Ақселеу шығармалары негізінде ғылыми-танымдық публицистиканы зерделеу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 15
1. Ақселеу Сейдімбек . публицист ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.1 Ақселеу Сейдімбек публицистикасының ғылыми.танымдық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
1.2 Ақселеу шығармашылығы және ауыз әдебиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
2. Ақселеу Сейдімбек . өнертанушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.1 Ғылым мен өнер шежіресі . «Қазақтың ауызша тарихы» ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 «Қазақтың төр шежіресі» . этномәдени біртұтастықтың кепілі ... ... ... ... . 36
3 Ақселеу Сейдімбек . этнограф.ғалым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
3.1 «Қазақтың күй өнері» кітабының ғылыми.танымдық мәні ... ... ... ... ... ... . 55
3.2 Күй өнері ұлт руханиятының алтын қазығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 79
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 85
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 90
1. Ақселеу Сейдімбек . публицист ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.1 Ақселеу Сейдімбек публицистикасының ғылыми.танымдық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
1.2 Ақселеу шығармашылығы және ауыз әдебиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
2. Ақселеу Сейдімбек . өнертанушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.1 Ғылым мен өнер шежіресі . «Қазақтың ауызша тарихы» ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 «Қазақтың төр шежіресі» . этномәдени біртұтастықтың кепілі ... ... ... ... . 36
3 Ақселеу Сейдімбек . этнограф.ғалым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
3.1 «Қазақтың күй өнері» кітабының ғылыми.танымдық мәні ... ... ... ... ... ... . 55
3.2 Күй өнері ұлт руханиятының алтын қазығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 79
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 85
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 90
Жаһандағы адамзаттың өзара даңғыл жолдағы дамуы, ізгі ниетте ойлауының нәтижесінде ірі сатылар бойынша дәуірлер ауысып отырады. Әсіресе, ақпараттың түрлі бағытта таралып, кеңінен дамуы жолында күрделеніп, кейіннен түрлі реңге енуі – ғаламдағы елдерде ұқсас тарихи жүйелі тәртіппен, нақты сатылы түрде жүзеге асып отырды.
Ғылыми-танымдық публицистиканың қалыптасуы мен көркемдік дамуы – ұлттық дәстүрдің маңызды тұстарын рухани-мәдени тәжірибелерін жинақтап берді. Қазақы ғылыми-танымдық публицистиканың қарышталған түрін, әдеби әрі ақпараттық әдістердің күрделі тұстарын зерделеп береді.
Бүгінгі өмір шындығын көркемдік шындыққа айналдыруда қазақ қаламгерлері де жан-жақты ізденістер танытуда. Тыңнан соқпақ тартуға талаптанған көркемдік талпыныстар, әсіресе, қазіргі қазақ публицистикасынан айқын аңғарылады. Бұл тұстағы шығармашылық ізденістердің бір арнасы стиль проблемасымен, типологиялық өрісімен тығыз байланысты.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Танымдық шығармалардың қалыптасуы мен кемелдену кезеңдерін, әсіресе, жеке суреткер ретінде Ақселеу Сланұлының шығармашылығын жанрлық, теориялық, танымдық тұрғыдан жеке қарастыру – зерттеудің өзекті тұсы. Бұл ретте, қазақ публицистикасы әлдеқайда табысты деңгейді еңсерді. Жазушының лабороториясы ретінде жан-жақтылығы қарастырылып, еңбектері арқылы ізденістер де жүргізу –публицистиканың танымдық қырын ашты. Әрине, толық өзекті тұсын көрсете білу үшін талдамалық тұсын талдау арқылы көптеген еңбектерді саралау қажеттілігі белгілі. Бұл орайда публицистикалық талдамалы еңбектер – салмақты зерттелген тақырып өзегіне айналуы тиіс. Ақселеу шығармаларын ұлттық публицистиканы ақпараттық әлем мен әдебиеттік жанрдың маңызды бөлшегі ретінде қарастыру өзекті. Әсіресе, танымдық тұрғыда Ақселеу шығармаларын жұмыс барысында көркемдік құралдардың болмысын жан-жақты талдауда нақты әдістеме ретінде қосқан үлесі зор.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақ публицистикасындағы шығармалардың дені зерттеліп, кеңінен талданып келе жатқаны белгілі. Б.Жақыптан бастап публицистиканы зерттеген ғалымдар жетерлік. Алайда, Ақселеу Сланұлы негізінде зерттелген еңбектердің бағыты – еңбектердің танымдық қырын негіздейді. Дипломдық жұмыстың жаңалығы ретінде қазіргі таңдағы ғылыми-танымдық публицистикадағы Ақселеу Сланұлының ғылыми жаңалығын қосар едік. Ұлт тарихына әкелген ұлттық құндылықтарды рухани сипаттарын жан-жақты екшеген зерттеулерін, танымдық кітаптарын, талдамалы мақалаларын атар едік. Осы ретте танымдық публицистиканы өз шығармашылығы негізінде саралап шыққан ғалым ұлттың сүйіспеншілігіне бөленді. Рухани шежіренің тарихын, руластық шеңберінің ұлғайғандығын, қазақтың күй өнерінің құндылығын зерттеу жұмысына талдау етті.
Дипломдық жұмыс барысында шығарылған қорытынды жұмыстары болашақта көркем шығармашылық бойынша ғылыми-танымдық публицистиканы кешенді түрде қарастыруға бағыт-бағдар беру жағынан да үлкен маңызға ие. Жалпы, жұмыс барысында қазіргі танымдық публицистика толығымен қарастырылып, қазақ публицистикасы Ақселеу Сейдімбек шығармашылығы негізінде зерделенді. Зерттеуде тың тұжырымдар жасалып, публицистиканың ғылыми маңызды тұстары атап көрсетілді.
Ғылыми-танымдық публицистиканың қалыптасуы мен көркемдік дамуы – ұлттық дәстүрдің маңызды тұстарын рухани-мәдени тәжірибелерін жинақтап берді. Қазақы ғылыми-танымдық публицистиканың қарышталған түрін, әдеби әрі ақпараттық әдістердің күрделі тұстарын зерделеп береді.
Бүгінгі өмір шындығын көркемдік шындыққа айналдыруда қазақ қаламгерлері де жан-жақты ізденістер танытуда. Тыңнан соқпақ тартуға талаптанған көркемдік талпыныстар, әсіресе, қазіргі қазақ публицистикасынан айқын аңғарылады. Бұл тұстағы шығармашылық ізденістердің бір арнасы стиль проблемасымен, типологиялық өрісімен тығыз байланысты.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Танымдық шығармалардың қалыптасуы мен кемелдену кезеңдерін, әсіресе, жеке суреткер ретінде Ақселеу Сланұлының шығармашылығын жанрлық, теориялық, танымдық тұрғыдан жеке қарастыру – зерттеудің өзекті тұсы. Бұл ретте, қазақ публицистикасы әлдеқайда табысты деңгейді еңсерді. Жазушының лабороториясы ретінде жан-жақтылығы қарастырылып, еңбектері арқылы ізденістер де жүргізу –публицистиканың танымдық қырын ашты. Әрине, толық өзекті тұсын көрсете білу үшін талдамалық тұсын талдау арқылы көптеген еңбектерді саралау қажеттілігі белгілі. Бұл орайда публицистикалық талдамалы еңбектер – салмақты зерттелген тақырып өзегіне айналуы тиіс. Ақселеу шығармаларын ұлттық публицистиканы ақпараттық әлем мен әдебиеттік жанрдың маңызды бөлшегі ретінде қарастыру өзекті. Әсіресе, танымдық тұрғыда Ақселеу шығармаларын жұмыс барысында көркемдік құралдардың болмысын жан-жақты талдауда нақты әдістеме ретінде қосқан үлесі зор.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақ публицистикасындағы шығармалардың дені зерттеліп, кеңінен талданып келе жатқаны белгілі. Б.Жақыптан бастап публицистиканы зерттеген ғалымдар жетерлік. Алайда, Ақселеу Сланұлы негізінде зерттелген еңбектердің бағыты – еңбектердің танымдық қырын негіздейді. Дипломдық жұмыстың жаңалығы ретінде қазіргі таңдағы ғылыми-танымдық публицистикадағы Ақселеу Сланұлының ғылыми жаңалығын қосар едік. Ұлт тарихына әкелген ұлттық құндылықтарды рухани сипаттарын жан-жақты екшеген зерттеулерін, танымдық кітаптарын, талдамалы мақалаларын атар едік. Осы ретте танымдық публицистиканы өз шығармашылығы негізінде саралап шыққан ғалым ұлттың сүйіспеншілігіне бөленді. Рухани шежіренің тарихын, руластық шеңберінің ұлғайғандығын, қазақтың күй өнерінің құндылығын зерттеу жұмысына талдау етті.
Дипломдық жұмыс барысында шығарылған қорытынды жұмыстары болашақта көркем шығармашылық бойынша ғылыми-танымдық публицистиканы кешенді түрде қарастыруға бағыт-бағдар беру жағынан да үлкен маңызға ие. Жалпы, жұмыс барысында қазіргі танымдық публицистика толығымен қарастырылып, қазақ публицистикасы Ақселеу Сейдімбек шығармашылығы негізінде зерделенді. Зерттеуде тың тұжырымдар жасалып, публицистиканың ғылыми маңызды тұстары атап көрсетілді.
1 Сейдімбек А. Қазақтың күй өнері. Монография. Астана: Күлтегін, 2002. 267-279 б.
2 Сейдімбек А. Аққыз. Алматы, «Атамұра». 2002.-32б
3 Сейдімбек А. Қазақ әлемі «Этномәдени пайымдау» Алматы «Санат», 1997- 381б.
4 Сейдімбек А. «Тауға біткен жалбыз». «Жалын» баспасы. Алматы -1979-63б
5 Сейдімбек А. Қазақтың ауызша тарихы. Шежірелік деректерді пайымдау. Алты томдық. Астана – Фолиант, 2010-728б
6 Сейдімбек А. Алпамыс батыр. Эпостың ізімен. – Алматы, 1979.-96 б.
7 Сейдімбек А. Күңгір-күңгір күмбездер. – Алматы: Жалын, 1981. – 237 б.
8 Сейдімбек А. Мың бір маржан. – Қара ӛлең табиғаты. – Алматы: Ӛнер, 1989. – 255 б.
9 Сейдімбек А. Сонар. Деректі әңгімелер. – Алматы: Жалын, 1989. – 350 б.
10 Сейдімбек А. Күй шежіре. – Алматы: Ғылым, 1997. – 224 б
11 Салғараұлы Қ. Ақселеу Сланұлы Сейімбек. Астана, 2002. – 5-16 б.
12 Қашқари М. Дивани лұғат ит түрік. Алматы, 1962. – 60 б.
13 Рашид-ад-Дин. Сбор.летопсей. Т.І.Кн.І.-М.-Л., 1952.- С.78.
14 Әлемдік мәдениеттану ой-санасы. – Алматы: Жазушы, 2010. – Б.560
15 Нақылдар жинағы. Диналардан шыққан сөз.–Алматы:Мектеп, 1987.–183 б.
16 Кекілбаев Ә. Дәуірмен бетпе-бет. –Алматы: Жазушы, 1972, 184 б.
17 Тоқбергенов Т. Үш тоғыс. – Алматы: Жазушы, 1977. – 195 б.
18 Музыкальное искусство: Наука и образование, ғылыми еңбектер жинағы. Астана-2004
19 Мерғалиев Т., С. Бүркіт, О. Дүйсен «Қазақ күйлерінің тарихы» Алматы 2000.
20 Жүзбай Ж., «Шертпе күйдің төрт мектебі». Астана 2009.
21 Тоқтаған А. «Күй тәңірдің күбірі» Алматы 1996.
22 Жұмағалиева Т, Д.Ахметбекова, Б.Ысқақов, Ә.Қарамендина, З. Қоспақов «Қазақ халқының дәстүрлі музыкасы». Алматы 2005.
23 Мағзымұлы Ж. Жаңаарқа күйшілері/Алматы: «Үш Қиян»,2005-113 бет
24 А.Мухамбетова. Традиционная музыка в культуре ХХ века. Алматы. Дайк-пресс-2002. 328-стр
25 Жұмаділдин. А. Жаңаарқа. Дерекнама. -Алматы: Кенже - Пресс-Медиа, 2003-132 бет.
26 Сейдімбек А. Отар болған жұрттың өз жүрегі өзіне шабуыл жасайды. «Намыс.kz» сайты.
27 Аманұлы Н. Естеліктер. "Қазақстан" Телерадиокорпорациясы
28 Әлімбеков О. Ақселеу харакири жасады ма?//Аbai.kz ақпараттық порталы
29 Кемелбаева А. Ақселеу феномені //"Адырна"ұлттық – этнографиялық портал
30 Құрманғали Қ. Ақселеу ақиқаты//Егемен Қазақстан. -2012. -23 тамыз. - 5 б.
31 «Трактаты о музыке и поэзии», Алматы. «Ғылым» 1993. 430 бет.
32 Омарбеков Т. Ақселеу туралы аңыз // "Ана тілі"газеті
33 Сартқожаұлы Қ. Ақселеу (Эссэ)//Моңғолия қазақтарының ақпараттық порталы
34 Айтұлы Н. "Дәурен - ай" - Ақаңның өз тағдырымен өзектес ән // Орталық Қазақстан. - 2012. - 23 тамыз (№ 142/143). - 1 б.
35 Ақсұңқарұлы С. Қайран, Ахаң //Орталық Қазақстан. - 2012. - 21 тамыз (№ 141). - 4 б
36 Асанұлы Қ. Сөз өнерінің сырбазы. // Жаңаарқа. - 2012. - 18 тамыз (№ 38). - 4-5 б., - 4-5 б, Қасым. - 2012. - №4. - 144-147 б.
37 Жүсіп Н.Ақселеу әлемі // Қазақ әдебиеті.- 2012.- 24-30 тамыз(№ 35). - 6 б
38 Көкетаев Т. Ақселеу - Алашқа ортақ тұлға// Орталық Қазақстан. - 2012. - 12 сәуір (№ 60). - 3 б.
39 Несіпбай А. Көненің көзіндей, заманның заңғарындай:// Егемен Қазақстан. - 2012. - 29 тамыз (№ 562/569). - 8 б.
40 Оспан Ж. Алаштың Ақселеуі туралы естелік: жаңа кітап // Орталық Қазақстан. - 2012. - 6 қыркүйек (№ 151). - 6 б.
41 Сәулебектегі А. Ақселеудің асы // Дала мен қала. - 2012. - 27 тамыз (№ 35/36). - 9 б.
42 Хамзин М. Бекзат болмыс иесі еді... //Орталық Қазақстан. - 2012. - 23 тамыз (№ 142/143). - 5 б.
43 Шәмші Ж.Тау алыстаған сайын асқақтайды//Мәдениет.-2012.-№8.-30-33 б.
44 Абдрахманов С. Ақселеу. Егемен Қазақстан. - Астана, 2011. - 25 мамыр (№ 217/220).- 13 б.
45 Айтбайұлы Т. Ахасы еді қазақтың . Жас Алаш. - Алматы, 2010. - 25 мамыр (№ 41). – 5 б.
46 Бекмаханұлы И. "Алаштың алтын сандығы"Орталық Қазақстан. - 2010. - 26 қазан (№ 175).- 4 б.
47. Қайырбай Қ.Алаштың ардақты азаматы//Әдемі-Ай.-Алматы,2010.-№1-5 б.
48 Сыздықов С. Ақселеу Сейдімбектің "Тәтті тіршілік" әңгімесі // Қазақ тілі мен әдебиеті. - Алматы, 2010. - № 10.- 126-130 б.
49 Тайшыбай З. Ақселеудің мұрағаттағы бейнесі. Орталық Қазақстан. - Қарағанды, 2010. - 24 шілде (№ 117/118).- 7 б.
50 Тобаяқов Б. Алаштың арда емген Ақселеуі // Жас қазақ. - Алматы, 2010. - 1 қазан (№ 38).- 12 б., Ел. - 2010. - 12 қазан (№ 40).- 4 б.
51 Жолдасбеков М. Ардақтымыз, асылымыз болатын // Мәдени мұра. - Астана : "АГРОБАСПА" ЖШС , 2009. - № 6.- 100 б.
52 Жүністегі К. Бақұл бол, бауырым // Орталық Қазақстан. - 2009. - 17 қыркүйек (№ 141).- 4 б.
53 Кекілбаев Ә. Ақселеу - арман, ақжелең шабыт // Мәдени мұра. - Астана : "АГРОБАСПА" ЖШС , 2009. - № 6.- 102 б.
54 Жұртбай.Т. Саусағы сұлу сері https://egemen.kz/» 10-Қыр-2010.
55 Қирабаев С. Менің Ақселеуім // Егемен Қазақстан. - Астана, 2009. - 12 желтоқсан (№ 416/418).- 5 б.
56 Нысанбаев Ә. Қазақтың ауызша тарихы- тарихи сана айғағы // Қазақ әдебиеті. - 2009. - 3-9 сәуір (№ 12).
57 Сариева Р.Ақселеу Сланұлының жеке қоры // Егемен Қазақстан. - Астана, 2009. - 9 желтоқсан (№ 410/412).- 6 б.
58 Ыбырай Ш. Көшпелі мәдениеттің жаңаша пайымдамасы // Егемен Қазақстан. - Астана, 2009. - 25 қыркүйек (№ 309/311).- 6 б.
59 Есали А. Ұлт руханиятын қайта түлету-ұлы мұрат // Егемен Қазақстан.- 2005.- 28 қаңтар.-3 б.
60 Кәріп Ө. Мәртебелі сыйлыққа лайықты еңбек/ Ө.Кәріп, Ы.Тәукей// Орт.Қазақстан.- 2004.-18 желтоқсан.-12 б.
61 Келес М. Ұлт ұлағатының ұйтқысы: сұхбат// Қазақстан әйелдері.- 2004.- N7.-4-5 бет.
62 Меңдеке Ә. Ақселеу Сейдімбек: "Униформациялану, Еурофор-мациялану, Русоформациялану..."//Жас Алаш.-2004.-29 маусым.-1-3 б.
63 Нұртайұлы Ә. Мемлекеттік сыйлық берілді// Жас Алаш.- 2004.- 16желтоқсан(N151).-5 б.
64 Жолдасбеков М. «Қазақтың күй өнері». "Күлтегін" баспасы. 2003 жыл // Егемен Қазақстан.- 2003.- 7 қаңтар.
65 Жөкенұлы Қ. Сегіз қырлы, бір сырлы // Жаңаарқа.-Атасу, 2002.- 28 қ.
66 Кекілбайұлы Ә.Талантты ұрпақтың тағылымды келбеті // Егемен Қазақстан.- 2002.- 29 қараша.-5 б.
67 Салғараұлы Қ. Ұлтжанды: Ақселеу Сейдімбек -қаламгер, этнограф, зерттеуші // Егемен Қазақстан.- 2002.- 23 қазан.-3 б.
68 Оспанов С. Қарағанды жайында жаңа кітап: /А.Сейдімбековтың "Кеніш" кітабына шолу/ // Орталық Қазақстан.- 1979.- 3 наурыз.
69 Қаратаев М. Әдебиет және эстетика. – Алматы: Жазушы, 1970 – 352 б.
70 Нұрғалиев Р. Өнер алды – қызыл тіл. – Алматы: Мектеп, 1974. 172 б.
71 Ысқақұлы Д. Мәдени, әдеби дамудың кейбір мәселелері. – google.kz
72 Елубай С. Қазақтану// Алты Алаш, №3, 2009ж
73 http://thenews.kz/2012/12/07/1274477.html. «Ақселеу» жайлы.
2 Сейдімбек А. Аққыз. Алматы, «Атамұра». 2002.-32б
3 Сейдімбек А. Қазақ әлемі «Этномәдени пайымдау» Алматы «Санат», 1997- 381б.
4 Сейдімбек А. «Тауға біткен жалбыз». «Жалын» баспасы. Алматы -1979-63б
5 Сейдімбек А. Қазақтың ауызша тарихы. Шежірелік деректерді пайымдау. Алты томдық. Астана – Фолиант, 2010-728б
6 Сейдімбек А. Алпамыс батыр. Эпостың ізімен. – Алматы, 1979.-96 б.
7 Сейдімбек А. Күңгір-күңгір күмбездер. – Алматы: Жалын, 1981. – 237 б.
8 Сейдімбек А. Мың бір маржан. – Қара ӛлең табиғаты. – Алматы: Ӛнер, 1989. – 255 б.
9 Сейдімбек А. Сонар. Деректі әңгімелер. – Алматы: Жалын, 1989. – 350 б.
10 Сейдімбек А. Күй шежіре. – Алматы: Ғылым, 1997. – 224 б
11 Салғараұлы Қ. Ақселеу Сланұлы Сейімбек. Астана, 2002. – 5-16 б.
12 Қашқари М. Дивани лұғат ит түрік. Алматы, 1962. – 60 б.
13 Рашид-ад-Дин. Сбор.летопсей. Т.І.Кн.І.-М.-Л., 1952.- С.78.
14 Әлемдік мәдениеттану ой-санасы. – Алматы: Жазушы, 2010. – Б.560
15 Нақылдар жинағы. Диналардан шыққан сөз.–Алматы:Мектеп, 1987.–183 б.
16 Кекілбаев Ә. Дәуірмен бетпе-бет. –Алматы: Жазушы, 1972, 184 б.
17 Тоқбергенов Т. Үш тоғыс. – Алматы: Жазушы, 1977. – 195 б.
18 Музыкальное искусство: Наука и образование, ғылыми еңбектер жинағы. Астана-2004
19 Мерғалиев Т., С. Бүркіт, О. Дүйсен «Қазақ күйлерінің тарихы» Алматы 2000.
20 Жүзбай Ж., «Шертпе күйдің төрт мектебі». Астана 2009.
21 Тоқтаған А. «Күй тәңірдің күбірі» Алматы 1996.
22 Жұмағалиева Т, Д.Ахметбекова, Б.Ысқақов, Ә.Қарамендина, З. Қоспақов «Қазақ халқының дәстүрлі музыкасы». Алматы 2005.
23 Мағзымұлы Ж. Жаңаарқа күйшілері/Алматы: «Үш Қиян»,2005-113 бет
24 А.Мухамбетова. Традиционная музыка в культуре ХХ века. Алматы. Дайк-пресс-2002. 328-стр
25 Жұмаділдин. А. Жаңаарқа. Дерекнама. -Алматы: Кенже - Пресс-Медиа, 2003-132 бет.
26 Сейдімбек А. Отар болған жұрттың өз жүрегі өзіне шабуыл жасайды. «Намыс.kz» сайты.
27 Аманұлы Н. Естеліктер. "Қазақстан" Телерадиокорпорациясы
28 Әлімбеков О. Ақселеу харакири жасады ма?//Аbai.kz ақпараттық порталы
29 Кемелбаева А. Ақселеу феномені //"Адырна"ұлттық – этнографиялық портал
30 Құрманғали Қ. Ақселеу ақиқаты//Егемен Қазақстан. -2012. -23 тамыз. - 5 б.
31 «Трактаты о музыке и поэзии», Алматы. «Ғылым» 1993. 430 бет.
32 Омарбеков Т. Ақселеу туралы аңыз // "Ана тілі"газеті
33 Сартқожаұлы Қ. Ақселеу (Эссэ)//Моңғолия қазақтарының ақпараттық порталы
34 Айтұлы Н. "Дәурен - ай" - Ақаңның өз тағдырымен өзектес ән // Орталық Қазақстан. - 2012. - 23 тамыз (№ 142/143). - 1 б.
35 Ақсұңқарұлы С. Қайран, Ахаң //Орталық Қазақстан. - 2012. - 21 тамыз (№ 141). - 4 б
36 Асанұлы Қ. Сөз өнерінің сырбазы. // Жаңаарқа. - 2012. - 18 тамыз (№ 38). - 4-5 б., - 4-5 б, Қасым. - 2012. - №4. - 144-147 б.
37 Жүсіп Н.Ақселеу әлемі // Қазақ әдебиеті.- 2012.- 24-30 тамыз(№ 35). - 6 б
38 Көкетаев Т. Ақселеу - Алашқа ортақ тұлға// Орталық Қазақстан. - 2012. - 12 сәуір (№ 60). - 3 б.
39 Несіпбай А. Көненің көзіндей, заманның заңғарындай:// Егемен Қазақстан. - 2012. - 29 тамыз (№ 562/569). - 8 б.
40 Оспан Ж. Алаштың Ақселеуі туралы естелік: жаңа кітап // Орталық Қазақстан. - 2012. - 6 қыркүйек (№ 151). - 6 б.
41 Сәулебектегі А. Ақселеудің асы // Дала мен қала. - 2012. - 27 тамыз (№ 35/36). - 9 б.
42 Хамзин М. Бекзат болмыс иесі еді... //Орталық Қазақстан. - 2012. - 23 тамыз (№ 142/143). - 5 б.
43 Шәмші Ж.Тау алыстаған сайын асқақтайды//Мәдениет.-2012.-№8.-30-33 б.
44 Абдрахманов С. Ақселеу. Егемен Қазақстан. - Астана, 2011. - 25 мамыр (№ 217/220).- 13 б.
45 Айтбайұлы Т. Ахасы еді қазақтың . Жас Алаш. - Алматы, 2010. - 25 мамыр (№ 41). – 5 б.
46 Бекмаханұлы И. "Алаштың алтын сандығы"Орталық Қазақстан. - 2010. - 26 қазан (№ 175).- 4 б.
47. Қайырбай Қ.Алаштың ардақты азаматы//Әдемі-Ай.-Алматы,2010.-№1-5 б.
48 Сыздықов С. Ақселеу Сейдімбектің "Тәтті тіршілік" әңгімесі // Қазақ тілі мен әдебиеті. - Алматы, 2010. - № 10.- 126-130 б.
49 Тайшыбай З. Ақселеудің мұрағаттағы бейнесі. Орталық Қазақстан. - Қарағанды, 2010. - 24 шілде (№ 117/118).- 7 б.
50 Тобаяқов Б. Алаштың арда емген Ақселеуі // Жас қазақ. - Алматы, 2010. - 1 қазан (№ 38).- 12 б., Ел. - 2010. - 12 қазан (№ 40).- 4 б.
51 Жолдасбеков М. Ардақтымыз, асылымыз болатын // Мәдени мұра. - Астана : "АГРОБАСПА" ЖШС , 2009. - № 6.- 100 б.
52 Жүністегі К. Бақұл бол, бауырым // Орталық Қазақстан. - 2009. - 17 қыркүйек (№ 141).- 4 б.
53 Кекілбаев Ә. Ақселеу - арман, ақжелең шабыт // Мәдени мұра. - Астана : "АГРОБАСПА" ЖШС , 2009. - № 6.- 102 б.
54 Жұртбай.Т. Саусағы сұлу сері https://egemen.kz/» 10-Қыр-2010.
55 Қирабаев С. Менің Ақселеуім // Егемен Қазақстан. - Астана, 2009. - 12 желтоқсан (№ 416/418).- 5 б.
56 Нысанбаев Ә. Қазақтың ауызша тарихы- тарихи сана айғағы // Қазақ әдебиеті. - 2009. - 3-9 сәуір (№ 12).
57 Сариева Р.Ақселеу Сланұлының жеке қоры // Егемен Қазақстан. - Астана, 2009. - 9 желтоқсан (№ 410/412).- 6 б.
58 Ыбырай Ш. Көшпелі мәдениеттің жаңаша пайымдамасы // Егемен Қазақстан. - Астана, 2009. - 25 қыркүйек (№ 309/311).- 6 б.
59 Есали А. Ұлт руханиятын қайта түлету-ұлы мұрат // Егемен Қазақстан.- 2005.- 28 қаңтар.-3 б.
60 Кәріп Ө. Мәртебелі сыйлыққа лайықты еңбек/ Ө.Кәріп, Ы.Тәукей// Орт.Қазақстан.- 2004.-18 желтоқсан.-12 б.
61 Келес М. Ұлт ұлағатының ұйтқысы: сұхбат// Қазақстан әйелдері.- 2004.- N7.-4-5 бет.
62 Меңдеке Ә. Ақселеу Сейдімбек: "Униформациялану, Еурофор-мациялану, Русоформациялану..."//Жас Алаш.-2004.-29 маусым.-1-3 б.
63 Нұртайұлы Ә. Мемлекеттік сыйлық берілді// Жас Алаш.- 2004.- 16желтоқсан(N151).-5 б.
64 Жолдасбеков М. «Қазақтың күй өнері». "Күлтегін" баспасы. 2003 жыл // Егемен Қазақстан.- 2003.- 7 қаңтар.
65 Жөкенұлы Қ. Сегіз қырлы, бір сырлы // Жаңаарқа.-Атасу, 2002.- 28 қ.
66 Кекілбайұлы Ә.Талантты ұрпақтың тағылымды келбеті // Егемен Қазақстан.- 2002.- 29 қараша.-5 б.
67 Салғараұлы Қ. Ұлтжанды: Ақселеу Сейдімбек -қаламгер, этнограф, зерттеуші // Егемен Қазақстан.- 2002.- 23 қазан.-3 б.
68 Оспанов С. Қарағанды жайында жаңа кітап: /А.Сейдімбековтың "Кеніш" кітабына шолу/ // Орталық Қазақстан.- 1979.- 3 наурыз.
69 Қаратаев М. Әдебиет және эстетика. – Алматы: Жазушы, 1970 – 352 б.
70 Нұрғалиев Р. Өнер алды – қызыл тіл. – Алматы: Мектеп, 1974. 172 б.
71 Ысқақұлы Д. Мәдени, әдеби дамудың кейбір мәселелері. – google.kz
72 Елубай С. Қазақтану// Алты Алаш, №3, 2009ж
73 http://thenews.kz/2012/12/07/1274477.html. «Ақселеу» жайлы.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1. Ақселеу Сейдімбек – 18
публицист ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
1.1 Ақселеу Сейдімбек публицистикасының ғылыми-танымдық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.2 Ақселеу шығармашылығы және ауыз 24
әдебиеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
2. Ақселеу Сейдімбек – 33
өнертанушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
2.1 Ғылым мен өнер шежіресі – Қазақтың ауызша 33
тарихы ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Қазақтың төр шежіресі – этномәдени біртұтастықтың 36
кепілі ... ... ... ... .
3 Ақселеу Сейдімбек – 55
этнограф-ғалым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
3.1 Қазақтың күй өнері кітабының ғылыми-танымдық 55
мәні ... ... ... ... ... ... .
3.2 Күй өнері ұлт руханиятының алтын 79
қазығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер 90
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Жаһандағы адамзаттың өзара даңғыл жолдағы дамуы, ізгі ниетте ойлауының
нәтижесінде ірі сатылар бойынша дәуірлер ауысып отырады. Әсіресе,
ақпараттың түрлі бағытта таралып, кеңінен дамуы жолында күрделеніп,
кейіннен түрлі реңге енуі – ғаламдағы елдерде ұқсас тарихи жүйелі
тәртіппен, нақты сатылы түрде жүзеге асып отырды.
Ғылыми-танымдық публицистиканың қалыптасуы мен көркемдік дамуы – ұлттық
дәстүрдің маңызды тұстарын рухани-мәдени тәжірибелерін жинақтап берді.
Қазақы ғылыми-танымдық публицистиканың қарышталған түрін, әдеби әрі
ақпараттық әдістердің күрделі тұстарын зерделеп береді.
Бүгінгі өмір шындығын көркемдік шындыққа айналдыруда қазақ қаламгерлері
де жан-жақты ізденістер танытуда. Тыңнан соқпақ тартуға талаптанған
көркемдік талпыныстар, әсіресе, қазіргі қазақ публицистикасынан айқын
аңғарылады. Бұл тұстағы шығармашылық ізденістердің бір арнасы стиль
проблемасымен, типологиялық өрісімен тығыз байланысты.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Танымдық шығармалардың қалыптасуы мен
кемелдену кезеңдерін, әсіресе, жеке суреткер ретінде Ақселеу Сланұлының
шығармашылығын жанрлық, теориялық, танымдық тұрғыдан жеке қарастыру –
зерттеудің өзекті тұсы. Бұл ретте, қазақ публицистикасы әлдеқайда табысты
деңгейді еңсерді. Жазушының лабороториясы ретінде жан-жақтылығы
қарастырылып, еңбектері арқылы ізденістер де жүргізу –публицистиканың
танымдық қырын ашты. Әрине, толық өзекті тұсын көрсете білу үшін талдамалық
тұсын талдау арқылы көптеген еңбектерді саралау қажеттілігі белгілі. Бұл
орайда публицистикалық талдамалы еңбектер – салмақты зерттелген тақырып
өзегіне айналуы тиіс. Ақселеу шығармаларын ұлттық публицистиканы
ақпараттық әлем мен әдебиеттік жанрдың маңызды бөлшегі ретінде қарастыру
өзекті. Әсіресе, танымдық тұрғыда Ақселеу шығармаларын жұмыс барысында
көркемдік құралдардың болмысын жан-жақты талдауда нақты әдістеме ретінде
қосқан үлесі зор.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақ публицистикасындағы шығармалардың
дені зерттеліп, кеңінен талданып келе жатқаны белгілі. Б.Жақыптан бастап
публицистиканы зерттеген ғалымдар жетерлік. Алайда, Ақселеу Сланұлы
негізінде зерттелген еңбектердің бағыты – еңбектердің танымдық қырын
негіздейді. Дипломдық жұмыстың жаңалығы ретінде қазіргі таңдағы ғылыми-
танымдық публицистикадағы Ақселеу Сланұлының ғылыми жаңалығын қосар едік.
Ұлт тарихына әкелген ұлттық құндылықтарды рухани сипаттарын жан-жақты
екшеген зерттеулерін, танымдық кітаптарын, талдамалы мақалаларын атар едік.
Осы ретте танымдық публицистиканы өз шығармашылығы негізінде саралап шыққан
ғалым ұлттың сүйіспеншілігіне бөленді. Рухани шежіренің тарихын, руластық
шеңберінің ұлғайғандығын, қазақтың күй өнерінің құндылығын зерттеу жұмысына
талдау етті.
Дипломдық жұмыс барысында шығарылған қорытынды жұмыстары болашақта
көркем шығармашылық бойынша ғылыми-танымдық публицистиканы кешенді түрде
қарастыруға бағыт-бағдар беру жағынан да үлкен маңызға ие. Жалпы, жұмыс
барысында қазіргі танымдық публицистика толығымен қарастырылып, қазақ
публицистикасы Ақселеу Сейдімбек шығармашылығы негізінде зерделенді.
Зерттеуде тың тұжырымдар жасалып, публицистиканың ғылыми маңызды тұстары
атап көрсетілді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты
Ақселеу шығармалары негізінде ғылыми-танымдық публицистиканы зерделеуге
бағытталған. Бұл ретте танымдық шығармалары зерделеніп, ол жөнінде ғалымдар
айтқан пікірлер нысанаға айналды. Осы мақсатты айқындау үшін алдымызға
мынадай міндеттер қойдық:
- Ақселеу Сланұлының шығармашылығын зерделеу;
- Қазақтың ауызша тарихы негізінде жазылған танымдық мақалалардың
зерттелуін таразылау;
- қазіргі қазақ публицистикасының танымдық, мазмұндық құрылымындағы
өзгерістерді салыстыру;
- Ақселеу Сланұлы шығармаларының ұлттық сипатын ашып көрсету;
- шығармалардың ғылыми сипатын айқындау;
- шығарма кейіпкерлерінің көрінісін талдау;
- Қазақтың күй өнері еңбегіндегі ерекшеліктерді ашып көрсету;
- Ақселеу шығармаларының маңызды концепциясын талдау;
- Кешен негізінде Ақселеу Сланұлының талдамалық шығармаларының
жаңашылдық диалектикасын ашып көрсету;
Зерттеу жұмысының нысаны мен пәні. Зерттеу жұмысында ғылыми еңбекте
Ақселеу Сланұлының қаламынан туған шығармалар назарға алынып, зерделенді.
Әсіресе, ғалымның өз авторлығында қолданылған Қазақтың ауызша тарихы,
Қазақтың күй өнері, Қазақтың бейпіл сөздері, Тауға біткен жалбыз,
Қара өлең жұмыстары талданып, бірқатар талдамалық шығармалары басшылыққа
алынды. Жұмыстың негізгі пәні – ғылыми-танымдық публицистика.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі ретінде танымдық
публицистиканың құрылысы, дамуы талқыланды. Атап айтқанда, Рашид-ад-Дин,
М.Шындалиева, А. Жұбанов, М. Дулати, А. Байтұрсынұлы, М. Әуезов, т.б.
ғалымдар еңбектері мен ұжымдық зерттеулер теориялық, әдіснамалық бағыт-
бағдар ретінде пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан
тұратын негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған дереккөздер
тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. А. Жұбановтың Ән – күй сапары,
Ғасырлар пернесі атты еңбектері зерделенді. Сондай-ақ, Ақаңның қаламынан
туған Ғасырлар пернесі, Қазақтың күй өнері, Аққыз, Қазақ әлемі
Этномәдени пайымдау, Тауға біткен жалбыз, Қазақтың ауызша тарихы,
Шежірелік деректерді пайымдау секілді алты томдығы зерттелді. Оған қоса Т.
Мерғалиев, С. Бүркіт, О. Дүйсен Қазақ күйлерінің тарихы еңбегі
қарастырылды. Сондай-ақ, Ж. Жүзбай Шертпе күйдің төрт мектебі, атап
айтсақ, "Адырна" ұлттық – этнографиялық порталы, Дауылпаз ақын атындағы
портал (Қасым Аманжолов), Моңғолия қазақтарының ақпараттық порталына
жарияланған ғылыми мақалалар зерделенді. Оған қоса республикалық, облыстық
белді басылымдар Дала мен қала, Жас Алаш, Қазақ әдебиеті, Егемен
Қазақстан, Қазақстан әйелдері, Қарағанды облыстық Орталық Қазақстан
газетінің Ақселеу Сейдімбек жөнінде жазылған авторлар жарияланымдары
талқыланды.
1 Ақселеу Сейдімбек – публицист
1.1 Ақселеу Сейдімбек публицистикасының ғылыми – танымдық ерекшелігі
Публицист-қаламгер, этногаф-ғалым Ақселеу Сланұлы Сейдімбек қазақ
елінің ұлтжанды азаматы, маңдайына біткен жарық жұлдызы. Қазақтың төл
тарихына қажырлы үлес қосып, ауызша тарихтың дамуына мейлінше ықпал етті.
Өзінің жігер күшін елінің ертеңімен байланыстырып, қазақ үшін құнды, сапалы
һәм салмақты дүние жасады. Қазақтың ауызша тарихын, рулық шежіресін қайта
жасақтап, текті қазақтың байырғы дүниетанымын жаңғыртты. Қазақтың күй
өнерін зерделеді, ел тарихын нықтады, тарих бетіне өзінің айшықты ізін
қалдырды. Қаламынан туған әрбір көркем шығармасы оқырманының көңілінен
шықты. Ғылыми-публицистикалық еңбектері құнды дерекке, нақты ұсынысқа
құрылып жазылды.
Арқаның алтын сандығына айналған, жерлес қаламгер Сланұлы Ақселеу
Сейдімбектің өмірі мен шығармашылығын жан - жақты тану әрбір қазақ үшін
міндетті. Тұлғаның көркем әдебиеттегі ерекше қыры – әрбір оқырманның
қызығушылығын арттырып, әрбір әңгімесі ерекше әлемге жетелейтіні рас.
Диссертациялық жұмысты зерделеу барысында Алаш Ақселеуінің шығармалары мен
зерттеулерінің өзіндік ерекшелігін ұғындыру, жерлес қаламгердің даралығын
танытып, шығармаларын зерттеу жүйесіне алу – маңызды іске айналды. Бұл
ретте, Ақселеу Сейдімбектің ғылыми ұстанымдары, негізгі талдауға алынған
обьектілері қарастырылып, публицистік жолда магистрлік диссертация жазу
қолға алынды. Ғылыми диссертациялық жұмысты жазу барысында жазушы
шығармашылығы зерделеніп, өмірі мен шығармашылығы бірнеше бөлімдер бойынша
жоспарға алынды. Бұл орайда, Ақселеу әлеміне терең ену мақсатында жоспар
құрылып, бірнеше бөлімдер кеңінен қамтылды. Мысалы:
Тарихшы Ақселеу туған аймақ
Ақселеу өскен орта
зерттеушінің ғылыми жолы
Алғашқы қызмет жолында
Алғашқы бөлім бойынша жоғарыда атап өткен тақырыптар сараланып,
зерттеуге алынды. Жазушының өмірін, өскен ортасын негізге ала отырып,
шығармашылығын қамту жоспарланды. Екінші бөлімде публицистің ғылыми
еңбектері қарастыру жолында:
- Ғалымның алғашқы зерттеулері
- Сейдімбек – жазушы
- Жас аудармашы
- Публицист – аудармашы
- Этнограф – тарихшы
- Күйші – сазгер
Жоғарыда аталған бөлімдер бойынша қаламгердің шығармашылыққа келген
жаңаша қырлары зерттелді. Бұл ретте, диссертациялық жұмыстың негізгі
жаңашылдығы, айтпақ ойы басты жүйеге алынған. Ал, үшінші бөлімде Ақселеудің
ғылыми жинақтары, бірегей тұлғаның болмысы, қаламгер шығармашылығы
қарастырылып, тұлғалық реңіне түсінік беріледі. Жалпы, қазақ елі тарихында
ғалымдық, қоғамдық – саяси және ұйымдастырушылық секілді ғылыми саланы
ұштастыра білген Ақселеу Сейдімбек шығармашылығы зерделенді. Осы ретте
Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі, республикалық ономастикалық,
терминологиялық комиссияның мүшесі атанған тұлғаның ғылыми шығармалары
тереңірек көңіл бөлуді қажет етеді. Ғылыми шығармалары Күй, Қазақтың
ауызша тарихы кітабы негізінде талқыланып, жазушы шығармашылығының
публицистикалық жаңашыл қыры зерттелді. Диссертациялық жұмыс барысында
еліміздегі беделді Қазақ әдебиеті, Ана тілі, Зерде, Парасат,
Ақиқат секілді көпшілікке танымал басылымдардың редколлегия мүшесі
болған, жазушылықтың төрінен өзіндік орын алған жазушының өмірінен
үзінділер алынды. Бұл ретте, автордың Қазақтың бейпіл сөздері, Күй,
Қазақтың ауызша тарихы, Күй атты ғылыми еңбектері негізгі обьектіге
алынды.
Жұмыстың мақсатына сай жалпы, ғылыми-танымдық публицистиканың жанрларын
кеңінен зерттеу барысында Ақселеу Сейдімбек шығармаларына көңіл бөлу
мақсаты көзделді. Жазушының тақырып қоюдағы шеберлігі, ғылымға әкелген
жаңалықтарын зерделеу ғылыми тұрғыда талқыланды. Танымдық, публицистикалық
шығармаларын кеңінен талдау барысында әрбір шығармасында ғылыми деректерді
қолдануын зерделей отырып, сараптама жұмысын жүргізілгенін атап өткен жөн.
Күй жөніндегі терең талдауларына, ауызекі өнерді насихаттаудағы
еңбектеріне тоқталып, ғалымның Қара өлең төңірегінде жазған докторлық
диссертациясы негізінде сараптама жұмыстарын жүргізу аса маңызды.
Жұмыстың өзектілігі бүгінгі күнге дейін толық зерттелмей келе жатқан
Ақселеу шығармалары тереңірек көңіл бөлуді, жан-жақты қарастыруды қажет
етеді. Ғалымның қазақтың қамы үшін жасаған еңбегін ескеру мақсатын ескере
отырып, елге Ақселеу шығармаларын дәріптеу – аса өзекті. Жазушының Күй
жанрын зерттеудегі 7 мектеп қалыптастыру жаңалығын дәріптей отырып,
ғалымның терең талдау жасаған ғылыми жазбаларын, белгілі бір ұстанымға
негізделген әдеби шығармаларын, туындыларының БАҚ-та жариялануын қадағалау,
жан-жақты салада қазақтың дамуы, салт-дәстүрі, келешегі үшін жазылған
туындыларын ұрпаққа насихаттау көзделді. Шығармаларын жинақ етіп шығару да
ғылыми тұрғыда кеңінен өзекті.
Магистрлік жұмыс бойынша кіріспе бөлім мен рефераттан тұратын
диссертациялық жұмыс – Ақселеу Сейдімбектің туған жері, өскен ортасынан
бастау алып, ғылыми шығармаларына дейінгі аралықта бірінші тарауды қамтиды.
Екінші тарау ғалымның күй өнерін зерделеуінен бастап, қазақ күй өнерінен
бастау алған мектептер жөнінде мәлімет береді. Ғалымның Қазақтың ауызша
тарихы кітабында ауызша тарих, шежіре атты қолданысқа енген сөздері
арқау болды. Айтатын ойын тарау бойынша зерделеп, еңбектерінің ішкі пікірі
зерделенді. Әр тарау екі бөлімнен тұрады. Бұл ретте ғылыми тұрғыда
қамтылған түрлі деректер, ауызша тарихи үлгілер жинақталып, авторлардың
еңбектері Ақселеу еңбектерімен ұштастырылды. Ғылымға сүйенген деректерді
нұсқай отырып, Қазақтың ауызша тарихы еңбегі жан-жақты зерделенді. Ру-
тайпалар атауы, шежірелік деректердің өзектілігі баса айтылды. Сондай-ақ,
қорытынды бөлім мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Қосымша
мәліметтер де қамтылған.
Қорытындыларға келсек, Ақселеу Сейдімбектің ғылымға қосқан үлесі орасан
зор. Қазақтың ауызша тарихы және Қазақтың күй өнері ғалымның қазақтану
ғылымына қосқан үлесі болды. Оның қазақтануға әкелген жаңалығы, жан-жақты
зерделеу үлгілері тарихта үлкен із қалдырды. Ғылым жолындағы тың зерттеу,
шежіре жинақтары ғалымның шәкірттері, кейінгі ұрпақтың көкжиегін дамытуға
сеп болды. Күйшілік мектепті саралауы( 7 мектеп бойынша), қазақтың
шежіресін (рулық бөлініс) зерделеп, арнайы үлгісін жасау ғылымға әкелген
тың жаңалық болды. Қорытындалай келе ғылыми-танымдық публицистика Ақселеу
шығармашылығы негізінде зерделеніп, публицис-тикалық шығармалары талдауға
алынды. Студенттер, ғылым жолында жүрген мамандардың болашақ ізденіс
жұмыстарына сеп боларлық дүниелерге мысал келтірілді.
Методологиялық арқауына орай зерттеу жұмысы барысында Ақселеу Сейдімбек
шығармашылығына қатысты еңбектер зерделенді. Бұл ретте, ғалым
публицистикасы жөнінде терең зерттеу жинақтары жарық көрмесе де, оған
арналған шығармалары талқыланған мыңдаған ғылыми мақалалар жарық көрген.
Сондай-ақ, ғалымның авторлық туындылары да ғылыми ізденіс жұмысын жазуда
септігін тигізді. Ғылыми публицистикалық жинақтар зерттелді. Бұл орайда,
Ж.Мағзымұлы Жаңаарқа күйшілері; Нұрлан Аманұлы Естеліктер ("Қазақстан"
Республикалық Телерадио-корпорациясы); Н. Айтұлы "Дәурен - ай" - Ақаңның өз
тағдырымен өзектес ән; С. Ақсұңқарұлы Қайран, Ахаң (Орталық Қазақстан);
С. Қирабаев Менің Ақселеуім (Егемен Қазақстан); Р. Сариева Ақселеу
Сланұлының жеке қоры (Егемен Қазақстан); Ә. Меңдеке Ақселеу Сейдімбек:
"Униформациялану, Еуроформациялану; Русоформациялану..." (Жас Алаш); Ә.
Кекілбайұлы Талантты ұрпақтың тағылымды келбеті, Қ. Салғараұлы Ұлтжанды:
Ақселеу Сейдімбек -қаламгер, этнограф, зерттеуші (Егемен Қазақстан); Қ.
Аманбаев Қазақтар әлемі (А.Сейдімбектің "Қазақтар әлемі" кітабы туралы)
атты жинақтар мен қолжазбалар төңірегінде зерттеу жұмысына қатысты
мәліметтер алынды.
Магистрлік диссертацияны жазу барысында бірқатар ғаламтордағы
порталдарға талдау жұмыстары жүргізілді. Бұл ретте, күй өнері төңірегінде
зерделегенде А. Жұбановтың Ән – күй сапары, Ғасырлар пернесі атты
еңбектері зерделенді. Сондай-ақ, Ақаңның қаламынан туған Ғасырлар
пернесі, Қазақтың күй өнері, Аққыз, Қазақ әлемі Этномәдени пайымдау
, Тауға біткен жалбыз, Қазақтың ауызша тарихы, Шежірелік деректерді
пайымдау секілді алты томдығы зерттелді. Оған қоса Т. Мерғалиев, С.
Бүркіт, О. Дүйсен Қазақ күйлерінің тарихы еңбегі қарастырылды. Сондай-ақ,
Ж. Жүзбай Шертпе күйдің төрт мектебі, атап айтсақ, "Адырна" ұлттық –
этнографиялық порталы, Дауылпаз ақын атындағы портал (Қасым Аманжолов),
Моңғолия қазақтарының ақпараттық порталына жарияланған ғылыми мақалалар
зерделенді. Оған қоса республикалық, облыстық белді басылымдар Дала мен
қала, Жас Алаш, Қазақ әдебиеті, Егемен Қазақстан, Қазақстан
әйелдері, Қарағанды облыстық Орталық Қазақстан газетінің Ақселеу
Сейдімбек жөнінде жазылған авторлар жарияланымдары талқыланды.
Сондай-ақ, ғылыми жұмысты жазу барысында біршама еңбектерге жүгінуге
тура келді. Ж. Ерман, Н. Жүсіп, А.Несіпбай, З. Тайшыбай, Ғ. Жайлыбай Т.
Көкетаев, С. Қирабаев, Ә. Меңдеке еңбектері негізінде Ақселеу Сланұлының
бет-бейнесі, ғылыми-танымдық еңбектері жөнінде ақпараттар, мәліметтер
сараланды. Мерзімді басылымдарға қоса, ғаламтор желісі арқылы портал
мәліметтері пайдаланылды. Сондай-ақ, ғалымның қаламынан туған еңбектері
ізденіс жұмысына зор көмегін тигізді.
Диссертациялық жұмыс барысында Ақселеу Сланұлы Сейдімбектің алғаш туған
жері, өскен ортасы, қызмет жолы зерделенді. Мысалы, ғалымның 1942 жылы12
желтоқсанда Қарағанды облысы Жаңаарқа ауданында дүниеге келгені атап
өтерлік өміріндегі оқиға, қайғы - қасіретін ұмыттырған әкесінің ағасы
Аманбек пен Күләндә екені, Аманбек ақсақалдың қатарынан қалдырмай өсіргені
айтылады. Мектеп қабырғасында жүргеннен - ақ үкілі үміт арқалаған ақын
атанып, өлеңдері баспасөз беттерінде жарық көрді. 1959 жылы орта мектепті
тамамдаған соң, комсомолдық жолдамамен Қызылтау кеңшарында мал
шаруашылығында еңбек етті.1963- 1968 жылдары КазМҰУ - дың журналистика
факультетінде оқыды. Қалам алды алғашқы туындылары туған жер, ауыл тұрмысы
тақырыбына арналды. Қаламгерлік жолын 1968 - 1975 жылдары Лениншіл жас
(қазіргі Жас Алаш) газетінде әдеби қызметкер, меншікті тілші болып
бастап, 1976 - 1981 жылдары Социалистік Қазақстан газетінде әдебиет және
өнер бөлімінің меңгерушісі, 1983 - 1987 жылдары Білім және еңбек (қазіргі
Зерде) журналының бас редакторы қызметтерін атқарады. Одан оралған соң
ҚазМУ-дегі оқуын әрі жалғастырып, 1968 жылы бітіріп шығады да одан ары
еңбек жолын жалғастырады. Лениншіл жас газетіне (Жас Алаш) әдеби
қызметкер болып орналасады. Содан бастап-ақ әр түрлі жауапты қызметтер
атқара бастайды. 1968 жылы Лениншіл жастың Орталық Қазақстан өңіріндегі
меншікті тілшісі, 1975 жылы Қарағанды облыстық Орталық Қазақстан
(Егеменді Қазақстан) газетінің бөлім меңгерушісі. 1983 Білім және еңбек
(Зерде) журналының бас редакторы, 1988 жылы қазақша және орысша Әлем
алманағының бас редакторы, Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының
М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының бөлім меңгерушісі, одан
Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясының тұңғыш президенті,
Астанадағы Гумилев атындағы университеттің ұстазы қызметінде болды.
А.Сейдімбекті бүгінгі таңда Қазақстан Жазушылар Одағы сыйлығының
лауреаты (1989) және Қазақстан Журналистер Одағының жүлдегері (1979)
ретінде ерекше еске алады. Отызға тарта көркем-әдеби, ғылыми-көпшілік қолды
кітаптардың авторы атанып, олардың ішінде Ақиық (1972), Қыр хикаялары
(1977), Кеніш (1979), Тауға біткен жалбыз (1979), Алпамыс батыр
(1979) қазақ тілінде, 1981 жылы орыс тілінде, 1987 неміс тілінде, Күңгір-
күңгір күмбездер (1981), Серпер (1982). Поющие купола (1985), Всадник
на белом коне (1987), Мың бір маржан (1988), Сонар (1989), Аққыз
(1991), Күй шежіре (1992), Көшпелілер тарихы (1992) секілді еңбектері
ел аузында жүр.
Ғылым докторының көптеген шығармалары ағылшын, венгр, қарақалпақ,
қырғыз, неміс, орыс, өзбек, шешен, эстон тілдеріне аударылғандықтан,
А.Сейдімбекті белгілі шебер аудармашы ретінде біржақты қарастыруға болады.
Ақселеу аударған Гомердің Илиада, Одиссея (1974, 1988), И.Можейконың 7
и 37 чудес (1988) деген шығармаларын қазақ оқырмандары ана тілінде оқып,
сусындағанын атап өткен жөн.
Диссертациялық жұмыс барысынба біз – тарих бетінде жазушының өмірбаяны
жайында жоғарыда атап өткеніміздей қысқа да қызықты мәліметтер
кездестіргенімізді айтқан жөн. Жалпы, әу баста Ақселеу Сейдімбек ең әуелі
қазақ халқына көркем шығармашылығымен, мерзімді баспасөз беттерінде жиі
жарияланатын мазмұнды мақалаларымен, очерктерімен танылды. Әдеби сынға да
айтарлықтай үлес қосты. Жазған мақалаларында әдебиет пен тіл, мәдениет пен
білім, өнер мен өмір, қоғам мен уақыт, ел мен жер, тарих пен ұлт келешегіне
қатысты өзекті мәселе көтеріліп, қазақтың кейбір болыстарының бойына біткен
астамшылық, еріншектік, қанағатсыздықты сыншылдықпен көрсете алды. Кейін
шығармашылығы ілгері дамып, ұшырасқан зерттеулерінің нәтижесінде ғылымға
ден қоя бастады. Ғылымға келуі Білім және еңбек журналында жалғасып,
кейіннен атын Зерде атаған журналда қызмет атқарды. Елеулі еңбектері
арқылы көне дәуір тарихына үңіліп, ескерткішіне қоса, кейінгі қоғамның ең
күрделі деген мәселесін түбегейлі қозғай білді.
Ал, кіріспеде жалпы шығармаларының ішінен атап өтерлік жайт Ақселеу
Сейдімбектің жазушылық қарымын, көркемдік деңгейін, ғылымға жаңа серпін
әкелген кітабы – Аққыз екенін атап өткен жөн. Бұл кітапта жинақталған
повестердің ішінен айрықша Күзеуде және Бір атым насыбай повестерін
бөліп айтуға болады. Әсіресе, бұл повестердің қай - қайсысы болмасын өзінің
көркемдік концепциясы, тілінің шұрайлылығы, қолданыстағы тіл өрнегі
жөнінен осы тектес шығармалардың классикалық үлгісіне жатады. Әсіресе,
Күзеуде шығармасында оқиғаны суреттей алудағы тартымдылығы мен тіл
көркемдігі, құнарлылығы шеберліктің куәсі іспеттес. Әрбір айдарлы сөздері
шығарманы сол күйі құлпыртып тұр. Сөз салмағы, суреттеудегі шеберлігі дәл
әрі нық. Үңілген әрбір тұлға – талдауға негізделіп жазылған әр шығармасына
зер салсаң кейіпкермен бірге өзін де қоса түсіп кеткеніңді байқамай
қаласың. Біз зерттеу жұмысы барысында осындай үлгідегі сөз қолданысын –
көркемдік қуаттың кемел керуені, сөз қолданудың өрелі шыңы, шарықтау шегі
деп айтар едік.
Кіріспе бөлімде айта кеткен жөн, ғалым шығармаларының ішіндегі қазақтың
төлтума мәдениетін тұтастай тарихи тұрғыдан жан - жақты саралауды көздеген
Күңгір - күңгір күмбездер атты еңбегі 1981 жылы жарық көрді. Қазақтың
қалың оқырманы мен зиялы қауымы арасында айрықша қызығушылықпен ұлттық
сілкініс тудырған бұл кітапты көпшілік ғылыми ірі ізденіс деп бағалады.
Ғалымның ғылымға қосқан үлесі ретінде кеңінен талқыланған бұл кітап –
қазақтың дәстүрлі мәдениетін өзінің төлтума қалпында біртұтас құбылыс
ретінде қарастыруымен ерек. Сондай–ақ, тарихи - этнографиялық дерегінің
молдығымен, әсіресе ұлттың рухани әлемін парықтаудағы тұжырымдарымен
оқырман назарын аударған еңбек саналды. Бұл кітап 1985 жылы Поющие купола
деген атпен Е. Қажыбековтың аударуында орыс тілінде жарық көрді.
Жазушы Ақселеу Сейдімбек шығармашылығы көпқырлы әрі ғылыми. Олай
дейтініміз қазақ тарихында, республика көлемінде жазушылығын қоғамдық –
саяси және ұйымдастырушылық әртүрлі жұмыстармен ұштастыра білген
публицистердің алдыңғы қатарлы көшін бастап тұрғандығы. Алдыңғы бөлімдерде
оның Қазақстан Жазушылар Одағы секретариатының мүшесі, республикалық
ономастикалық, терминологиялық комиссияның мүшесі атанған уақыттағы
шығармалары айтылады. Сондай-ақ тарихи–мәдени ескерткіштерді қорғау
қоғамының президиум мүшесі болғаны, Қазақ әдебиеті, Ана тілі, Астана-
даусы, Парасат сияқты көпшілікке танымал басылымдардың редколлегия
мүшесі болып, жазушылықтың төрінен өзіндік орнын алғаны осыны айғақтайды.
Айта кеткен жөн, қазақтың дәстүрлі музыка мәдениеті жөніндегі теледидар
арқылы берілетін циклды әңгімелері қазақ теледидарының алтын қорына алынды.
Бұл ретте, оның шығармашылық тағы бір қыры – сазгерлігі екенін естен
шығармаған жөн. Ғалымның өз қаламынан шыққан сөздері төменде келтірілген.
Менің қолыма 1,5-2 мыңдай шежіре түсті. Оның ішінде кейбір шежірелер былай
басталады. Мен өзім бір ғасырға куә болдым. Тағы бір ғасырға куә
болғандардың сөзін естідім. Менің бойымда екі ғасырдың ақиқат сөзі бар.
[5].
Ал екі ғасырлық тарихы жоқ елдер бар. Екі ғасырлық ақиқат сөз шежіреде
тұр. Оның үстіне соңғы екі ғасыр қазақ тарихындағы өте тағдырлы ғасырлар
болды. Демек, шежірелік айғақ-деректі көз көре отырып, оны қорытып, пікір
білдірмеу менің рухани бағыт-бағдарым үшін қылмыспен пара-пар шаруадай еді...
Мен тұңғыш рет қазақ ру-тайпаларының этникалық бөлік емес, бұл әкімшілік-
аумақтық, территориялық бөлік екенін қолмен ұстатқандай дәлелдеп отырмын.
Демек, жүзге бөліну деген сөз барып тұрған ақымақтық, төл тарихын
білмеушілік болып шығады.... [5]
Магистрлік диссертациялық жұмыс кіріспе бөлімнен бастау алып,
Ақселеудің алашқа ортақ тұлғалық қыры, Ақселеу публицистикасының ғылыми-
танымдық қыры атты тараушалар зерделеніп, Ақселеу шығармалары және ауыз
әдебиеті және Публицист еңбегінің шежіре тарихы – халық игілігі үшін
атауларымен беріліп, публицистің зерттеу еңбектеріне аса мән берілді.
Сондай-ақ, Күй өнерінің публицист шығармашылығының жаңа қыры екендігі
зерттеліп, зерттеу обьектісінің бейнесін ашуда мәліметтер келтірілді.
Магистрлік диисертациялық жұмыс барысында Қазақтың күй өнерінің ғылыми-
танымдық қырына қоса Қазақтың күйшілік өнері кітабына талдау жұмыстары
жүргізілді.
1.2 Ақселеу шығармашылығы және ауыз әдебиеті
Қара сөзден жауһар дүниелер тудырған ғалым алдымен жазушылық кәсіптен
бұрын, зерттеушілікті, ғалымдықты таңдады. Ұлт алдындағы парызымды өтеудің
өзге жолын таңдадым,– деген Ақселеу Сейдімбектің бұдан кейінгі қазаққа
берген толымды туындылары көптің көңілін әлі күнге дейін әсерлі сезімге
бөлейді. Үзеңгілес серігі Қойшығара Салғариннің жоғарыда айтылған сөзі
Ақселеу Сейдімбектің бүкіл өмірлік қағидасын, ғылым әлеміне деген
ықтияттылығын мейлінше аша түсетіні анық. Ақселеудің атын кеңінен танымал
етіп, есімін танытқан оның құнды шығармалары екені даусыз. Әсіресе,
Күзеуде, Аққыз, Қыз ұзатқан, Бір атым насыбай повестері қазақ
әдебиетінің төрінен орын алып, әдебиетті танытатын дүниеге айналды.
Ғылымдағы алғашқы қадам – көшпелі қазақ жұртының өмір-тұрмысы, ұлт болып
қалыптасудағы рухани өмірімен байланыста болып, Ақселеудің өзіндік биігіне
айналды. Ғалымның танымдық тұрғыда талданып ұсынылған, тағылымы мол
еңбектері қазақ руханиятының еңсесін көтерген. Мемлекет, Елдік, Ұлт
ұғымдары Ақселеу шығармашылығынан табылып, тарихшының қазақ тарихына қосқан
еңбегін айқындады. Тумысынан бекзат азаматтың домбыра тартып, қамшы өретін
өнері бір төбе. Оның әуелетіп айтатын Сарыарқасы, күмбірлете төгетін
күйлері өнерлі екенінің бір көрінісі. Танымдық тұрғыда қарасақ, әңгімеші,
шежірешіл азаматтың ғылым адамы (доктор) атануы – қыры мен сырын, қайсар
кайраткер қырын айғақтап тұр.
Жалпы, ғалымның алдымен шежіретану (фольклор) ғылымына еркін араласқаны
белгілі. Әсіресе, балаларға арналған Алпамыс батыр -дың орны бөлек. [6].
Осы ретте эпостың ізімен ел аузынан жазып алған әңгімелері,тау, үңгірлер
жайлы жазбалары фольклор жинаушы екендігін ерте танытқан. Алғашқы ғылыми
жұмысының тақырыбы – Қазақтың дәстүрлі халық лирикасындағы қара өлең
жанры аталып, ғылымға кеңінен енді. Қара өлең жанры туралы жазылып,
ғалымның кандидаттық диссертациясы қорғалғанын ескергеніміз жөн.
–Ақселеу Сейдімбектің азамат ретіндегі болмысын айғақтайтын айқын
қасиеттерінің ең бастысы – оның жалтақсыз ұлтжандылығы. Бұл ұлтжандылық –
әйтеуір, бір ұлтқа тиесілі болғандықтан қиқуға ілесетін пендешіліктен ада,
халқының қадір-қасиетін терең танып-түсінуден туындаған құрбаншыл
ұлтжандылық. Содан да болуы керек, ол өзінің ғылыми-шығармашылық
ізденістерінде ұдайы ұлттың рухани дәулетін еселеп, бұрын із түспеген
соныға құлаш ұрып, жаңалыққа жаршы болып, әсіресе, халық мұрасының еленбей
жатқан сырларын түгендеп отыруға айрықша құштар делінген бір жазбаларда.
[1, 11]. Әсіресе, тарихшы қазақ ұлтының тарихы аясындағы пікірін тереңінен
ұсынып, ғылыми-зерттеу еңбектерін арнады. Бұл ретте Ақселеу Сейдімбек
еңбектерінің ұдайы қазақ деп басталуы Қазақ әлемі, Қазақтың қара
өлеңі, Қазақтың күй өнері, Қазақтың ауызша тарихы, Қазақтың
эро¬тикалық фольклоры аталған еңбектері –мәңгілігін жоғалтқан жоқ. Бұл
тұрғыда ғылыми-танымдық негіздегі ойлы, зерттеліп, тұжырымға негізделген
шығармаларынан ұлтты сүюдің формуласын анықтауға болады. Әр күнін танымдық
туындыға арнаған ғалым – аз ғұмырында қазаққа мирас қалдырды. Қазақ
ғылымында институт жүйесін қалыптастырып, ғылымға жол ашты.
Тарихи қалыптасудың, сонымен қатар, Ақселеу Сейдімбектің қаламынан туған
Күзеуде, Қыз ұзатқан, Ақ қыз, Бір атым насыбай, Ақиық,
Атамекен, Алпамыс батыр атты хикаяттар әдебиет әлеміне жол тартты.
Шығармалары халықтың, оқырман қауым назарына ілікті. Төлтума қасиеттері,
мәдени бітімі шыншылдықпен көрініс тапты. Жазушының құнарлы тілі Тауға
біткен жалбыз, Рамазан мерген, Қақпаншы, Көңіл шіркін, Зердені
шығарып, халықтың тарихы мен өмір салтына жүйріктігі Олжа, Аңшы өтірік
айтпайды, Айқас деген әңгімелерінен көрініс тапты. Бақыт, Бақ, Дәулет
және Аман, Әйел-Ана, Махаббат, Батпан құйрық, Серілер мен перілер,
Қосаяқ, Емші, Бай, байғұс және би, Бетпақдала, Бір түп жусан, Ақ
ешкінің шағымы, Ағыбай батыр деген ертегілер туындады. Сондай-ақ,
ғалымның қаламынан Абылай хан, Күннің қызы Күнікей, Аққыз атты
киносценарийлер, Солдаттың оралуы деген либретто жазылды. Ойсылқара,
Қаныш берген қарындаш, Жұлдыздар із тастап кетеді, Сонар, Шоқан
Уәлиханов – публицист, Батырдың анасы, Күз ырғақтары деген жиырма
шақты очеркті өрнектеді.
Еңбектерінен (1 сурет) шығармалар көрініс тапты. Ақселеу Сейдімбектің
есімі зерделі өнер зерттеушісі әрі өрісті өнер иесі ретінде халқымызға
кеңінен танылды. Қазақтың дәстүрлі әншілік өнерін тұғыр ете отырып,
Сарыарқа, Дәурен-ай, Толғау сияқты ұлт рухын көтеретін тамаша әндер
шоғырын дүниеге келтіргені бізге аян. Оның домбыраны күмбірлетіп күй
тартқанда әрбір туындысын кез-келген дәулескер күйшіден кем орындамайтынын
замандастарының пікірі айғақтайды.
Ақселеу Сланұлының жазушылықтан аса өтіп, ғылым саласына біртіндеп бет
бұруы – ұлт үшін үлкен олжа болғаны анық. Бар ғұмырын қазақтануға арнаған
Ақселеу Сейдімбектің ешқашан ғылыми-танымдық мәнін жоймайтын салаға
саналы түрде білек сыбана кірісуі тегін таңдау емес-ті. Ғылымдағы әріптес,
үзеңгілес әрі қанаттас, қаламдас серігінің шығармашылықтағы әрі ғылыми
еңбектерінің бедерлі тұстарына Қойшығара Салғараұлы кеңінен зерттеу
жүргізіп, тоқталған. Ақселеу Сейдімбек бұрын жиналмаған да зерттелмеген
қара өлең мен күй аңыздарын алғаш рет рухани айналымға түсірді; алғаш рет
қазақ эпостарының қара сөзбен насихатталуына мұрындық болды; алғаш рет
Гомер туындыларын қазақ оқырмандарына таныстырды; алғаш рет тарихты жеке
тұлғалар арқылы зерттеу идеясына ден қойды; Қазақстанда этнографиялық және
этнологиялық ізденістердің жандануына ықпал етті; сөйтіп, көшпелілердің
төлтума мәдениеті деген категориялық ұғымның орнығуына тегеурінді үлес
қосты; қазақтың музыкалық мәдениетінде бес мектептің барын алғаш рет
саралап танып, олардың даралық сипаты мен типологиялық тұтастығын айғақтап
берді; қазақтың ән өнерінің тарихи-эстетикалық қасиетін алғаш рет кешенді
қалпында танытуды мақсат еткен телехабарлар сериясын жасады; қазақтың ру-
тайпалық жүйесін алғаш рет тарихи-этнологиялық, әлеуметтік-саяси және
мәдени-рухани аяда зерделеп, қазақ шежіресінің қазақ тарихына қатысты
түпдеректемелік мән-маңызын ашып берді; әр қилы пікір-бағаға қарамастан,
халық мұрасы ретінде алғаш рет қазақтың бейпіл сөздерін жинап, оның ғылыми
басылымын жарыққа шығарды; белгілі тұлғалар өмірінің ғибратты сәттерін
жинақтауға себепші болған деп ...деген екен! айдарына ұсынған [11].
Халықтың рухани дәулетін сабақтастырып, қазақ шежіресін бүге-шігесіне
дейін түгендеу – мұрат тұтқан ұлтжанды азаматтың өзіндік жоғары ұстанымы,
мақсаты екенін анық. Халық арасында айрықша құрметке ие болуы – тарихи-
этнологиялық, әлеуметтік-саяси және мәдени-рухани аяда қазақ шежіресін
зерделеуінен туындады. Алдыңғы бөлімдерде айтылғандай жазушы пікірін
негізге ала отырып, ғалымның қазақ өнерінің ғылыми-зерттеу институтының
шаруасын атқарғанына куә боламыз. Халық Ақселеуді айрықша қастерлеп, ардақ
тұтса, ең алдымен оның өз ұлтына деген кіршіксіз ниетінен екенін ұғынды.
Халқының мол мұрасын шыр-пыры шығып қорғаудағы терең ізденісі, көне
мұрағаттарды кешіп жүріп, толықтай ізденіс жұмыстарын атқарған еңбегі үшін
айрықша құрмет көрсетті. Осы ретте Ақселеудің ғылыми тақырыптары сабақтас
әрі бір-бірімен тақырыптас келеді. Ғылым докторы алдымен, қазақ тарихына
қоса қазақ баласының жай-күйінен бастап, басынан кешірген қилы тағдырын
арқау етеді шығармасына. Бүгінгі ұрпақтың атадан қалған мұрасын ерекше
қастерлеп, құрметпен қарау керектігін баса айтады. Әдебиеттің ерек жолын
зерделеу арқылы, көркем шындық пен әдеби шындықтың аражігін ажырата отырып,
жан-жақты зерделеді. Қазақ тарихының ескіше дәстүрі мен қазіргі таңдағы
сабақтастығы, төл өнердің рухани қазына екендігін сипаттайды. Қаламынан
қазақтың басынан кешірген дәуренін негізге алған қаншама ғылыми мақалалар
жазылды. Көркем сөздің зергері Әбіш Кекілбайұлының Ақселеу дүниеден
өткенде: Ұлан-ғайыр сахарамызды түгел шолып, ұлан-асыр сыр-сипаттарымызды
тегіс қамтып, қат-қабат тарихымызды терең қаузап, дүлдүл оймен, ділмар
тілмен толғайтын ғұлама ғалым, сұңғыла білімпаз, сүлей суреткер – қайран
Ақселеу, енді жоқ. Атар таңның жарығы жаңа-жаңа себездеп, айналаны толтыра
бастағанда ай маңдайы жарқырап, аққан жұлдыздай көзден ғайып болады деген
ой үш ұйықтасақ түсімізге кірмепті. Алапат төсін айқара жайып, күректей
саусақтарын салалай тарақтап, әр сөзін саралай салмақтап, шалқая қарап,
шабыттана сөйлеп тұрғаны күні кеше ғана емес пе еді?! Қашанғы қара домбыра
мен иірімі мол қыл қобыздың көмейіндегісін, құймақұлақ кәриялардың
көкейіндегісін төгіп-шашпай түгел жинап, енесінің бауырына сүңгіген ашқарақ
қошақандай қомағайлана бас сұғып, күрпіте сораптап, талмай еміп, жебей
сауып, ештеңе қалдырмай, ақтап-қақтап, әбден сарыққан соң байыппен
пайымдап, саралай салмақтап, әбден сораптап еді-ау шіркін!... Тілімен бал
емізгендей еді. Жүрегінен күн көрінгендей еді. Оның кең қарымды, тың
серпінді, тынымсыз ізденіске толы тарихи зердесі өзімізді дүние танып,
өзгел¬ерді дұрыс бағамдаудың асқаралы шыңдарына шығып, бұрын-соңды
батылымыз бармаған ұшы-қиырларын еркін самғай бастап еді. Қазақтың күй
өнерін, Қазақтың ауызша тарихын аяқтағалы бері мойнынан батпан жүк
түскендей болып, ешкісі тауға жайылғандай емін-еркін жүр еді... Ойдағысына
жеткендей еді, ел алдындағы парызын, ақтағандай еді!.. Маңғыстаудың қалғып
жатқан қара ойы мен сағым шалып, мұнарға батқан ақ шыңдарын селт еткізіп,
өзіне қаратып, көсілте жөңкіліп, талайды көріп, талайды біліп үлгерген
тарлан басын сәндене шайқап, сырбаздана күлімсіреп еді-ау сабазың деген
екен. [16]
Ақселеу Сланұлы жазушылыққа журналистикадан келді. Оның кең қарымды, тың
серпінді, тынымсыз ізденіске толы тарихи өмірін Алматыдағы Қазақ
мемлекеттік университетінің журналистика факультетін тәмамдап,
республикалық Лениншіл жас (қазіргі Жас Алаш), Қарағанды облыстық
Орталық Қазақстан, Социалистік Қазақстан (қазіргі жалпы¬ұлттық Егемен
Қазақстан) газеттеріндегі қызметтерін ескерген дұрыс. Сондай-ақ түгел елге
тараған Зерде журналы мен Әлем альманағында жұмыс істегенін айта кеткен
жөн. Лениншіл жастың тілшісі қатарында жүріп, Қарағанды облыстық Орталық
Қазақстан газетінің қызметкері атанып, қатардағы тілші міндетінде жүргенде
Теміртау қаласында металлург болып жүрген Нұрсұлтан Әбішұлымен танысып,
кейіннен таныстығы елдік мұраттар тұрғысында тізе қосып жұмыс істеуге себеп
болған достыққа ұласқан еді. Елбасымен Онымен жастай танысып, өзара
сыйлас, пікірлес болғанымды ұмытпаймын, – деуінің мәні зор екенін осыдан
аңғарсақ болады. Бұл сөзімізге тікелей дәлел ретінде Елордасы Астанаға
ауысқанда Алаштың ұлы ұлдарының қатарында Мырзатай Жолдасбеков, Әбіш
Кекілбайұлына қоса, Ақселеу Сейдімбек болғандығы белгілі. Бұл ретте қазақ
жазушыларының пікірін келтіргеніміз дұрыс. Қуанышбай Құрманғали Ақселеу
жайлы жазбасында: Мен білетін Ақселеу сонау Лениншіл жаста тілші болып
жүрген кезден бастап қазақ елін аралай жүріп, ұлтымыздың көмбеде жатқан,
елеусіз қалған көне ескерткіштерін зерттеп, қара өлеңдерін жинастырып,
кейін оларды кәдеге жаратып, Күмбір-күмбір күмбездер (2 том), Мың бір
маржан, Қазақ әлемі, Этномәдени пайымдау деген атпен кітап болып шықты.
Бұл оның білгір де, білімді мәдениеттанушы болғандығының жарқын мысалы деп
атап өтеді. Мәдениеттану үлгісінде жазылған Қазақтың ауызша тарихы деп
аталатын Ақаңның соңғы еңбегі күш-жігер мен қабілетке шеберлікке құрылып
жазылды. Бұл ретте Қаншама дерек жинақталды. Соның бәрін жүйе-жүйесімен
ретке келтіріп, тәптіштеп шығу орасан күшке түсіп жатыр. Кез келген
туындыны жазу үшін өзімнің арнайы қолданатын әдісім бар. Ол кілт деп
аталады. Мысалы, Қазақтың күй өнерін жазуды осы әдіс арқылы бітірдім. Ал
оны мен марқұм Лев Гумилевтен үйрендім. Бір жолы Мәскеуге барып, өзімнің
ғылыми жұмысымды көрсеткенімде, оның есі шығып кетті. Ой, батыр-ау, осылай
да адам өзін қинауына бола ма? Мына деректерден адам адасады ғой. Тіпті,
жынданып кетуге де болады ғой. Әй-әй, ай! Осылай да бола ма екен? Мынау не
деген бейнет!, – деп басын шайқап-шайқап отырды да өзінің қалай жұмыс
істейтінін көрсетті. Міне, қара. Мынау Қазақтың күй өнері. Енді мынау
кілтті қара, – деп ағатайым маған мұқият түптелген қолжазба кітапты
көрсетті. А деп басталады. Абай деген сөзден кейін кілең шифр. Нақ бір
барлаушының дәптері сияқты. Ал енді не түсіндің? – деді Ақаң. Мен еріксіз
басымды шайқадым. Міне, мен болмасам мынаның бәрі әшейін цифр болады да
қалады. Қазақтың ауызша тарихы да тап осы сияқты. Бұны мен бітірмесем,
басқа ешкімнің де тісі батпайды, – деп еді деп келтірген екен ғалымның
өзі бір естелігінде. [30]
Мырзатай Жолдасбеков Ақселеудің ақырғы еңбегі жөнінде сөз қозғағанда, –
Осы кітаптан кейін Ақселеу маған айтып еді, Мырзеке, қазір тіпті саусағым
да жауыр болды. Енді тіпті қалам да ұстағым келмейді, қағаздың да бетіне
қарағым келмейді деп жүретін. Ойпырым-ай, ол кезде мән бермейміз, енді
ойлап қарасақ, тіпті соның бәрін бітіріп кетейін деп жанталасып осыншама
қыруар еңбекті жазған сияқты дегенін жеткізген. [37] Ғалым жөніндегі
пікірде қолға алған ісіне жанын сала кірісіп, деректерді тыңғылықты
зерттеуші екенін атап өткен жөн. Бұл ретте ғалымның еңбектенуден еш
жалықпағанын, қайта қазақ руханиятының биіктеуіне үлес қосқысы келгенін
ескерген жөн. Мол еңбектің жарқын үлгісі ретінде Ақселеу мұрағатқа 3000 –
нан астам құжат қалдырған. Соның 700-ден астамы жазысқан хаттары екені
белгілі.
Методологиялық тұрғыда Ернар Құлмағамбет Ақселеу Сейдімбектің
шығармашылығына қатысты ой саларлық, талдауға негізделген төрт түрлі
ерекшелік сипаттарын атап көрсете білді. Әсіресе, қазақтану әлеміне қатысты
пайымды деректерін нақтылы жеткізгенін атап көрсетеді ол.
Әуелгі ерекшелігі – қазақ әлемінің дәстүрлі өмір салтына ерекше ден
қойып, оның мәдениетіне, өнеріне, салт-дәстүріне, әдет-ғұрпына жарқын
көзбен қарап, шұрайлы көркем тілмен айтып беруді мақсат етуі.
Екінші елеулі қыры – Ұлы Дала кеңістігіне арқа сүйеген қазақ болмыс-
бітімнің жылт еткен қадір-қасиетін, барынша ыждаћатпен зерттеп, жас ұрпақ
кәдесіне жарату.
Үшінші ерекшелігі - өзі зерделеп отырған этнотанымдық қымбат белгілерді,
әрдайым, Ұлы мәдениет үлгісі ретінде қарастыра отырып, келер күнге аманат
қылып, аман сақтап қалу жайы.
Төртінші сипаты - әр текті, шалғай өрістерден желі тартқан мол
мағлұматтармен қатар, қазақ бітіміндегі танымдық деректердің нақтылығы,
дәйектілігі, – дейді.
Елеулі қыры – қазақтың ынтымақ бірлігі, тіршілігі, ел болу жолындағы
еңбегі, қайраткерлігін ерекше жеткізе білуінде екенін, жас ұрпақтың
кәдесіне жарағандығымен есепке алғанымыз жөн. Ұлт басына түскен
мәселелерді айта білуі, билік басындағыларға жеткізе білуінде еді. Мұның
тікелей куәсі –үндеу хаттар, сұхбаттарды жариялап, күнделік жазып қалдыруы
болды. Қазақтың арман аңсарын жүрекпен сезініп, оны көркем, шұрайлы тілмен
түсінікті тілде жеткізе білуі – оның дара дарыны, талғамының биіктігі,
зерделеушілігі әрбір шығармасынан көрініп тұруы– оқырманмен сырласуына
тікелей әсер етті. Зейін мен болмысы, шығармалардағы ой ағыны оқырманын
өзіне тарта білді. Кеңестік саясатқа шырмалып, аласапыран көңіл-күйде
жүрген ұлтты оятып, тұңғиықтан алып шығуға үлес қоса білді. Әсіресе, бұл
ретте біз – Сауытбек Абдрахмановтың мысалын келтіргеніміз дұрыс. Дүниеден
өтерден бір жыл бұрын үйіне барғанымда кітаптың көптігінен ауызғы бөлме
жаққа қарай арнайы сөрелер жасатқанын көрдім. Еденнен төменге дейін
тіркелген жаңаға сөрелердің бәрі ру-тайпаларға арналған папкалармен
толтырылған. Қазақ шежіресіне қатысты мың-мың парақ қағазды жылдай бойы
ерінбей-жалықпай жинағанының, соның бәрін жүйелеп отырғанының арқасында
Ақаң Қазақтың ауызша тарихы атты кітап көлемімен мың беттей болатын ең
соңғы, ең басты еңбегін аз уақыттың аясында жазып тастаған деп жазады бір
естелігінде Сауытбек Абдрахманов. Егемен Қазақстан газетіне жариялаған
жазбасынан түйгеніміз – Сырт көзге сал-серінің салтымен салқам жүргендей
көрінетін Ақселеудің қағазға ұқыптылығы да бөлекше еді. Өткен жылы Орталық
мұрағатта Ақселеу Сейдімбек өзі көзі тірісінде өткізіп кеткен құжаттардың
көрмесі ұйымдастырылды. Ақаң мұрағатқа 3 мыңнан астам құжат тапсырған екен,
соның 700-ден астамы жазысқан хаттары. Жиналған жұрттың назарына 250 құжат
ұсынылды. Үйіне барсаңыз кітап сөрелерінің үлкен бір бөлігі қаз-қатар
тізілген папкалар болатын. Тақырып-тақырыпқа бөліп, үлкен әріптермен
таңбалап тастаған. Газеттен қажет мақала көрсе де, кітаптан керек дерек
тапса да тап-тұй¬нақтай етіп соған тігіп не жазып қояды. Мақала не зерттеу
еңбек қолға ала қалса, жаңағы папканы ашады да әлгі материалды қалауынша
пайдалана береді деп бөліседі жарық көрген мақаласындағы бір естелігінде
Сауытбек Әбдірахманов. [44] Мұрағатқа 3 мыңнан астам құжат тапсырып, соның
700-ден астамы жазысқан хаттары. Қазақтың тарихы, жері жаттың қолында
кетпес үшін Алаш тұлғалары сан мәрте басын жауға берді. Ұлт мүддесі жолында
қазақтың талай азаматы жанын қиды. Ақселеуде 67-ге қараған тұсында өмірден
өтті. Ұлылықтың үлгісіндей болған Ақселеу Сейдімбек – халқымыздың өр
рухының, өнегелі салтының, өрелі қалпының аса көрнекті өкілі еді. Осы жолда
туған халқын, оның төл тарихын, салт-дәстүрін, тілі мен ділін жан-тәнімен
сүйіп, бойындағы тәңірі берген бар қабілет-дарыны мен қайрат-жігерін ұлт
игілігіне жұмсады. Қазақтың көне мәдениеті мен рухани шежіресін жаңғыртып,
тарихи мұраларды кеңінен зерттеп, қазақтың руханиятына үлес қосып, сол
арқылы қазақтың әдебиетін ғана емес, қалың тарихын да тереңдеткені рас.
Қазақтың әдебиеттану ғылымы жаңашылданып, көрнекті атануға тырысты. Ғалым,
этнограф, күйші, қазақтың жоқшысы атанып, Ақселеу қасиетті Қадір түнінде
дүниеден өтті. Ақселеу биігі деп атап кеткен қасиетті топырақта тыным
тапты. Ақселеу әлемі – қазақ әлемі. Әдебиеттану ғылымына барынша белгілі
дәрежеде араласты. Мысалы, Гомер поэмаларының қара сөзбен әңгімеленуі және
оның оқырман көңілінен шығуы Ақселеу Сейдімбекке ой салды. Бұл мақсатта
жазушының 1979 жылы "Алпамыс батыр" атты кітабы жарық көрді. Қазақтың
эпикалық қарымы кең, поэтикалық қуаты тегеурінді жыр-дастанын насихаттау
мақсатынан туындаған бұл еңбегі эпосты қара сөзбен баяндаудағы алғашқы
бастама болғаны рас. Кешікпей-ақ, бұл бастама қазақ қаламгерлерінің
арасында қолдау тауып, эпикалық мұралардың біразы қара сөзбен баяндалып,
жеке кітап болып мол данамен жарық көре бастайды. Ал, Ақселеу Сейдімбектің
"Алпамыс батыр" кітабы қазақ және орыс тілдерінде бірнеше рет қайта
басылып, эстон, чех, неміс тілдерінде жеке кітап болып шықты. Сол сияқты,
Акселеу Сейдімбектің аударуындағы жарық көрген (1988) И.Можейконың "7 және
37 керемет" (" 7 и 37 чудес") атты кітабы да, оның аударма саласында
тындырған толымды еңбегі. Бұл кітапта Азия, Африка елдерінің әлемдік
кереметтер санатына жататын ғажайып мәдени ескерткіштері мен айтулы өнер
туындыларының өзіндік ерекшеліктері және олардың дүниеге келу тарихы
қызықты деректермен жан - жақты баяндалып, көпшілікке түсінікті түрде
жеткізілді.
Азия, Африка елдерінің туындылары, әлемдік кереметтер санатына жататын
ғажайып мәдени ескерткіштері мен айтулы өнер туындыларының ерекшеліктеріне
ұқсас дүние тудырғанымен Ақселеу Сейдімбектің кәсіпқой журналистік
қызметтен 1987 жылы қол үзгені белгілі. "Білім және еңбек" журналы тектес
басылымдар арасында Одақ бойынша бірінші орын алғанына қарамастан және бас
редактор ретінде БЛКЖО-ның (ВЖСМ) ең жоғары марапаты – Құрмет грамотасымен
марапатталғанына қарамастан, 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасына байланысты
"Қазақ ұлтшылдығын дайындаушылар" санатында комсомолдың Орталық Комитетінің
бюросында ол бас редакторлық қызметтен босатылады. Мұнан әрі Ақселеу
Сейдімбекке МҚК-нің нұсқауымен баспасөз орталықтарының газет шығару ісіне
не болмаса жазбасын беруіне тиым салынғаны белгілі. Тарих беттері МҚК-нің
наразылығына қарамастан Ұлттық Ғылым Академиясы М.О. Әуезов атындағы
Әдебиет және өнер институтының директоры Шериаздан Елеукеновтің еден
тазалаушының бос орнына Ақселеу Сейдімбекті лаборант ретінде қызметке
алғанын айтады. Ол кезде уакыт қатал болатын, Желтоқсан оқиғасынан кейін ел
ішіндегі саяси-идеологиялық ахуал өршіп тұрғаны белгілі. Ғалымның
автобиографиясына үңілсек, ғылым жолына бет алар шақта Ақселеу Сейдімбек
1987-1997 жылдар аралығында Ұлттық Ғылым Академиясының М.О.Әуезов атыңдағы
Әдебиет және өнер институтында лаборант, кіші ғылыми қызметкер, аға ғылыми
қызметкер, жетекші ғылыми қызметкер, бөлім меңгерушісі (Қолжазба орталығы)
болып қызмет атқарды. Бұл жылдары ол ғылыми жұмысқа біржола ден қойып,
теориялық білімін одан әрі тереңдетіп, әсіресе қазақ халқының әлі де болса
игерілмей жатқан фольклорлық мұрасын жинау, зерттеу, жариялау жұмыстарына
көңіл бөледі. Аға ғылыми қызметкер, жетекші ғылыми қызметкер бола жүріп
фольклорға көңіл бөлді.Ғылым жолына келгенде Ақселеу Сейдімбек 1989 жылы
"Қазақтың дәстүрлі халық лирикасындағы қара өлең жанры" деген тақырыпта
кандидаттық диссертация қорғайды. Қазақтың қара өлеңі халық арасына ең бір
кең тараған, ел ішінде туындауын күні бүгінге дейін тоқтатпағанын арнайы
зерттеу обьектісіне айналдырады. Ғылыми тұрғыда бет алған жазбасы қазақтың
дәстүрлі қара өлеңін зерттеуге кеңінен мүмкіндік ашады. А.Сейдімбектің Мың
бір маржан кітабы (254 бет) аталды. Сондай-ақ, ғалым жинаған қара өлең
нұсқалары екі том көлемінде қазақтың фольклорлық мұрасын толықтырды
(Қолжазба орталығы, № 898 папка). Ақселеу Сейдімбектің өнер және өмір
туралы, өнердің төлтумалылығы жайында, әсіресе, халықтың тарихи тұлғасын
айғақтайтын мәдени-рухани үрдіске қатысты жазылған "Сонар" атты ғылыми-
көпшілік кітабы 1989 жылы жарық көреді. Бұл еңбегі үшін Қазақстан Жазушылар
Одағы сыйлығының лауреаты атағы берілді. Бұл ретте біз –ғалымға одақ
сыйлығы берілгені жөнінде алдағы бөлімдерде талқыланатын Қазақтың ауызша
тарихы жайлы, Ақселеу Сейдімбектің соңғы еңбегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1. Ақселеу Сейдімбек – 18
публицист ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
1.1 Ақселеу Сейдімбек публицистикасының ғылыми-танымдық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.2 Ақселеу шығармашылығы және ауыз 24
әдебиеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
2. Ақселеу Сейдімбек – 33
өнертанушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
2.1 Ғылым мен өнер шежіресі – Қазақтың ауызша 33
тарихы ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Қазақтың төр шежіресі – этномәдени біртұтастықтың 36
кепілі ... ... ... ... .
3 Ақселеу Сейдімбек – 55
этнограф-ғалым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
3.1 Қазақтың күй өнері кітабының ғылыми-танымдық 55
мәні ... ... ... ... ... ... .
3.2 Күй өнері ұлт руханиятының алтын 79
қазығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер 90
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Жаһандағы адамзаттың өзара даңғыл жолдағы дамуы, ізгі ниетте ойлауының
нәтижесінде ірі сатылар бойынша дәуірлер ауысып отырады. Әсіресе,
ақпараттың түрлі бағытта таралып, кеңінен дамуы жолында күрделеніп,
кейіннен түрлі реңге енуі – ғаламдағы елдерде ұқсас тарихи жүйелі
тәртіппен, нақты сатылы түрде жүзеге асып отырды.
Ғылыми-танымдық публицистиканың қалыптасуы мен көркемдік дамуы – ұлттық
дәстүрдің маңызды тұстарын рухани-мәдени тәжірибелерін жинақтап берді.
Қазақы ғылыми-танымдық публицистиканың қарышталған түрін, әдеби әрі
ақпараттық әдістердің күрделі тұстарын зерделеп береді.
Бүгінгі өмір шындығын көркемдік шындыққа айналдыруда қазақ қаламгерлері
де жан-жақты ізденістер танытуда. Тыңнан соқпақ тартуға талаптанған
көркемдік талпыныстар, әсіресе, қазіргі қазақ публицистикасынан айқын
аңғарылады. Бұл тұстағы шығармашылық ізденістердің бір арнасы стиль
проблемасымен, типологиялық өрісімен тығыз байланысты.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Танымдық шығармалардың қалыптасуы мен
кемелдену кезеңдерін, әсіресе, жеке суреткер ретінде Ақселеу Сланұлының
шығармашылығын жанрлық, теориялық, танымдық тұрғыдан жеке қарастыру –
зерттеудің өзекті тұсы. Бұл ретте, қазақ публицистикасы әлдеқайда табысты
деңгейді еңсерді. Жазушының лабороториясы ретінде жан-жақтылығы
қарастырылып, еңбектері арқылы ізденістер де жүргізу –публицистиканың
танымдық қырын ашты. Әрине, толық өзекті тұсын көрсете білу үшін талдамалық
тұсын талдау арқылы көптеген еңбектерді саралау қажеттілігі белгілі. Бұл
орайда публицистикалық талдамалы еңбектер – салмақты зерттелген тақырып
өзегіне айналуы тиіс. Ақселеу шығармаларын ұлттық публицистиканы
ақпараттық әлем мен әдебиеттік жанрдың маңызды бөлшегі ретінде қарастыру
өзекті. Әсіресе, танымдық тұрғыда Ақселеу шығармаларын жұмыс барысында
көркемдік құралдардың болмысын жан-жақты талдауда нақты әдістеме ретінде
қосқан үлесі зор.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақ публицистикасындағы шығармалардың
дені зерттеліп, кеңінен талданып келе жатқаны белгілі. Б.Жақыптан бастап
публицистиканы зерттеген ғалымдар жетерлік. Алайда, Ақселеу Сланұлы
негізінде зерттелген еңбектердің бағыты – еңбектердің танымдық қырын
негіздейді. Дипломдық жұмыстың жаңалығы ретінде қазіргі таңдағы ғылыми-
танымдық публицистикадағы Ақселеу Сланұлының ғылыми жаңалығын қосар едік.
Ұлт тарихына әкелген ұлттық құндылықтарды рухани сипаттарын жан-жақты
екшеген зерттеулерін, танымдық кітаптарын, талдамалы мақалаларын атар едік.
Осы ретте танымдық публицистиканы өз шығармашылығы негізінде саралап шыққан
ғалым ұлттың сүйіспеншілігіне бөленді. Рухани шежіренің тарихын, руластық
шеңберінің ұлғайғандығын, қазақтың күй өнерінің құндылығын зерттеу жұмысына
талдау етті.
Дипломдық жұмыс барысында шығарылған қорытынды жұмыстары болашақта
көркем шығармашылық бойынша ғылыми-танымдық публицистиканы кешенді түрде
қарастыруға бағыт-бағдар беру жағынан да үлкен маңызға ие. Жалпы, жұмыс
барысында қазіргі танымдық публицистика толығымен қарастырылып, қазақ
публицистикасы Ақселеу Сейдімбек шығармашылығы негізінде зерделенді.
Зерттеуде тың тұжырымдар жасалып, публицистиканың ғылыми маңызды тұстары
атап көрсетілді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты
Ақселеу шығармалары негізінде ғылыми-танымдық публицистиканы зерделеуге
бағытталған. Бұл ретте танымдық шығармалары зерделеніп, ол жөнінде ғалымдар
айтқан пікірлер нысанаға айналды. Осы мақсатты айқындау үшін алдымызға
мынадай міндеттер қойдық:
- Ақселеу Сланұлының шығармашылығын зерделеу;
- Қазақтың ауызша тарихы негізінде жазылған танымдық мақалалардың
зерттелуін таразылау;
- қазіргі қазақ публицистикасының танымдық, мазмұндық құрылымындағы
өзгерістерді салыстыру;
- Ақселеу Сланұлы шығармаларының ұлттық сипатын ашып көрсету;
- шығармалардың ғылыми сипатын айқындау;
- шығарма кейіпкерлерінің көрінісін талдау;
- Қазақтың күй өнері еңбегіндегі ерекшеліктерді ашып көрсету;
- Ақселеу шығармаларының маңызды концепциясын талдау;
- Кешен негізінде Ақселеу Сланұлының талдамалық шығармаларының
жаңашылдық диалектикасын ашып көрсету;
Зерттеу жұмысының нысаны мен пәні. Зерттеу жұмысында ғылыми еңбекте
Ақселеу Сланұлының қаламынан туған шығармалар назарға алынып, зерделенді.
Әсіресе, ғалымның өз авторлығында қолданылған Қазақтың ауызша тарихы,
Қазақтың күй өнері, Қазақтың бейпіл сөздері, Тауға біткен жалбыз,
Қара өлең жұмыстары талданып, бірқатар талдамалық шығармалары басшылыққа
алынды. Жұмыстың негізгі пәні – ғылыми-танымдық публицистика.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі ретінде танымдық
публицистиканың құрылысы, дамуы талқыланды. Атап айтқанда, Рашид-ад-Дин,
М.Шындалиева, А. Жұбанов, М. Дулати, А. Байтұрсынұлы, М. Әуезов, т.б.
ғалымдар еңбектері мен ұжымдық зерттеулер теориялық, әдіснамалық бағыт-
бағдар ретінде пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан
тұратын негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған дереккөздер
тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. А. Жұбановтың Ән – күй сапары,
Ғасырлар пернесі атты еңбектері зерделенді. Сондай-ақ, Ақаңның қаламынан
туған Ғасырлар пернесі, Қазақтың күй өнері, Аққыз, Қазақ әлемі
Этномәдени пайымдау, Тауға біткен жалбыз, Қазақтың ауызша тарихы,
Шежірелік деректерді пайымдау секілді алты томдығы зерттелді. Оған қоса Т.
Мерғалиев, С. Бүркіт, О. Дүйсен Қазақ күйлерінің тарихы еңбегі
қарастырылды. Сондай-ақ, Ж. Жүзбай Шертпе күйдің төрт мектебі, атап
айтсақ, "Адырна" ұлттық – этнографиялық порталы, Дауылпаз ақын атындағы
портал (Қасым Аманжолов), Моңғолия қазақтарының ақпараттық порталына
жарияланған ғылыми мақалалар зерделенді. Оған қоса республикалық, облыстық
белді басылымдар Дала мен қала, Жас Алаш, Қазақ әдебиеті, Егемен
Қазақстан, Қазақстан әйелдері, Қарағанды облыстық Орталық Қазақстан
газетінің Ақселеу Сейдімбек жөнінде жазылған авторлар жарияланымдары
талқыланды.
1 Ақселеу Сейдімбек – публицист
1.1 Ақселеу Сейдімбек публицистикасының ғылыми – танымдық ерекшелігі
Публицист-қаламгер, этногаф-ғалым Ақселеу Сланұлы Сейдімбек қазақ
елінің ұлтжанды азаматы, маңдайына біткен жарық жұлдызы. Қазақтың төл
тарихына қажырлы үлес қосып, ауызша тарихтың дамуына мейлінше ықпал етті.
Өзінің жігер күшін елінің ертеңімен байланыстырып, қазақ үшін құнды, сапалы
һәм салмақты дүние жасады. Қазақтың ауызша тарихын, рулық шежіресін қайта
жасақтап, текті қазақтың байырғы дүниетанымын жаңғыртты. Қазақтың күй
өнерін зерделеді, ел тарихын нықтады, тарих бетіне өзінің айшықты ізін
қалдырды. Қаламынан туған әрбір көркем шығармасы оқырманының көңілінен
шықты. Ғылыми-публицистикалық еңбектері құнды дерекке, нақты ұсынысқа
құрылып жазылды.
Арқаның алтын сандығына айналған, жерлес қаламгер Сланұлы Ақселеу
Сейдімбектің өмірі мен шығармашылығын жан - жақты тану әрбір қазақ үшін
міндетті. Тұлғаның көркем әдебиеттегі ерекше қыры – әрбір оқырманның
қызығушылығын арттырып, әрбір әңгімесі ерекше әлемге жетелейтіні рас.
Диссертациялық жұмысты зерделеу барысында Алаш Ақселеуінің шығармалары мен
зерттеулерінің өзіндік ерекшелігін ұғындыру, жерлес қаламгердің даралығын
танытып, шығармаларын зерттеу жүйесіне алу – маңызды іске айналды. Бұл
ретте, Ақселеу Сейдімбектің ғылыми ұстанымдары, негізгі талдауға алынған
обьектілері қарастырылып, публицистік жолда магистрлік диссертация жазу
қолға алынды. Ғылыми диссертациялық жұмысты жазу барысында жазушы
шығармашылығы зерделеніп, өмірі мен шығармашылығы бірнеше бөлімдер бойынша
жоспарға алынды. Бұл орайда, Ақселеу әлеміне терең ену мақсатында жоспар
құрылып, бірнеше бөлімдер кеңінен қамтылды. Мысалы:
Тарихшы Ақселеу туған аймақ
Ақселеу өскен орта
зерттеушінің ғылыми жолы
Алғашқы қызмет жолында
Алғашқы бөлім бойынша жоғарыда атап өткен тақырыптар сараланып,
зерттеуге алынды. Жазушының өмірін, өскен ортасын негізге ала отырып,
шығармашылығын қамту жоспарланды. Екінші бөлімде публицистің ғылыми
еңбектері қарастыру жолында:
- Ғалымның алғашқы зерттеулері
- Сейдімбек – жазушы
- Жас аудармашы
- Публицист – аудармашы
- Этнограф – тарихшы
- Күйші – сазгер
Жоғарыда аталған бөлімдер бойынша қаламгердің шығармашылыққа келген
жаңаша қырлары зерттелді. Бұл ретте, диссертациялық жұмыстың негізгі
жаңашылдығы, айтпақ ойы басты жүйеге алынған. Ал, үшінші бөлімде Ақселеудің
ғылыми жинақтары, бірегей тұлғаның болмысы, қаламгер шығармашылығы
қарастырылып, тұлғалық реңіне түсінік беріледі. Жалпы, қазақ елі тарихында
ғалымдық, қоғамдық – саяси және ұйымдастырушылық секілді ғылыми саланы
ұштастыра білген Ақселеу Сейдімбек шығармашылығы зерделенді. Осы ретте
Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі, республикалық ономастикалық,
терминологиялық комиссияның мүшесі атанған тұлғаның ғылыми шығармалары
тереңірек көңіл бөлуді қажет етеді. Ғылыми шығармалары Күй, Қазақтың
ауызша тарихы кітабы негізінде талқыланып, жазушы шығармашылығының
публицистикалық жаңашыл қыры зерттелді. Диссертациялық жұмыс барысында
еліміздегі беделді Қазақ әдебиеті, Ана тілі, Зерде, Парасат,
Ақиқат секілді көпшілікке танымал басылымдардың редколлегия мүшесі
болған, жазушылықтың төрінен өзіндік орын алған жазушының өмірінен
үзінділер алынды. Бұл ретте, автордың Қазақтың бейпіл сөздері, Күй,
Қазақтың ауызша тарихы, Күй атты ғылыми еңбектері негізгі обьектіге
алынды.
Жұмыстың мақсатына сай жалпы, ғылыми-танымдық публицистиканың жанрларын
кеңінен зерттеу барысында Ақселеу Сейдімбек шығармаларына көңіл бөлу
мақсаты көзделді. Жазушының тақырып қоюдағы шеберлігі, ғылымға әкелген
жаңалықтарын зерделеу ғылыми тұрғыда талқыланды. Танымдық, публицистикалық
шығармаларын кеңінен талдау барысында әрбір шығармасында ғылыми деректерді
қолдануын зерделей отырып, сараптама жұмысын жүргізілгенін атап өткен жөн.
Күй жөніндегі терең талдауларына, ауызекі өнерді насихаттаудағы
еңбектеріне тоқталып, ғалымның Қара өлең төңірегінде жазған докторлық
диссертациясы негізінде сараптама жұмыстарын жүргізу аса маңызды.
Жұмыстың өзектілігі бүгінгі күнге дейін толық зерттелмей келе жатқан
Ақселеу шығармалары тереңірек көңіл бөлуді, жан-жақты қарастыруды қажет
етеді. Ғалымның қазақтың қамы үшін жасаған еңбегін ескеру мақсатын ескере
отырып, елге Ақселеу шығармаларын дәріптеу – аса өзекті. Жазушының Күй
жанрын зерттеудегі 7 мектеп қалыптастыру жаңалығын дәріптей отырып,
ғалымның терең талдау жасаған ғылыми жазбаларын, белгілі бір ұстанымға
негізделген әдеби шығармаларын, туындыларының БАҚ-та жариялануын қадағалау,
жан-жақты салада қазақтың дамуы, салт-дәстүрі, келешегі үшін жазылған
туындыларын ұрпаққа насихаттау көзделді. Шығармаларын жинақ етіп шығару да
ғылыми тұрғыда кеңінен өзекті.
Магистрлік жұмыс бойынша кіріспе бөлім мен рефераттан тұратын
диссертациялық жұмыс – Ақселеу Сейдімбектің туған жері, өскен ортасынан
бастау алып, ғылыми шығармаларына дейінгі аралықта бірінші тарауды қамтиды.
Екінші тарау ғалымның күй өнерін зерделеуінен бастап, қазақ күй өнерінен
бастау алған мектептер жөнінде мәлімет береді. Ғалымның Қазақтың ауызша
тарихы кітабында ауызша тарих, шежіре атты қолданысқа енген сөздері
арқау болды. Айтатын ойын тарау бойынша зерделеп, еңбектерінің ішкі пікірі
зерделенді. Әр тарау екі бөлімнен тұрады. Бұл ретте ғылыми тұрғыда
қамтылған түрлі деректер, ауызша тарихи үлгілер жинақталып, авторлардың
еңбектері Ақселеу еңбектерімен ұштастырылды. Ғылымға сүйенген деректерді
нұсқай отырып, Қазақтың ауызша тарихы еңбегі жан-жақты зерделенді. Ру-
тайпалар атауы, шежірелік деректердің өзектілігі баса айтылды. Сондай-ақ,
қорытынды бөлім мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Қосымша
мәліметтер де қамтылған.
Қорытындыларға келсек, Ақселеу Сейдімбектің ғылымға қосқан үлесі орасан
зор. Қазақтың ауызша тарихы және Қазақтың күй өнері ғалымның қазақтану
ғылымына қосқан үлесі болды. Оның қазақтануға әкелген жаңалығы, жан-жақты
зерделеу үлгілері тарихта үлкен із қалдырды. Ғылым жолындағы тың зерттеу,
шежіре жинақтары ғалымның шәкірттері, кейінгі ұрпақтың көкжиегін дамытуға
сеп болды. Күйшілік мектепті саралауы( 7 мектеп бойынша), қазақтың
шежіресін (рулық бөлініс) зерделеп, арнайы үлгісін жасау ғылымға әкелген
тың жаңалық болды. Қорытындалай келе ғылыми-танымдық публицистика Ақселеу
шығармашылығы негізінде зерделеніп, публицис-тикалық шығармалары талдауға
алынды. Студенттер, ғылым жолында жүрген мамандардың болашақ ізденіс
жұмыстарына сеп боларлық дүниелерге мысал келтірілді.
Методологиялық арқауына орай зерттеу жұмысы барысында Ақселеу Сейдімбек
шығармашылығына қатысты еңбектер зерделенді. Бұл ретте, ғалым
публицистикасы жөнінде терең зерттеу жинақтары жарық көрмесе де, оған
арналған шығармалары талқыланған мыңдаған ғылыми мақалалар жарық көрген.
Сондай-ақ, ғалымның авторлық туындылары да ғылыми ізденіс жұмысын жазуда
септігін тигізді. Ғылыми публицистикалық жинақтар зерттелді. Бұл орайда,
Ж.Мағзымұлы Жаңаарқа күйшілері; Нұрлан Аманұлы Естеліктер ("Қазақстан"
Республикалық Телерадио-корпорациясы); Н. Айтұлы "Дәурен - ай" - Ақаңның өз
тағдырымен өзектес ән; С. Ақсұңқарұлы Қайран, Ахаң (Орталық Қазақстан);
С. Қирабаев Менің Ақселеуім (Егемен Қазақстан); Р. Сариева Ақселеу
Сланұлының жеке қоры (Егемен Қазақстан); Ә. Меңдеке Ақселеу Сейдімбек:
"Униформациялану, Еуроформациялану; Русоформациялану..." (Жас Алаш); Ә.
Кекілбайұлы Талантты ұрпақтың тағылымды келбеті, Қ. Салғараұлы Ұлтжанды:
Ақселеу Сейдімбек -қаламгер, этнограф, зерттеуші (Егемен Қазақстан); Қ.
Аманбаев Қазақтар әлемі (А.Сейдімбектің "Қазақтар әлемі" кітабы туралы)
атты жинақтар мен қолжазбалар төңірегінде зерттеу жұмысына қатысты
мәліметтер алынды.
Магистрлік диссертацияны жазу барысында бірқатар ғаламтордағы
порталдарға талдау жұмыстары жүргізілді. Бұл ретте, күй өнері төңірегінде
зерделегенде А. Жұбановтың Ән – күй сапары, Ғасырлар пернесі атты
еңбектері зерделенді. Сондай-ақ, Ақаңның қаламынан туған Ғасырлар
пернесі, Қазақтың күй өнері, Аққыз, Қазақ әлемі Этномәдени пайымдау
, Тауға біткен жалбыз, Қазақтың ауызша тарихы, Шежірелік деректерді
пайымдау секілді алты томдығы зерттелді. Оған қоса Т. Мерғалиев, С.
Бүркіт, О. Дүйсен Қазақ күйлерінің тарихы еңбегі қарастырылды. Сондай-ақ,
Ж. Жүзбай Шертпе күйдің төрт мектебі, атап айтсақ, "Адырна" ұлттық –
этнографиялық порталы, Дауылпаз ақын атындағы портал (Қасым Аманжолов),
Моңғолия қазақтарының ақпараттық порталына жарияланған ғылыми мақалалар
зерделенді. Оған қоса республикалық, облыстық белді басылымдар Дала мен
қала, Жас Алаш, Қазақ әдебиеті, Егемен Қазақстан, Қазақстан
әйелдері, Қарағанды облыстық Орталық Қазақстан газетінің Ақселеу
Сейдімбек жөнінде жазылған авторлар жарияланымдары талқыланды.
Сондай-ақ, ғылыми жұмысты жазу барысында біршама еңбектерге жүгінуге
тура келді. Ж. Ерман, Н. Жүсіп, А.Несіпбай, З. Тайшыбай, Ғ. Жайлыбай Т.
Көкетаев, С. Қирабаев, Ә. Меңдеке еңбектері негізінде Ақселеу Сланұлының
бет-бейнесі, ғылыми-танымдық еңбектері жөнінде ақпараттар, мәліметтер
сараланды. Мерзімді басылымдарға қоса, ғаламтор желісі арқылы портал
мәліметтері пайдаланылды. Сондай-ақ, ғалымның қаламынан туған еңбектері
ізденіс жұмысына зор көмегін тигізді.
Диссертациялық жұмыс барысында Ақселеу Сланұлы Сейдімбектің алғаш туған
жері, өскен ортасы, қызмет жолы зерделенді. Мысалы, ғалымның 1942 жылы12
желтоқсанда Қарағанды облысы Жаңаарқа ауданында дүниеге келгені атап
өтерлік өміріндегі оқиға, қайғы - қасіретін ұмыттырған әкесінің ағасы
Аманбек пен Күләндә екені, Аманбек ақсақалдың қатарынан қалдырмай өсіргені
айтылады. Мектеп қабырғасында жүргеннен - ақ үкілі үміт арқалаған ақын
атанып, өлеңдері баспасөз беттерінде жарық көрді. 1959 жылы орта мектепті
тамамдаған соң, комсомолдық жолдамамен Қызылтау кеңшарында мал
шаруашылығында еңбек етті.1963- 1968 жылдары КазМҰУ - дың журналистика
факультетінде оқыды. Қалам алды алғашқы туындылары туған жер, ауыл тұрмысы
тақырыбына арналды. Қаламгерлік жолын 1968 - 1975 жылдары Лениншіл жас
(қазіргі Жас Алаш) газетінде әдеби қызметкер, меншікті тілші болып
бастап, 1976 - 1981 жылдары Социалистік Қазақстан газетінде әдебиет және
өнер бөлімінің меңгерушісі, 1983 - 1987 жылдары Білім және еңбек (қазіргі
Зерде) журналының бас редакторы қызметтерін атқарады. Одан оралған соң
ҚазМУ-дегі оқуын әрі жалғастырып, 1968 жылы бітіріп шығады да одан ары
еңбек жолын жалғастырады. Лениншіл жас газетіне (Жас Алаш) әдеби
қызметкер болып орналасады. Содан бастап-ақ әр түрлі жауапты қызметтер
атқара бастайды. 1968 жылы Лениншіл жастың Орталық Қазақстан өңіріндегі
меншікті тілшісі, 1975 жылы Қарағанды облыстық Орталық Қазақстан
(Егеменді Қазақстан) газетінің бөлім меңгерушісі. 1983 Білім және еңбек
(Зерде) журналының бас редакторы, 1988 жылы қазақша және орысша Әлем
алманағының бас редакторы, Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының
М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының бөлім меңгерушісі, одан
Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясының тұңғыш президенті,
Астанадағы Гумилев атындағы университеттің ұстазы қызметінде болды.
А.Сейдімбекті бүгінгі таңда Қазақстан Жазушылар Одағы сыйлығының
лауреаты (1989) және Қазақстан Журналистер Одағының жүлдегері (1979)
ретінде ерекше еске алады. Отызға тарта көркем-әдеби, ғылыми-көпшілік қолды
кітаптардың авторы атанып, олардың ішінде Ақиық (1972), Қыр хикаялары
(1977), Кеніш (1979), Тауға біткен жалбыз (1979), Алпамыс батыр
(1979) қазақ тілінде, 1981 жылы орыс тілінде, 1987 неміс тілінде, Күңгір-
күңгір күмбездер (1981), Серпер (1982). Поющие купола (1985), Всадник
на белом коне (1987), Мың бір маржан (1988), Сонар (1989), Аққыз
(1991), Күй шежіре (1992), Көшпелілер тарихы (1992) секілді еңбектері
ел аузында жүр.
Ғылым докторының көптеген шығармалары ағылшын, венгр, қарақалпақ,
қырғыз, неміс, орыс, өзбек, шешен, эстон тілдеріне аударылғандықтан,
А.Сейдімбекті белгілі шебер аудармашы ретінде біржақты қарастыруға болады.
Ақселеу аударған Гомердің Илиада, Одиссея (1974, 1988), И.Можейконың 7
и 37 чудес (1988) деген шығармаларын қазақ оқырмандары ана тілінде оқып,
сусындағанын атап өткен жөн.
Диссертациялық жұмыс барысынба біз – тарих бетінде жазушының өмірбаяны
жайында жоғарыда атап өткеніміздей қысқа да қызықты мәліметтер
кездестіргенімізді айтқан жөн. Жалпы, әу баста Ақселеу Сейдімбек ең әуелі
қазақ халқына көркем шығармашылығымен, мерзімді баспасөз беттерінде жиі
жарияланатын мазмұнды мақалаларымен, очерктерімен танылды. Әдеби сынға да
айтарлықтай үлес қосты. Жазған мақалаларында әдебиет пен тіл, мәдениет пен
білім, өнер мен өмір, қоғам мен уақыт, ел мен жер, тарих пен ұлт келешегіне
қатысты өзекті мәселе көтеріліп, қазақтың кейбір болыстарының бойына біткен
астамшылық, еріншектік, қанағатсыздықты сыншылдықпен көрсете алды. Кейін
шығармашылығы ілгері дамып, ұшырасқан зерттеулерінің нәтижесінде ғылымға
ден қоя бастады. Ғылымға келуі Білім және еңбек журналында жалғасып,
кейіннен атын Зерде атаған журналда қызмет атқарды. Елеулі еңбектері
арқылы көне дәуір тарихына үңіліп, ескерткішіне қоса, кейінгі қоғамның ең
күрделі деген мәселесін түбегейлі қозғай білді.
Ал, кіріспеде жалпы шығармаларының ішінен атап өтерлік жайт Ақселеу
Сейдімбектің жазушылық қарымын, көркемдік деңгейін, ғылымға жаңа серпін
әкелген кітабы – Аққыз екенін атап өткен жөн. Бұл кітапта жинақталған
повестердің ішінен айрықша Күзеуде және Бір атым насыбай повестерін
бөліп айтуға болады. Әсіресе, бұл повестердің қай - қайсысы болмасын өзінің
көркемдік концепциясы, тілінің шұрайлылығы, қолданыстағы тіл өрнегі
жөнінен осы тектес шығармалардың классикалық үлгісіне жатады. Әсіресе,
Күзеуде шығармасында оқиғаны суреттей алудағы тартымдылығы мен тіл
көркемдігі, құнарлылығы шеберліктің куәсі іспеттес. Әрбір айдарлы сөздері
шығарманы сол күйі құлпыртып тұр. Сөз салмағы, суреттеудегі шеберлігі дәл
әрі нық. Үңілген әрбір тұлға – талдауға негізделіп жазылған әр шығармасына
зер салсаң кейіпкермен бірге өзін де қоса түсіп кеткеніңді байқамай
қаласың. Біз зерттеу жұмысы барысында осындай үлгідегі сөз қолданысын –
көркемдік қуаттың кемел керуені, сөз қолданудың өрелі шыңы, шарықтау шегі
деп айтар едік.
Кіріспе бөлімде айта кеткен жөн, ғалым шығармаларының ішіндегі қазақтың
төлтума мәдениетін тұтастай тарихи тұрғыдан жан - жақты саралауды көздеген
Күңгір - күңгір күмбездер атты еңбегі 1981 жылы жарық көрді. Қазақтың
қалың оқырманы мен зиялы қауымы арасында айрықша қызығушылықпен ұлттық
сілкініс тудырған бұл кітапты көпшілік ғылыми ірі ізденіс деп бағалады.
Ғалымның ғылымға қосқан үлесі ретінде кеңінен талқыланған бұл кітап –
қазақтың дәстүрлі мәдениетін өзінің төлтума қалпында біртұтас құбылыс
ретінде қарастыруымен ерек. Сондай–ақ, тарихи - этнографиялық дерегінің
молдығымен, әсіресе ұлттың рухани әлемін парықтаудағы тұжырымдарымен
оқырман назарын аударған еңбек саналды. Бұл кітап 1985 жылы Поющие купола
деген атпен Е. Қажыбековтың аударуында орыс тілінде жарық көрді.
Жазушы Ақселеу Сейдімбек шығармашылығы көпқырлы әрі ғылыми. Олай
дейтініміз қазақ тарихында, республика көлемінде жазушылығын қоғамдық –
саяси және ұйымдастырушылық әртүрлі жұмыстармен ұштастыра білген
публицистердің алдыңғы қатарлы көшін бастап тұрғандығы. Алдыңғы бөлімдерде
оның Қазақстан Жазушылар Одағы секретариатының мүшесі, республикалық
ономастикалық, терминологиялық комиссияның мүшесі атанған уақыттағы
шығармалары айтылады. Сондай-ақ тарихи–мәдени ескерткіштерді қорғау
қоғамының президиум мүшесі болғаны, Қазақ әдебиеті, Ана тілі, Астана-
даусы, Парасат сияқты көпшілікке танымал басылымдардың редколлегия
мүшесі болып, жазушылықтың төрінен өзіндік орнын алғаны осыны айғақтайды.
Айта кеткен жөн, қазақтың дәстүрлі музыка мәдениеті жөніндегі теледидар
арқылы берілетін циклды әңгімелері қазақ теледидарының алтын қорына алынды.
Бұл ретте, оның шығармашылық тағы бір қыры – сазгерлігі екенін естен
шығармаған жөн. Ғалымның өз қаламынан шыққан сөздері төменде келтірілген.
Менің қолыма 1,5-2 мыңдай шежіре түсті. Оның ішінде кейбір шежірелер былай
басталады. Мен өзім бір ғасырға куә болдым. Тағы бір ғасырға куә
болғандардың сөзін естідім. Менің бойымда екі ғасырдың ақиқат сөзі бар.
[5].
Ал екі ғасырлық тарихы жоқ елдер бар. Екі ғасырлық ақиқат сөз шежіреде
тұр. Оның үстіне соңғы екі ғасыр қазақ тарихындағы өте тағдырлы ғасырлар
болды. Демек, шежірелік айғақ-деректі көз көре отырып, оны қорытып, пікір
білдірмеу менің рухани бағыт-бағдарым үшін қылмыспен пара-пар шаруадай еді...
Мен тұңғыш рет қазақ ру-тайпаларының этникалық бөлік емес, бұл әкімшілік-
аумақтық, территориялық бөлік екенін қолмен ұстатқандай дәлелдеп отырмын.
Демек, жүзге бөліну деген сөз барып тұрған ақымақтық, төл тарихын
білмеушілік болып шығады.... [5]
Магистрлік диссертациялық жұмыс кіріспе бөлімнен бастау алып,
Ақселеудің алашқа ортақ тұлғалық қыры, Ақселеу публицистикасының ғылыми-
танымдық қыры атты тараушалар зерделеніп, Ақселеу шығармалары және ауыз
әдебиеті және Публицист еңбегінің шежіре тарихы – халық игілігі үшін
атауларымен беріліп, публицистің зерттеу еңбектеріне аса мән берілді.
Сондай-ақ, Күй өнерінің публицист шығармашылығының жаңа қыры екендігі
зерттеліп, зерттеу обьектісінің бейнесін ашуда мәліметтер келтірілді.
Магистрлік диисертациялық жұмыс барысында Қазақтың күй өнерінің ғылыми-
танымдық қырына қоса Қазақтың күйшілік өнері кітабына талдау жұмыстары
жүргізілді.
1.2 Ақселеу шығармашылығы және ауыз әдебиеті
Қара сөзден жауһар дүниелер тудырған ғалым алдымен жазушылық кәсіптен
бұрын, зерттеушілікті, ғалымдықты таңдады. Ұлт алдындағы парызымды өтеудің
өзге жолын таңдадым,– деген Ақселеу Сейдімбектің бұдан кейінгі қазаққа
берген толымды туындылары көптің көңілін әлі күнге дейін әсерлі сезімге
бөлейді. Үзеңгілес серігі Қойшығара Салғариннің жоғарыда айтылған сөзі
Ақселеу Сейдімбектің бүкіл өмірлік қағидасын, ғылым әлеміне деген
ықтияттылығын мейлінше аша түсетіні анық. Ақселеудің атын кеңінен танымал
етіп, есімін танытқан оның құнды шығармалары екені даусыз. Әсіресе,
Күзеуде, Аққыз, Қыз ұзатқан, Бір атым насыбай повестері қазақ
әдебиетінің төрінен орын алып, әдебиетті танытатын дүниеге айналды.
Ғылымдағы алғашқы қадам – көшпелі қазақ жұртының өмір-тұрмысы, ұлт болып
қалыптасудағы рухани өмірімен байланыста болып, Ақселеудің өзіндік биігіне
айналды. Ғалымның танымдық тұрғыда талданып ұсынылған, тағылымы мол
еңбектері қазақ руханиятының еңсесін көтерген. Мемлекет, Елдік, Ұлт
ұғымдары Ақселеу шығармашылығынан табылып, тарихшының қазақ тарихына қосқан
еңбегін айқындады. Тумысынан бекзат азаматтың домбыра тартып, қамшы өретін
өнері бір төбе. Оның әуелетіп айтатын Сарыарқасы, күмбірлете төгетін
күйлері өнерлі екенінің бір көрінісі. Танымдық тұрғыда қарасақ, әңгімеші,
шежірешіл азаматтың ғылым адамы (доктор) атануы – қыры мен сырын, қайсар
кайраткер қырын айғақтап тұр.
Жалпы, ғалымның алдымен шежіретану (фольклор) ғылымына еркін араласқаны
белгілі. Әсіресе, балаларға арналған Алпамыс батыр -дың орны бөлек. [6].
Осы ретте эпостың ізімен ел аузынан жазып алған әңгімелері,тау, үңгірлер
жайлы жазбалары фольклор жинаушы екендігін ерте танытқан. Алғашқы ғылыми
жұмысының тақырыбы – Қазақтың дәстүрлі халық лирикасындағы қара өлең
жанры аталып, ғылымға кеңінен енді. Қара өлең жанры туралы жазылып,
ғалымның кандидаттық диссертациясы қорғалғанын ескергеніміз жөн.
–Ақселеу Сейдімбектің азамат ретіндегі болмысын айғақтайтын айқын
қасиеттерінің ең бастысы – оның жалтақсыз ұлтжандылығы. Бұл ұлтжандылық –
әйтеуір, бір ұлтқа тиесілі болғандықтан қиқуға ілесетін пендешіліктен ада,
халқының қадір-қасиетін терең танып-түсінуден туындаған құрбаншыл
ұлтжандылық. Содан да болуы керек, ол өзінің ғылыми-шығармашылық
ізденістерінде ұдайы ұлттың рухани дәулетін еселеп, бұрын із түспеген
соныға құлаш ұрып, жаңалыққа жаршы болып, әсіресе, халық мұрасының еленбей
жатқан сырларын түгендеп отыруға айрықша құштар делінген бір жазбаларда.
[1, 11]. Әсіресе, тарихшы қазақ ұлтының тарихы аясындағы пікірін тереңінен
ұсынып, ғылыми-зерттеу еңбектерін арнады. Бұл ретте Ақселеу Сейдімбек
еңбектерінің ұдайы қазақ деп басталуы Қазақ әлемі, Қазақтың қара
өлеңі, Қазақтың күй өнері, Қазақтың ауызша тарихы, Қазақтың
эро¬тикалық фольклоры аталған еңбектері –мәңгілігін жоғалтқан жоқ. Бұл
тұрғыда ғылыми-танымдық негіздегі ойлы, зерттеліп, тұжырымға негізделген
шығармаларынан ұлтты сүюдің формуласын анықтауға болады. Әр күнін танымдық
туындыға арнаған ғалым – аз ғұмырында қазаққа мирас қалдырды. Қазақ
ғылымында институт жүйесін қалыптастырып, ғылымға жол ашты.
Тарихи қалыптасудың, сонымен қатар, Ақселеу Сейдімбектің қаламынан туған
Күзеуде, Қыз ұзатқан, Ақ қыз, Бір атым насыбай, Ақиық,
Атамекен, Алпамыс батыр атты хикаяттар әдебиет әлеміне жол тартты.
Шығармалары халықтың, оқырман қауым назарына ілікті. Төлтума қасиеттері,
мәдени бітімі шыншылдықпен көрініс тапты. Жазушының құнарлы тілі Тауға
біткен жалбыз, Рамазан мерген, Қақпаншы, Көңіл шіркін, Зердені
шығарып, халықтың тарихы мен өмір салтына жүйріктігі Олжа, Аңшы өтірік
айтпайды, Айқас деген әңгімелерінен көрініс тапты. Бақыт, Бақ, Дәулет
және Аман, Әйел-Ана, Махаббат, Батпан құйрық, Серілер мен перілер,
Қосаяқ, Емші, Бай, байғұс және би, Бетпақдала, Бір түп жусан, Ақ
ешкінің шағымы, Ағыбай батыр деген ертегілер туындады. Сондай-ақ,
ғалымның қаламынан Абылай хан, Күннің қызы Күнікей, Аққыз атты
киносценарийлер, Солдаттың оралуы деген либретто жазылды. Ойсылқара,
Қаныш берген қарындаш, Жұлдыздар із тастап кетеді, Сонар, Шоқан
Уәлиханов – публицист, Батырдың анасы, Күз ырғақтары деген жиырма
шақты очеркті өрнектеді.
Еңбектерінен (1 сурет) шығармалар көрініс тапты. Ақселеу Сейдімбектің
есімі зерделі өнер зерттеушісі әрі өрісті өнер иесі ретінде халқымызға
кеңінен танылды. Қазақтың дәстүрлі әншілік өнерін тұғыр ете отырып,
Сарыарқа, Дәурен-ай, Толғау сияқты ұлт рухын көтеретін тамаша әндер
шоғырын дүниеге келтіргені бізге аян. Оның домбыраны күмбірлетіп күй
тартқанда әрбір туындысын кез-келген дәулескер күйшіден кем орындамайтынын
замандастарының пікірі айғақтайды.
Ақселеу Сланұлының жазушылықтан аса өтіп, ғылым саласына біртіндеп бет
бұруы – ұлт үшін үлкен олжа болғаны анық. Бар ғұмырын қазақтануға арнаған
Ақселеу Сейдімбектің ешқашан ғылыми-танымдық мәнін жоймайтын салаға
саналы түрде білек сыбана кірісуі тегін таңдау емес-ті. Ғылымдағы әріптес,
үзеңгілес әрі қанаттас, қаламдас серігінің шығармашылықтағы әрі ғылыми
еңбектерінің бедерлі тұстарына Қойшығара Салғараұлы кеңінен зерттеу
жүргізіп, тоқталған. Ақселеу Сейдімбек бұрын жиналмаған да зерттелмеген
қара өлең мен күй аңыздарын алғаш рет рухани айналымға түсірді; алғаш рет
қазақ эпостарының қара сөзбен насихатталуына мұрындық болды; алғаш рет
Гомер туындыларын қазақ оқырмандарына таныстырды; алғаш рет тарихты жеке
тұлғалар арқылы зерттеу идеясына ден қойды; Қазақстанда этнографиялық және
этнологиялық ізденістердің жандануына ықпал етті; сөйтіп, көшпелілердің
төлтума мәдениеті деген категориялық ұғымның орнығуына тегеурінді үлес
қосты; қазақтың музыкалық мәдениетінде бес мектептің барын алғаш рет
саралап танып, олардың даралық сипаты мен типологиялық тұтастығын айғақтап
берді; қазақтың ән өнерінің тарихи-эстетикалық қасиетін алғаш рет кешенді
қалпында танытуды мақсат еткен телехабарлар сериясын жасады; қазақтың ру-
тайпалық жүйесін алғаш рет тарихи-этнологиялық, әлеуметтік-саяси және
мәдени-рухани аяда зерделеп, қазақ шежіресінің қазақ тарихына қатысты
түпдеректемелік мән-маңызын ашып берді; әр қилы пікір-бағаға қарамастан,
халық мұрасы ретінде алғаш рет қазақтың бейпіл сөздерін жинап, оның ғылыми
басылымын жарыққа шығарды; белгілі тұлғалар өмірінің ғибратты сәттерін
жинақтауға себепші болған деп ...деген екен! айдарына ұсынған [11].
Халықтың рухани дәулетін сабақтастырып, қазақ шежіресін бүге-шігесіне
дейін түгендеу – мұрат тұтқан ұлтжанды азаматтың өзіндік жоғары ұстанымы,
мақсаты екенін анық. Халық арасында айрықша құрметке ие болуы – тарихи-
этнологиялық, әлеуметтік-саяси және мәдени-рухани аяда қазақ шежіресін
зерделеуінен туындады. Алдыңғы бөлімдерде айтылғандай жазушы пікірін
негізге ала отырып, ғалымның қазақ өнерінің ғылыми-зерттеу институтының
шаруасын атқарғанына куә боламыз. Халық Ақселеуді айрықша қастерлеп, ардақ
тұтса, ең алдымен оның өз ұлтына деген кіршіксіз ниетінен екенін ұғынды.
Халқының мол мұрасын шыр-пыры шығып қорғаудағы терең ізденісі, көне
мұрағаттарды кешіп жүріп, толықтай ізденіс жұмыстарын атқарған еңбегі үшін
айрықша құрмет көрсетті. Осы ретте Ақселеудің ғылыми тақырыптары сабақтас
әрі бір-бірімен тақырыптас келеді. Ғылым докторы алдымен, қазақ тарихына
қоса қазақ баласының жай-күйінен бастап, басынан кешірген қилы тағдырын
арқау етеді шығармасына. Бүгінгі ұрпақтың атадан қалған мұрасын ерекше
қастерлеп, құрметпен қарау керектігін баса айтады. Әдебиеттің ерек жолын
зерделеу арқылы, көркем шындық пен әдеби шындықтың аражігін ажырата отырып,
жан-жақты зерделеді. Қазақ тарихының ескіше дәстүрі мен қазіргі таңдағы
сабақтастығы, төл өнердің рухани қазына екендігін сипаттайды. Қаламынан
қазақтың басынан кешірген дәуренін негізге алған қаншама ғылыми мақалалар
жазылды. Көркем сөздің зергері Әбіш Кекілбайұлының Ақселеу дүниеден
өткенде: Ұлан-ғайыр сахарамызды түгел шолып, ұлан-асыр сыр-сипаттарымызды
тегіс қамтып, қат-қабат тарихымызды терең қаузап, дүлдүл оймен, ділмар
тілмен толғайтын ғұлама ғалым, сұңғыла білімпаз, сүлей суреткер – қайран
Ақселеу, енді жоқ. Атар таңның жарығы жаңа-жаңа себездеп, айналаны толтыра
бастағанда ай маңдайы жарқырап, аққан жұлдыздай көзден ғайып болады деген
ой үш ұйықтасақ түсімізге кірмепті. Алапат төсін айқара жайып, күректей
саусақтарын салалай тарақтап, әр сөзін саралай салмақтап, шалқая қарап,
шабыттана сөйлеп тұрғаны күні кеше ғана емес пе еді?! Қашанғы қара домбыра
мен иірімі мол қыл қобыздың көмейіндегісін, құймақұлақ кәриялардың
көкейіндегісін төгіп-шашпай түгел жинап, енесінің бауырына сүңгіген ашқарақ
қошақандай қомағайлана бас сұғып, күрпіте сораптап, талмай еміп, жебей
сауып, ештеңе қалдырмай, ақтап-қақтап, әбден сарыққан соң байыппен
пайымдап, саралай салмақтап, әбден сораптап еді-ау шіркін!... Тілімен бал
емізгендей еді. Жүрегінен күн көрінгендей еді. Оның кең қарымды, тың
серпінді, тынымсыз ізденіске толы тарихи зердесі өзімізді дүние танып,
өзгел¬ерді дұрыс бағамдаудың асқаралы шыңдарына шығып, бұрын-соңды
батылымыз бармаған ұшы-қиырларын еркін самғай бастап еді. Қазақтың күй
өнерін, Қазақтың ауызша тарихын аяқтағалы бері мойнынан батпан жүк
түскендей болып, ешкісі тауға жайылғандай емін-еркін жүр еді... Ойдағысына
жеткендей еді, ел алдындағы парызын, ақтағандай еді!.. Маңғыстаудың қалғып
жатқан қара ойы мен сағым шалып, мұнарға батқан ақ шыңдарын селт еткізіп,
өзіне қаратып, көсілте жөңкіліп, талайды көріп, талайды біліп үлгерген
тарлан басын сәндене шайқап, сырбаздана күлімсіреп еді-ау сабазың деген
екен. [16]
Ақселеу Сланұлы жазушылыққа журналистикадан келді. Оның кең қарымды, тың
серпінді, тынымсыз ізденіске толы тарихи өмірін Алматыдағы Қазақ
мемлекеттік университетінің журналистика факультетін тәмамдап,
республикалық Лениншіл жас (қазіргі Жас Алаш), Қарағанды облыстық
Орталық Қазақстан, Социалистік Қазақстан (қазіргі жалпы¬ұлттық Егемен
Қазақстан) газеттеріндегі қызметтерін ескерген дұрыс. Сондай-ақ түгел елге
тараған Зерде журналы мен Әлем альманағында жұмыс істегенін айта кеткен
жөн. Лениншіл жастың тілшісі қатарында жүріп, Қарағанды облыстық Орталық
Қазақстан газетінің қызметкері атанып, қатардағы тілші міндетінде жүргенде
Теміртау қаласында металлург болып жүрген Нұрсұлтан Әбішұлымен танысып,
кейіннен таныстығы елдік мұраттар тұрғысында тізе қосып жұмыс істеуге себеп
болған достыққа ұласқан еді. Елбасымен Онымен жастай танысып, өзара
сыйлас, пікірлес болғанымды ұмытпаймын, – деуінің мәні зор екенін осыдан
аңғарсақ болады. Бұл сөзімізге тікелей дәлел ретінде Елордасы Астанаға
ауысқанда Алаштың ұлы ұлдарының қатарында Мырзатай Жолдасбеков, Әбіш
Кекілбайұлына қоса, Ақселеу Сейдімбек болғандығы белгілі. Бұл ретте қазақ
жазушыларының пікірін келтіргеніміз дұрыс. Қуанышбай Құрманғали Ақселеу
жайлы жазбасында: Мен білетін Ақселеу сонау Лениншіл жаста тілші болып
жүрген кезден бастап қазақ елін аралай жүріп, ұлтымыздың көмбеде жатқан,
елеусіз қалған көне ескерткіштерін зерттеп, қара өлеңдерін жинастырып,
кейін оларды кәдеге жаратып, Күмбір-күмбір күмбездер (2 том), Мың бір
маржан, Қазақ әлемі, Этномәдени пайымдау деген атпен кітап болып шықты.
Бұл оның білгір де, білімді мәдениеттанушы болғандығының жарқын мысалы деп
атап өтеді. Мәдениеттану үлгісінде жазылған Қазақтың ауызша тарихы деп
аталатын Ақаңның соңғы еңбегі күш-жігер мен қабілетке шеберлікке құрылып
жазылды. Бұл ретте Қаншама дерек жинақталды. Соның бәрін жүйе-жүйесімен
ретке келтіріп, тәптіштеп шығу орасан күшке түсіп жатыр. Кез келген
туындыны жазу үшін өзімнің арнайы қолданатын әдісім бар. Ол кілт деп
аталады. Мысалы, Қазақтың күй өнерін жазуды осы әдіс арқылы бітірдім. Ал
оны мен марқұм Лев Гумилевтен үйрендім. Бір жолы Мәскеуге барып, өзімнің
ғылыми жұмысымды көрсеткенімде, оның есі шығып кетті. Ой, батыр-ау, осылай
да адам өзін қинауына бола ма? Мына деректерден адам адасады ғой. Тіпті,
жынданып кетуге де болады ғой. Әй-әй, ай! Осылай да бола ма екен? Мынау не
деген бейнет!, – деп басын шайқап-шайқап отырды да өзінің қалай жұмыс
істейтінін көрсетті. Міне, қара. Мынау Қазақтың күй өнері. Енді мынау
кілтті қара, – деп ағатайым маған мұқият түптелген қолжазба кітапты
көрсетті. А деп басталады. Абай деген сөзден кейін кілең шифр. Нақ бір
барлаушының дәптері сияқты. Ал енді не түсіндің? – деді Ақаң. Мен еріксіз
басымды шайқадым. Міне, мен болмасам мынаның бәрі әшейін цифр болады да
қалады. Қазақтың ауызша тарихы да тап осы сияқты. Бұны мен бітірмесем,
басқа ешкімнің де тісі батпайды, – деп еді деп келтірген екен ғалымның
өзі бір естелігінде. [30]
Мырзатай Жолдасбеков Ақселеудің ақырғы еңбегі жөнінде сөз қозғағанда, –
Осы кітаптан кейін Ақселеу маған айтып еді, Мырзеке, қазір тіпті саусағым
да жауыр болды. Енді тіпті қалам да ұстағым келмейді, қағаздың да бетіне
қарағым келмейді деп жүретін. Ойпырым-ай, ол кезде мән бермейміз, енді
ойлап қарасақ, тіпті соның бәрін бітіріп кетейін деп жанталасып осыншама
қыруар еңбекті жазған сияқты дегенін жеткізген. [37] Ғалым жөніндегі
пікірде қолға алған ісіне жанын сала кірісіп, деректерді тыңғылықты
зерттеуші екенін атап өткен жөн. Бұл ретте ғалымның еңбектенуден еш
жалықпағанын, қайта қазақ руханиятының биіктеуіне үлес қосқысы келгенін
ескерген жөн. Мол еңбектің жарқын үлгісі ретінде Ақселеу мұрағатқа 3000 –
нан астам құжат қалдырған. Соның 700-ден астамы жазысқан хаттары екені
белгілі.
Методологиялық тұрғыда Ернар Құлмағамбет Ақселеу Сейдімбектің
шығармашылығына қатысты ой саларлық, талдауға негізделген төрт түрлі
ерекшелік сипаттарын атап көрсете білді. Әсіресе, қазақтану әлеміне қатысты
пайымды деректерін нақтылы жеткізгенін атап көрсетеді ол.
Әуелгі ерекшелігі – қазақ әлемінің дәстүрлі өмір салтына ерекше ден
қойып, оның мәдениетіне, өнеріне, салт-дәстүріне, әдет-ғұрпына жарқын
көзбен қарап, шұрайлы көркем тілмен айтып беруді мақсат етуі.
Екінші елеулі қыры – Ұлы Дала кеңістігіне арқа сүйеген қазақ болмыс-
бітімнің жылт еткен қадір-қасиетін, барынша ыждаћатпен зерттеп, жас ұрпақ
кәдесіне жарату.
Үшінші ерекшелігі - өзі зерделеп отырған этнотанымдық қымбат белгілерді,
әрдайым, Ұлы мәдениет үлгісі ретінде қарастыра отырып, келер күнге аманат
қылып, аман сақтап қалу жайы.
Төртінші сипаты - әр текті, шалғай өрістерден желі тартқан мол
мағлұматтармен қатар, қазақ бітіміндегі танымдық деректердің нақтылығы,
дәйектілігі, – дейді.
Елеулі қыры – қазақтың ынтымақ бірлігі, тіршілігі, ел болу жолындағы
еңбегі, қайраткерлігін ерекше жеткізе білуінде екенін, жас ұрпақтың
кәдесіне жарағандығымен есепке алғанымыз жөн. Ұлт басына түскен
мәселелерді айта білуі, билік басындағыларға жеткізе білуінде еді. Мұның
тікелей куәсі –үндеу хаттар, сұхбаттарды жариялап, күнделік жазып қалдыруы
болды. Қазақтың арман аңсарын жүрекпен сезініп, оны көркем, шұрайлы тілмен
түсінікті тілде жеткізе білуі – оның дара дарыны, талғамының биіктігі,
зерделеушілігі әрбір шығармасынан көрініп тұруы– оқырманмен сырласуына
тікелей әсер етті. Зейін мен болмысы, шығармалардағы ой ағыны оқырманын
өзіне тарта білді. Кеңестік саясатқа шырмалып, аласапыран көңіл-күйде
жүрген ұлтты оятып, тұңғиықтан алып шығуға үлес қоса білді. Әсіресе, бұл
ретте біз – Сауытбек Абдрахмановтың мысалын келтіргеніміз дұрыс. Дүниеден
өтерден бір жыл бұрын үйіне барғанымда кітаптың көптігінен ауызғы бөлме
жаққа қарай арнайы сөрелер жасатқанын көрдім. Еденнен төменге дейін
тіркелген жаңаға сөрелердің бәрі ру-тайпаларға арналған папкалармен
толтырылған. Қазақ шежіресіне қатысты мың-мың парақ қағазды жылдай бойы
ерінбей-жалықпай жинағанының, соның бәрін жүйелеп отырғанының арқасында
Ақаң Қазақтың ауызша тарихы атты кітап көлемімен мың беттей болатын ең
соңғы, ең басты еңбегін аз уақыттың аясында жазып тастаған деп жазады бір
естелігінде Сауытбек Абдрахманов. Егемен Қазақстан газетіне жариялаған
жазбасынан түйгеніміз – Сырт көзге сал-серінің салтымен салқам жүргендей
көрінетін Ақселеудің қағазға ұқыптылығы да бөлекше еді. Өткен жылы Орталық
мұрағатта Ақселеу Сейдімбек өзі көзі тірісінде өткізіп кеткен құжаттардың
көрмесі ұйымдастырылды. Ақаң мұрағатқа 3 мыңнан астам құжат тапсырған екен,
соның 700-ден астамы жазысқан хаттары. Жиналған жұрттың назарына 250 құжат
ұсынылды. Үйіне барсаңыз кітап сөрелерінің үлкен бір бөлігі қаз-қатар
тізілген папкалар болатын. Тақырып-тақырыпқа бөліп, үлкен әріптермен
таңбалап тастаған. Газеттен қажет мақала көрсе де, кітаптан керек дерек
тапса да тап-тұй¬нақтай етіп соған тігіп не жазып қояды. Мақала не зерттеу
еңбек қолға ала қалса, жаңағы папканы ашады да әлгі материалды қалауынша
пайдалана береді деп бөліседі жарық көрген мақаласындағы бір естелігінде
Сауытбек Әбдірахманов. [44] Мұрағатқа 3 мыңнан астам құжат тапсырып, соның
700-ден астамы жазысқан хаттары. Қазақтың тарихы, жері жаттың қолында
кетпес үшін Алаш тұлғалары сан мәрте басын жауға берді. Ұлт мүддесі жолында
қазақтың талай азаматы жанын қиды. Ақселеуде 67-ге қараған тұсында өмірден
өтті. Ұлылықтың үлгісіндей болған Ақселеу Сейдімбек – халқымыздың өр
рухының, өнегелі салтының, өрелі қалпының аса көрнекті өкілі еді. Осы жолда
туған халқын, оның төл тарихын, салт-дәстүрін, тілі мен ділін жан-тәнімен
сүйіп, бойындағы тәңірі берген бар қабілет-дарыны мен қайрат-жігерін ұлт
игілігіне жұмсады. Қазақтың көне мәдениеті мен рухани шежіресін жаңғыртып,
тарихи мұраларды кеңінен зерттеп, қазақтың руханиятына үлес қосып, сол
арқылы қазақтың әдебиетін ғана емес, қалың тарихын да тереңдеткені рас.
Қазақтың әдебиеттану ғылымы жаңашылданып, көрнекті атануға тырысты. Ғалым,
этнограф, күйші, қазақтың жоқшысы атанып, Ақселеу қасиетті Қадір түнінде
дүниеден өтті. Ақселеу биігі деп атап кеткен қасиетті топырақта тыным
тапты. Ақселеу әлемі – қазақ әлемі. Әдебиеттану ғылымына барынша белгілі
дәрежеде араласты. Мысалы, Гомер поэмаларының қара сөзбен әңгімеленуі және
оның оқырман көңілінен шығуы Ақселеу Сейдімбекке ой салды. Бұл мақсатта
жазушының 1979 жылы "Алпамыс батыр" атты кітабы жарық көрді. Қазақтың
эпикалық қарымы кең, поэтикалық қуаты тегеурінді жыр-дастанын насихаттау
мақсатынан туындаған бұл еңбегі эпосты қара сөзбен баяндаудағы алғашқы
бастама болғаны рас. Кешікпей-ақ, бұл бастама қазақ қаламгерлерінің
арасында қолдау тауып, эпикалық мұралардың біразы қара сөзбен баяндалып,
жеке кітап болып мол данамен жарық көре бастайды. Ал, Ақселеу Сейдімбектің
"Алпамыс батыр" кітабы қазақ және орыс тілдерінде бірнеше рет қайта
басылып, эстон, чех, неміс тілдерінде жеке кітап болып шықты. Сол сияқты,
Акселеу Сейдімбектің аударуындағы жарық көрген (1988) И.Можейконың "7 және
37 керемет" (" 7 и 37 чудес") атты кітабы да, оның аударма саласында
тындырған толымды еңбегі. Бұл кітапта Азия, Африка елдерінің әлемдік
кереметтер санатына жататын ғажайып мәдени ескерткіштері мен айтулы өнер
туындыларының өзіндік ерекшеліктері және олардың дүниеге келу тарихы
қызықты деректермен жан - жақты баяндалып, көпшілікке түсінікті түрде
жеткізілді.
Азия, Африка елдерінің туындылары, әлемдік кереметтер санатына жататын
ғажайып мәдени ескерткіштері мен айтулы өнер туындыларының ерекшеліктеріне
ұқсас дүние тудырғанымен Ақселеу Сейдімбектің кәсіпқой журналистік
қызметтен 1987 жылы қол үзгені белгілі. "Білім және еңбек" журналы тектес
басылымдар арасында Одақ бойынша бірінші орын алғанына қарамастан және бас
редактор ретінде БЛКЖО-ның (ВЖСМ) ең жоғары марапаты – Құрмет грамотасымен
марапатталғанына қарамастан, 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасына байланысты
"Қазақ ұлтшылдығын дайындаушылар" санатында комсомолдың Орталық Комитетінің
бюросында ол бас редакторлық қызметтен босатылады. Мұнан әрі Ақселеу
Сейдімбекке МҚК-нің нұсқауымен баспасөз орталықтарының газет шығару ісіне
не болмаса жазбасын беруіне тиым салынғаны белгілі. Тарих беттері МҚК-нің
наразылығына қарамастан Ұлттық Ғылым Академиясы М.О. Әуезов атындағы
Әдебиет және өнер институтының директоры Шериаздан Елеукеновтің еден
тазалаушының бос орнына Ақселеу Сейдімбекті лаборант ретінде қызметке
алғанын айтады. Ол кезде уакыт қатал болатын, Желтоқсан оқиғасынан кейін ел
ішіндегі саяси-идеологиялық ахуал өршіп тұрғаны белгілі. Ғалымның
автобиографиясына үңілсек, ғылым жолына бет алар шақта Ақселеу Сейдімбек
1987-1997 жылдар аралығында Ұлттық Ғылым Академиясының М.О.Әуезов атыңдағы
Әдебиет және өнер институтында лаборант, кіші ғылыми қызметкер, аға ғылыми
қызметкер, жетекші ғылыми қызметкер, бөлім меңгерушісі (Қолжазба орталығы)
болып қызмет атқарды. Бұл жылдары ол ғылыми жұмысқа біржола ден қойып,
теориялық білімін одан әрі тереңдетіп, әсіресе қазақ халқының әлі де болса
игерілмей жатқан фольклорлық мұрасын жинау, зерттеу, жариялау жұмыстарына
көңіл бөледі. Аға ғылыми қызметкер, жетекші ғылыми қызметкер бола жүріп
фольклорға көңіл бөлді.Ғылым жолына келгенде Ақселеу Сейдімбек 1989 жылы
"Қазақтың дәстүрлі халық лирикасындағы қара өлең жанры" деген тақырыпта
кандидаттық диссертация қорғайды. Қазақтың қара өлеңі халық арасына ең бір
кең тараған, ел ішінде туындауын күні бүгінге дейін тоқтатпағанын арнайы
зерттеу обьектісіне айналдырады. Ғылыми тұрғыда бет алған жазбасы қазақтың
дәстүрлі қара өлеңін зерттеуге кеңінен мүмкіндік ашады. А.Сейдімбектің Мың
бір маржан кітабы (254 бет) аталды. Сондай-ақ, ғалым жинаған қара өлең
нұсқалары екі том көлемінде қазақтың фольклорлық мұрасын толықтырды
(Қолжазба орталығы, № 898 папка). Ақселеу Сейдімбектің өнер және өмір
туралы, өнердің төлтумалылығы жайында, әсіресе, халықтың тарихи тұлғасын
айғақтайтын мәдени-рухани үрдіске қатысты жазылған "Сонар" атты ғылыми-
көпшілік кітабы 1989 жылы жарық көреді. Бұл еңбегі үшін Қазақстан Жазушылар
Одағы сыйлығының лауреаты атағы берілді. Бұл ретте біз –ғалымға одақ
сыйлығы берілгені жөнінде алдағы бөлімдерде талқыланатын Қазақтың ауызша
тарихы жайлы, Ақселеу Сейдімбектің соңғы еңбегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz