуы
әрекеттің психикалық реттеу түрлері мен компоненттері тұлғаның психикалық
қасиеттеріне айналады. Бір сөзбен айтқанда, тұлғаның психикалық қасиеттері
интегративті және бекітілген әрекеттің реттеу психикалық компонеттерінен
тұратын өзіндік бір күрделі жүйе құралады.
Бұл жүйе әрбір тұлғаға сай ерекшеліктері мен қабілеттерін, мінездерінің
белгілерін анықтайды. Автордың ойынша оқыту мақсатының ең маңыздысы әрбір
әрекетте тұлға дамуы жүрмейді. Тек қана әрекет шығармашылыққа бай болса,
мотивтердің күшеюі, оның ұйымдастырушылық құрылымдарының жақсаруы тұлға
дамуына жағымды әсер етеді. Сондықтан оқу процесінің эффективтілігі
тұлғаның өз әсерін жетілдіру арқылы болады, ал тұлға өз дамуының белсенді
субъектісі болып табылады [15].
Бізді қызықтырып отырған ойын әрекетін барлық зерттеулер адам әрекетінің
рулық (атадан қалған) түрлерінің бірі деп анықтаған. Олардың пікірінше,
ойын әрекеті адамның қоғам мүшесі ретінде қалыптасуына үлкен әсер етеді, ал
осы процестің жүруі адам белсенділігінің терең аясымен тығыз байланысты.
Бұл пікір сонау ерте заманда пайда болып, антикалық филосовтардың
ойынынан әмбебаптық пен өмір мәнін тапқан. Олар үшін ойынның космостық
ойлауы тән еді, яғни барлық адам әрекетті дана Құдайдың басқаруымен белгілі
бір сценарий бойынша жүретін ойын деп ұғынған.
Платонның бейнелеуі бойынша, ойынды рақымшыл, дана, шаттық, қызықты,
биік, трагедиялық деп санаған.
Бірақ ойын әрекетінің түсіну философиялық-теориялық жоспарында Ф.Шиллер
мен И. Кант еңбегі зор. Олардың пікірінше, ойын – адам әрекетінің бостандық
бейнесі [16].
Кант және Шиллер, ең бірінші болып ойынның эстетикалық табиғатын
бекітті, ойында адам тіршілігінің сипаттамасын көрді. Бірақ Шиллер ойын
мәнін адам әрекетінің бостандығы деп шексіздеді. Оның айтуынша, жануарлар
әлемінде ойын – күштің молдылығы, бұл жануарлардың ойын әрекетіне түрткі
болады, ал өз тіршілігіне бұл әрекет бағытталмаған.
Философтардың пікірінше, ойын әрекетін адам құмарлығы ретінде бейнелеп,
еңбек әрекетін түсіндіретін адамды жоғарыдан көрсетуге қабілетті деп
санаған, түссіз еңбек.
Ол тұрғындарды сұр массасына, ал шығармашылық ойынды таңдаулыны қоғам
таптарына жатқызған. Олар еңбек пен ойынның тығыз байланысына қарамайды,
олар үшін еңбек ойыннан төмен саналды. Бұл еңбек пен ойынның қарама-
қайшылығына әкелді.
Ойын әрекетінің мәселелеріндегі үлкен теориялық қызығушылық ойын мен
өнердің өзара қарым-қатынасына байланысты қойылатын сұрақ. Осы сұрақты
талқылауда үлкен мәнге ие болған голландиялық тарихшы және мәдениет
философтары ойынды өнермен байланыстырумен қатар оған әділ сотты, ғылымды,
тұрмысты, тілді, поэзияны, әскери істі, өнерді және т.б. қосады [17].
Ойынның әр түрлі белгілерін қоса отырып, ол: ойын бір мақсатқа
бағытталған, уақытты және жерді өз еркімен нақтылайтын әрекет не жұмыс
болып саналады деп атап көрсетті.
С.Тарасовтың ойынша, ойын әр түрлі мәдени және тұрмыстық құбылыстарды
бағалау критериі болып табылады, әсіресе бұл өнерге байланысты, өйткені
өнер табиғаты ойынға жақын [15].
Автордың басты пікіріне сәйкес, адам тархының дамуында ойынға
негізделген мәдениет дамуы жатыр.
Ғалымның айтуы бойынша, әрбір ойын – бұл парасаттылықпасықтық,
қызығушылыққызықсыз тараулар шекарасында жүретін бостандық әрекеті.
Жалпы алғанда, оның сөздерінің мәні мынада: мәдениет ойын ретінде емес
және ойыннан басталмайды, ол ойынның өзінде бастау алады. Кітапта поэзия
мен ойын арасындағы өзара байланысына арналған беттер ерекше орын алады.
Нақты мағынада орталық тақырыбы болып саналатын ойын мен мәдениет
арасындағы өзара байланыс мәселесі қойылады, өйткені қоғамның жоғары
ұйымдастырылған түрлері дін, құқық, соғыс, саясат, экономика және т.б.
ойынмен тікелей қатынасын жоғалтады. Ал поэзия ойында негізделген, сонымен
қатар, бұл жарыс элементтерінен құралған қоғамдық ойын.
Мысалы, көп ғасырлар бойы келе жатқан қазақ ақындарының жарысы айтыс.
Бұндай жарыстар жердің екі шетінде орналасқан және даму сатылары әр түрлі
басқа да халықтарда байқалды, бұл ойындық функция [18]. Ол өз әлемінде
жүзеге асады.
Көпшілік философтар ойынды әнмен және бимен тығыз байланыстырды. Араб,
неміс, француз, орыс және кейбір славяндық тілдерде музыкалық аспаптарда
орындалуды ойын деп атайды. Қазіргі тілдерде де ұқсастық бар. Оның
пікірінше, би ойынның ерекше және жетілген түрі болып табылады [18].
Ойын бастауы, көркем шығармаға тән, пайда болуының бірінші күндерінде
адам әрекетінің көптеген белгілерін бейнелейді және оның мінез-құлқын
анықтайды. Ол аз уақыт мерзімінде әр түрлі пәндер бойынша оқушылардың
білімді, іскерлікті, дағдыны игеруін қамтамасыз етеді.
Ойын үстінде бала санасын дамыту, тәрбиелеу, оқыту қатар жүргізіледі,
оны бала белсенділікпен және асқан ыждағаттылықпен қабылдайды. Я. Коменский
өзінің Ұлы дидактикасында Баланың бойында білімге деген құштарлықты
арттыру үшін қажет деген ең қарапайым тәсілдің өзі табиғи болуы шарт. Оның
үстіне осы тәсілмен қабілеттері оянуы үшін оны ақылдылықпен жандандырып,
балаға жағымды еткізіп жеткізе білу керек. Түсіндірілер сабақ қандай
маңызды болса да, әңгімелесу, сайыс, жұмбақ жасыру немесе мысал мен аңыз
мазмұнында өткізілгені жөн деп жазды. Бұл арада К.Ушинскийдің Ойын
баласын ойын үстінде үйрет деген сөзін де айта кеткен орынды. Л. Выготский
Ойын бастан кешкендерді жай ғана еске алу емес, ол бастан кешкен әсерлерді
жасампаздықпен қайта өңдеу: баланы өзінің қажеттіліктері мен
қызығушылықтарына жауап бере алатын деңгейдегі қайта құрастыру мен одан
жаңа әрекеттер жасау болып табылады деп санайды. Ойнай жүріп балалар
қоршаған орта жайында білімдерін толықтырады, дербес шешім қабылдауға
дағдыланады, ойлау барысында ұтқырлық пен тапқырлық, т.б. танытады [3, 6,
20].
А.В. Хуторскойдың пікірі бойынша педагогтың басты міндеті – оқуға
үйрету. Ал педагогтың белсенді көмекшісі – ойын. Педагог негізгі күшті
алғашқы әрекетке салу керек. Л.В.Выготский, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин
өңдеген кезеңдік сызбаға назар аударсақ, берілген кезеңнің негізінде
адамның кез-келген жасына сәйкес және арнайы әрекет типі – алғашқы әрекет
болып табылады [17].
Кез-келген алғашқы әрекетке сәйкес психологиялық жаңалықтар жастық
кезеңнің ауысуын сипаттайтын өзгерістер пайда болады.
Берілген сызбаға сәйкес әрекеттің алғашқы түрлерінің типтерінің
бірізділігін төмендегідей бөлуге болады:
- тікелей эмоционалды қарым-қатынас;
- заттық-манипуляциялық әрекет;
- ойын әрекеті;
- оқу әрекеті;
- қоғамдық-пайдалы әрекет;
- оқу-кәсіптік әрекет.
Ойын формуласын көптеген ғалымдар былай көрсетеді. Ермек + көңіл
көтеру. Біріккен оқу әрекетіне жету мотивациясын түсіну – интенсивті
(өнімді) оқыту жүйесінде сабақты өткізуде ойын формаларын қолдану негізгі
мақсат болып табылады. Ойынды қолдану психологиялық және физиологиялық
демалысты ұйымдастырумен, ақпараттық артық салмақ компенсация
мүмкіндіктерімен байланысты міндеттерді шешуге көмектеседі [6].
Ойынның артықшылығы, кез-келеген ойын бірнеше функцияларды (қызметтерді)
атқарады:
1. Оқыту қызметі– жалпы оқу іскерліктері мен дағдысын дамыту; есте
сақтау, назары, жан-жақты ақпаратты қабылдау, шет тілін (жаңа
сөздерді, термин) игеру дағдысын дамыту.
2. Көңіл көтеру қызметі – сабақта жағымды атмосфера құру.
3. Қарым-қатынастық қызмет – оқушыларды ұжымға біріктіру,
эмоционалды байланыстар орнату.
4. Релаксациялық қызмет– интенсивті оқыту кезінде жүйке жүйесіне
түскен ауыртпашылықты жою.
5. Психотехникалық қызмет – тиімді әрекет үшін өзінің физиологиялық
күйін даярлауға дағдысын қалыптастыру, ақпараттың көп мөлшерін
игеруге психиканы қайта даярлау.
Ойынның мазмұны – гуманистік бағытқа ие, қазіргі қоғамның педагогикалық
талаптарына әлеуметтік-белсенді тұлғаны тәрбиелеуге нақты сай.
Оқытудың ойындық формасы мәселе бойынша тұтас көзқарастарын
қалыптастыратын мүмкіндіктерге, оны шешудің жолдары мен амалдарын
анықтауға, алынған нәтижелерді талдауға ие. Ойын оқу әрекетіне деген
қызығушылықтың тууына ынталадырады. Тұлғаның шығармашылық белсенділігін
және өзбеттілігін көрсетуге көмектеседі.
А. Н. Леонтьевтің пікірінше, ойын табиғаты – бұл оның нақты құндылығы:
қуанышты жағдай, эмоция, белсенді өмірлік тонус, (жүйке жүйесімен
бұлшықеттердің физиологиялық жағдайдағы күш-қуаты), сергектік, ширақтылық
[7].
Ғалымның айтуы бойынша, ойынның тарихи мағынасы адамдар ойнайтын ойын
ұрпақтан ұрпаққа беріледі.
Ойын бағдарламасының негізін құрайтын тапсырмалар. Ойын бағдарламасының
негізін мынадай тапсырмалар түрлері құрайды:
Заттарды немесе олардың бейнеленуін қарап шығу; берілген негіздеме немесе
өз бетінше табылған негіздеме бойынша түскен ақпаратты топтастыру, жіктеу;
қойылған танымдық міндеттерге сәйкес бөліп көрсетілген танымдық жағынан
мәнді мәліметтердің жіктемесінің дұрыстығын тексеру.
Хабарламаны тыңдау; түскен ақпаратты жіктеу, яғни берілген негіздеме немесе
өз бетінше табылған негіздеме бойынша әдебиеттердегі мәліметтерді бөлу;
танымдық жағынан мәнді мәліметтердің жіктемесінің дұрыстығын тексеру;
Заттарды немесе олардың бейнеленуін қарап шығу; олардағы танымдық жағынан
мәнді мәліметтерді жинақтау; меңгерілген білімнің жинақталуының дұрыстығын
тексеру;
4. Хабарламаны тыңдау; олардағы танымдық жағынан мәнді
мәліметтерді жинақтау - оларды неғұрлым жинақталған түрде беру; жинақтаудың
дұрыстығын тексеру;
5. Мәтінді оқу және ондағы басты, оқу-танымдық жағынан мәнді
мәліметтерді жинақтау; жасалынған жинақтаудың дұрыстығын тексеру.
Осы дидактикалық тапсырмалардың түрлеріне байланысты ойындарды мынадай
түрлерге бөліп, оларды оқу-тәрбие процесінде пайдалануға болады:
1. Оқушылардың топтастыру біліктерін дамытуға бағытталған ойындар;
2. Оқушылардың талдау біліктерін дамытуға бағытталған ойындар;
3. Оқушылардың жіктеу және өзіндік бақылау біліктерін дамытуға
бағытталған ойындар;
4. Оқушыларда көру арқылы берілген ақпаратты талдау және жекеден жалпыны
табу негізінде оны жинақтау, туыстық қатынастарын орнату біліктерінің
кешенін қалыптастыруға бағытталған ойындар;
5. Оқушыларда заттардың, құбылыстардың белгілерін жинақтау біліктерін
қалыптастыруға бағытталған ойындар;
6. Оқушыларда оқылған материалды жинақтау оны жинақтаудың дұрыстығын
тексеру біліктерінің кешенін қалыптастыруға бағытталған ойындар.
Сонымен мектептің оқу-тәрбие процесінде ойын технологияларын тиімді
пайдалану оқу іс-әрекетінің ақпараттық-бағдарлы, ұйымдастыру-орындау және
бақылау-түзету функцияларын іске асыруға, оқушылардың жалпы оқу
интеллектуалдық біліктерін қалыптастыруға игі әсерін тигізеді.
Ойын технологиясының жіктелуі:
Қолдану деңгейі бойынша: барлық деңгейлерде.
Философиялық негіз бойынша: бейімдеушілік, ыңғайландыру.
Дамудың негізгі факторы бойынша: психогендік.
Тәжірибені игеру тұжырымдамасы бойынша: ассоциативтік-рефлекторлық (екі
немесе бірнеше психологиялық процестердің (түйсік, қабылдау және т.б.)
заңды байланысы) + гештальт ((неміс тілінен gestalt – форма, құрылым).
Гештальт психология – психикалық процестердің тұтас принципінен шығатын,
қазіргі идеалистік психологияның бір бағыты) + суггестия (сендіру) [15].
Тұлғалық құрылымға бағытталуы бойынша: БІД (білімділік, ізденімпаздық,
дамытушылық) + АҚТ (ақыл-ой қызметінің тәсілдері, яғни ойлауы жүзеге асатын
тәсілдер) + ӘПО (әрекеттік практикалық орта) + ЭАО (эстетикалық-
адамгершілік қасиеттер ортасы) + ТБМ (тұлғаның өзін-өзі басқару механизмі).
Мазмұндық сипаты бойынша: барлық түрлері.
Басқару типі бойынша: кеңес беруден бағдарламалық жүйеге дейінгі барлық
түрлері.
Ұйымдастыру формасы бойынша: барлық формалар.
Балаға жақындауы бойынша: еркін тәрбие.
Әдістері бойынша: дамытушылық, ізденушілік, шығармашылық.
Модернизация бағыты бойынша: активизациялық.
Оқушылардың категориясы бойынша: бұқаралық, барлық категориялар.
1.2 Оқушылардың танымдық әрекетінің белсендірушісі ретінде ойынның
ғылыми-теориялық негіздері
Психогендік даму – адамның жеке өзгешелік және психологиялық
функцияларын қалыптастыруда сыртқы орта мен генетикалық факторлардың өзара
байланысы.
Мақсатты бағдарлау спектрі:
- дидактикалық: танымдық қызметінің, ой-өрісінің кеңеюі, практикалық
әрекетте БІД қолдану, арнайы іскерлік пен дағдысының қалыптасуы.
- тәрбиелік: ерігін, өзбеттілігін тәрбиелеу, эстетикалық, адамгершілік
қалпын қалыптастыру, ынтымақтастыққа, ұжымдыққа, қарым-қатынас жасай білуге
тәрбиелеу.
- дамытушылық: ойлауын, сөйлеуін, есте сақтауын, назарын, салыстыра
білу іскерлігін, аналогияны, қиялдауын, фантазиясын, шығармашылық
қабілетін, эмпатиясын, тиімді шешім шығара білу іскерлігін дамыту; оқу
әрекетіне деген мотивациясын дамыту.
Ойын – адамдардың ең байырға іс-әрекеттерінің бірі. Мүмкін жер бетінде
адамның пайда болған күнінен-ақ олардың ойынға деген қажеттілігі туындаған
болар. Адам әрқашан ойынға қызығушылық танытқан. Ойын әрекеті кезінде оның
жаңа әлеуеметтік рөлдерді меңгеру, өзіндік айқындалу, жаңа әлеуметтік
тәжірибе алу, сияқты дағдылары қалыптасады.
Ойын адамды қызықтырып, өзін жаңа қарым-қатынасқа баулиды. Атақты ойын
зерттеушісі С. Тарасовтың пікірі бойынша Ойын – бұл еркін және ерікті іс-
әрекет. Бұйрық бойынша - ойын, бұл ойынға жатпайды. Ойын – бұл күнделікті
өмірде бір уақыт аралығында ерікті іс-әрекетпен айналысуға арналған,
өзіндік бағыты бар әрекет [15].
Ойынға үлкен де, кіші де құмар. Көп уақыттан бері ересектердің өз
ойындары, ал балалардың өз ойындары болады деген ой қалыптасқан. Балалар
ойынын балалардың өздері немесе балаларға арнап ересектер ұйымдастырады.
Ойын әрекеті кезінде бала тұлға ретінде дамиды, оның келешектегі әлеуметтік
ортадағы сәттілігі және қоршаған адамдармен дұрыс қарым-қатынасының
нығайуына ықпал етеді.
Ойын табиғатының өзі ерекше: ұйымдасқан ортадағы іскерлік қарым-қатынас,
ұжымдық жетістікке жеткендегі қуаныш сезімі, немесе жеңілістегі күйзеліс.
Көп жағдайда ересектердің ойын мәдениетін дұрыс түсінбей, балалардың барлық
ынтасы мен қызығушылығын түсіретін кездері де болады
Соңғы кезде ойындардың жаңа типі пайда болады: балалар мен ересектер
бірігіп, барлық адамзатты толғандыратын мәселелерді шешуге бағытталған
ойындар ойнайды. Ойын әрекеті кезінде оның жаңа әлеуеметтік рөлдерді
меңгеру. Бұл ойындарды шартты түрде балаларға арналған ересектердің
ойындары деп те айтуға болады [7].
- іс-әрекеттің ұжымдық сипаты (оған орындаушылар, көрермендер және
ойында белсенділік танытушылар);
- ойынға жүйрік және мәнді сипат беретін мазмұн өзектілігі;
рөлдерді бөлуде педагогикалық бағыт ойындағы техникалық
қателіктерді жоюға
- араналған жүйелеу: көшбасшы, жұлдыз, команда;
- ойында рөлдер бөлінсе де, бұл спектакль емес, сондықтан ойынды
қоюға болмайды. Ойын табиғатымен ерекше, ол қатысушыларының
шығармашылығымен байланысты болады;
- ойын әр баланың белсенді позициясымен бірге ұжымдық субъектінің
қалыптасуына ықпал етеді.
Педагогикалық ойындарды жалпы алғанда төмендегі 1-суреттегідей жіктеп
көрсетуге болады.
Іс-әрекет саласында
Педагогикалық жүйе сипатына
Ойындық әдістеме бойынша
Пән саласында
Ойын ортасы бойынша
1 сурет. Педагогикалық ойындардың классификациясы
Д.Б.Элькониннің пікірі бойынша, ойын әлеуметтік байланыстардың
арифметикасы рөлдік ойындардың мазмұнын анықтау барысында рөлдерге емес,
әлеуметтік байланыстарға аса назар аударылады. Өйткені әлеуметтік
байланстырда анықтау арқылы, ойынға қатысушылардың қоғамдағы белгілі бір
рөлдерді сомдауы суреттеледі. Отандық педагогикалық технологияларды ұғыну
процесі кең ауқымды балалық шақтағы көптеген эксперименттік жобалардың іске
асуына себеп болды [12].
И. Канттың еңбектеріне сүйенсек, жай ғана дағдылар мәдениеті мен өзін-
өзі ұстау мәдениетін ерекше бөліп қарастырсақ, алғашқысы жамандыққа жол
беріп, екіншісі – оның ауқымды бөлігін алып жатады [16].
Ойын кезінде әрдайым тұлғааралық байланыс қалыптасады. Педагог пен
баланың арасындағы кішіпейілділік, түсінушілік, шығармашылық қарым-қатынас
байланыстары пайда болады. Бүгінгі таңда барлық педагогтардың алдында
тұрған міндет – оқушыларды сабаққа ынталандыра білу, сол арқылы
тақырыптарды жете түсіндіру. Осы мақсатта мұғалімдер сабаққа деген
оқушылардың ынтасын арттыру үшін түрлі әдіс-тәсілдерді қолданады. Қазіргі
өмір талабына сай мұғалімдерге де қойылар талаптар барған сайын күрделеніп
келеді.
Ойын технологиясының тұжырымдамалық негізі. Ойын әрекетінің
психологиялық механизмдері өзін реттеуде, өзін анықтауда тұлғаның бастапқы
қажеттіліктерніе сүйенеді.
➢ Ойын – психогендік тәртіп формасы [6].
➢ Ойын – баланың ішкі социализациясы кеңістігі, әлеуметтік
құрылығыларды игеру құралы [7].
➢ Ойынға сену қабілеті адамның жасымен байланысты, бірақ әр жаста
ойынның өзіндік ерекшелігі бар.
➢ Балалар ойынының мазмұны, негізгі мағынасы заттық әрекеттік
байланыста болатын, адамдар арасындағы қарым-қатынас байқалатын және
жалпы ортаның ережесіне бағынатын ойындарда дамиды.
➢ Баланың жастық кезеңінде (Д.Б.Эльконин) басты рөл әр жасқа арналған
өз мазмұны бар алғашқы әрекетке бөлінеді. Әрбір алғашқы әрекетке
сәйкес психикалық жаңалықтар қалыптасады және пайда болады. Ойын
мектеп жасына дейінгі шақ үшін әрекеттің басты түрі болып табылады
[12].
Ойындық оқытудың психологиялық – педагогикалық негіздері шолу жасайтын
болсақ, ойынның оқыту әдісі ретіндегі жағдайын қарастырайық. Ойынның мәні,
қызығушылық мүмкіндіктермен ғана шектелмейді. Ол демалыс, оқыту,
шығармашылық, терапия, адамдар қарым-қатынасының типінің моделі болуы
мүмкін.
Ойынды оқыту әдісі ретінде, ұрпақтан ұрпаққа тапсыру тәжірибесі ретінде
ежелден адамдар арасында қолданған. Ойын халықтық педагогикада, мектепке
дейінгі және мектептен тыс мекемелерде кең қолданылады. Оқу процесін
белсендендіру негізіндегі қазіргі жоғары мектептерде ойын әрекеттері келесі
жағдайларда қолданылады:
- оқу пәндерінің бөлімдерін, түсініктерді, тақырыпты, меңгеруде
өзіндік технологиялар ретінде;
- неғұрлым жалпы технология элементі ретінде;
- сабақтың немесе оның бөлімдері ретінде;
- аудиториядан тыс жұмыс технологиясы ретінде.
Ойындық педагогикалық технологиялар түсінігі көптеген кең топтық
әдістерді, педагогикалық процестің әр түрлі педагогикалық ойындар формасын
қабылдауды ұйымдастыру болып табылады [7, 12].
Жалпы ойындардан бөлек: педагогикалық ойындар мәндік негізімен
ерекшеленеді – нақты қойылған мақсатымен, оқытуымен, соған сай
педагогикалық нәтижесімен негізделетіні ашық түрде көрініп, оқу-танымдық
бағытпен сипатталады.
Сабақтың ойын формасы ойын әрекеттері мен жағдайлары көмегінде, оқу
әрекетіне қызығушылықты оятатын құралы ретінде құрылады.
Ойын түрлері мен жағдайларының іске асуы келесі негізгі бағыттарда
болады:
- дидактикалық мақсат оқушылардың алдына ойын міндеттерінің
формасы ретінде қойылады;
- оқу әрекеті ойын ережелеріне бағытталады;
- оқу материалдары оның құралы ретінде қолданылады;
- оқу әрекетіне жарысу элементі енгізіледі, дидактикалық
міндеттерді ойынға ауыстырады;
- дидактикалық міндеттің жақсы орындалуы ойын нәтижесімен
байланысты.
Ойын – кәсіби мектеп, отбасы өмірі және адамдар қарым-қатынасы. Жай
мектептен айырмашылығы адам ойын әрекетінде білім алып жатқанын сезбейді.
Жай мектептерде білімнің қайнар көзін іздеуге болады. Бұл мұғалім
оқытатын оқыту процесі монолог формасында (мұғалім түсіндіреді оқушы
тыңдайды) және диалог формасында (оқушы түсінбеген жерлерін сұрайды немесе
сұрақ жауап түрінде).
Оқыту процесі әрекет тілінде дамиды, бір-бірімен белсенді қарым-қатынас
нәтижесінде ойынға қатысушылар оқиды және оқытады.
Ойындық оқытудың педагогикалық, теориялық, әдіснамалық негіздері ойын
әрекеті процесінде тұлғаны қалыптастыруды көздейді, өмірге өзін даярлауға,
шығармашылыққа бағыттауға жол салады.
Атақты Дж.Брунер өсіп келе жатқан ұрпақтың үш негізгі оқыту түрін
көрсеткен. Бұл: компонентті құрайтын өңдеу – жоғары бұл ойын процесіндегі
дағдылары, мектептің абстракті әдісі. Бізді қызықтыратын абстракті әдіс
мектебі көп ғасырлар бойы адамзатқа қызмет еткен қазіргі уақытта білім
алушылардың практикалық және шығармашылық әрекетінен үзілгені ашық
көрінген.
Білім алушыларда түсініктер қалыптасу үшін, оны жақсы қолдана алу үшін
Максаков А.И. бойынша, оқытудың негізгі түрі – ойлау, ойлау әрекеті, демек,
операцияның идеалды жоспарға ауысуы, ондағы заттық образдары арнайы
міндетті шешуге бағытталған [13].
Ойлауға үйрету үшін қажетті жағдайлар:
- пәндік әрекеттен жасалған ең идеалды жағдайлар;
- бұл операцияны сөздер арқылы бекіту;
- бұл операциялық жүйелердің қатынаспен байланыстылығы;
- бұл операцияларды танымдық міндеттерді шешу үшін қолдану.
Байқағанымыз, бірде-бір дәстүрлі оқыту әдісі осы жағдайлардың барлығын
жалпыға біріктіре алмайды. Тек ойын ғана бұл жағдайлардың жинақталып
орындалуын қамтамасыз етеді. Пәнді оқытудың сапасына ғана келмейді, сонымен
қатар ойлау әрекетін жаттықтырады.
Оқыту ойындарында оқытудан туатын барлық жағдайларды көрсетуге болады.
Олар:
- арнайы білімнің болмауы,
- оны жоюдағы мақсаттар,
- бұл мақсат жолындағы қиыншылықтар,
- оған жетудегі ақпараттардың қайнар көзі.
Мұны сызба бойынша былай, 2-суреттегідей көрсетуге болады:
Индивид Қиыншылықтар
Қоршаған орта
Мақсат
2 сурет. Оқыту ойындарында туындайтын жағдай
Оқыту жағдайлары субъективті жағынан мақсатқа бағытталған психологиялық
алаң ретінде сипатталады. Оның градиенті мектеп талабының көмегімен және
оқушының өзінің деңгейіне байланысты.
Білім пайда болу үшін оның кез-келген бір жағы индивидтің әрекет
мотивіне айналуы қажет. Ғалым И. П. Волковтың ойынша, келесі мынадай
мотивтерді көрсетуге болады [14]:
- білімнің нәтижелері: бұл мотивтер негізінде туындайтын жағдайлар –
мақсаттық күштеу;
- білім процесі, мотивтер: танымдылық, ой-өрісінің кеңеюі;
- білім процесі, кедергілерді жеңу, интеллектуалды белсенділік, өзінің
ойын жеткізе алу, рухани және физиологиялық мүмкіндіктер мен қабілеттерін
жүзеге асыру.
Білім пайда болу үшін оқыту жағдайында индивид бойында гносиологиялық
мақсатқа орын болу керек – арнайы білім, іскерлікті меңгеру және т.б.
Дәстүрлі оқытуда мұндай мақсатқа итермелейтін күштер: марапаттау, жазалау,
талап және т.б. Бұл күштік алаң құрылымының жағдайы мақсатқа бағытталған
күштеу жағдайлары. Бұндағы мақсат итермелі әрекет – білім жолындағы
кедергі ретінде қолданылады. Оны сызба түрінде былай көрсетуге болады, (3-
сурет):
3 сурет. Мақсатқа бастайтын әрекеттер
Ойындық оқытуда негізгі орынға мақсатқа жетудің ішкі күштерінің
тартымдылығы жатады: қызығушылық, ой-өрісінің кеңеюі және бастысы оқу
міндеттерін шешу процесі. Мұндай қоздырғыштар білім мақсатынан туындайды.
Осындай күштік алаң құрылымды оқу ситуацияларын мақсатқа бағытталған
тартым ситуациялары деп атауға болады.
Оны сызба түрінде былай көрсетуге болады (4-сурет):
4 сурет. Мақсатқа бағытталған тартым ситуациялары
Бұл жағдайда оқу әрекетінің мақсаты оқу жағдайының өзінің ішінде жатыр,
онда мұндай + белгі ие болып, қиыншылықтар болмайды. Оқу процесінің өзіндік
мотивациондық күші қызықты ұйымдастырушылығымен, белсенділігімен
ерекшеленеді және оқушылардың өзіндік жұмыс жасауларымен, жоғары
эмоционалдық бояулармен, өзара жақсы қарым-қатынаспен және оқушылардың өз
ойын еркін жеткізуімен.
Осыған байланысты ойындық оқытуда аса көңіл ойыншық процесіне бөлінеді,
яғни әрекет процесіне. Бұл ойынның ережесі – қатысушыларға арналған
материал. Әрбір ойыншы өздеріне ереже орнатып, ол оларға кедергі болмау
керек.
Кеңес психологтарының еңбектерінде (Л.С.Выготский, Н.Н.Леонтьев,
С.Л.Рубинштейн, В.В.Давыдов т.б.) психика процесс, түр және әрекет
мағыналарының бейнесін анықтау аппараты ретінде көрсетіледі. Сондықтан да
мән ерекше орын алады. Мән түсінігі құндылық және білім категорияларын
меңгереді. Ол мұндай болуы мүмкін: гносеологиялық, практикалық, тәрбиелік.
Бұл материалдар мен әрекеттердің байланыстылығы есте сақтауды жақсартады.
Мән мен түсіну бір-бірімен байланысты. Көптеген ғалымдар мәнсіздің
алдындағы мәндіні жаттау ерекшеліктерін бағалайды [6, 7, 21].
Жаңа материалды түсіндіру кезінде ойын элементтері енгізілмеген жағдайда
жаңа және ескі материалдың бөлімдерінің арасында біртіндеп себепті-
логикалық байланыстар жойыла бастайды. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz