Пайдалы өсімдіктердің зерттелуі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.Пайдалы өсімдіктердің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
2.Зерттелген ауданға физика.географиялық сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.1Рельеф.Жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2 Климаты және ауа райы жағдайы, топырағы, өсімдіктер жамылғысы. 17
3.Эксперименттік бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3.1 Зерттеу нысаны мен зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3.2 Шет ауданына қарасты Байдәулет өңірінің әр түрлі өсімдіктер бірлестігінде тіркелген пайдалы өсімдіктердің фитоценологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
3.3 Зерттелген аудан бойынша тіркелген пайдалы өсімдіктердің халық щаруашылығының әр түрлі саласында қолданылуына байланысты жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
3.4 Жоспар бойынша биология пәнінен тақырыптарға байланысты әр түрлі тұқымдастардың өкілдеріне систематикалық, морфологиялық сипаттама беріп,түсіндіруде гербарий материалдарын қолданып өткізудің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.5. Зерттелген аудан бойынша кең таралған әр түрлі дәрілік, эфир майлық және улы өсімдіктердің түрлерінен жасалған гербарий материалдарын биология пәнінен 6.7 сынып аралығындағы оқушылармен факультативттік сабақтар жүргізуде қолданудың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 51
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
1.Пайдалы өсімдіктердің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
2.Зерттелген ауданға физика.географиялық сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.1Рельеф.Жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2 Климаты және ауа райы жағдайы, топырағы, өсімдіктер жамылғысы. 17
3.Эксперименттік бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3.1 Зерттеу нысаны мен зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3.2 Шет ауданына қарасты Байдәулет өңірінің әр түрлі өсімдіктер бірлестігінде тіркелген пайдалы өсімдіктердің фитоценологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
3.3 Зерттелген аудан бойынша тіркелген пайдалы өсімдіктердің халық щаруашылығының әр түрлі саласында қолданылуына байланысты жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
3.4 Жоспар бойынша биология пәнінен тақырыптарға байланысты әр түрлі тұқымдастардың өкілдеріне систематикалық, морфологиялық сипаттама беріп,түсіндіруде гербарий материалдарын қолданып өткізудің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.5. Зерттелген аудан бойынша кең таралған әр түрлі дәрілік, эфир майлық және улы өсімдіктердің түрлерінен жасалған гербарий материалдарын биология пәнінен 6.7 сынып аралығындағы оқушылармен факультативттік сабақтар жүргізуде қолданудың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 51
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 15 шілдеде қабылданған №160 «Қоршаған ортаны қорғау туралы» заңында: «Табиғат пен оның байлықтары Қазақстан Республикасының халықтарының өмірі мен қызметінің, олардың тұрақты әлеуметтік - экономикалық дамуы мен әл - ауқатын арттырудың табиғи көзі болып табылады. Осы заң қазіргі және болашақ ұрпақтардың мүдделері үшін қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін көрсетеді және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, шаруашылық және өзге қоршаған ортаны қорғауға байланысты табиғи экологиялық жүйелерге әртүрлі зиянды әсерлерді болдырмауға, биологиялық алуан түрлілікті сақтау мен табиғатты ұтымды пайдалануды ұйымдастыруға бағытталған» - деп түсіністік білдірсек, онда шикізат көзі болып есептелетін пайдалы өсімдіктердің үрдісін яғни, флоралық құрамын мұқият зерттеу әр қашанда қажеттілікті талап етеді.
Қазіргі таңда дәрілік өсімдіктерден алынатын препараттарға сұраныс синтетикалық жолмен алынатын дәрілерге қарағанда күнен - күнге арта түсуде, себебі дәрілік өсімдіктердің шикізатынан жасалатын препараттардың адам ағзасына әсері әлдеқайда жағымды және шипалық қасиеті өте жоғары. Бұл келтірілген мысалдар ғылыми түрде ғалымдардың клиникалық – эксперементтік жұмыстарында дәлелденген. Сол сияқты пайдалы өсімдіктердің ішінде тек дәрілік өсімдіктер ғана емес, басқа да эфир - майлық, дәрумендік, бал алынатын, мал азықтық т.б өсімдіктердің халық шаруашылығында алатын орны ерекше. Осыған байланысты мектеп оқушыларын жас кезінен бастап табиғатты қорғауға, табиғатта кездесетін адамның ешқандай қатысуынсыз өсіп жатқан әр түрлі жабайы пайдалы өсімдіктердің түрлерімен таныстырып, олардаң өркен мүшелерінде немесе жер асты мүшелерінде әр түрлі биологиялық белсенді заттардың жиналатындығын және ол заттардың жиналуы өсу ортасынының жағымды, жағымсыз әсеріне тікелей байлынысты екенін оқушыларға түсіндіру қажет.[1]
Қазіргі таңда дәрілік өсімдіктерден алынатын препараттарға сұраныс синтетикалық жолмен алынатын дәрілерге қарағанда күнен - күнге арта түсуде, себебі дәрілік өсімдіктердің шикізатынан жасалатын препараттардың адам ағзасына әсері әлдеқайда жағымды және шипалық қасиеті өте жоғары. Бұл келтірілген мысалдар ғылыми түрде ғалымдардың клиникалық – эксперементтік жұмыстарында дәлелденген. Сол сияқты пайдалы өсімдіктердің ішінде тек дәрілік өсімдіктер ғана емес, басқа да эфир - майлық, дәрумендік, бал алынатын, мал азықтық т.б өсімдіктердің халық шаруашылығында алатын орны ерекше. Осыған байланысты мектеп оқушыларын жас кезінен бастап табиғатты қорғауға, табиғатта кездесетін адамның ешқандай қатысуынсыз өсіп жатқан әр түрлі жабайы пайдалы өсімдіктердің түрлерімен таныстырып, олардаң өркен мүшелерінде немесе жер асты мүшелерінде әр түрлі биологиялық белсенді заттардың жиналатындығын және ол заттардың жиналуы өсу ортасынының жағымды, жағымсыз әсеріне тікелей байлынысты екенін оқушыларға түсіндіру қажет.[1]
1 Ахметжанова А.И.,Гурр Р.В.Ресурсы лекарственных растений в некоторых районах Центрального Казахстана.В сб:Морфологические и экологические особенности растительного мира Центрального Казахстана. Караганда,1986. – С.21-29
2 Павлов Н.В // Дикие полезные и технические растения СССР// –Москва , 1942.– c .640
3 Михайлова В.П. //Исследование дикорастунщх полезных растений в Казахстане // В кн.:Ботаника в Казахстане // – Алма-Ата, 1959. – c. 59-74
4 Кукенов М.К. // Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений Казакстана // – Алматы: Галым,1994. – c.165
5 Корнилова В.С. // Материал к изучению лекарственных растений Казахстана // Учен. записки КазГУ, 1940. – Т.5. – вып.2. – С.5-47
6 Османова М., Лұқпанов Ж. //Өсімдік жанға шипа, дертке дауа // – Алматы: Қайнар ,1992. – c.6-91
7 Қожабеков М., Қожабекова Г. //Дәрілік өсімдіктер// – Алматы, 1982. – c. 3-14
8 Әлімқұлова Р.Ә., Тәртенова М.А. // Өсімдік – табиғат қазынасы // – Алматы : Қайнар, 1984 .– c. 152
9 Чиков П.С., Павлов М.И. // Наука и лекарственные растения // – Москва: Знание, 1981. – c.159
10 Джумагалиева Ф.Д., Заркешов Э.Г. // Лекарственные растения Казахстана и их применение в медицине //– Наука,1982. – c.216
11 Мухитдинов Н. М., Мамурова А.Т. // Дәрілік өсімдіктер // – Алматы : Дәуір, 2013. – c.399
12 Чиков П.С., Павлов М.И. // Наука и лекарственные растения // – Москва: Знание, 1981. - c.159
13 Тыныбеков Б.М. // Дәрілік өсімдіктер // – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – c.158
14 Сыбанбеков Қ. // Өсімдіктер сыр шертеді // – Алматы : Қайнар, 1982. – c.168
15 Доброхатова К.В., Чудинов В.В. // Қазақстанның дәрілік өсімдіктері// – Алматы , 1963.– c. 6-11
16 Ушбаев К.У. // Целебные Травы// – Алматы : 1976. – c. 6
17 Гаммерман А.Ф., Кадаев Г.Н., Яценко-Хмелевский А.А. // Лекарственные растения// – Москва, 1990. – c.346
18 Павлов Н.В. // Флора Центрального Казахстана// – Т.1-3. – Алма-Ата. 1928 -1938
19 Горчаковский П. Л. //Редкие и исчезающие растения Урала и Приуралья// – Москва. 1982. – c. 129-149
20 Карамышева З.В., Рачковская Е.И. Ботаническая география степной части Центрального Казахстана. – Ленинград: Наука 1973. – c.24-28
21 Ушбаев К. У. // Новые лекарственные препараты // – Алматы : Гридан, 2005. – c. 282-324
22 Қажымұратов М. // Қазақстанда кездесетін пайдалы өсімдіктер// – Алматы 1975. – c.219
23 Доброхатова К.В., Писарев А.А. // Целебные растения вокрук нас // Алматы : Қазақстан, 1992.– c. 6-19
24 Арыстанғалиев С.А., Рамазанов Е.Р. // Қазақстан өсімдіктері // – Алматы : Ғылым, 1977. – c.21-38
25 Адекенов С.М. Перспективы использования генофонда лекарственных растений в XXI веке. Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана, 2000. – С.21-23.
26 Ахметжанова А.И. Монография. // Биологические особенности и испытание в культуре некоторых лекарственных растений в условиях Юго-восточного и Центрального Казахстана // Караганда,2014. – c.143.
27 Ахметжанова А.І., Мыңбаева Р.О., Ауелбекова А.К.// Халық медицинасында пайдаланатын Орталық Қазақстанның дәрілік өсімдіктер және олардың таралуы // Вестник КарГУ 2002. №1. –С.70-75
28 Анапиев И.М. //Эндемичные, реликтовые и редкие растения Центрального Казахстана и их охрана // Современные проблемы экологии Центрального Казахстана: Караганда, 1996. – С.103-107
29 Куприянов А.Н., Михайлов В.Г. //Новые и редкие растения ранневесенней флоры Центрального Казахстана // Ботанические материалы Института ботаники – Алма-Ата, 1987. –Вып. 15. – С. 11–13.
30 Куприянов А.Н. //Охраняемые растения Карагандинской области// Караганда, 1993. – c. 37
31 Кузнецова М.А. // Лекарственное растиельное сырьё и препараты // «Высшая школа» – Москва, 1987. – С. 59-61
32 Варлаков М.К // Лекарственные растения Восточного Забайкалья // Сборник: Избранные труды. – Медгиз,1963.– c. 54-91
33 Исаев С., Мәдиева А. // Халық емі // – Алматы : Қазақстан, 1995. – c.79
34 Ахметжанова А.И. Дорога ученого: Сборник научных трудов – Караганда, 2014 – С.373
35 Ахметжанова А.И., Ауельбекова А.К., Алибеков Д.Т // Редкие, изчезающие и эндемичные растения горных районов Ортау и Кызылтау // Вестник КарГУ, Караганда, 2006. –№1. – C.5-9
36 Ауельбекова А.К. Ортау таулы өсімдіктерінің (дәрілік және эфирмайлы өсімдіктер) қоры (Орталық Қазақстан) 03.00.05 ˗ ботаника. авторефераты. – Алматы,2009. – C.20
37 Ахметжанова А.И., Ауельбекова А.К. Қызылтау және Ортау таулы аймақтарының сирек кездесетін және жойылып бара жатқан өсімдіктері.Актуальные проблемы экологии:III Междунар. науч.˗ прак.конф. ˗ Караганда, Изд˗во КарГУ, 2004. – C.113-115
38 Ахметжанова А.И., Ауельбекова А.К. Ортау, Қызылтау өңірінде кездесетін пайдалы өсімдіктер. Вестник КарГУ, Караганда, 2004. –№3(33). – C.3-7
39 Ахметжанова А.И., Ауельбекова А.К. Егеубаева Р.А. Орталық Қазақстанның Ортау және Қызылтау таулы аймақтарының пайдалы өсімдіктері. Исследование растительного мира Казахстана: III Междунар. конф. посвященной памяти выдающихся ботаников Казахстана ˗Алматы, 2006. – C.180-181
40 Ауельбекова А.К., Айдарбаева Д.К. Ортау және Қызылтау таулы аймақтарының дәрілік өсімдіктерін жергілікті тұрғындардың пайдалануы. Вестник КарГУ, Караганда, 2007. –№3(47). – C.39-43
41 М. Ю. Ишмуратова, С. У. Тлеукенова. К изучению растений семейства Губоцветных флоры Центрального Казахстана. Вестник КарГУ, Караганда, 2009. №4. – С. 9-20
42 Ишмуратова М.Ю.,Егеубаев Р.,Әдекенов С.М. Онтогенез Artemisia annua L.Выращиваемый в Караганде. Растительные ресурсы Т.38.Вып. 2. 2002 С.74-77
43 А.И.Ахметжанова, Б.Т. Жахав, Д.К.Кыздарова Распространение и запасы Patrinia intermedia (Hornem.) Roem.et Schult. В некоторых районах Каркаралинского горно- лесного массива Вестник КарГУ, Караганда -2013 . №1(69) – С.24-29
44 Ахметжанова А.И., Айтбаев Т.А., Биоморфологические особенности Thymus marschallianus в условиях Центрального Казахстана Вестник КарГУ, Караганда -2014. № 2(74) – С.9-12
45 А.И.Ахметжанова Л.Б.Мырзаболатов., Ж.М.Тойғамбаев. В. Сб. Флора и растительные ресурсы центрального Казахстана. Караганда – 1992. Эфирмасличность видов в полыни, прозрастающих а Карагандинской облати.С 8 -13
46 Ахметжанова А.И. Запасы сырья некоторых видов лекарственных растений Каркаралинскогог горно-лесного массива Тезисы докл. Республ.науч.-практ.конфер. Актуальные проблемы технологии производства,переработки лекарственного растителиньного сырья и получения фитопрепаратов.- Боровое,1993. –C. 19-20
47 Ахметжанова А.И., Бек С.А., Адекенов С.М. Семенная продуктивность Serratula coronate L., интродуцированной в центральном Казахстане. Вестник КарГУ, Караганда -2015. № 3 (47) – С.28-32
48 А.И. Ахметжанова., А.К. Ауельбекова., Д.Қ. Кыздарова., А.Н. Наурызбаева “Ақтау таулы өңірінің пайдалы өсімдіктері” Вестник КарГУ, Караганда -2015. № 4(80) – С.23-30
49 Г.Ж.Мырзалы., М.Ю.Ишмуратова., В.И.Ивлев., А.Н.Матвеев. Ұлытау тауларының флорасының талдауы (Орталық Қазақстан ) Вестник КарГУ, Караганда -2014. № 4(76) – С 50-51
50 П.А.Мақсұтова,Қ.Т.Бекетаева.,Ж.А.Қанафин.,Д.А.Қадырбаева.Қарағанды облысының физикалық географиясы.Оқу құралы.Қарағанды: ТОО «САНАТ- Полиграфия»,2006. – C. 48
51 // Иллюстрированный определитель растений Казахстана // Т.1-2 – Алма - Ата ,1969 - 1972.
52 // Флора Казахстана// – Т.1-9. – Алма-Ата .1956 – 1966.
53 Куприянов А.Н., Хрусталева И.А., Манаков Ю.А., Адекенов С.М.,// Определитель сосудистых растений Каркаралинского национального парка // – Кемерова, 2008. – c.274.
54 Быков Б.А. // Геоботаника //.–Алма-Ата,1957. – c.22 – 23.
55 Понятовская В.М. Учет обилия и особенности размещения видов в естественных растительных сообществах // Полевая геоботаника // Т.3. – М. –1964. – c.209 –237.
56 Арыстанғалиев С.А.,Рамазанов Е.Р., Қазақстан өсімдіктерінің қазақша - орысша - латынша атаулар сөздігі. –Алматы: Ғылым, 1977. – c. 288
57 Құралұлы. А.Өсiмдiктерге, жануарларға байланысты терминдер мен сөз тiркестерiнiң түсiндiрме сөздігі . –Шымкент,2004. – c. 66
58 Қалиев Б. Қазақ тіліндегі өсімдік атаулары. –Алматы:Ғылым,1988. – c.159
59 Черепанов С.К.Сосудистые растения СССР– Ленинград: Наука 1981. – c.509
60 Қазіргі мектеп.Республикалық ғылыми-әдістемелік педагогикалық журнал. Вестник КарГУ. №1 (27) 2015 –С. 28-33.
61 Қазақстан мектебі. Алматы №7. 2012 –С 23-25
62 Мырзабаев А.Б., Байғотанова А.М. Табиғат сұлулығы-дүниетанымның категориясы. Вестник КарГУ. №4 (48) 2007 –С 56
63 Исмабаев Ә.И., Рахимов Қ.Д., Егеубаева Р.А. // Халық медицинасында пайдаланылатын дәрілік өсімдіктер. – Алматы, 2000. – c.197.
2 Павлов Н.В // Дикие полезные и технические растения СССР// –Москва , 1942.– c .640
3 Михайлова В.П. //Исследование дикорастунщх полезных растений в Казахстане // В кн.:Ботаника в Казахстане // – Алма-Ата, 1959. – c. 59-74
4 Кукенов М.К. // Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений Казакстана // – Алматы: Галым,1994. – c.165
5 Корнилова В.С. // Материал к изучению лекарственных растений Казахстана // Учен. записки КазГУ, 1940. – Т.5. – вып.2. – С.5-47
6 Османова М., Лұқпанов Ж. //Өсімдік жанға шипа, дертке дауа // – Алматы: Қайнар ,1992. – c.6-91
7 Қожабеков М., Қожабекова Г. //Дәрілік өсімдіктер// – Алматы, 1982. – c. 3-14
8 Әлімқұлова Р.Ә., Тәртенова М.А. // Өсімдік – табиғат қазынасы // – Алматы : Қайнар, 1984 .– c. 152
9 Чиков П.С., Павлов М.И. // Наука и лекарственные растения // – Москва: Знание, 1981. – c.159
10 Джумагалиева Ф.Д., Заркешов Э.Г. // Лекарственные растения Казахстана и их применение в медицине //– Наука,1982. – c.216
11 Мухитдинов Н. М., Мамурова А.Т. // Дәрілік өсімдіктер // – Алматы : Дәуір, 2013. – c.399
12 Чиков П.С., Павлов М.И. // Наука и лекарственные растения // – Москва: Знание, 1981. - c.159
13 Тыныбеков Б.М. // Дәрілік өсімдіктер // – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – c.158
14 Сыбанбеков Қ. // Өсімдіктер сыр шертеді // – Алматы : Қайнар, 1982. – c.168
15 Доброхатова К.В., Чудинов В.В. // Қазақстанның дәрілік өсімдіктері// – Алматы , 1963.– c. 6-11
16 Ушбаев К.У. // Целебные Травы// – Алматы : 1976. – c. 6
17 Гаммерман А.Ф., Кадаев Г.Н., Яценко-Хмелевский А.А. // Лекарственные растения// – Москва, 1990. – c.346
18 Павлов Н.В. // Флора Центрального Казахстана// – Т.1-3. – Алма-Ата. 1928 -1938
19 Горчаковский П. Л. //Редкие и исчезающие растения Урала и Приуралья// – Москва. 1982. – c. 129-149
20 Карамышева З.В., Рачковская Е.И. Ботаническая география степной части Центрального Казахстана. – Ленинград: Наука 1973. – c.24-28
21 Ушбаев К. У. // Новые лекарственные препараты // – Алматы : Гридан, 2005. – c. 282-324
22 Қажымұратов М. // Қазақстанда кездесетін пайдалы өсімдіктер// – Алматы 1975. – c.219
23 Доброхатова К.В., Писарев А.А. // Целебные растения вокрук нас // Алматы : Қазақстан, 1992.– c. 6-19
24 Арыстанғалиев С.А., Рамазанов Е.Р. // Қазақстан өсімдіктері // – Алматы : Ғылым, 1977. – c.21-38
25 Адекенов С.М. Перспективы использования генофонда лекарственных растений в XXI веке. Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана, 2000. – С.21-23.
26 Ахметжанова А.И. Монография. // Биологические особенности и испытание в культуре некоторых лекарственных растений в условиях Юго-восточного и Центрального Казахстана // Караганда,2014. – c.143.
27 Ахметжанова А.І., Мыңбаева Р.О., Ауелбекова А.К.// Халық медицинасында пайдаланатын Орталық Қазақстанның дәрілік өсімдіктер және олардың таралуы // Вестник КарГУ 2002. №1. –С.70-75
28 Анапиев И.М. //Эндемичные, реликтовые и редкие растения Центрального Казахстана и их охрана // Современные проблемы экологии Центрального Казахстана: Караганда, 1996. – С.103-107
29 Куприянов А.Н., Михайлов В.Г. //Новые и редкие растения ранневесенней флоры Центрального Казахстана // Ботанические материалы Института ботаники – Алма-Ата, 1987. –Вып. 15. – С. 11–13.
30 Куприянов А.Н. //Охраняемые растения Карагандинской области// Караганда, 1993. – c. 37
31 Кузнецова М.А. // Лекарственное растиельное сырьё и препараты // «Высшая школа» – Москва, 1987. – С. 59-61
32 Варлаков М.К // Лекарственные растения Восточного Забайкалья // Сборник: Избранные труды. – Медгиз,1963.– c. 54-91
33 Исаев С., Мәдиева А. // Халық емі // – Алматы : Қазақстан, 1995. – c.79
34 Ахметжанова А.И. Дорога ученого: Сборник научных трудов – Караганда, 2014 – С.373
35 Ахметжанова А.И., Ауельбекова А.К., Алибеков Д.Т // Редкие, изчезающие и эндемичные растения горных районов Ортау и Кызылтау // Вестник КарГУ, Караганда, 2006. –№1. – C.5-9
36 Ауельбекова А.К. Ортау таулы өсімдіктерінің (дәрілік және эфирмайлы өсімдіктер) қоры (Орталық Қазақстан) 03.00.05 ˗ ботаника. авторефераты. – Алматы,2009. – C.20
37 Ахметжанова А.И., Ауельбекова А.К. Қызылтау және Ортау таулы аймақтарының сирек кездесетін және жойылып бара жатқан өсімдіктері.Актуальные проблемы экологии:III Междунар. науч.˗ прак.конф. ˗ Караганда, Изд˗во КарГУ, 2004. – C.113-115
38 Ахметжанова А.И., Ауельбекова А.К. Ортау, Қызылтау өңірінде кездесетін пайдалы өсімдіктер. Вестник КарГУ, Караганда, 2004. –№3(33). – C.3-7
39 Ахметжанова А.И., Ауельбекова А.К. Егеубаева Р.А. Орталық Қазақстанның Ортау және Қызылтау таулы аймақтарының пайдалы өсімдіктері. Исследование растительного мира Казахстана: III Междунар. конф. посвященной памяти выдающихся ботаников Казахстана ˗Алматы, 2006. – C.180-181
40 Ауельбекова А.К., Айдарбаева Д.К. Ортау және Қызылтау таулы аймақтарының дәрілік өсімдіктерін жергілікті тұрғындардың пайдалануы. Вестник КарГУ, Караганда, 2007. –№3(47). – C.39-43
41 М. Ю. Ишмуратова, С. У. Тлеукенова. К изучению растений семейства Губоцветных флоры Центрального Казахстана. Вестник КарГУ, Караганда, 2009. №4. – С. 9-20
42 Ишмуратова М.Ю.,Егеубаев Р.,Әдекенов С.М. Онтогенез Artemisia annua L.Выращиваемый в Караганде. Растительные ресурсы Т.38.Вып. 2. 2002 С.74-77
43 А.И.Ахметжанова, Б.Т. Жахав, Д.К.Кыздарова Распространение и запасы Patrinia intermedia (Hornem.) Roem.et Schult. В некоторых районах Каркаралинского горно- лесного массива Вестник КарГУ, Караганда -2013 . №1(69) – С.24-29
44 Ахметжанова А.И., Айтбаев Т.А., Биоморфологические особенности Thymus marschallianus в условиях Центрального Казахстана Вестник КарГУ, Караганда -2014. № 2(74) – С.9-12
45 А.И.Ахметжанова Л.Б.Мырзаболатов., Ж.М.Тойғамбаев. В. Сб. Флора и растительные ресурсы центрального Казахстана. Караганда – 1992. Эфирмасличность видов в полыни, прозрастающих а Карагандинской облати.С 8 -13
46 Ахметжанова А.И. Запасы сырья некоторых видов лекарственных растений Каркаралинскогог горно-лесного массива Тезисы докл. Республ.науч.-практ.конфер. Актуальные проблемы технологии производства,переработки лекарственного растителиньного сырья и получения фитопрепаратов.- Боровое,1993. –C. 19-20
47 Ахметжанова А.И., Бек С.А., Адекенов С.М. Семенная продуктивность Serratula coronate L., интродуцированной в центральном Казахстане. Вестник КарГУ, Караганда -2015. № 3 (47) – С.28-32
48 А.И. Ахметжанова., А.К. Ауельбекова., Д.Қ. Кыздарова., А.Н. Наурызбаева “Ақтау таулы өңірінің пайдалы өсімдіктері” Вестник КарГУ, Караганда -2015. № 4(80) – С.23-30
49 Г.Ж.Мырзалы., М.Ю.Ишмуратова., В.И.Ивлев., А.Н.Матвеев. Ұлытау тауларының флорасының талдауы (Орталық Қазақстан ) Вестник КарГУ, Караганда -2014. № 4(76) – С 50-51
50 П.А.Мақсұтова,Қ.Т.Бекетаева.,Ж.А.Қанафин.,Д.А.Қадырбаева.Қарағанды облысының физикалық географиясы.Оқу құралы.Қарағанды: ТОО «САНАТ- Полиграфия»,2006. – C. 48
51 // Иллюстрированный определитель растений Казахстана // Т.1-2 – Алма - Ата ,1969 - 1972.
52 // Флора Казахстана// – Т.1-9. – Алма-Ата .1956 – 1966.
53 Куприянов А.Н., Хрусталева И.А., Манаков Ю.А., Адекенов С.М.,// Определитель сосудистых растений Каркаралинского национального парка // – Кемерова, 2008. – c.274.
54 Быков Б.А. // Геоботаника //.–Алма-Ата,1957. – c.22 – 23.
55 Понятовская В.М. Учет обилия и особенности размещения видов в естественных растительных сообществах // Полевая геоботаника // Т.3. – М. –1964. – c.209 –237.
56 Арыстанғалиев С.А.,Рамазанов Е.Р., Қазақстан өсімдіктерінің қазақша - орысша - латынша атаулар сөздігі. –Алматы: Ғылым, 1977. – c. 288
57 Құралұлы. А.Өсiмдiктерге, жануарларға байланысты терминдер мен сөз тiркестерiнiң түсiндiрме сөздігі . –Шымкент,2004. – c. 66
58 Қалиев Б. Қазақ тіліндегі өсімдік атаулары. –Алматы:Ғылым,1988. – c.159
59 Черепанов С.К.Сосудистые растения СССР– Ленинград: Наука 1981. – c.509
60 Қазіргі мектеп.Республикалық ғылыми-әдістемелік педагогикалық журнал. Вестник КарГУ. №1 (27) 2015 –С. 28-33.
61 Қазақстан мектебі. Алматы №7. 2012 –С 23-25
62 Мырзабаев А.Б., Байғотанова А.М. Табиғат сұлулығы-дүниетанымның категориясы. Вестник КарГУ. №4 (48) 2007 –С 56
63 Исмабаев Ә.И., Рахимов Қ.Д., Егеубаева Р.А. // Халық медицинасында пайдаланылатын дәрілік өсімдіктер. – Алматы, 2000. – c.197.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 7
1.Пайдалы өсімдіктердің зерттелу 11
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.Зерттелген ауданға физика-географиялық 16
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ..
2.1Рельеф.Жер 16
бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
2.2 Климаты және ауа райы жағдайы, топырағы, өсімдіктер жамылғысы. 17
3.Эксперименттік 19
бөлім ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
3.1 Зерттеу нысаны мен зерттеу 19
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Шет ауданына қарасты Байдәулет өңірінің әр түрлі өсімдіктер
бірлестігінде тіркелген пайдалы өсімдіктердің фитоценологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
3.3 Зерттелген аудан бойынша тіркелген пайдалы өсімдіктердің халық
щаруашылығының әр түрлі саласында қолданылуына байланысты
жіктелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
3.4 Жоспар бойынша биология пәнінен тақырыптарға байланысты әр түрлі
тұқымдастардың өкілдеріне систематикалық, морфологиялық сипаттама
беріп,түсіндіруде гербарий материалдарын қолданып өткізудің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
... ... ... ... ... ... ... ...
3.5. Зерттелген аудан бойынша кең таралған әр түрлі дәрілік, эфир
майлық және улы өсімдіктердің түрлерінен жасалған гербарий
материалдарын биология пәнінен 6-7 сынып аралығындағы оқушылармен
факультативттік сабақтар жүргізуде қолданудың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер 51
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Кіріспе
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 15 шілдеде қабылданған №160
Қоршаған ортаны қорғау туралы заңында: Табиғат пен оның байлықтары
Қазақстан Республикасының халықтарының өмірі мен қызметінің, олардың
тұрақты әлеуметтік - экономикалық дамуы мен әл - ауқатын арттырудың табиғи
көзі болып табылады. Осы заң қазіргі және болашақ ұрпақтардың мүдделері
үшін қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық, экономикалық және әлеуметтік
негіздерін көрсетеді және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге,
шаруашылық және өзге қоршаған ортаны қорғауға байланысты табиғи экологиялық
жүйелерге әртүрлі зиянды әсерлерді болдырмауға, биологиялық алуан
түрлілікті сақтау мен табиғатты ұтымды пайдалануды ұйымдастыруға
бағытталған - деп түсіністік білдірсек, онда шикізат көзі болып
есептелетін пайдалы өсімдіктердің үрдісін яғни, флоралық құрамын мұқият
зерттеу әр қашанда қажеттілікті талап етеді.
Қазіргі таңда дәрілік өсімдіктерден алынатын препараттарға сұраныс
синтетикалық жолмен алынатын дәрілерге қарағанда күнен - күнге арта
түсуде, себебі дәрілік өсімдіктердің шикізатынан жасалатын препараттардың
адам ағзасына әсері әлдеқайда жағымды және шипалық қасиеті өте жоғары. Бұл
келтірілген мысалдар ғылыми түрде ғалымдардың клиникалық – эксперементтік
жұмыстарында дәлелденген. Сол сияқты пайдалы өсімдіктердің ішінде тек
дәрілік өсімдіктер ғана емес, басқа да эфир - майлық, дәрумендік, бал
алынатын, мал азықтық т.б өсімдіктердің халық шаруашылығында алатын орны
ерекше. Осыған байланысты мектеп оқушыларын жас кезінен бастап табиғатты
қорғауға, табиғатта кездесетін адамның ешқандай қатысуынсыз өсіп жатқан әр
түрлі жабайы пайдалы өсімдіктердің түрлерімен таныстырып, олардаң өркен
мүшелерінде немесе жер асты мүшелерінде әр түрлі биологиялық белсенді
заттардың жиналатындығын және ол заттардың жиналуы өсу ортасынының
жағымды, жағымсыз әсеріне тікелей байлынысты екенін оқушыларға түсіндіру
қажет.[1]
Сонымен қатар, табиғат байлығын құрайтын әр түрлі құнды пайдалы
өсімдіктердің шикізатын тиімді пайдалану жолдарын, қорғау жолдарын,
табиғатқа аяусыз немқұрайлы қараудың әсерінен көптеген сұранысқа жоғары
өсімдіктердің сирек кездесетін немесе жойылып бара жатқан өсімдіктер
қатарына кіретіндігі жайында нақтылы ескерткен жөн. Оқушыларға алдымен
‟пайдалы өсімдіктер” деген ұғымды түсіндіру барысында барлық өсімдіктер
адамдарға күнделікті өмірде қандайда бір пайдасын тигізетіндігін, солардың
ішінде үйлерінің жанындағы бау - бақшаларда өсірілетін мәдени өсімдіктер де
пайдалы түріне жататындығын, бірақ табиғатта өсетін өсімдіктер жабайы түрде
ешқандай адамның қатысуынсыз өз бетімен әр түрлі көбею жолдарымен
өсетіндігін оқушыларға терең ұғындырып, түсіндіру керек. Сондықтан, мектеп
бағдарламасы бойынша 6-7 сыныптың оқушыларына ботаника пәнінен әр түрлі
тақырыпқа арналып берілген тұқымдастарды түсіндіру барысында әр тұқымдасқа
жататын өсімдіктердің түрлерін түсіндіргенде, бұл өсімдіктердің пайдалы
өсімдіктер екендігін, олардың қандайда бір халық шаруашылығының саласында
қолданылатындығын түсіндіру қажет. Осыған байланысты ботаника пәні бойынша
әр түрлі тұқымдастарға сипаттама беру барысында, табиғи жағдайда әр түрлі
өсу ортасынан жиналып, дайындалған гербарий материалдарын пайдалануға
болады. Осындай әдістерді қолданып, оқушылардың тек есту қабілеті емес,
сонымен қатар көру қабілетін және пәнге деген қызығушылығын арттыруға
болады. Сабақ жүргізу барысында әр түрлі тұқымдастарға жататын
өсімдіктердің вегетативтік, генеративтік мүшелерінің құрылысын
түсіндіруде де гербарий материалдарын толығынан пйдалануға болады. Ол үшін
биология пәнінің мұғалімі ерте көктемде гүлдейтін өсімдіктердің түрлерімен
таныстыру үшін ұйымдастырылған экскурсия кездерінде оқытушының өзі
оқушылармен бірге гүлдеу дәуіріндегі әр түрлі өсімдіктердің түрлерін
жинап,биология кабинетінде кептіріп,олардан гербарийлер жасалып,
этикеткалар жазылады. Сол сияқты оқу жылының соңына қарай екінші рет жаз
айының ортасында пән мұғалімі оқушыларды өз өлкесінің пайдалы
өсімдіктерімен таныстыруға арналған экскурсия барысында да әр түрлі
тұқымдасқа жататын пайдалы өсімдіктердің түрлерімен таныстырып,олардан
гербарийлер жинап және олардың гүлдерін, жемістерін, тұқымдарын алдын -
ала қағаздан жасалған қалташаларға жеке жинап, экускурциядан келгенен кейін
жиналған өсімдіктердің гүлдерін 70спиртке салып, фиксациялау керек
(дымқыл материал жасау үшін), және мұндай жаз айларында жиналатын
материалдар жыл сайын жаңартылып, толықтырылып отырылуы керек.
Экскурсия арысында оқушыларды әр түрлі өсімдіктер бірлестігінің
түрлерімен, ол бірлестіктерде кездесетін әр түрлі кең таралған пайдалы
өсімдіктердің және сирек кездесетін немесе жойлып бара жатқан
өсімдіктердің түрлерімен таныстырып, оларды қорғаудың маңызын түсіндірудің
үлкен теориялық және практикалық маңызы бар. Осындай экскурсия барысында
оқушылардың қатысуымен және пән мұғалімінің қолымен жасалаған көрнекті
құралдарды оқу барысында ботаника пәнінен 6 -7 сыныптарда сабақ беруде әр
түрлі тақырыптар бойынша және қосымша сабақтарда пайдаланып, оқушыларға
жоғарғы деңгейде білім беруге болады. Сол сияқты сабақтан тыс қосымша
сабақтарда пайдалы өсімдіктердің ішінен дәрілік өсімдіктер, улы, тамақтық
т.б халық шаруашылығының әр түрлі саласында қолданылатын өсімдіктердің
түрлерімен оқушыларды таныстырып түсініктер беру керек. Осыған байланысты
әр оқушы өзі тұратын өлкенің немесе өңірдің жабайы түрде кездесетін, кең
таралған және жойлып бара жатқан өсімдіктердің маңызы туралы да
мәліметтерді білулері қажет. Сонымен қатар Қазақстанның біраз өңірлерінде,
ауыл шаруашылығымен айналысатын адамдардың өсімдіктерді мал азықтық ретінде
көп пайдалануы, ретсіз шөп шабуы, мал бағуы, табиғи апаттар (мысалы, өрт,
су басу, т.б.) өсімдіктер бірлестігіне үлкен зиян келтіреді. Тіпті,
бұрындары кең таралған құрамында жүрек гликозиті бар, медицинада сұранысы
жоғары кейбір жүрек ауруларына, жүйке жүйесін тыныштандыратын дәрілік
өсімдік - көктемдік жаңаргүл т.б дәрілік өсімдіктерден - шілтер жапырақты
шай қурай, құм салаубас, сүйелшөп, орал миясы т.б дәрілік өсімдіктер жойлып
бара жатқан немесе сирек кездесетін өсімдіктер қатарына кірді. Қазіргі
кезде дәрілік өсімдіктердің қорын сақтап қалу үшін, олардың өсу ортасын,
жинау мерзімін және жинау ережесін, сонымен қатар, осы өсімдіктер
жиналғаннан кейін оның қайта табиғатта қалпына келуін анықтап, олардың жас
ерекшеліктеріне байланысты популяциясын зерттеудің яғни, табиғаттағы
олардың генефондыларын қорғаудың улкен теориялық және практикалық маңызы
зор. Ескеретін жағдай, кейбір дәрілік өсімдіктер медицинада ғана емес,
халық шаруашылығының басқа салаларында да қолданылады, мысалы, көптеген
эфир майлы өсімдіктер, әрі дәрілік, әрі эфир майлық болып есептелінеді.
Сондықтан мектеп жасынан бастап 6 - 7 сынып оқушыларына биология пәнін
оқыту барысында оқушыларды ботаника пәнінен бағдарлама бойынша сабақ
бергенде тек оқулықты ғана пайдаланып қана қоймай, өсімдіктердің
вегетативтік мүшелері бойынша, сабақ, жапырақ, тамыр, ал, генеративтік
мүшелері бойынша гүл, гүлшоғыр, жемістері тақырыптарына байланысты
гербарий материалдарын пайдаланып, түсіндірудің үлкен маңызы бар. Гербарий
материалдарын пайдаланған кезде әр түрлі тұқымдасқа жататын өсімдіктердің
жапырағының, гүл шоқтарының, гүлінің, жемістерінің сыртқы құрылыстарын
салыстырмалы түрде түсіндіргенде гербарий мен фиксацияланған жемістер,
гүлдер т.б материалдарды қолданып түсіндірудің үлкен маңызы бар. Мысалы,
жапырақ бойынша жай жапырақтың күрделі жапырақтан айырмашылықтары немесе
гүлшоғын түсіндіргенде масақ гүлшоғырының шашақ гүлшоғырынан айырмашылығы,
немесе шатыр гүлшоғырының себет гүлшоғырынынан айырмашылығы т.б әр түрлі
тұқымдасқа жататын өсімдіктердің осындай өркен мүшелерінің сыртқы құрылысын
түсіндіруде оқушылардың тек көру қабілетін ғана емес оқушылардың еске
сақтау қабілетін және пәнге деген қызығушылығын арттыруда үлкен практикалық
маңызы бар. Осыған орай 6-7сынып аралығындағы оқушыларға ботаника пәніне
деген танымдық қабілетін арттырып өсімдіктер туралы білімдерін жетілдіріп
пайдалы өсімдіктердің жалпы халық шаруашылығындағы маңызын терең түсіндіру
керек.
Сондықтан біз алдымызға биология пәні бойынша берілген тақырыпқа
байланысты 6 - 7 сынып оқушыларына гербарий материалдарын пайдаланып, бұрын
- сонды зерттелмеген Қарағанды қаласынан 50 - 100 км қашықтықта орналасқан
Байдаулет аулының пайдалы өсімдіктерімен танысып, гербарий материалдарын
жинап, өсу ортасына байланысты,кейбір кең таралған өсімдіктер түрлеріне
фитоценологиялық сипаттама беруді алдымызға мақсат етіп қойдық.
Мақсатқа жету үшін біздің алдымызға мынандай міндеттер қойылды:
1. Шет ауданына қарасты Байдәулет өңірінің әр түрлі өсімдіктер
бірлестігінде тіркелген пайдалы өсімдіктердің фитоценологиялық сипаттамасы.
2. Шет ауданына қарасты Байдәулет өңірінің пайдалы өсімдіктерінің
тізімін жасап,флоралық құрамын,өмір сүру формасын,экоморфасын анықтау.
3.Зерттелген аудан бойынша тіркелген пайдалы өсімдіктердің халық
шаруашылығының әр түрлі саласында қолданылуына байланысты жіктелуі.
4. Жоспар бойынша биология пәнінен тақырыптарға байланысты әр түрлі
тұқымдастардың өкілдеріне систематикалық, морфологиялық сипаттама
беріп,түсіндіруде гербарий материалдарын қолданып өткізудің маңызы
5. Зерттелген аудан бойынша кең таралған әр түрлі дәрілік, эфир майлық
және улы өсімдіктердің түрлерінен жасалған гербарий материалдарын биология
пәнінен 6 - 7 сынып аралығындағы оқушылармен факультативттік сабақтар
жүргізуде қолданудың маңызы.
Осы алға қойылған мақсат - міндеттер бойынша зерттелген ауданда 2014-
2015 жылдар аралығында далалық зерттеу жұмысы жүргізілді. Ең алдымен ерте
көктемде, яғни сәуір айының соңы мен мамыр айының бастапқы кезінде, екінші
эксперименттік далалық жұмыс – жаз айының ортасында, яғни пайдалы
өсімдіктердің негізгі вегетациялық дәуірлерінің жаппай гүлдеу дәуіріндегі
тізімі жасалып , олардың гербарий материалдары жиналды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:Алғаш рет Шет ауданына қарасты
Байдәулет өңірінің аласа – шоқылы, таулы,құрғақ шалғынды өңірлерінің
өсімдіктер бірлестігі, олардың типтері анықталды және осы өңірде кездесетін
60-түрлі пайдалы өсімдіктердің түрлері тіркелді.Оларға фитоценологиялық
сипаттама беріліп,олардың өмір сүру формасы,экоморфасы анықталды және
тіркелген пайдалы өсімдіктер халық шаруашылығының әр түрлі саласында
қолданылуына байланысты жіктелді.
Алғаш рет оқу бағдарламасына сәйкес биология пәні бойынша сабақтар
өткізуде оқулықтағы тақырыптарға байланысты әр түрлі тұқымдастардың
өкілдеріне систематикалық,морфологиялық сипаттама беруде гербарий
материалдарын қолданып өткізу әдістері анықталды.
Ғылыми зерттеу жұмыстары 2014-2015 оқу жылында ботаника кафедрасының
профессоры,б.ғ.қ. А.И.Ахметжанованың жетекшілігімен жүргізілді.
1 Пайдалы өсімдіктердің зерттелу тарихы
Біздің байтақ өлкеміздің табиғи жағдайы біркелкі емес, соған байланысты
әр аймақтың өзіне ғана тән пайдалы өсімдіктері бар. Жалпы өсімдіктер жайлы,
әсіресе, олардың пайдалы қасиеттері жөнінде еңбектер жазып, Қазақстанның
көптеген пайдалы өсімдіктерін анықтап, жан-жақты зерттеген ғалымдар:
И.В.Павлов [2], В.П.Михайлова[3], М.К.Кукенов[4], В.С.Корнилова [ 5] және
де басқа ғалымдар.
Дәрілік өсімдіктер жайында тұңғыш рет Гиппократ (460-377) белгілі еңбек
жазды. Ол өсімдіктің қай бөлігі болса да пайдалы, оларды ауруды емдеу
мақсатында қолдануға болады деп есептеді.Сондай-ақ ол өз дәуірінде
қолданылған екі жүзден астам өсімдікке сипаттама жасады [6].
Алғаш рет Рим дәрігері Гален пайдалы өсімдіктерде шипалы қасиеттердің
болуы , олардың құрамындағы белгілі бір заттардың қасиетіне байланысты
екенін анықтады. Сонымен қатар, осы заттарды қалай бөліп алуға болатынын
көрсете отырып, тұңғыш рет науқастарды пайдалы өсімдіктердің
қайнатындысымен, шырынымен, тұнбасымен, ұнтағымен және жасалған дәрімен
емдеуді ұсынды [ 7].
Ертеде өмір сүрген Әл-Фараби, Әбу Әли Ибн-Сина, Беруни, Әл –Джурдани
және орта ғасырларда өмір сүрген тағы басқа Шығыс ғалымдарының медицинаның
дамуына,әсіресе дәрілік өсімдіктерді танып, пайдалануына зор ықпал етті
[8].
Әдеби деректер бойынша [9,10,11,12] жабайы түрде кездесетін пайдалы
өсімдіктер үнемі өсіп-өніп, молығып тұрады. Сондықтан табиғаттағы тағамдық,
техникалық, мал азықтық, дәрілік қасиеттері бар өсімдіктер біздің табиғи
ресурстардың негізгі қорын құрайды. Олар халық шаруашылығының әр түрлі
саласында кеңінен қолданылады, тіпті ауыл мен қалаларды көгалдандыруға,
топырақты құнарландыруға да пайдаланылады.
Қазіргі таңдағы еліміздегі дәрілік өсімдік шикізатына сұраныстың күн
санап артуына орай, олардың табиғи қорының күрт азаюына немесе мүлдем
жойылуға жақындағанына байланысты, келешекте оларды мәдени түрде өсіру
немесе мәдени клетка, болмаса ұлпалардан өсіру тәсілі қажет болып отыр.
Дәрілік шикізатты бұл тәсілмен өндіру үшін дәрілік өсімдік түрлерінің жалпы
биологиялық морфо-анатомиялық, онтоморфогенездік ерекшеліктерін терең
зерттеп, меңгермейінше орындау мүмкін емес[13].
XVI ғасырда алғаш рет Парацельс атты атақты дәрігер шипалық қасиеті бар
өсімдіктерге химиялық анализ жасаған. Ол да өсімдіктердің құрамында
кездесетін емдік қасиеті бар кейбір белсенді заттардың болуына байланысты
екендігіне баса назар аудара отырып, сол заттарды таза күйінде алуға күш
салған [14].
Дәрілік өсімдіктердің жер шарын бойынша жалпы саны 12 мыңнан астам.
Біздің медицинамызда 300-ден астам түрі ғана қолданылады, ал мемлекеттік
фармакопеяда 150-ден астам түрі қолданылады [15].
Синтетикалық жолмен алынған кешенді қосылыстардың емдік қасиеттерінің
күшіне қарағанда өсімдіктерден алынған емдік препараттардың адам ағзасына
әсері әлдеқайда күштірек екендігі дәлелденген [16].
Осыған байланысты денсаулық сақтау органдары медицинаны дәрілік
препараттармен қамтамасыз ету үшін фармоцевтикалық өндірісте дәрілік
өсімдіктерден жасалатын препараттарды көбейту туралы ескертеді [17].
Қазақстанның табиғи флорасы – пайдалы өсімдіктердің қайнар көзі.Жалпы
Қазақстанда кездесетін пайдалы өсімдіктерді зерттеумен көптеген ғалымдар
айналысқан. Ал Орталық Қазақстанның флорасын жан-жақты зерттеген ғалым
Н.В.Павлов [18] сол сияқты таулы-шоқылы-орманды алқаптың өсімдіктерін
П.Л.Горчаковский [19] осы өңірде кездесетін бореалдық-реаликтілік
өсімдіктерді зерттеді.
Н.В.Павловтан кейін Орталық Қазақстанның флорасын терең зерттеген
ғалымдар В.М.Карамышева, Е.И.Рачковская [20] олардың мәліметтері бойынша
Орталық Қазақстан флорасында 1453 түрлі жоғары сатыдағы өсімдіктер бар,
оның 870 түрі көп жылдық шөптектес өсімдіктер. Олардың ішінде: 100 түрі мал
азықтық, 138 түрі дәрілік, 150-ден астамы әсемдік өсімдіктер болып
табылады.
Соңғы жылдары дәрілік өсімдіктерді зерттеу және олардың емдік
қасиеттерімен халықты таныстыру ісінде республикада бірқатар жұмыстар
атқарылды. Бұл жолда медициналық институттардың фармокология кафедралары,
ботаника институты және басқа да бірқатар ғылыми-зерттеу институттары үлкен
еңбек етті. Сондай-ақ көптеген ғалымдар Қ.Үшбаев[21]., М. Қажымұратов [22],
К.В.Доброхотова [23] сияқты авторлар дәрілік өсімдіктер туралы еңбектер
жазды. Арыстанғалиев пен Рамазанов Қазақстан өсімдіктері атты кітап
жазып, өсімдіктердің қазақша-орысша-латынша аттарын анықтауда жэне бір
жүйеге келтіруде елеулі еңбек сіңірді [24]. Сондай-ақ Орталық Қазақстанның
пайдалы өсімдіктерін жан-жақты зерттеген ғалымдар: С.М.Адекенов[25], А.И.
Ахметжанова[26], Р.О.Мыңбаева[27], И.М.Анапиев[28], А.Н.Куприянов [29,30]
т.б көптеген ғалымдар.
Кейінгі кезде бірқатар ботаник, химик ғалымдар фитохимиялық анализдер
жасап, зерттеу нәтижесінде дәрілік өсімдіктердің кұрамында кездесетін әр
түрлі фармакологиялық активті заттар туралы көптеген еңбектер жазуда. Бұл
жұмыстар дәрілік өсімдіктерден алынған осы заттарды медицинада тәжірибе
жүзінде тексеріп, олардың адам ағзасына әсері туралы экспиременттер жасап,
жан-жақгы зерттеулеріне мүмкіндік туғызады. Мысалы, шайқурайдың жер
үстіндегі бөлігінде гликозидтер, фенол карбон қышқылы, кумарин, флораглюцин
туындылары, сонымен қатар витаминдер, эфир майы және т.б. заттар табылған
[31]. Ал бұл заттардың әрқайсысын адам ағзасының әр түрлі ауруларын емдеуге
пайданылатындығы белгілі. Сол сияты көптеген авторлардың деректері бойынша
ақбасқурай өсімдігі халық медицинасында зәр айдайтын, тітіркенгіштікке
қарсы қолданылатын дәрілік өсімдік болып саналады. Ақбасқурайдың түрлерін
зерттеумен М.К.Варлаков [32] шұғылданған .
Кейінгі кезде жүрек - тамыр ауруларының проблемасы көбейіп кетті. Осыған
байланысты ғалымдар мияның тамырында қан тамырларының капиллярларының
сынғыштығын кемітетін қабілеті бар тритерпенді және фенолды заттардың
болатындығын анықтаған [33].
Қазақстан флорасында құрамында жүрек гликозидтері бар дәрілік
өсімдіктерді жан-жақты зерттеген ғалым Ахметжанова А.И [34]. Автор алғаш
рет құрамында жүрек гликозидтері бар дәрілік өсімдіктердің таралуын,
биоэкологиялық ерекшеліктерін, шикізат қорын және жабайы түрде өсетін оннан
аса түрді мәдени түрге айналдырып, олардың шикізат қорын қолдан жасау
мүмкіндігін тапқан. Сол сияқты құрамында жүрек гликозидтері бар (12 түрлі)
дәрілік өсімдіктердің жер беті мүшелерінде даму фазасына байланысты
жиналатын гликозидтердің сандық мөлшерін мәдени түрге айналдырылған
түрлердікімен салыстырмалы түрде зерттеп анықтаған.
Қазіргі кезде табиғатта жабайы түрде өсетін дәрілік өсімдіктердің
шикізатына сұраныс күнен-күнге өсуде, сондықтан Қазақстанның әр түрлі
географиялық аймақтарында дәрілік өсімдіктердің түрлерін тауып, жан-жақты
зерттеу көптеген қортанушы – ботаниктер мен фитохимиктердің назарын аударып
отыр.
Сонымен, әдебиеттерді талдау кезінде Орталық Қазақстан бойынша Шет
ауданына қарасты Байдәулет өңірінің кейбір аласа – шоқылы, таулы, құрғақ
шалғынды өңірлерінің пайдалы өсімдіктері туралы айтылған әдеби деректер жоқ
екендігіне көзіміз жетті. Әдеби деректер бойынша кейінгі соңғы жылдары Шет
ауданына қарасты Ортау, Қызылтау таулы өңірінің пайдалы өсімдіктердің
ішінен сирек кездесетін, жойылып бара жатқан өсімдіктер туралы Ахметжанова
А.И., Ауельбекова А.Қ., Алибеков Д.Т [35] еңбектерінде көрсетілген.Сол
сияқты Ортау таулы өңірінің дәрілік және эфир майлы өсімдіктерінің қорын
жан-жақты зерттеген - Ауельбекова А.Қ [36,37,38,39].
Кейінгі жылдары Орталық Қазақстан флорасының сосудты өсімдіктерін
зерттеген - М. Ю. Ишмуратова, С. У. Тлеукенова [41].
Бұл авторлардың еңбегінде Орталық Қазақстанның территориясында жоғарғы
сатыдағы сосудты өсімдіктерге 99 тұқымдас 434 туысқа жататын 1256 түрдің
кездесетіндігі туралы айтылған.
Қарағанды жағдайында мәдени түрге айналдырылған бір жылдық жусанның
Artemisia annua L онтогенезін зерттеген - Ишмуратова М.Ю.[42]
Сол сияқты Қарқаралының таулы - орманды өңірлері бойынша кең таралаған
дəрілік өсімдік Patrinia intermedia (Hornem.) Roem. et Schult. таралуы жəне
оның əр түрлі өсімдіктер бірлестіктеріндегі популяциялық жастық құрамы
салыстырмалы түрде сипатталып берілген[43]. Авторлардың А.И.Ахметжанова т.б
бұл еңбектерінде орта тасшөптің шикізат көзі жер асты мүшелерінің
өнімділігі, биологиялық жəне эксплуатациялық қоры туралы айтылған. Əр түрлі
өсімдіктер бірлестігінен жиналған Patrinia intermedia-ның өнімділік қорының
салыстырмалы сипаттамасы беріліп, орта тасшөптің популяциясында ювенильдік
кезеңдегі түрлерінің санының басым болып келуі анықталып, оның
популяциясының тұрақтылығы дəлелденген. Зерттеу нəтижесінде алынған
мәліметтерге сүйене отырып алынған мəліметтерді авторлар Patrinia
intermedia-ның, оның шикізатын біраз жылдар бойы кеңінен халық игілігіне
қолдана беру мүмкіндігі бар екендігін көрсеткен. Орта тасшөп дәрілік
шүйгіншөптің (валериана лекарственная)аналогы болып есептеледі, ал дәрілік
шүйгіншөп Орталық Қазақстанда кездеспейді.
Қарағанды облысы бойынша әртүрлі өсімдіктер бірлестігінде таралған
маршалл жебір шөбінің биоморфологиялық ерекшеліктері туралы А.И
Ахметжанова., Т.А.Айтбаев еңбектерінде келтірілген [44].
Авторлар Орталық Қазақстан флорасында кездесетін Маршалл жебір шөбінің
- Thymus marschallianus биоморфологиялық ерекшеліктерін басқа үш түрлі
жебір шөптің (Thymus serpyllum, T.Lavrenkoanus, T.Stepposus) түрлерімен
салыстырмалы түрде талдап және оның шикі зат көзі болып есептелетін жер
беті мүшелерінің диагностикалық белгілерін анықтаған.Авторлар маршалл жебір
шөбінің алғаш рет жерүсті мүшелерінде жиналатын эфир майының сандық мөлшері
даму фазасына байланысты өзгеретіндігі және эфир майының жиналуының ең
үлкен көрсеткіші гүлдеу дәуірінің алғашқы кезеңіне сәйкес келетіндіктен,
бұл кезең оның шикізатын жинаудың ең қолайлы мерзімі болып есептелетіндігін
көрсеткен [44].
Қарағанды облысы бойынша әртүрлі өсімдіктер бірлестігінде таралған жусан
түрлерінің жер беті мүшесінде кездесетін эфир майының сандық көрсеткіштері
туралы А.И.Ахметжанова., Л.Б.Мырзаболатова., Ж.М.Тойғамбаеваның “Эфирно-
масличность видов в полыни, прозрастающих в Карагандинской области ” атты
еңбектерінде келтірілген. Мысалы, өсу ортасына байланысты 12 түрлі жусан
түрлерінің жер беті мүшелеріне активті зат эфир майларының қөрсеткіштері
анықталған. Зерттеу нәтижесінде өсу ортасына байланысты жусан түрлерінің
жер беті мүшелерінде эфир майының жиналуы әр түрлі болып өзгеріп
отыратындығы туралы айтылған [45].
Сонымен қатар А.И.Ахметжанова және т.б ғалымдардың халық медицинасында
пайдаланылатын дәрілік өсімдіктері туралы да көптеген еңбектері бар [46].
А.І.Ахметжанова, С.А.Бек, С.М.Адекеновтың деректеріне жүгінсек,Орталық
Қазақстан жағдайына Serratula coronate L. Тұқымының өнімділігі еңбегінде әр
түрлі жастағы Serratula coronate L. Өсімдігінің гүл шоғырының кейбір
белгілерінің өзгерістері берілген.Өсімдіктің тұқымының пісіп-жетілу
мерзіміне және жас кезеңдеріне байланысты 1000 тұқымның салмағы өлшенген.
Екі жылдық өсімдіктің тұқымының пісуінің алғашқы кезеңінде тұқымдарының
салмағының ауыр болып қалыптасатындығы дәлелденген,тұқымның өнімділігі
өсімдіктің төртінші жылында жоғары,ал екі жылдық және көп жылдық
өсімдіктердің генереативтік кезеңінде тұқымның өнімділігінің төмен
көрсетшіктері байқалады [47].
А.И. Ахметжанова., А.К. Ауельбекова., Д.Қ. Кыздарова., А.Н.
Наурызбаеваның зерттеулері бойынша “Ақтау таулы өңірінің пайдалы
өсімдіктері” атты еңбектерінде Қарағанды облысына қарасты Жаңаарқа
ауданының Ақтау таулы өңірінің пайдалы өсімдіктерінің түрлері анықталып,
олардың таралуы, қолданылуы туралы жазылған, және тіркелген өсімдіктерге
толық фитоценологиялық сипаттама берілген. Зерттелген өңірлер бойынша
тіркелген пайдалы өсімдіктердің халық шаруашылығының әр түрлі саласында
қолданылуына қарай жіктелгендігі туралы айтылған. Тіркелген өсімдіктердің
ішіен кең таралған, сирек кездесетін және жойылып бара жатқа өсімдіктерге
аса мән берілгендігі жайлы айтылған.[48].
Г.Ж.Мырзалы., М.Ю.Ишмуратова., В.И.Ивлев., А.Н.Матвеев Ұлытау тауларының
флорасының талдауы (Орталық Қазақстан ) атты мақаласында негізгі
жүргізілген зерттеулердің сараптамасы бойынша Ұлытау тауларынан 542 түр
тіркелгендігі, 282 туысқа және олардың 71 тұқымдастың өкілдері айтылады.
Осы өсімдіктердің ішінен 315 түрдің пайдалы өсімдіктердің қатарына
жатқызылатындығы көрсетілген.[49].
Әдебиеттерді талдау барысында біздің далалық – зерттеу жұмысы
жүргізілген,
Шет ауданына қарасты ‟Байдәулет” өңірі бойынша пайдалы өсімдіктері
жайында әдеби деректер табылмады.
2.Зерттелген ауданға физикақ-географиялық сипаттама
2.1 Рельеф. Жер бедері
Шет ауданы - Қарағанды обылсының оңтүстігіндегі әкімшілік бөлігі 1928
жылы құрылған. 1997 жылы Ақадыр ауданымен біріктірілді. Жер аумағы 6569 ,4
га. 49,0 мың адам (2007). Аудандағы 68 елді мекен, 8 кент, 17 ауылдық
округке біріктірілген орталығы Ақсу-Аюлы селосы, Аюлы тауының өзегінде,
Нұра өзенінің бастауында орналасқан Шет ауданы Сарыарқаның шоқылы, төбелі,
белесті, аласа таулы, қырлы болып келеді. Оңтүстігінде Балхаш көлі,
шығысында Қарқаралы тауларының сілемдері, оңтүстік шығысында Қызыларай
таулары мен Тоқырауын өзені, Нұра өзенінің бастауы жатыр. Аюлы таулы ауданы
орталығының батысында орналасқан. Таудың бөктерлері – бұлақ пен қыстауларға
толы құтты мекен.Үлкенді – кішілі ойыспен қазақшұнқырлар бір – бірімен
алмасып жатады. Аласа тау массивтерінің салыстырмалы биіктігі 500-600 м,
көптеген шашыранды ұсақ шоқылар, дөңесті, бұйраттар кездеседі [50]
Геоморфологиясы. Жерінің геологиясы құрылымы коледон және герция
қатпарлығы кезеңінде қалыптасқан. Палеозой дәуірінің соңында континенттік
түзілу кезеңі басталады. Өте ұзақ мерзімге созылған тегістелудің
нәтежиесінде пайда болған таулы өлке мезазой дәірінде бірте – бірте
қырттарға айналады. Облыс жері, негізінен палеозойдың метеморфтанған
тақтатастарынан, кварциттелінген, құмтастармен, әктастары және
гонгломераттарынан түзілген. Неогенмен төрттік дәуірлердің сарғылтым
шөгінділердің қалың қабаттар жауып жатыр. Облыс минералдық шикізат
ресурстарына өте бай.
Гидрологиясы. Шерубай-Нұра, Жақсы, Сарысу, Есен, Талды, Байқасқа,
Манақа өзендері бар. Ауданның батысын Бетпақдала, Қызылтау таулары
орналасып, Тектұмсық шоқыларымен аяқталады. Солтүстік Шерубай – Нұра өзені
кесіп өтіп, Шерубай – Нұра суқоймасына құяды, жері ұсақ қырқалы, шоқылы,
жазық болып келеді. Солтүстік шығысынан өзені басталып, Наршөккен, Ақбастау
шоқыларымен шектеледі.
Шерубай – Нұра өзені Нұра өзенінің сол жақ саласы.Ұзындығы 231км, су
жиналатын алабы -15,6 км. Ендірек жері - 10м. Ең терең тұсы -1,4 м.
Қызылтас тауының батыс сілемдерінен басталып, Абай және Бұқар жырау
аудандары жерімен ағып өтеді. Өзен алабында жоталар мен төбе кейпінде жер
бетіне шығып жатқан көне жыныстар кездеседі. Қотыр Қызылтау, Қотыртас,
Бұғылы қыраттары бар. Аласа шоқыларының етегінде әр түрлі шөптер өседі.
Шерубай – Нұраға 12 сала (оның ішінде Талды, Соқыр, Жартас, Сұлу,Майқара)
құяды. Қар суымен қоректенеді. Сәір айының басында суы тасиды. Мұзы 120-
150 тәулік жатады [50].
2.2 Климаты және ауа райы жағдайы,топырағы,өсімдіктер жамылғысы
Климаты континеттік, қысы ұзақ, суық, кей жылдары өте қатал боранды,
қары аз (30 - 40 см), таулы аймақтарда 30 см, қаңтардың орташа
температурасы -17, (абсолюттік минимумы 49), шілдеде +20 – 23 °CС. Бұл ең
алдымен аудан территориясының мұхиттар мен теңіздерден аса үлкен қашықтықта
жатуымен түсіндіріледі. Ең төменгі температура жекелеген жылдары -42-45 С
қа жетеді. Көктемде орта тәуліктік ауа температурасы 0 С арқылы оң
температуралар жағына орта шамамен 7-8сәірде, ал +5 С арқылы 21-23 сәірде
өтеді [50]. Ұсақ шоқының көтеріңкі бөліктерінде оң температуралар
көрсетілген уақытын 24 күнге кеш байқалады. Күзде орта тәуліктік
температуралардың 0 С арқылы өтуі 22-25 қазанда байқалады. Күз кенеттен
түседі. Қыркүйектің аяғында күздің алғашқы үсіктеріболып,казанның аяғы мен
қарашаның басында аяздар орнығады да,қар жамылғысы қалыптасады. Күз жазға
қарағанда құрғақщылығымен ерекшеленеді. Қардың ең ерте жаууы тамыздың
аяғында байқалады. Орта айлық температураларлың ауытқу амплитудасы 34 - 39
С қа,абсалютті жылдық амплитуда 80 - 90 қа жетеді. Сонымен, қатар аудан
территориясы жыл бойы жоғары қысым аймағында болады. Қыста мұнда Сібір
антициклонының батыс аймағының батыс тармағы өтеді,ал жазда толығымен
бұзылып, Азор максимумының шығыс тармағымен алмасады. Сондықтан жыл бойы
барлық жерде ашық ауа – райы басым болады қыста азаяды, жазда ыстық. Тәулік
бойы температура күрт өзгеріп отырады. Жауын–шашының жылдық мөлшері 200-260
мм шамасында. Жауын–шашын негізінен жылы мезгілде (сәуір-қазан) жауады.
Маусымдық жауын–шашындардың қатынасы бірдей емес: жылдың жылы маусымында
ұсақ шоқының көтеріңкі бөліктерінде 200-250 мм, ал жазықтық терииторияларда
100-150 мм түседі.
Алғашқы қар кейбір жылдары тамыз бен қыркүйекте байқалады. Тұрақты қар
жамылғысы орта шамамен 11-12 қарашада қалыптасады. Кейде тұрақты қар
жамылғысының қалыптасуы желтоқсанның аяғына дейін созылады. Қар
жамылғысының оташа жауу ұзақтығы 130 - 150 күн. Кейбір жылдары қар
жамылғысы күндердің саны 100-ден 175 күнге дейін ауытқиды. Территориясының
көп бөлігінде қардың жиналуы жайлап жүреді де,ең үлкен шамасына наурыздың
бірінші онкүндігінде жетеді. Осы кезеңдегі қардағы суудың қоры ,ең жоғарғы
(40-60мм) болады.кейін олар булану мен ерудің нәтежиесінде азаяды.Көктемгі
еруінің басталуы орта шамамен қар қорының ең үлкен мөлшерін (максимальды)
бекіткен 10-15 күннен кейн байқалады. Қар жамылғысының аса үлкен биітігі 25
- 30см – ді құрайды. Аз қырлы қыс айларында қардың еруі басталғанға дейін
қар жамылғысының биіктігі 40-55 см ге жетеді.
Топырағы. Жерінде қара қызыл,қоңыр,ашық қызыл,күнгірт-каштан,ақшыл-
каштан,сортаң топырақ тараған. Тау етегінде таулы қара топырақ таралған.
Қара-күнгірт топырақ құнарлы топырақ болып саналады,алайда желдік эрозияға
төтеп бере алмайды.Тау массивтерінде таулы-күнгірт топырақ қалыптасады.
Рельефтің жіктелуі,ылдилаудан және өзен жазықтарының басым болуы көп
мөлшердегі ылғалдың түсуінен қалыптасқан ылғалды – далалық топырақтың
кеңінен таралына әсер етеді. Ылғалды-күнгірт топырақ далаық өзендер жиегі
бойынша таралған. Ылғалды-қара топырақ кішігірім аласа таулар мен өзен
жазықтықтары бойындағы жекелеген дақтармен байланысты. Тау аралық
жазықтықтарда қою қара топырақтар кездеседі. Көп мөлшерде тұздалған
жерлер,сортаңдар мен сортаңшақтар кездеседі. Ұсақ шоқылардың алып жатқан
территорияның көп бөлігін ақшыл каштан топырақтарының сортаңды түрлері
басым. Кей-кейде, негізінен шоқыаралық төмендеулерде күнгірт-каштан
топырақтары кездеседі [50].
Өсімдіктер жамылғысы. Орталық Қазақстанның флорасында 85 тұқымдасқа
жататын жоғары сатыдағы өсімдіктердің 1453 түрі бар. Олардың ішінде
шөптекетс көпжылдықтары шамамен 870 түр интратукцияландыруға немесе мәдени
түрге енгізуге арналған келешегі мол түрлердің тізіміне шамамен
40 түр кірген. Олардың ішінде 100 түрі азықтық өсімдіктерге, 38- дәрілік
өсімдіктерге, 150- ден астам сәндік өсімдіктерге жатады. Орталық
Қазақстанның флорасында 22 эндемдік түр бар.Жазық жерлерінде көде, селеу,
жусан, кермек, көкпек, тобылғы, қараған, өзен бойында тал,шілік өседі.Тау
аралық аңғарлары мен сайларында, өзен аңғарларында әр түрлі шөпті шалғын,
тал, шілікбасым. Гранитті тауларында арша, тасжарған, қараған, таңқурай,
қарақат, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 7
1.Пайдалы өсімдіктердің зерттелу 11
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.Зерттелген ауданға физика-географиялық 16
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ..
2.1Рельеф.Жер 16
бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
2.2 Климаты және ауа райы жағдайы, топырағы, өсімдіктер жамылғысы. 17
3.Эксперименттік 19
бөлім ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
3.1 Зерттеу нысаны мен зерттеу 19
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Шет ауданына қарасты Байдәулет өңірінің әр түрлі өсімдіктер
бірлестігінде тіркелген пайдалы өсімдіктердің фитоценологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
3.3 Зерттелген аудан бойынша тіркелген пайдалы өсімдіктердің халық
щаруашылығының әр түрлі саласында қолданылуына байланысты
жіктелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
3.4 Жоспар бойынша биология пәнінен тақырыптарға байланысты әр түрлі
тұқымдастардың өкілдеріне систематикалық, морфологиялық сипаттама
беріп,түсіндіруде гербарий материалдарын қолданып өткізудің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
... ... ... ... ... ... ... ...
3.5. Зерттелген аудан бойынша кең таралған әр түрлі дәрілік, эфир
майлық және улы өсімдіктердің түрлерінен жасалған гербарий
материалдарын биология пәнінен 6-7 сынып аралығындағы оқушылармен
факультативттік сабақтар жүргізуде қолданудың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер 51
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Кіріспе
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 15 шілдеде қабылданған №160
Қоршаған ортаны қорғау туралы заңында: Табиғат пен оның байлықтары
Қазақстан Республикасының халықтарының өмірі мен қызметінің, олардың
тұрақты әлеуметтік - экономикалық дамуы мен әл - ауқатын арттырудың табиғи
көзі болып табылады. Осы заң қазіргі және болашақ ұрпақтардың мүдделері
үшін қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық, экономикалық және әлеуметтік
негіздерін көрсетеді және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге,
шаруашылық және өзге қоршаған ортаны қорғауға байланысты табиғи экологиялық
жүйелерге әртүрлі зиянды әсерлерді болдырмауға, биологиялық алуан
түрлілікті сақтау мен табиғатты ұтымды пайдалануды ұйымдастыруға
бағытталған - деп түсіністік білдірсек, онда шикізат көзі болып
есептелетін пайдалы өсімдіктердің үрдісін яғни, флоралық құрамын мұқият
зерттеу әр қашанда қажеттілікті талап етеді.
Қазіргі таңда дәрілік өсімдіктерден алынатын препараттарға сұраныс
синтетикалық жолмен алынатын дәрілерге қарағанда күнен - күнге арта
түсуде, себебі дәрілік өсімдіктердің шикізатынан жасалатын препараттардың
адам ағзасына әсері әлдеқайда жағымды және шипалық қасиеті өте жоғары. Бұл
келтірілген мысалдар ғылыми түрде ғалымдардың клиникалық – эксперементтік
жұмыстарында дәлелденген. Сол сияқты пайдалы өсімдіктердің ішінде тек
дәрілік өсімдіктер ғана емес, басқа да эфир - майлық, дәрумендік, бал
алынатын, мал азықтық т.б өсімдіктердің халық шаруашылығында алатын орны
ерекше. Осыған байланысты мектеп оқушыларын жас кезінен бастап табиғатты
қорғауға, табиғатта кездесетін адамның ешқандай қатысуынсыз өсіп жатқан әр
түрлі жабайы пайдалы өсімдіктердің түрлерімен таныстырып, олардаң өркен
мүшелерінде немесе жер асты мүшелерінде әр түрлі биологиялық белсенді
заттардың жиналатындығын және ол заттардың жиналуы өсу ортасынының
жағымды, жағымсыз әсеріне тікелей байлынысты екенін оқушыларға түсіндіру
қажет.[1]
Сонымен қатар, табиғат байлығын құрайтын әр түрлі құнды пайдалы
өсімдіктердің шикізатын тиімді пайдалану жолдарын, қорғау жолдарын,
табиғатқа аяусыз немқұрайлы қараудың әсерінен көптеген сұранысқа жоғары
өсімдіктердің сирек кездесетін немесе жойылып бара жатқан өсімдіктер
қатарына кіретіндігі жайында нақтылы ескерткен жөн. Оқушыларға алдымен
‟пайдалы өсімдіктер” деген ұғымды түсіндіру барысында барлық өсімдіктер
адамдарға күнделікті өмірде қандайда бір пайдасын тигізетіндігін, солардың
ішінде үйлерінің жанындағы бау - бақшаларда өсірілетін мәдени өсімдіктер де
пайдалы түріне жататындығын, бірақ табиғатта өсетін өсімдіктер жабайы түрде
ешқандай адамның қатысуынсыз өз бетімен әр түрлі көбею жолдарымен
өсетіндігін оқушыларға терең ұғындырып, түсіндіру керек. Сондықтан, мектеп
бағдарламасы бойынша 6-7 сыныптың оқушыларына ботаника пәнінен әр түрлі
тақырыпқа арналып берілген тұқымдастарды түсіндіру барысында әр тұқымдасқа
жататын өсімдіктердің түрлерін түсіндіргенде, бұл өсімдіктердің пайдалы
өсімдіктер екендігін, олардың қандайда бір халық шаруашылығының саласында
қолданылатындығын түсіндіру қажет. Осыған байланысты ботаника пәні бойынша
әр түрлі тұқымдастарға сипаттама беру барысында, табиғи жағдайда әр түрлі
өсу ортасынан жиналып, дайындалған гербарий материалдарын пайдалануға
болады. Осындай әдістерді қолданып, оқушылардың тек есту қабілеті емес,
сонымен қатар көру қабілетін және пәнге деген қызығушылығын арттыруға
болады. Сабақ жүргізу барысында әр түрлі тұқымдастарға жататын
өсімдіктердің вегетативтік, генеративтік мүшелерінің құрылысын
түсіндіруде де гербарий материалдарын толығынан пйдалануға болады. Ол үшін
биология пәнінің мұғалімі ерте көктемде гүлдейтін өсімдіктердің түрлерімен
таныстыру үшін ұйымдастырылған экскурсия кездерінде оқытушының өзі
оқушылармен бірге гүлдеу дәуіріндегі әр түрлі өсімдіктердің түрлерін
жинап,биология кабинетінде кептіріп,олардан гербарийлер жасалып,
этикеткалар жазылады. Сол сияқты оқу жылының соңына қарай екінші рет жаз
айының ортасында пән мұғалімі оқушыларды өз өлкесінің пайдалы
өсімдіктерімен таныстыруға арналған экскурсия барысында да әр түрлі
тұқымдасқа жататын пайдалы өсімдіктердің түрлерімен таныстырып,олардан
гербарийлер жинап және олардың гүлдерін, жемістерін, тұқымдарын алдын -
ала қағаздан жасалған қалташаларға жеке жинап, экускурциядан келгенен кейін
жиналған өсімдіктердің гүлдерін 70спиртке салып, фиксациялау керек
(дымқыл материал жасау үшін), және мұндай жаз айларында жиналатын
материалдар жыл сайын жаңартылып, толықтырылып отырылуы керек.
Экскурсия арысында оқушыларды әр түрлі өсімдіктер бірлестігінің
түрлерімен, ол бірлестіктерде кездесетін әр түрлі кең таралған пайдалы
өсімдіктердің және сирек кездесетін немесе жойлып бара жатқан
өсімдіктердің түрлерімен таныстырып, оларды қорғаудың маңызын түсіндірудің
үлкен теориялық және практикалық маңызы бар. Осындай экскурсия барысында
оқушылардың қатысуымен және пән мұғалімінің қолымен жасалаған көрнекті
құралдарды оқу барысында ботаника пәнінен 6 -7 сыныптарда сабақ беруде әр
түрлі тақырыптар бойынша және қосымша сабақтарда пайдаланып, оқушыларға
жоғарғы деңгейде білім беруге болады. Сол сияқты сабақтан тыс қосымша
сабақтарда пайдалы өсімдіктердің ішінен дәрілік өсімдіктер, улы, тамақтық
т.б халық шаруашылығының әр түрлі саласында қолданылатын өсімдіктердің
түрлерімен оқушыларды таныстырып түсініктер беру керек. Осыған байланысты
әр оқушы өзі тұратын өлкенің немесе өңірдің жабайы түрде кездесетін, кең
таралған және жойлып бара жатқан өсімдіктердің маңызы туралы да
мәліметтерді білулері қажет. Сонымен қатар Қазақстанның біраз өңірлерінде,
ауыл шаруашылығымен айналысатын адамдардың өсімдіктерді мал азықтық ретінде
көп пайдалануы, ретсіз шөп шабуы, мал бағуы, табиғи апаттар (мысалы, өрт,
су басу, т.б.) өсімдіктер бірлестігіне үлкен зиян келтіреді. Тіпті,
бұрындары кең таралған құрамында жүрек гликозиті бар, медицинада сұранысы
жоғары кейбір жүрек ауруларына, жүйке жүйесін тыныштандыратын дәрілік
өсімдік - көктемдік жаңаргүл т.б дәрілік өсімдіктерден - шілтер жапырақты
шай қурай, құм салаубас, сүйелшөп, орал миясы т.б дәрілік өсімдіктер жойлып
бара жатқан немесе сирек кездесетін өсімдіктер қатарына кірді. Қазіргі
кезде дәрілік өсімдіктердің қорын сақтап қалу үшін, олардың өсу ортасын,
жинау мерзімін және жинау ережесін, сонымен қатар, осы өсімдіктер
жиналғаннан кейін оның қайта табиғатта қалпына келуін анықтап, олардың жас
ерекшеліктеріне байланысты популяциясын зерттеудің яғни, табиғаттағы
олардың генефондыларын қорғаудың улкен теориялық және практикалық маңызы
зор. Ескеретін жағдай, кейбір дәрілік өсімдіктер медицинада ғана емес,
халық шаруашылығының басқа салаларында да қолданылады, мысалы, көптеген
эфир майлы өсімдіктер, әрі дәрілік, әрі эфир майлық болып есептелінеді.
Сондықтан мектеп жасынан бастап 6 - 7 сынып оқушыларына биология пәнін
оқыту барысында оқушыларды ботаника пәнінен бағдарлама бойынша сабақ
бергенде тек оқулықты ғана пайдаланып қана қоймай, өсімдіктердің
вегетативтік мүшелері бойынша, сабақ, жапырақ, тамыр, ал, генеративтік
мүшелері бойынша гүл, гүлшоғыр, жемістері тақырыптарына байланысты
гербарий материалдарын пайдаланып, түсіндірудің үлкен маңызы бар. Гербарий
материалдарын пайдаланған кезде әр түрлі тұқымдасқа жататын өсімдіктердің
жапырағының, гүл шоқтарының, гүлінің, жемістерінің сыртқы құрылыстарын
салыстырмалы түрде түсіндіргенде гербарий мен фиксацияланған жемістер,
гүлдер т.б материалдарды қолданып түсіндірудің үлкен маңызы бар. Мысалы,
жапырақ бойынша жай жапырақтың күрделі жапырақтан айырмашылықтары немесе
гүлшоғын түсіндіргенде масақ гүлшоғырының шашақ гүлшоғырынан айырмашылығы,
немесе шатыр гүлшоғырының себет гүлшоғырынынан айырмашылығы т.б әр түрлі
тұқымдасқа жататын өсімдіктердің осындай өркен мүшелерінің сыртқы құрылысын
түсіндіруде оқушылардың тек көру қабілетін ғана емес оқушылардың еске
сақтау қабілетін және пәнге деген қызығушылығын арттыруда үлкен практикалық
маңызы бар. Осыған орай 6-7сынып аралығындағы оқушыларға ботаника пәніне
деген танымдық қабілетін арттырып өсімдіктер туралы білімдерін жетілдіріп
пайдалы өсімдіктердің жалпы халық шаруашылығындағы маңызын терең түсіндіру
керек.
Сондықтан біз алдымызға биология пәні бойынша берілген тақырыпқа
байланысты 6 - 7 сынып оқушыларына гербарий материалдарын пайдаланып, бұрын
- сонды зерттелмеген Қарағанды қаласынан 50 - 100 км қашықтықта орналасқан
Байдаулет аулының пайдалы өсімдіктерімен танысып, гербарий материалдарын
жинап, өсу ортасына байланысты,кейбір кең таралған өсімдіктер түрлеріне
фитоценологиялық сипаттама беруді алдымызға мақсат етіп қойдық.
Мақсатқа жету үшін біздің алдымызға мынандай міндеттер қойылды:
1. Шет ауданына қарасты Байдәулет өңірінің әр түрлі өсімдіктер
бірлестігінде тіркелген пайдалы өсімдіктердің фитоценологиялық сипаттамасы.
2. Шет ауданына қарасты Байдәулет өңірінің пайдалы өсімдіктерінің
тізімін жасап,флоралық құрамын,өмір сүру формасын,экоморфасын анықтау.
3.Зерттелген аудан бойынша тіркелген пайдалы өсімдіктердің халық
шаруашылығының әр түрлі саласында қолданылуына байланысты жіктелуі.
4. Жоспар бойынша биология пәнінен тақырыптарға байланысты әр түрлі
тұқымдастардың өкілдеріне систематикалық, морфологиялық сипаттама
беріп,түсіндіруде гербарий материалдарын қолданып өткізудің маңызы
5. Зерттелген аудан бойынша кең таралған әр түрлі дәрілік, эфир майлық
және улы өсімдіктердің түрлерінен жасалған гербарий материалдарын биология
пәнінен 6 - 7 сынып аралығындағы оқушылармен факультативттік сабақтар
жүргізуде қолданудың маңызы.
Осы алға қойылған мақсат - міндеттер бойынша зерттелген ауданда 2014-
2015 жылдар аралығында далалық зерттеу жұмысы жүргізілді. Ең алдымен ерте
көктемде, яғни сәуір айының соңы мен мамыр айының бастапқы кезінде, екінші
эксперименттік далалық жұмыс – жаз айының ортасында, яғни пайдалы
өсімдіктердің негізгі вегетациялық дәуірлерінің жаппай гүлдеу дәуіріндегі
тізімі жасалып , олардың гербарий материалдары жиналды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:Алғаш рет Шет ауданына қарасты
Байдәулет өңірінің аласа – шоқылы, таулы,құрғақ шалғынды өңірлерінің
өсімдіктер бірлестігі, олардың типтері анықталды және осы өңірде кездесетін
60-түрлі пайдалы өсімдіктердің түрлері тіркелді.Оларға фитоценологиялық
сипаттама беріліп,олардың өмір сүру формасы,экоморфасы анықталды және
тіркелген пайдалы өсімдіктер халық шаруашылығының әр түрлі саласында
қолданылуына байланысты жіктелді.
Алғаш рет оқу бағдарламасына сәйкес биология пәні бойынша сабақтар
өткізуде оқулықтағы тақырыптарға байланысты әр түрлі тұқымдастардың
өкілдеріне систематикалық,морфологиялық сипаттама беруде гербарий
материалдарын қолданып өткізу әдістері анықталды.
Ғылыми зерттеу жұмыстары 2014-2015 оқу жылында ботаника кафедрасының
профессоры,б.ғ.қ. А.И.Ахметжанованың жетекшілігімен жүргізілді.
1 Пайдалы өсімдіктердің зерттелу тарихы
Біздің байтақ өлкеміздің табиғи жағдайы біркелкі емес, соған байланысты
әр аймақтың өзіне ғана тән пайдалы өсімдіктері бар. Жалпы өсімдіктер жайлы,
әсіресе, олардың пайдалы қасиеттері жөнінде еңбектер жазып, Қазақстанның
көптеген пайдалы өсімдіктерін анықтап, жан-жақты зерттеген ғалымдар:
И.В.Павлов [2], В.П.Михайлова[3], М.К.Кукенов[4], В.С.Корнилова [ 5] және
де басқа ғалымдар.
Дәрілік өсімдіктер жайында тұңғыш рет Гиппократ (460-377) белгілі еңбек
жазды. Ол өсімдіктің қай бөлігі болса да пайдалы, оларды ауруды емдеу
мақсатында қолдануға болады деп есептеді.Сондай-ақ ол өз дәуірінде
қолданылған екі жүзден астам өсімдікке сипаттама жасады [6].
Алғаш рет Рим дәрігері Гален пайдалы өсімдіктерде шипалы қасиеттердің
болуы , олардың құрамындағы белгілі бір заттардың қасиетіне байланысты
екенін анықтады. Сонымен қатар, осы заттарды қалай бөліп алуға болатынын
көрсете отырып, тұңғыш рет науқастарды пайдалы өсімдіктердің
қайнатындысымен, шырынымен, тұнбасымен, ұнтағымен және жасалған дәрімен
емдеуді ұсынды [ 7].
Ертеде өмір сүрген Әл-Фараби, Әбу Әли Ибн-Сина, Беруни, Әл –Джурдани
және орта ғасырларда өмір сүрген тағы басқа Шығыс ғалымдарының медицинаның
дамуына,әсіресе дәрілік өсімдіктерді танып, пайдалануына зор ықпал етті
[8].
Әдеби деректер бойынша [9,10,11,12] жабайы түрде кездесетін пайдалы
өсімдіктер үнемі өсіп-өніп, молығып тұрады. Сондықтан табиғаттағы тағамдық,
техникалық, мал азықтық, дәрілік қасиеттері бар өсімдіктер біздің табиғи
ресурстардың негізгі қорын құрайды. Олар халық шаруашылығының әр түрлі
саласында кеңінен қолданылады, тіпті ауыл мен қалаларды көгалдандыруға,
топырақты құнарландыруға да пайдаланылады.
Қазіргі таңдағы еліміздегі дәрілік өсімдік шикізатына сұраныстың күн
санап артуына орай, олардың табиғи қорының күрт азаюына немесе мүлдем
жойылуға жақындағанына байланысты, келешекте оларды мәдени түрде өсіру
немесе мәдени клетка, болмаса ұлпалардан өсіру тәсілі қажет болып отыр.
Дәрілік шикізатты бұл тәсілмен өндіру үшін дәрілік өсімдік түрлерінің жалпы
биологиялық морфо-анатомиялық, онтоморфогенездік ерекшеліктерін терең
зерттеп, меңгермейінше орындау мүмкін емес[13].
XVI ғасырда алғаш рет Парацельс атты атақты дәрігер шипалық қасиеті бар
өсімдіктерге химиялық анализ жасаған. Ол да өсімдіктердің құрамында
кездесетін емдік қасиеті бар кейбір белсенді заттардың болуына байланысты
екендігіне баса назар аудара отырып, сол заттарды таза күйінде алуға күш
салған [14].
Дәрілік өсімдіктердің жер шарын бойынша жалпы саны 12 мыңнан астам.
Біздің медицинамызда 300-ден астам түрі ғана қолданылады, ал мемлекеттік
фармакопеяда 150-ден астам түрі қолданылады [15].
Синтетикалық жолмен алынған кешенді қосылыстардың емдік қасиеттерінің
күшіне қарағанда өсімдіктерден алынған емдік препараттардың адам ағзасына
әсері әлдеқайда күштірек екендігі дәлелденген [16].
Осыған байланысты денсаулық сақтау органдары медицинаны дәрілік
препараттармен қамтамасыз ету үшін фармоцевтикалық өндірісте дәрілік
өсімдіктерден жасалатын препараттарды көбейту туралы ескертеді [17].
Қазақстанның табиғи флорасы – пайдалы өсімдіктердің қайнар көзі.Жалпы
Қазақстанда кездесетін пайдалы өсімдіктерді зерттеумен көптеген ғалымдар
айналысқан. Ал Орталық Қазақстанның флорасын жан-жақты зерттеген ғалым
Н.В.Павлов [18] сол сияқты таулы-шоқылы-орманды алқаптың өсімдіктерін
П.Л.Горчаковский [19] осы өңірде кездесетін бореалдық-реаликтілік
өсімдіктерді зерттеді.
Н.В.Павловтан кейін Орталық Қазақстанның флорасын терең зерттеген
ғалымдар В.М.Карамышева, Е.И.Рачковская [20] олардың мәліметтері бойынша
Орталық Қазақстан флорасында 1453 түрлі жоғары сатыдағы өсімдіктер бар,
оның 870 түрі көп жылдық шөптектес өсімдіктер. Олардың ішінде: 100 түрі мал
азықтық, 138 түрі дәрілік, 150-ден астамы әсемдік өсімдіктер болып
табылады.
Соңғы жылдары дәрілік өсімдіктерді зерттеу және олардың емдік
қасиеттерімен халықты таныстыру ісінде республикада бірқатар жұмыстар
атқарылды. Бұл жолда медициналық институттардың фармокология кафедралары,
ботаника институты және басқа да бірқатар ғылыми-зерттеу институттары үлкен
еңбек етті. Сондай-ақ көптеген ғалымдар Қ.Үшбаев[21]., М. Қажымұратов [22],
К.В.Доброхотова [23] сияқты авторлар дәрілік өсімдіктер туралы еңбектер
жазды. Арыстанғалиев пен Рамазанов Қазақстан өсімдіктері атты кітап
жазып, өсімдіктердің қазақша-орысша-латынша аттарын анықтауда жэне бір
жүйеге келтіруде елеулі еңбек сіңірді [24]. Сондай-ақ Орталық Қазақстанның
пайдалы өсімдіктерін жан-жақты зерттеген ғалымдар: С.М.Адекенов[25], А.И.
Ахметжанова[26], Р.О.Мыңбаева[27], И.М.Анапиев[28], А.Н.Куприянов [29,30]
т.б көптеген ғалымдар.
Кейінгі кезде бірқатар ботаник, химик ғалымдар фитохимиялық анализдер
жасап, зерттеу нәтижесінде дәрілік өсімдіктердің кұрамында кездесетін әр
түрлі фармакологиялық активті заттар туралы көптеген еңбектер жазуда. Бұл
жұмыстар дәрілік өсімдіктерден алынған осы заттарды медицинада тәжірибе
жүзінде тексеріп, олардың адам ағзасына әсері туралы экспиременттер жасап,
жан-жақгы зерттеулеріне мүмкіндік туғызады. Мысалы, шайқурайдың жер
үстіндегі бөлігінде гликозидтер, фенол карбон қышқылы, кумарин, флораглюцин
туындылары, сонымен қатар витаминдер, эфир майы және т.б. заттар табылған
[31]. Ал бұл заттардың әрқайсысын адам ағзасының әр түрлі ауруларын емдеуге
пайданылатындығы белгілі. Сол сияты көптеген авторлардың деректері бойынша
ақбасқурай өсімдігі халық медицинасында зәр айдайтын, тітіркенгіштікке
қарсы қолданылатын дәрілік өсімдік болып саналады. Ақбасқурайдың түрлерін
зерттеумен М.К.Варлаков [32] шұғылданған .
Кейінгі кезде жүрек - тамыр ауруларының проблемасы көбейіп кетті. Осыған
байланысты ғалымдар мияның тамырында қан тамырларының капиллярларының
сынғыштығын кемітетін қабілеті бар тритерпенді және фенолды заттардың
болатындығын анықтаған [33].
Қазақстан флорасында құрамында жүрек гликозидтері бар дәрілік
өсімдіктерді жан-жақты зерттеген ғалым Ахметжанова А.И [34]. Автор алғаш
рет құрамында жүрек гликозидтері бар дәрілік өсімдіктердің таралуын,
биоэкологиялық ерекшеліктерін, шикізат қорын және жабайы түрде өсетін оннан
аса түрді мәдени түрге айналдырып, олардың шикізат қорын қолдан жасау
мүмкіндігін тапқан. Сол сияқты құрамында жүрек гликозидтері бар (12 түрлі)
дәрілік өсімдіктердің жер беті мүшелерінде даму фазасына байланысты
жиналатын гликозидтердің сандық мөлшерін мәдени түрге айналдырылған
түрлердікімен салыстырмалы түрде зерттеп анықтаған.
Қазіргі кезде табиғатта жабайы түрде өсетін дәрілік өсімдіктердің
шикізатына сұраныс күнен-күнге өсуде, сондықтан Қазақстанның әр түрлі
географиялық аймақтарында дәрілік өсімдіктердің түрлерін тауып, жан-жақты
зерттеу көптеген қортанушы – ботаниктер мен фитохимиктердің назарын аударып
отыр.
Сонымен, әдебиеттерді талдау кезінде Орталық Қазақстан бойынша Шет
ауданына қарасты Байдәулет өңірінің кейбір аласа – шоқылы, таулы, құрғақ
шалғынды өңірлерінің пайдалы өсімдіктері туралы айтылған әдеби деректер жоқ
екендігіне көзіміз жетті. Әдеби деректер бойынша кейінгі соңғы жылдары Шет
ауданына қарасты Ортау, Қызылтау таулы өңірінің пайдалы өсімдіктердің
ішінен сирек кездесетін, жойылып бара жатқан өсімдіктер туралы Ахметжанова
А.И., Ауельбекова А.Қ., Алибеков Д.Т [35] еңбектерінде көрсетілген.Сол
сияқты Ортау таулы өңірінің дәрілік және эфир майлы өсімдіктерінің қорын
жан-жақты зерттеген - Ауельбекова А.Қ [36,37,38,39].
Кейінгі жылдары Орталық Қазақстан флорасының сосудты өсімдіктерін
зерттеген - М. Ю. Ишмуратова, С. У. Тлеукенова [41].
Бұл авторлардың еңбегінде Орталық Қазақстанның территориясында жоғарғы
сатыдағы сосудты өсімдіктерге 99 тұқымдас 434 туысқа жататын 1256 түрдің
кездесетіндігі туралы айтылған.
Қарағанды жағдайында мәдени түрге айналдырылған бір жылдық жусанның
Artemisia annua L онтогенезін зерттеген - Ишмуратова М.Ю.[42]
Сол сияқты Қарқаралының таулы - орманды өңірлері бойынша кең таралаған
дəрілік өсімдік Patrinia intermedia (Hornem.) Roem. et Schult. таралуы жəне
оның əр түрлі өсімдіктер бірлестіктеріндегі популяциялық жастық құрамы
салыстырмалы түрде сипатталып берілген[43]. Авторлардың А.И.Ахметжанова т.б
бұл еңбектерінде орта тасшөптің шикізат көзі жер асты мүшелерінің
өнімділігі, биологиялық жəне эксплуатациялық қоры туралы айтылған. Əр түрлі
өсімдіктер бірлестігінен жиналған Patrinia intermedia-ның өнімділік қорының
салыстырмалы сипаттамасы беріліп, орта тасшөптің популяциясында ювенильдік
кезеңдегі түрлерінің санының басым болып келуі анықталып, оның
популяциясының тұрақтылығы дəлелденген. Зерттеу нəтижесінде алынған
мәліметтерге сүйене отырып алынған мəліметтерді авторлар Patrinia
intermedia-ның, оның шикізатын біраз жылдар бойы кеңінен халық игілігіне
қолдана беру мүмкіндігі бар екендігін көрсеткен. Орта тасшөп дәрілік
шүйгіншөптің (валериана лекарственная)аналогы болып есептеледі, ал дәрілік
шүйгіншөп Орталық Қазақстанда кездеспейді.
Қарағанды облысы бойынша әртүрлі өсімдіктер бірлестігінде таралған
маршалл жебір шөбінің биоморфологиялық ерекшеліктері туралы А.И
Ахметжанова., Т.А.Айтбаев еңбектерінде келтірілген [44].
Авторлар Орталық Қазақстан флорасында кездесетін Маршалл жебір шөбінің
- Thymus marschallianus биоморфологиялық ерекшеліктерін басқа үш түрлі
жебір шөптің (Thymus serpyllum, T.Lavrenkoanus, T.Stepposus) түрлерімен
салыстырмалы түрде талдап және оның шикі зат көзі болып есептелетін жер
беті мүшелерінің диагностикалық белгілерін анықтаған.Авторлар маршалл жебір
шөбінің алғаш рет жерүсті мүшелерінде жиналатын эфир майының сандық мөлшері
даму фазасына байланысты өзгеретіндігі және эфир майының жиналуының ең
үлкен көрсеткіші гүлдеу дәуірінің алғашқы кезеңіне сәйкес келетіндіктен,
бұл кезең оның шикізатын жинаудың ең қолайлы мерзімі болып есептелетіндігін
көрсеткен [44].
Қарағанды облысы бойынша әртүрлі өсімдіктер бірлестігінде таралған жусан
түрлерінің жер беті мүшесінде кездесетін эфир майының сандық көрсеткіштері
туралы А.И.Ахметжанова., Л.Б.Мырзаболатова., Ж.М.Тойғамбаеваның “Эфирно-
масличность видов в полыни, прозрастающих в Карагандинской области ” атты
еңбектерінде келтірілген. Мысалы, өсу ортасына байланысты 12 түрлі жусан
түрлерінің жер беті мүшелеріне активті зат эфир майларының қөрсеткіштері
анықталған. Зерттеу нәтижесінде өсу ортасына байланысты жусан түрлерінің
жер беті мүшелерінде эфир майының жиналуы әр түрлі болып өзгеріп
отыратындығы туралы айтылған [45].
Сонымен қатар А.И.Ахметжанова және т.б ғалымдардың халық медицинасында
пайдаланылатын дәрілік өсімдіктері туралы да көптеген еңбектері бар [46].
А.І.Ахметжанова, С.А.Бек, С.М.Адекеновтың деректеріне жүгінсек,Орталық
Қазақстан жағдайына Serratula coronate L. Тұқымының өнімділігі еңбегінде әр
түрлі жастағы Serratula coronate L. Өсімдігінің гүл шоғырының кейбір
белгілерінің өзгерістері берілген.Өсімдіктің тұқымының пісіп-жетілу
мерзіміне және жас кезеңдеріне байланысты 1000 тұқымның салмағы өлшенген.
Екі жылдық өсімдіктің тұқымының пісуінің алғашқы кезеңінде тұқымдарының
салмағының ауыр болып қалыптасатындығы дәлелденген,тұқымның өнімділігі
өсімдіктің төртінші жылында жоғары,ал екі жылдық және көп жылдық
өсімдіктердің генереативтік кезеңінде тұқымның өнімділігінің төмен
көрсетшіктері байқалады [47].
А.И. Ахметжанова., А.К. Ауельбекова., Д.Қ. Кыздарова., А.Н.
Наурызбаеваның зерттеулері бойынша “Ақтау таулы өңірінің пайдалы
өсімдіктері” атты еңбектерінде Қарағанды облысына қарасты Жаңаарқа
ауданының Ақтау таулы өңірінің пайдалы өсімдіктерінің түрлері анықталып,
олардың таралуы, қолданылуы туралы жазылған, және тіркелген өсімдіктерге
толық фитоценологиялық сипаттама берілген. Зерттелген өңірлер бойынша
тіркелген пайдалы өсімдіктердің халық шаруашылығының әр түрлі саласында
қолданылуына қарай жіктелгендігі туралы айтылған. Тіркелген өсімдіктердің
ішіен кең таралған, сирек кездесетін және жойылып бара жатқа өсімдіктерге
аса мән берілгендігі жайлы айтылған.[48].
Г.Ж.Мырзалы., М.Ю.Ишмуратова., В.И.Ивлев., А.Н.Матвеев Ұлытау тауларының
флорасының талдауы (Орталық Қазақстан ) атты мақаласында негізгі
жүргізілген зерттеулердің сараптамасы бойынша Ұлытау тауларынан 542 түр
тіркелгендігі, 282 туысқа және олардың 71 тұқымдастың өкілдері айтылады.
Осы өсімдіктердің ішінен 315 түрдің пайдалы өсімдіктердің қатарына
жатқызылатындығы көрсетілген.[49].
Әдебиеттерді талдау барысында біздің далалық – зерттеу жұмысы
жүргізілген,
Шет ауданына қарасты ‟Байдәулет” өңірі бойынша пайдалы өсімдіктері
жайында әдеби деректер табылмады.
2.Зерттелген ауданға физикақ-географиялық сипаттама
2.1 Рельеф. Жер бедері
Шет ауданы - Қарағанды обылсының оңтүстігіндегі әкімшілік бөлігі 1928
жылы құрылған. 1997 жылы Ақадыр ауданымен біріктірілді. Жер аумағы 6569 ,4
га. 49,0 мың адам (2007). Аудандағы 68 елді мекен, 8 кент, 17 ауылдық
округке біріктірілген орталығы Ақсу-Аюлы селосы, Аюлы тауының өзегінде,
Нұра өзенінің бастауында орналасқан Шет ауданы Сарыарқаның шоқылы, төбелі,
белесті, аласа таулы, қырлы болып келеді. Оңтүстігінде Балхаш көлі,
шығысында Қарқаралы тауларының сілемдері, оңтүстік шығысында Қызыларай
таулары мен Тоқырауын өзені, Нұра өзенінің бастауы жатыр. Аюлы таулы ауданы
орталығының батысында орналасқан. Таудың бөктерлері – бұлақ пен қыстауларға
толы құтты мекен.Үлкенді – кішілі ойыспен қазақшұнқырлар бір – бірімен
алмасып жатады. Аласа тау массивтерінің салыстырмалы биіктігі 500-600 м,
көптеген шашыранды ұсақ шоқылар, дөңесті, бұйраттар кездеседі [50]
Геоморфологиясы. Жерінің геологиясы құрылымы коледон және герция
қатпарлығы кезеңінде қалыптасқан. Палеозой дәуірінің соңында континенттік
түзілу кезеңі басталады. Өте ұзақ мерзімге созылған тегістелудің
нәтежиесінде пайда болған таулы өлке мезазой дәірінде бірте – бірте
қырттарға айналады. Облыс жері, негізінен палеозойдың метеморфтанған
тақтатастарынан, кварциттелінген, құмтастармен, әктастары және
гонгломераттарынан түзілген. Неогенмен төрттік дәуірлердің сарғылтым
шөгінділердің қалың қабаттар жауып жатыр. Облыс минералдық шикізат
ресурстарына өте бай.
Гидрологиясы. Шерубай-Нұра, Жақсы, Сарысу, Есен, Талды, Байқасқа,
Манақа өзендері бар. Ауданның батысын Бетпақдала, Қызылтау таулары
орналасып, Тектұмсық шоқыларымен аяқталады. Солтүстік Шерубай – Нұра өзені
кесіп өтіп, Шерубай – Нұра суқоймасына құяды, жері ұсақ қырқалы, шоқылы,
жазық болып келеді. Солтүстік шығысынан өзені басталып, Наршөккен, Ақбастау
шоқыларымен шектеледі.
Шерубай – Нұра өзені Нұра өзенінің сол жақ саласы.Ұзындығы 231км, су
жиналатын алабы -15,6 км. Ендірек жері - 10м. Ең терең тұсы -1,4 м.
Қызылтас тауының батыс сілемдерінен басталып, Абай және Бұқар жырау
аудандары жерімен ағып өтеді. Өзен алабында жоталар мен төбе кейпінде жер
бетіне шығып жатқан көне жыныстар кездеседі. Қотыр Қызылтау, Қотыртас,
Бұғылы қыраттары бар. Аласа шоқыларының етегінде әр түрлі шөптер өседі.
Шерубай – Нұраға 12 сала (оның ішінде Талды, Соқыр, Жартас, Сұлу,Майқара)
құяды. Қар суымен қоректенеді. Сәір айының басында суы тасиды. Мұзы 120-
150 тәулік жатады [50].
2.2 Климаты және ауа райы жағдайы,топырағы,өсімдіктер жамылғысы
Климаты континеттік, қысы ұзақ, суық, кей жылдары өте қатал боранды,
қары аз (30 - 40 см), таулы аймақтарда 30 см, қаңтардың орташа
температурасы -17, (абсолюттік минимумы 49), шілдеде +20 – 23 °CС. Бұл ең
алдымен аудан территориясының мұхиттар мен теңіздерден аса үлкен қашықтықта
жатуымен түсіндіріледі. Ең төменгі температура жекелеген жылдары -42-45 С
қа жетеді. Көктемде орта тәуліктік ауа температурасы 0 С арқылы оң
температуралар жағына орта шамамен 7-8сәірде, ал +5 С арқылы 21-23 сәірде
өтеді [50]. Ұсақ шоқының көтеріңкі бөліктерінде оң температуралар
көрсетілген уақытын 24 күнге кеш байқалады. Күзде орта тәуліктік
температуралардың 0 С арқылы өтуі 22-25 қазанда байқалады. Күз кенеттен
түседі. Қыркүйектің аяғында күздің алғашқы үсіктеріболып,казанның аяғы мен
қарашаның басында аяздар орнығады да,қар жамылғысы қалыптасады. Күз жазға
қарағанда құрғақщылығымен ерекшеленеді. Қардың ең ерте жаууы тамыздың
аяғында байқалады. Орта айлық температураларлың ауытқу амплитудасы 34 - 39
С қа,абсалютті жылдық амплитуда 80 - 90 қа жетеді. Сонымен, қатар аудан
территориясы жыл бойы жоғары қысым аймағында болады. Қыста мұнда Сібір
антициклонының батыс аймағының батыс тармағы өтеді,ал жазда толығымен
бұзылып, Азор максимумының шығыс тармағымен алмасады. Сондықтан жыл бойы
барлық жерде ашық ауа – райы басым болады қыста азаяды, жазда ыстық. Тәулік
бойы температура күрт өзгеріп отырады. Жауын–шашының жылдық мөлшері 200-260
мм шамасында. Жауын–шашын негізінен жылы мезгілде (сәуір-қазан) жауады.
Маусымдық жауын–шашындардың қатынасы бірдей емес: жылдың жылы маусымында
ұсақ шоқының көтеріңкі бөліктерінде 200-250 мм, ал жазықтық терииторияларда
100-150 мм түседі.
Алғашқы қар кейбір жылдары тамыз бен қыркүйекте байқалады. Тұрақты қар
жамылғысы орта шамамен 11-12 қарашада қалыптасады. Кейде тұрақты қар
жамылғысының қалыптасуы желтоқсанның аяғына дейін созылады. Қар
жамылғысының оташа жауу ұзақтығы 130 - 150 күн. Кейбір жылдары қар
жамылғысы күндердің саны 100-ден 175 күнге дейін ауытқиды. Территориясының
көп бөлігінде қардың жиналуы жайлап жүреді де,ең үлкен шамасына наурыздың
бірінші онкүндігінде жетеді. Осы кезеңдегі қардағы суудың қоры ,ең жоғарғы
(40-60мм) болады.кейін олар булану мен ерудің нәтежиесінде азаяды.Көктемгі
еруінің басталуы орта шамамен қар қорының ең үлкен мөлшерін (максимальды)
бекіткен 10-15 күннен кейн байқалады. Қар жамылғысының аса үлкен биітігі 25
- 30см – ді құрайды. Аз қырлы қыс айларында қардың еруі басталғанға дейін
қар жамылғысының биіктігі 40-55 см ге жетеді.
Топырағы. Жерінде қара қызыл,қоңыр,ашық қызыл,күнгірт-каштан,ақшыл-
каштан,сортаң топырақ тараған. Тау етегінде таулы қара топырақ таралған.
Қара-күнгірт топырақ құнарлы топырақ болып саналады,алайда желдік эрозияға
төтеп бере алмайды.Тау массивтерінде таулы-күнгірт топырақ қалыптасады.
Рельефтің жіктелуі,ылдилаудан және өзен жазықтарының басым болуы көп
мөлшердегі ылғалдың түсуінен қалыптасқан ылғалды – далалық топырақтың
кеңінен таралына әсер етеді. Ылғалды-күнгірт топырақ далаық өзендер жиегі
бойынша таралған. Ылғалды-қара топырақ кішігірім аласа таулар мен өзен
жазықтықтары бойындағы жекелеген дақтармен байланысты. Тау аралық
жазықтықтарда қою қара топырақтар кездеседі. Көп мөлшерде тұздалған
жерлер,сортаңдар мен сортаңшақтар кездеседі. Ұсақ шоқылардың алып жатқан
территорияның көп бөлігін ақшыл каштан топырақтарының сортаңды түрлері
басым. Кей-кейде, негізінен шоқыаралық төмендеулерде күнгірт-каштан
топырақтары кездеседі [50].
Өсімдіктер жамылғысы. Орталық Қазақстанның флорасында 85 тұқымдасқа
жататын жоғары сатыдағы өсімдіктердің 1453 түрі бар. Олардың ішінде
шөптекетс көпжылдықтары шамамен 870 түр интратукцияландыруға немесе мәдени
түрге енгізуге арналған келешегі мол түрлердің тізіміне шамамен
40 түр кірген. Олардың ішінде 100 түрі азықтық өсімдіктерге, 38- дәрілік
өсімдіктерге, 150- ден астам сәндік өсімдіктерге жатады. Орталық
Қазақстанның флорасында 22 эндемдік түр бар.Жазық жерлерінде көде, селеу,
жусан, кермек, көкпек, тобылғы, қараған, өзен бойында тал,шілік өседі.Тау
аралық аңғарлары мен сайларында, өзен аңғарларында әр түрлі шөпті шалғын,
тал, шілікбасым. Гранитті тауларында арша, тасжарған, қараған, таңқурай,
қарақат, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz