Зерттеушілік әдісті қолданудың тиімділігін педагогикалық және әдістемелік тұрғыдан негіздеу. Мектеп биология пәндерін оқыту үдерісіндегі ғылыми-зерттеушілік әдістер
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1 Мектеп пәндерінде оқушылардың танымдық әрекеті мен танымдық
белсенділігін дамытудың теориялық 10
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
1.1 Танымдық белсенділікті дамытудың маңызы 10
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1.2 Оқыту әдістеріндегі танымдық белсенділіктің
педагогикалық-психологиялық 14
жайы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
2 Мектеп биология пәндерін оқыту үдерісіндегі ғылыми-зерттеушілік
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
2.1 Биологиядағы ғылыми-зерттеушілік әдістер 26
сипаттамасы ... ... ... ... ... ..
2.2 Биология сабақтарындағы тәжірибелік 36
жұмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
3 Педагогикалық эксперимент және оның нәтижесін 55
талдау ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер 61
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстандағы әлеуметтік-саяси және
экономикалық даму білім беру мәселелеріне аса мән беруді, қазіргі білім
беру жүйесін жаңартуды талап етуде. Оның маңызды қырларының бірі-білім
беруді кәсібилендіру, яғни оның барлық деңгейлерінде тұлғаны даярлауға
құзыреттілік тұрғысынан келіп, білім берудің сапасын арттыруға бағыттау
болып табылады.
Қазіргі кезеңдегі ең өзекті мәселе-бәсекелестікке қабілетті, еңбек
нарығында сұранысқа ие бола алатындай кәсіби мамандар дайындау. Ол үшін оқу
орындарында білім сапасын арттыру, әлемдік білім кеңістігінің тәжірибелерін
игеру, білім берудегі жалпы және кәсіби мәдениетті әлемдік деңгейге жеткізу
қажет.
Білім берудің әр кезеңіне сәйкес бөлінетін уақыттың шектелуі менигеруге
қажетті ақпарат көлемінің артуы, сондай-ақ кәсіби даярлау бағыттарының
көптүрлігі мен кәсіби білім беру орындарының түлектерінің даярлығына
қойылатын талаптардың үнемі артып отыруы, дәстүрлі оқытудың басымдығы мен
ақпаратты игерудің ғылыми-техникалық жетістігінің деңгейі арасындағы қарама-
қайшылықтарды жеңу арқылы оған қол жеткізуге тура келеді.
Ғылым мен білім берудегі үрдістердің әлеуметтік-экономикалық негіздері
адамның қазіргі жағдайдағы шаруашылықты жүргізу әрекетінің тиімділігін
арттыруға байланысты болып отыр. Өйткені, білімнің ғылыми сыйымдылығының
өсуі, ғылымның әртүрлі саласындағы зерттеулердің қолданбалы бағыттылығы мен
қоғамдық дамудың ақпараттық-техникалық құраушысының күшеюі еңбек үрдісінің
жоғары зияткерлігін талап етуде. Сондықтан, қоғамның колледждер алдына
қойып отырған міндеттеріне жоғарыда аталған үрдістер белгілі бір дәрежеде
әсер етеді.
Қазіргі уақытта білімді белсендіру мәселесін педагогикалық,
психологиялық, әдістемелік тұрғыдан зерттеуге ерекше маңыз берілуде.
Интеграция теориясы бойынша көптеген ресейлік ғалымдар Г.Г. Авзалова,
А.Я.Данилюк, Н.А.Лошкарева, В.Н. Максимова, М.А.Данилов, В.В.Давыдов,
В.Н.Монахов т.б., сол сияқты елімізде бұл мәселемен А.А.Бейсенбаева,
Ә.М.Мұханбетжанова, С.К.Ерімбетова, Г.К.Шолпанқұлова т.б. айналысады.
Ғалымдар интеграцияның философиялық, психологиялық, педагогикалық мәнін,
құрылымын әдіснамалық деңгейде қарастырған. Сонымен қатар, негізгі
түсініктерін, заңдылықтарын, категориялары мен идеяларын ашып, білім
берудің мазмұнын, ұйымдастыру жолдары мен әдістерін ғылымдар жүйелігі мен
байланыстылығы негізінде талдайды. (32(
Біздің қоғамымыздың негізгі байлығы адам. Қоғамның экономикалық,
әлеуметтік дамуы адам үшін, адамның өмірінің жаңа, биік сапаға жетуі үшін
жасалады. Әлеуметтік жағдайлар өзгеріп жатқан уақытта білім беру қоғамның
негізгі іргетасы болып отыр. Өзгермелі қоғамда әрбір жеті жыл сайын
мамандықтар тізімінің жартысына жуығы жаңарады өмірлік мақсатына жетуі үшін
әр адамға үш-бес рет мамандығын қайта өзгертіп, қайта мамандануға тура
келеді.
Қазір бұрынғыша немесе ескіше оқыту мен тәрбиелеу тиімсіз, тіпті
зиянды деуге болады, қазір адамды өмірге дайындауда, осы жұмыстың
практикасының өзінде түбегейлі өзгерістер қажет. Бұл өзгерістерді жүргізу
педагогтар қауымына тікелей байланысты
Бігінгі таңда ойлау еркіндігі бар, батыл, рухани байлығы мол, сауатты да
жан-жақты, басқаруға қабілетті, өзі бастама бастай алатын және өз ісіне
жауапкершілігі жоғары, яғни өзін қоршаған табиғатқа, адамдарға, қоғамға
және өзіне деген қатынасын салмақты, кез келген жағдайда білімін пайдалана
алатын, құзіреттілігі жоғары өз жұмысын есеппен құра алатын және реттей
алатын адам қажет.
Осы тұрғысында келетін болсақ педагогиканың өзі тәрбиелеу, білім беру
және адамдарды оқыту жөніндегі ғылымнан адамның шығармашылық даралығын
дамытатын, сол дамтыуды бағыттай және басқара алатын тұтас педагогикалық
үдеріске айналуы тиіс. (33(
Оқушылардың танымдық қызығушылығын арттырып, танымдық дербестігін
ұйымдастыру үшін оқу-тәрбие үдерісіне оқытудың жаңа элементтерін, дәстүден
тыс оқыту әдістерін пайдалану қажет екендігі көптеген педагог ғалымдардың
ғылыми зерттеулерінде дәлелденген. Мәселен мектеп жасындағы оқушылардың
танымдық әрекетін белсендіру жайында Лернер И. Я., Аристова, Шамова Т.И.,
Нұғыманов И.Н., Қараев Ж.А., Сабыров Т.С., Дайрабаева А.Е. және тағы басқа
шетел мен Отандық ғалымдар әртүрлі салада және әр жастағы бала үшін
зерттеген.
Оқу-танымдық дербестік мәселесіне келген кезде оқыту екі жақтың да,
мұғалім - оқушы бірдей еңбек етуін талап ететін үдеріс екендігін, сондықтан
ұстаз өзінің іс-әрекетін ұйымдастырып тек оның орындалысымен ғана
қанағаттанып қоймай оқушының да белсенділігін, білім игерудегі әрекетін
дамытуға ықпалын тигізуі керек екендігін айту қажет.
Дипломдық жұмыстың зерттеу тақырыбының, атап айтқанда оқу-тәрбие
үдерісіндегі зерттеушілік әдістің орны да, ол арқылы оқушылармен жұмыс
істеу бала дербестігін және оқу белсенділігіне байланысты
Дипломдық жұмыстың тақырыбына байланысты көтеріліп отырған проблема
жөніндегі ғалымдар зерттеулерін талдау оқушының сабақ кезіндегі
белсенділігінің қалыптастырудың жекелеген пәндер бойынша теориялық тұрғыда
толық негізделмегенін, сөйтіп балалардың сабақтарда оқу материалына қатысты
зерттеу белсенділігін дамытудың жүйесінің анықталмағандығын көрсетті.
Осы зерттеуіміздің проблемасы ғылыми-зерттеуцшілік әдісті
ерекшеліктеріне байланысты негіздеп, теориялық тұжырымға сүйене отырып,
оқушылардың оқушы белсенділігін дамытатынына, сөйтіп оқыту мен тәрбиелеудің
тиімділігін арттыратынына тәжірибе жүзінде көз жеткізу. Сол себепті сабақты
қалайда пәрменді, тиімді өткізу мақсатында белсенді оқытудың, осындай
әдістерін қолдану да қажет. Қазір көпшілік мұғалімдер ұстанып жүрген тек
түсіндірмелі көрнекілік, нұсқаушы ойға түсіруші және әңгіме, баяндау
әдістерін өзгертіп сабақты тиімді әдістермен біршама жетілдіруге болады.
Теориялық материалдарды саралап танысу және мектеп мұғалімдерінің
тәжірибесін зерделеу нәтижесінде қазіргі осы әдістің мектеп практикадағы
қолданылуы мен теория арасындағы арасында қайшылық бар екенін анықтап, осы
мәселені биология сабақтарында дәлелдеп көрсету.
Аталған мәселені зерттеудің жеткіліксіздігі, ұстаздар еңбегіндегі
оқушылар белсенділігін арттырудағы кездесетін қиындықтар дипломдық жұмыстың
тақырыбын таңдауға негіз болып, оның көкейкестілігіне көңіл аудартты.
Сондықтан да осы айтылған қарама-қайшылықты ғылыми-теориялық тұрғыдан шешу,
оның педагогикалық-әдістемелік мүмкіндігін ашу қажеттігі дипломдық жұмыстың
тақырыбын Оқушылардың ғылыми-зерттеушілік әрекеттерін белсендіру
әдістемесі деп алуға негіз болды. (34(
1. Зерттеудің мақсаты: Зерттеушілік әдісті қолданудың тиімділігін
педагогикалық және әдістемелік тұрғыдан негіздеу.
2. Зерттеу нысаны: Оқыту жұмысын ұйымдастыру үдерісі.
3. Зерттеу пәні: Биология сабақтарындағы зерттеушілік әдісітің
тиімділігі.
4. Болжамы: Мектептерде биология сабақтарында білім игеруде оқушылардың
танымдық белсенділігін бірте-бірте дамытуға мүмкіндік болар еді, егер:
- оқытудың дидактикалық принциптері (оқушы дербестігі, ой мен істің
еркіндігі, белсенді оқыту) қамтамасыз етілсе;
-оқу үдерісінде белсенділікпен білім игеру үшін зерттеушілік әдіс жүйелі
түрде ұйымдастырылса.
5. Дипломдық зерттеудің мақсатына жету, ұсынылған болжамымызды тексеру
үшін мынадай міндеттер қойылды.
1. Оқытуда бала белсенділігін қалыптастыратын тиімді әдіс-тәсілдерді
теориялық тұрғыда талдау.
2. Мектептердегі сабақтарда қолданылып жүрген зерттеушілік әдістер
ерекшеліктерін әдістемелік тұрғыда негіздеу.
3. Педагогикалық эксперимент қою арқылы зерттеушілік әдісті қолдануды
сынақтан өткізу және нәтижесін шығару.
6. Зерттеуіміздің әдіснамалық негізі:
- оқушы белсенділігін қалыптастыру;
- жеке тұлға қалыптастыру мәселесі;
- адамның ойлау қабілеті, шығармашылық белсенділік жөніндегі
философиялық, педагогикалық, психологиялық зерттеулер болып табылады.
7. Жұмысымыздың жетекші идеясы болып оқушылардың дербестік, ой
белсенділігіне жетудің ғылыми-теориялық және дидактикалық негіздерін
тұжырымдау арқылы құзіреттілігі жоғары тұлға тәрбиелеуге ықпал ету.
8. Анықталған міндеттерді орындау белгіленген жорамалдарымызды тексеру
үшін мына зерттеу әдістері пайдаланылды: (35(
Зерттеліп отырған мәселеге қатысты ғалымдар мен әдістемешілердің
зерттеулерін, әдістемеші - мұғалімдердің озық тәжірибелерін жинақтау,
ғылыми әдістемелік басылымдарға теориялық талдау жасау, педагогикалық
эксперимент жүргізу, оқыту үдерісін бақылау, ұстаздармен және оқушылармен
пікірлесу, эксперимент нәтижелерін өңдеу және қорытындылау.
9. Зерттеу базасы: Қарағанды қаласындағы № 66 орта мектеп.
10. Зерттеудегі автордың өзіндік үлесі:
- зерттеушілік әдістің мазмұны теориялық негізделді.
- мектеп биология пәндерін оқыту кезінде белсенді оқыту әдістерін
пайдалану тиімділігі педагогикалық экспериментпен дәлелденді.
- теориялық негізге және зертеуден алынған эксперимент нәтижелеріне
сүйеніп әдістемелік ұсыныстар жасалды.
11. Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
- зерттеудің нәтижесі ҚарМУ-дың биология-география факультетінің
студенттерінің Биологияны оқыту әдістемесі пәнінен зертханалық сабақтар
кезінде пайдаланылды.
- зертеуден алынған эксперимент нәтижелеріне сүйеніп әдістемелік
ұсыныстар жасалды.
12. Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі:
Дипломдық зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан және қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зертеудің көкейкестілігі негізделіп анықталған проблемаларға
байланысты мақсат-міндеттері, болжамы, әдістері баяндалды.
Мектеп пәндерінде оқушылардың танымдық әрекеті мен танымдық
белсенділігін дамытудың теориялық негіздері деп аталатын бірінші тарауда
танымдық белсенділікті дамытудың маңызы, мектеп жасындағы балалардың
дамуының қозғаушы күштері және оқу әрекетінің психологиялық ерекшеліктеріне
талдау жасалып, оқыту мен тәрбиелеу әдістеріндегі танымдық белсенділіктің
педагогикалық-психологиялық жайы жөнінде мәселелер қаралды. (36(
Мектеп биология пәндерін оқыту үдерісіндегі ғылыми-зерттеушілік
әдістер атты екінші тарауда жалпы мектептердегі биология пәндерін оқыту
мен тәрбиелеуде оқушының дербес еңбек етуі, белсенділігін арттыру
проблемаларына қатысты педагогикалық үдерістерді талдау мен баяндау
қарастырылған. Биология сабақтарында осы мәселелерді беру қарастырылған.
Педагогикалық эксперимент тарауында тақырып бойынша мектептегі
зерттеу тәжірибесі бойынша атқарылған жұмыстар мен эксперимент нәтижелері
берілген
Қорытындыда мектеп биология пәні бойынша осы тақырыпқа сәйкес жалпы
орындалған жұмыстардан алынған нәтиже негізінде тұжырым жасалып ұсыныстар
беріледі.
1 Мектеп пәндерінде оқушылардың танымдық әрекеті мен танымдық белсенділігін
дамытудың теориялық негіздері
1.1 Танымдық белсенділікті дамытудың маңызы
Оқу-мектеп жасындағы балаларды дамуытудағы негізгі таным әрекеті болып
табылады.
Танымдық әрекет оқушыларда оқу әрекеті негізінде қалыптасатын
болғандықтан, алдымен оқу әрекетінің психологиялық ерекшеліктеріне тоқтала
кеткен жөн.
Баланың оқу әрекеті-күрделі үдеріс, ол баланың барлық психологиялық
қасиеттерін, рухани күшін керек етеді. Баланың ақыл-ой еңбегі белсенді
әрекет болуға тиіс. Ол оқушының жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне
байланысты болады. Баланың ақыл-ой әрекеті оның қажеттері мен кызығулары,
сезімі мен еркі сияқты т.б. психикалық үдерістерімен байланысты іске
асырылып отырылады. Оқушының өздігінен оқуының жемісті болуы үшін ақыл-ой
еңбегінің дағдыларын қалыптастыру керек.
Баланың ақыл-ой еңбегін белгілі жүйемен дамыту үшін оның жалпы
мәдениетін арттырып отыруға көңіл аудару керек. Ең алдымен, өз жұмысының
мақсат-міндеттерін анықтауға үйрету қажет. Егер бала әрбір оқу жұмысын
(тапсырмасын) не үшін, қандай мақсатпен жасау керектігін, ол қандай жаңа
нәтиже (жаңа білім, дағды) беретінін білсе, онда оқушы әрекетінің саналығы
артады. Оқу жұмысының міндеттеріне сай баланы өз бетімен жұмысын жоспарлай
білуге, уақытты дұрыс пайдалануға, бакылауға. бағалауға, қысқаша айтқанда,
өзін-өзі басқаруға дағдыландырудың маңызы өте зор. (37(
Баланың оқу әрекетінің мазмұнына мыналар кіреді: ғылыми ұғымдар мен
ғылыми заңдарды түсіну және практикалық міндеттерді шешуге бағытталған
ойлаудың жалпы амал-тәсілдерін меңгеру. Осыған орай, ғылыми білімді және
дағдыларды меңгеруі-олардың оқу әрекетінің негізгі мақсаты мен нәтижесі
болып табылады. Біз дипломдық зерттеу тақырыбымызға байланысты
Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов және
тағы басқа психологтардың жеке тұлға туралы және оқытудағы іс-әрекеттің
рөлі турасындағы теорияларын басшылыққа алып, танымдық, әрекет пен танымдық
белсенділіктің психологиялык ерекшеліктерін қарастырдық [1].
Біздің тақырыбымызға байланысты жазылған ғылыми еңбектер мен ғалымдардың
зерттеу жұмыстары баршылық.
Осы еңбектерде танымдық әрекет пен белсенділік әр түрлі тұрғыда
баяндалады. М.Н.Скаткин, Г.И.Щукина, Т.И.Шамова, В.И.Лозовая және т.б.
еңбектерінде оқыту үдерісінің ерекшеліктері, оның дидактикалық принциптері,
сондай-ақ, оқушылардың оқу-танымдық әрекеті мен танымдық белсенділіктің
дидактикалық және психологиялық негіздерінде сипаттама беріледі.
П.И. Пидкасистый (1980) орта мектеп оқушыларының өзіндік таным әрекетін
оқыту процесінде қалыптастыру жолдарынын теориялық мәселелерін карастырады.
Л.В.Занков, Ш.А.Амонашвили, М.Мұқанов және басқа еңбектерде мектеп
окушыларының оқу-танымдық әрекетін қалыптастыру негізінде олардың танымдық
қабілеттерін (бақылау, ойлау т.б.) дамыту туралы айтылады.
Ғалым Ж.А. Қараевтың ғылыми зерттеуінде компьютерлерді қолдану
үдерісінде оқушылардың танымдық әрекетін арттыру проблемасы (Ж. А. Қараев,
1995); студенттердің математика пәніне байланысты танымдық ізденімпаздығын
қалыптастыру проблемасы А.Әбілқасымова (А. Әбілқасымова, 1995) зерттеген
[2].
Бұл еңбектер зерттеу жұмысымыздың теориялық негіздерін ашуға көмектесті.
Танымдық әрекет оқу әрекетіне негізделеді. Оқу әрекетінің құрылымы:
оқу міндеттері (немесе тапсырмалар);
оқу әрекеті (баланың қолданатын практикалық және ой-тәсіл амалдары);
бақылау (оқушылардың өзін-өзі қадағалап, тексеріп отыруы);
бағалау (мұғалімнің және оқушының өзіне-өзі беретін бағасы).
Танымдық әрекет-оқушылардың білімге деген өте белсенді ақыл-ой әрекеті.
Танымдық әрекет-танымдық кажеттіліктен, танымдық мақсат, танымдық мотивтен
және әрекетті орындаудың тәсіл-амалдарынан тұрады. Танымдық әрекеттің
негізінде балада танымдық белсенділік қалыптасады.
Ғалым психологтар М. Мұқанов, және тағы басқалары балалардың оқу-
танымдық әрекетінің қалыптасуы бастауыш мектептегі оқыту үдерісінің
(педагогикалық үдерістің) психологиялық ерекшеліктеріне байланысты
болатынын баса айтады. М.Мұқановтың пікірінше, баланың мектепке келуі-оның
өмірі мен іс-әрекетінің сипатына өзгеріс енгізетін ерекше кезең [3].
Оқыту үдерісі екі жақты үдеріс болғандықтан, мұғалім өзінің ғана іс-
әрекетінің дұрыс болуына қанағаттанып қоймай, оқушылардың да танымдық
әрекеті мен белсенділігін дамытуға ерекше көңіл аударуға тиіс. Мұның өзі
оқыту мен бала дамуының зандылықтары туралы өте күрделі психологиялық және
педагогикалық проблема.
Психологтардың зерттеуі анықтағандай, кіші мектеп жасындағы оқушылардың
оқуға деген ынтасы, қызығуы ең алдымен, оқу әрекетімен тығыз байланыста
туады. Яғни оқуға деген қызығуы жеке пәндердің мазмұны бойынша ғана емес,
оқу әрекетінің түрлері бойынша да пайда болады.
Мектеп жасындағы кезең-оқушыда оқу әрекеті қалыптасуының өте ыңғайлы
кезеңі. Мұның нәтижесінде ғылыми ұғымдар мен түсініктерді меңгере отырып,
оқушының психикалық үдерістері мен қасиеттері қалыптасады; ырықты зейін,
рефлексия, өзін-өзі бақылау, әрекет-амалдың ішкі жоспары сияқты басты-басты
жаңа кабілеттері пайда болады.
Нақты айтқанда, оқушының оқу әрекетін тиімді меңгеруі нәтижесінде онда
оқуға деген талап, ынта, құлшыныс туып, оқу біліктері қалыптасады, яғни
оқушы әртүрлі оқу тапсырмаларын өздігінен шешіп, орындаудың жалпы ортақ
тәсілдерін меңгереді, өз әрекетін бақылау, бағалауды, нәтижесін үлгімен
салыстыруды үйреніп жұмыс істейді. (38(
Оқушылардың көбісінің өз бетінше оқу әрекетін ұйымдастырудың жоғарғы
деңгейі-танымдық қабілетінің дамуына мүмкіндік тудырады.
Бұдан шығатын қорытынды: төменгі сыныптағы оқушыларды дамыта отырып
оқытудың негізінде, осы кезеңде оқушы үшін жетекші идея болып табылатын оқу
әрекетін қалыптастыру жататыны айқын көрінеді. Сондықтан жаңа білім
мазмұнын оқушыда оқу әрекетін қалыптастыруға бағдарлар құру қазіргі таңдағы
басты бір міндет болып табылады.
Ұлы ғалымдар, педагогтар (Әл-Фараби, Я.А.Коменский, И.Г. Песталоцци,
Л.Н.Толстой, Ж.Ж.Руссо, И.Ф.Гербарт. А.Дистервег, К.Д. Ушинский,
Ы.Алтынсарин және т.б.) оқыту арқылы окушылардың ақыл-ой қабілеттері мен
дербестігін дамытуға баса назар аударғаны тегін емес.
Ж.Аймауытовтың пікірінше, білімдендіру (образование) көбінесе екі
мақсатты көздейді: білім көбейту және ақыл күшейту.
Танымдық әрекет пен танымдық белсенділіктің психологиялық негіздерін
зерттеуге үлкен үлес қосқан ғалымдар: (Л.С.Выготский. Б.Г.Ананьев,
А.Н.Леонтьев, Л.В.Занков, В.В.Давыдов. П.Я.Гальперин, Д.Б.Эльконин,
Н.Ф.Талызина, Дж.Брунер, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Мұқанов және т.б.).
Танымдық әрекет пен танымдық белсенділіктің дидактикалық негіздерін
зерттеуге үлес қосқан-ғалым-педагогтар (М.Н.Скаткин, Б.П. Есипов,
М.А.Данилов, П.И.Пидкасистый, Г.И.Щукина, Т.И.Шамова Ж. Қараев,
А.Әбілқасымова және т.б.).
Алайда, оқушылардың танымдық әрекеті мен белсенділігін арттыруда оқыту
үдерісінің, сондай-ақ ұлттық тәлім-тәрбиенің мүмкіндіктерін қолданудын
тиімділігін жетілдіру жолдары әлі терең де жан-жақты зерттелмеген.
Ғалымдардың бір тобы танымдық қызығушылықты психологиялық үдерістермен
және жеке бастың психологиялық ерекшеліктерімен байланысты қарастырады.
Мысалы М.Мұқанов кіші жастағы оқушылардың оқу әрекетінің психологиялық
ерекшеліктеріне жан-жақты талдау жасап, оқу әрекетіне мынандай сипаттама
береді: Оқытуды өзінше әрекеттің бір түрі дегенде бәлендей мазмұнды сөз,
не нақты бейне арқылы белсенділікпен ұғынуды айтады. Оқу әрекеті тек білім
алумен шектелмейді. Осыған ептілікпен дағдылану да керек [3].
Оқыту - таным үдерісі, өйткені онда ілгері ұмтылыс болады, оқушы
білмеуден білуге қарай әрекет жасайды.
Оқушылардың таным үдерісі- өзіндік ерекшелігі бар күрделі психикалық
үдеріс. Оқушының нәтижелі оқуына әсер ететін сыртқы және ішкі күштер немесе
себептер болады. Оқушының білім алуда ілгері қарай басуына негізгі себепкер
болатын күш-түрлі қайшылықтар. Бала білмеуден білуге қадам басқанда әртүрлі
қйындықтар мен қайшылықтарға кез болады, оларды шешу, жеңу нәтижесінде оқу
міндеттері жүзеге асырыладв. Оқыту үдерісіндегі негізгі қайшылық ол –
педагогикалық міндет-талаптар мен оқушының мүмкіндіктерінің (білім мен
дағдысының дамуының қазіргі деңгейі) арасындағы қайшылық. Бұдан басқа
оқушының теориялық білімі мен практикалық бейімділігінің арасындағы,
шығармашылық ойлау мен репродуктивтік ойлауы арасындағы т.б. қайшылықтар
жатады. Осындай қайшылықтарды шешу оқушының белсенді және саналы түрде
әрекет етуін керек етеді [1].
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық әрекетінің психологиялық әрекетін
қалыптастырудың психологиялық негіздерін сипаттау үшін белгілі ғалым Д. Б.
Эльконин көп еңбек жасаған [4].
Биология пәні мектептердегі басқа да кез келген пән сияқты биология
ғылымының негізін көрсететін ұғымдар жүйесінен тұрады. Ұғым ойлау формасы
және таным нәтижесі ретінде де бола алады.
Жекелеген деректерді, сыртқы белгілерді және қасиеттерді жазып алу,
оларды қорыту және жіктеу эмпирикалық ұғымдарға әкеледі, оның жай
түсініктен айырмашылығы шамалы. Бұл деректі жазып алатын білім, ол тек
құбылыстардың сипаттауын ғана береді, олардың мәнін ашпайды. Таным
тарихында бұл білімдер мен практика бірте-бірте теориялық ұғым (білім)
құрылатын қор болды [4].
Мектептегі биологиялық білім беруде әдетте барлық білім эмпирикалық ұғым
қатарына шығарылады. Осы ұғымдарды дамыту әдіснамасының принциптері
мынадай: Табиғи нысандардың немесе олардың көріністерін (сурет т. б.)
қабылдаудан → олар жөнінде түсінікке дейін, түсініктен → ұғымға дейін;
қарапайым ұғымдардан (білімнің бір немесе бірнеше элементтері) → күрделі,
бірнеше элементтерден тұратын; арнайы ұғымдардан → жалпыбиологиялық
ұғымдарға дейін.
Таным теориясында ұғымдар абстрактлық ойлау сатысында шындықты
бейнелеудің формаларының бірі.
Барлық ғылыми ұғым – шындықтың ойша нобайы (моделі). Ол тек нысандар мен
үрдістердің санадағы бір көрінісі ғана емес, олардың оймен берілуі үшін
жүретін әрекет. Жекелеген деректерге, сырт белгілерге және қасиеттерге
көңіл тоқтату (бекітіп алу) және оларды қорыту мен жіктеу жай түсінік,
елестен айырмашылығы шамалы эмпирикалық түсінікті ғана береді. Бұл тек
деректерді бекітетін білім, ол олардың мәнін ашпай тек құбылыстарды
сипаттауды ғана білдіреді. Таным тарихында осы білімдер және практика
қазіргі теориялық білім құрылған қорға (базаға) бірте-бірте айналған.
Құбылыстарды сипаттайтын эмпирикалық білімге қарағанда, теориялық білім
ғылымды түсіндіріп, мәнін ашады және ғылыми дүниетанымға, әлем бейнесіне
және практикалық проблемаларды тиімді шешуге негіз болады. Теориялық білім
құбылыстар мен үрдістерді нақты, барабар, жанжақты түсінуге жеткізетін
қазіргі ғылымның сипатына толық жауап беретіні сөзсіз.
Эмпирикалық танымнан теориялық танымның айырмашылығы, ол бір тұтастықтан
шығады да оның құрылымын түсінуге, элементтерінің байланысын, олардың
қызметі мен дамуын түсінуге себеп болады. Теориялық білімді қалыптастыру
жолы – абстрактылықтан нақтылыққа өрлеу (шыңына шығу). Абстрактлық – айқын
емес, анық көрінбейтін, бірақ әйткенмен де таным нысанын толық анықтайтын,
оның жетілмеген ұрықтық формасы, бөлшегі. [3,4].
Тірі ағзалардағы, адамдағы сезім – ол шындық дүниені бейнелейтін түйсіну
формасы, ол барлық таным үрдісінің алғашқы баспалдағы. Олардың негізінде
нысанның тұтас кейіпін беретін, оның сыртқы ерекшеліктерінің жиынтығын
көрсететін (яғни, жалпы алғанда зат) қабылдау болады. Көрген затты қабылдау
– ол ұғыну сезім үдерісінің бастауы. Осы қабылдау негізінде елестету пайда
болады. Елестету – заттар мен құбылыстарды адам санасында тікелей қабылдау
барысында еске түсіру, қайта жаңарту. Осыдан ұғым пайда болады деуге
болады.
1.2 Оқыту әдістеріндегі танымдық белсенділіктің педагогикалық-
психологиялық жайы
Мұғалімдер қауымы қазіргі уақытта елімізде оқу-тәрбиелік үдерісті
мүмкіндігінше тиімдірек ұйымдастыру жолдары мен формаларын іздеу үстінде.
Солардың бірі ретінде және арнайы зерттеулер арқылы танымдық белсенділікті
қалыптастыру мен дамыту жолында біраз нәтиже алынды. Осы дипломдық жұмыста
біз оқыту әдістерінің танымдық белсенділікті, танымдық қызығушылықты
арттырып, пәнді оқыту мен тәрбиелеуде әдістер ішіндегі демеу-ізденушілік
әдістердің маңызын ашып, оны одан әрі дамытуға жағдай жасауға көңіл бөлдік.
Бұл проблеманың жеке мәселесін шешу барысында педагогика мен жеке бас
психологиясының қағидаларын басшылыққа алдық. Жұмыс биология пәніне қатысты
болғандықтан таным, белсенділік, қызығудың физиологиялық тетігін түсуге де
мүмкіндігінше назар аудардық.
Ғалым Б.Г.Ананьевтің зерттеуінде: Оқушыларды танымдық іс-әрекетке
жұмылдыруда әдістемелік көзқарас бойынша психологиялық үдерістерден
құрылған белсенділіктің барынша қолайлы өтуіне жағдай жасау деп түсінген
жөн. Бұл жағдайлар ми сыңарларының қыртысында қолайлы қоздыру орталығының
түзілуіне жәрдемдеседі [5]- деген пікір ұсынған. Демек жеке басты
тәрбиелеу және оқыту жүйесінде танымдық қызығуды қалыптастыруға себепші
болатын адамдар мен тиімді жағдайларды, әдістемелерді анықтау үшін
қызығудың ғылыми жаратылыстық белгілерін ажырата біліуіміз қажет.
Белгілі ғалым-психолог Қ. Жарықбаев қызығудың санаға тәуелді емес
екендігін, оның туа пайда болатын ырықсыз сезім – инстинкт әрекетінен
туындайды, оны адам өзі дегеніне қарай бақылап, бағыттау және басқаруы қиын
деген ой-пікір айтады [6].
Ғалым-психологтар Жарықбаев Қ., Түрікпенов Ж., Запорожец А. және тағы
басқалардың пікірлері бойынша жалпы ағзаның анатомиялық-психологиялық
қасиеттері мен бастың қандай да болса да қасиеттерінің дамуына жүйке жүйесі
мүмкіндік жасап, туа пайда болуы мүмкін, бірақ бұл мүмкіндіктер тек қана
тәрбиеге байланысты іске асады.
Д.Б.Эльконин, Г.И.Щукина және тағы басқа ғалым-психологтардың
еңбектерінде оқытудың танымдық іс-әрекеті теориясының негізгі қағидалары
жарияланса, кейбір ғалымдар еңбектерінде қызығуды ғылыми-жаратылыстық
негізде талдау берілген. Психологтар мен педагогтар қызығудың физиологиялық
негізінің сырын ашуға И.П.Павлов, А.А.Ухтомский т.б. ғалымдардың еңбектерін
басшылыққа алған [4, 7].
Оқу бала бала дамуының мектеп жасындағы балалардың негізгі танымдық
әрекеті.
Танымдық әрекет оқушыларда оқу әрекеті негізіінде қалыптасатын
болғандықтан, алдымен оқу әрекетінің психологиялық ерекшеліктері маңызды
болып саналады.
Баланың оқу әрекеті-күрделі үдеріс, ол баланың барлық психологиялық
қасиеттерін, рухани күшін керек етеді. Баланың ақыл-ой еңбегі белсенді
әрекет болуға тиіс. Ол оқушының жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне
байланысты болады. Баланың ақыл-ой әрекеті оның қажеттері мен қызығулары,
сезімі мен еркі сияқты т.б. психикалық үдерістерімен байланысты іске
асырылып отырылады. Оқушының өздігінен оқуының жемісті болуы үшін ақыл-ой
еңбегінің дағдыларын қалыптастыру керек.
Баланың ақыл-ой еңбегін белгілі жүйемен дамытуға оның жалпы мәдениетін
арттырып отыруға көңіл аудару керек. Ең алдымен, өз жұмысының мақсат-
міндеттерін анықтауға үйрету қажет. Егер бала әрбір оқу жұмысын
(тапсырмасын) не үшін, қандай мақсатпен жасау керектігін, ол қандай жаңа
нәтиже (жаңа білім, білік дағды) беретінін білсе, онда оқушы әрекетінің
саналылығы артады. Оқу жұмысының міндеттеріне сай баланы өз бетімен жұмысын
жоспарлай білуге, уақытты дұрыс пайдалануға, бақылауға, бағалауға, қысқаша
айтқанда, өзін-өзі басқаруға дағдыландырудың маңызы өте зор.
Баланың оқу әрекеті мазмұнына мыналар кіреді: ғылыми ұғымдар мен ғылыми
заңдарды түсіну және практикалық міндеттерді шешуге бағытталған ойлаудың
жалпы амал тәсілдерін меңгеру. Осыған орай, ғылыми білімді және дағдыларды
меңгеруі – олардың оқу әрекетінің негізгі мақсаты мен нәтижесі болып
табылады. Осы зерттеу тақырыбына байланысты Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин
және тағы басқа ғалымдардың, психологтардың жеке тұлға туралы және
оқытудағы іс-әрекеттің рөлі турасындағы теорияларын басшылыққа алып,
танымдық әрекет пен танымдық қызығушылық, танымдық белсенділіктің
ерекшеліктері туралы еңбектерін қарастырдық [4,8].
Белсенділік пен танымдық белсенділік осы ғалымдар еңбектерінде әртүрлі
тұрғыда баяндалады. Онда оқыту үдерісінің ерекшеліктері, оның дидактикалық
принциптері, сондай-ақ, оқушылардың оқу-таным әрекеттері мен
қызығушылықтарының жаратылыстық және психологиялық негіздеріне сипаттамалар
беріледі.
Ғалым П.И.Пидкасистый орта мектеп оқушыларының өзіндік таным әрекеттерін
оқыту үдерістерінде қалыптастыру жолдарының теориялық мәселелерін
қарастырады [9].
Осы және басқа да зерттеулердегі негізгі ой танымдық әрекеттің оқу
әрекеті кезінде байқалатындығы. Оқу әрекетінің құрылымы:
- оқу міндеттері (немесе тапсырмалар);
- оқу әрекеті (баланың қолданаты практикалық және ой-тәсіл амалдары);
- бақылау (оқушылардың өзін-өзі қадағалап, тексеріп отыруы);
- бағалау (мұғалімнің және оқушының өзіне-өзі беретін бағасы).
Танымдық әрекет - қызығудың негізінде туындайтын баланың білуге деген
өте белсенді ақыл-ой әрекеті. Танымдық әрекет-танымдық қажеттіліктен
танымдық мақсат, танымдық мотивтен және әрекетті орындаудың тәсіл-
амалдарынан тұрады. Қызығудың, соған байланысты танымдық әрекеттің
негізінде балада танымдық белсенділік қалыптасады.
Баланың пәнге қызығушылығына байланысты ғалым психологтар Д.Б. Эльконин,
А.Запорожец, М.Мұқановтар [3, 4] оқу-танымдық әрекетінің қалыптасуы және
төменгі сыныптардағы мектептегі оқыту үдерістерінің (психологиялық
үдерістің) психологиялық ерекшеліктеріне байланысты болатынын баса айтады.
М.Мұқановтың пікірінше, баланаң мектепке келуі – оның өмірі мен іс-
әрекетінің сипатына өзгеріс енгізетіндей болуы тиіс.
Баланың оқуына күшті әсер ететін себептердің бірі-мотивтер. Мотивтер деп
белгілі әрекетке итермелейтін, бағыттайтын себепті айтады. Окушының
мотивтері оның қажеттері мен қызығуларына байланысты болады. Бала жақсы оқу
үшін білімнің өмірде керек екенін түсінуі және сол білімге қызығуы қажет.
Мотив баланың оқуға деген жағымды сезімдері мен эмоцияларын тудырады.
Осыған орай, Ж.Аймауытовтың пікірін еске алайық: Баланы бір нәрсеге
үйрету үшін, я пайдалы дағдыны қондыру үшін баланың сүйегіне біткен икемі
сыртқа шығып біліне бастаған шақ екені өзінен-өзі көрініп тұр. Олай болса,
баланың бір іске құлшынатын дер шағы қалай білінді, солай дене күшін
машықтандыратын істерді көбірек беріңдер. Мейлі шапшаң есептеу, санау
болсын, мейлі өлең жаттау, мейлі сурет салу, мейлі өсімдік жинау болсын,
қысқасы, неге талпынса, соны істеу керек. Ондай шабыт бар кезінде өзге
жұмысты қоя тұрғаны жарайды. Сонда, сіз уақытты ұтасыз, баланың қабілетін
де бекітесіз,-дейді [10].
Оқытуды арттыру құралы ретіндегі оқушылардың танымдық әрекеті мен
белсенділігі туралы пікір Я.А.Коменскийдің, И.Г. Песталоцийдің,
А.Дистервергтің, К.Д.Ушинскийдің еңбектерінде айтылады. Мәселен,
А.Дистерверг оқыту барысында баланың белсенділігін ақыл-ой қабілетін
дамытудың аса маңызды құралдарының бірі деп есептейді. К.Д.Ушинскийдің
еңбектерінде оку үдерісінде оқушылардың танымдық белсенділігіне арқа
сүйеудің маңыздылығы туралы пікірлер айтылады [11].
Зерттеуші ғалымдар оқушылардың оқудағы танымдық белсенділігін
қалыптастыру барысын практикада шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсетеді:
- оқушының танымдык әрекетінің дербестігін қалыптастыратын өзіндік
жұмысты ұйымдастыру мен оқу міндеттерін іріктеп шешу арқылы (Е.Я. Голант,
Б.П. Есипов, М.Н. Скаткин және т.б.)
танымдық белсенділіктің тәсіл-амалдарын қалыптастыру арқылы (Д. М.
Богоявленский, С.Н.Кабанова - Меллер, Д.Э.Менчинская, В.В. Давыдов,
Д.Б.Эльконин);
іс-әркеттің бағдарланушылық негізін құрайтын ой мен практикалық операциялар
арқылы (П. Я. Гальперин, Н. Ф. Талызина).
Жалпы белсенділік ұғымына терең ғылыми сипаттама берген ғалым-педагог В.
И. Лозовая [12].
Автор жеке тұлғаның белсенділігін талдай және жүйелей келе жеке тұлғаның
мәні мен осы ұғымның әрекет ұғымына қатынасын ашуда түрлі көзқарастың орын
алып отырғанын атап өтеді. Оларды қысқаша келтіре кетейік.
Белсенділік тірі жүйелердің ерекше қасиеті ретіндегі жалпы категория болып
карастырылады. Әрекет әлеуметтік нысан үшін айрықша белсенділік ретінде
көрініс табады.
Белсенділік және әрекет ұғымдары теңестіріледі.
Белсенділік әрекеттің сапалық сипаттамасы деген анықтама беріледі.
4. Белсенділік дегеніміз жеке адамның сипаты, оның қасиеті.
Т. И.Шамова белсенділікті 3 және 4-көзқарастарды біріктіру арқылы
түсіндіреді [13].
В.И.Лозовая әрбір көзқарасты қарастыра келе, оларға жасалған талдау
белсенділікті жеке тұлғаның сипаты деп айқындауға негіз беретінін атап
өтеді, ол адамның әрекетке қатынасынан көрініс табады, бұл жағдай өз
бетінше әрекет етуге дайын болушылық, ұмтылушылық, оны жүзеге асыру сапасы,
алға қойылған мақсаттарға жету үшін оңтайлы жолдарды тандау. Т.И.Шамова мен
В.И.Лозоваяның белсенділіктің мәніне көзқарастарында ортақ пікірлерінің көп
екенін аңғару қиын емес. В.И.Лозоваяның келтірілген түсіндірулерінде
белсенділік жеке тұлғаның әрекетке қатынасының сипаттамасы ретінле
айтылады. Ал әрекет пен белсенділіктің ара қатынасы қандай? — деген сұраққа
жауап қайтарылмайды [12,13].
Танымдық белсенділікті түсіндірудің түрлі нұсқаларына (оқуға
ұмтылушылықпен, білімді игеру барысында ақыл-ойды жұмылдырып, ерік-жігер
көрсетумен сипатталатын шәкірттің хал-жағдайы: білімді жігерлі түрде
игеруге дайын болушылық пен ұмтылушылық: ақыл-ой әрекеті: әрекет сапасы, т.
б.; талдау жасай келе, В. И. Лозовая олардың бәрі осы үғымның елеулі
жақтарын толықтырады дегенге меңзейді. Бұл көзқарастарды, — деп атап өтеді
ол, жеке адамның білім алуды, қол жеткізген білімін тереңдетуді, қоғамның
рухани мәдениетін ұғынуды, өз қабілетін көрсетуді қажетсінуі танымдық
белсенділіктің қайнар көзі болып табылады деген қағида біріктіреді.
В.И.Лозоваяның қорытындысымен келісе отырып, танымдық белсенділіктің
жоғарыда келтірілген көптеген түсініктемелері орынсыз екенін байқауға
болады (меселен, білімді жігерлі түрде игеру деген түсінік білдіреді).
Екінші жағынан танымдық белсенділіктің алуан сырлы сипаты қандай да болсын
бір ғана белгімен көрсетуге болмайтын ұғымның алуан кырлы сипатын айқын
дәлелдейді. Танымдық белсенділік күрделі педагогикалық құбылыс болып
табылады, оның мазмұнын тек кешенді түрде ашу арқылы ғана түсінуге болады.
Біз танымдық белсенділікті шәкірттің ақыл-ой және дене қуатын жәй ғана
жұмылдыруына жатқызбаймыз, қайта оны жеке тұлға әрекетінің сапасы ретінде
қарастырамыз, бұл сала шәкірттің әрекет мазмұны мен үдерісіне көзқарасында,
оның білімді және іс-әрекет тәсілдерін оңтайлы қысқа мерзімде тиімді
игеруге ұмтылуында, мінез-құлық, ерік-жігерін оқу-танымдық, мақсаттарға
жұмылдыруда көрініс табады [13] - деп атап көрсетеді Т.И. Шамова. Танымдық
белсенділіктің мәнін өзінің қалай түсінетініне сүйене отырып, ол оның үш
деңгейін бөліп көрсетеді. олар: жаңғырту, түсіндіруіші белсенділіктері және
белсендліктің шығармашылық деңгейі. (39(
Оқыту үдерісінде бала мұғалімнің әсерін қабылдаушы ретінде нысан болса,
ол оқу әрекетін және барлық психикалық үдерістерін басқару, ұйымдастыра
білу (іс-әрекетін жоспарлай білуі, бақылауы, бағалауы, өзін-өзі тәрбиелеуі)
жағынан алғанда. оқушыны субъект деп қараймыз. Оқыту үдерісінде бала
логикалык ойлау әрекетінің жалпы тәсілдерін қолдануға және дербес
шығармашылық әрекет жасауға үйренеді. Бұдан шығатын қорытыңды: оқыту-
баланың жан-жақгы дамуын қамтамасыз ететін маңызды құрал. Окыту-бала
дамуының негізі болып табылады. Сондықтан оқыту мен дамудың арасында тығыз
байланыс болады. Бұл ретте көрнекті кеңес психологы Л.С. Выготскийдің мына
сөздерін еске алған жөн. Жақсы оқыту деп, ол-бала дамуынан ілгері жүретін,
оны жетекке алатын оқытуды айтады. Бұл орайда, мұғалім бала дамуының
мынадай негізгі белгілерін біліп (дербестігін, шығармашылық таным әрекетін,
логикалық ойлауын) оқушылармен жеке-дара жұмыстар жүргізуі керек.
Атақты психолог ғалымдар (П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина және т.б.) оқыту
үдерісінде оқушылардың ой әрекетін басқару туралы өзіндік пікір айтады. Осы
ғалымдар ойды тек бейне (образ) деп қарамай, сонымен қатар оны кимыл-әрекет
деп те қарайды. Бұл теория бойынша, адамның ішкі ой-әрекеті оның
практикалық әрекеті арқылы қалыптасады, басқаша айтқанда, ой адамның сыртқы
қимыл қозғалысының нәтижесі. Сондықтан оқу-тәрбие үдерісі кезінде білімнің
мазмұнын оқушыларға ұғындыру немесе ұғым қалыптастыру үшін, оларға білім
алу жолын үйрету керек дейді. Сонымен қатар, бұл ғалымдар оқушылар жалпы
логикалық және әрбір оқу пәніне тән ой-әрекеттің арнаулы амалдарын қолдана
білуге үйренуі керек екенін де айтады [14].
Бұл теория бойынша, оқушының жаңа білімді (ұғымды) меңгеруі бес кезеңнен
(сатыдан) құрылған ой-әрекетінің қалыптасу жолына байланысты. Ой әрекетіне
көшу сыртқы әрекеттерді меңгеруден басталады.
Бірінші кезеңде оқушыларға әрекеттің мақсаты нені және қалай жасау керек
екені туралы мағлұмат беріледі.
Екінші кезең материалдық саты деп аталады. Өйткені бұл кезде оқушылар
нақты материалдық заттармен, яғни модельдер, схемалар сияқты құралдармен
тікелей жұмыс істейді. Оқушы осы екі кезердегі әрекеттерді меңгергеннен
кейін ғана үшінші сатыға көшеді.
Үшінші кезең сыртқы сөйлеу кезеңі деп аталады. Бұл кезде (материалдық
заттар мен құралдар жоқ жағдайда) оқушы өз әрекетін дауыстап сөйлеу
немесе жазу арқылы іске асырады.
Оқушының әрекеті бірте-бірте қысқартылған және қорытылған сипатқа ие
болады.
Төртінші кезең өзіне естіртіп сөйлеу кезеңі деп аталады. Бұл кезде
оқушының әрекеті оның өзіне естіртіп сөйлеу арқылы іске асады. Мұнда оның
әрекеті әрі қарай қысқару және жалпылау сипатына көшеді.
Бесінші кезең — ойлану кезеңі деп аталады. Бұл кезде оқушы әрекеті
сыртқа шықпай іштей сөйлеу арқылы іске асады. Әрекет мейлінше қысқартылған
және автоматтанған дәрежеге жетеді.
Танымдық әрекет негізінде оқушыларда танымдық белсенділік қалыптасады.
Танымдық белсенділік дегеніміз-оқушының оқуға, білімге деген ынта-
ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі. Мысалы, мұғалімнің баяндап
тұрған материалын түсіну үшін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы, алған
білімін кеңейтіп толықтыру үшін, өздігінен кітап оқуы, бақылау, тәжірибе
жасау, сызу сияқты жұмыстар істеуі керек. Өйткені өтілген материалды саналы
қайталауда, жаңадан білім алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйренуде
белсенділіксіз мүмкін емес. Яғни, оқушының белсенділігі ауызша, жазбаша
жұмыстарда, бақылау, эксперименттер жүргізу жұмыстарында, бір сөзбен
айтқанда, оқу үдерісінің барлық кезеңінде қажет.
Оқу үдерісінде оқушының белсенділігі, негізінен, екі түрлі сипатта
болады: сыртқы және ішкі белсенділік.
Сырткы белсенділік дегеніміз-оқушы әрекетінің сыртқы көріністері
(белсенді қимыл қозғалыстары, практикалық әрекеттері, мұғалімге зейін қойып
қарауы, мимикасы т.б.) бірақ осы кезде ол басқа нәрсені ойлап отыруы да
мүмкін.
Оқушының ішкі белсенділігіне оның шабытты түрде ойлау әрекеті жатады.
Оқушы белсенділігі қандай болғанда да ой дербестігіне сүйенеді. Оқу
үдерісінде оқушылардың белсенділігін дамытуды мақсат еткен мұғалім,
сабақтың барысында олардың ой дербестігін дамытуға тырысады.
Оқушыда белсенділік бір қалыпта болмайды, оның қарапайым
(еліктеушілікке, жай қайталауға, біреудің айтқанын бұлжытпай орындауға
негізделген) және күрделі түрлері - ізденушілік, шығармашылық т.б. болады.
Соңғысы оқушының логикалық ойлау қабілеті мен дербестігін керек етеді.
Оқушыларда жас ерекшеліктеріне және психикалық даму дәрежесіне қарай
белсенділіктің бірнеше түрі қалыптасып дамиды: кимыл, сөйлеу, ойлау, таным,
өзін-өзі тәрбиелеу т. б. белсенділіктер.
Мұғалімнің міндеті-білім берумен қатар оқушылардың өздерін білім алу
жолдарына үйрету. Осыған орай оқушы оқыту үдерісінде, әрбір сабақта өзінің
оқу-әрекетінің мақсат-міндеттерін аныктап, соларды іске асырудың нақты
тәсілдері мен амалдарын қолданып, өзін-өзі бақылап отыруға үйренуге тиіс.
Міне, осындай жағдайда ғана балада білімге деген қажеттілік, талпыныс,
қызығу, танымдық белсенділік қалыптасады.
Танымдық белсенділіктің мынадай көріністері болатынын білу керек:
ықыластың, ынтаның, ұмтылыстың, шабыттың жоғары болуы;
оқушылардың өзіндік дербестігі, сұрақ беруге құмарлығы, пікір-талас
туғызуға деген ықыласы;
оқушылардың материалды еркін, өз сөзімен айтып беру мүмкіндігі және
шығармашылық әрекетінің жоғары болуы.
Егер де сабақтарда оқушылардың бойында танымдық белсенділік болса, сонда
оқушыларда ақыл-ой қабілеттерінің мынадай элементтері дамиды: зеректілік,
зейінділік, байқағыштық, ойлау мен сөйлеу дербестігі т. б.
Абай жетінші қара сөзінде баланың ақыл-ой белсенділігі туралы мынадай
пікір айтады: Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біреуі-
ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар-тәннің құмары, бұлар болмаса, тән
жанға қонақ үй бола алмайды, һәм өзі өспейді, қуат таппайды. Біреуі білсем
екен демекілік. Не көрсе соған талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған
қызығып, аузына салып дәмін татып қарап, тамағына, бетіне басып қарап,
сырнай-керней болса, дауысына ұмтылып, онан ержетіңкірегенде ит үрсе де,
мал шуласа да, біреу күлсе де, біреу жыласа да тұра жүгіріп, ол немене?,
бұл немене, деп ол неге үйтеді?, бұл неге бүйтеді? деп, көз көрген,
құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі-жан құмары,
білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген [15].
Оқушылардың өздігінен жасайтын түрлі оқу жұмыстары балалардың таным
белсенділігін арттырады және оқу мен ойлау әрекетінің тиімді амал-
тәсілдерін қалыптастырады, басқаша айтқанда, оку материалының негізгі
ұғымдары мен тұжырымдарын айыру, жаңа материалды өткен материалмен
салыстыру, оларды белгілі жүйеге келтіріп топтастыру және корытындылар
жасау сияқты амалдарды қолдануға оқушы үйренеді. Осындай амалдарды қолдану
арқылы оқушы материалдың мазмұнын еркін меңгеріп, материалдың баяндау
тәртібін өзінше өзгертіп айтып беруге шамасы келеді.
Ал материалмен ойдағыдай жұмыс істей алмайтын оқушылар, оның мазмұнын
тек басынан аяғына дейін айтады да, басқаша өзгертіп айтуға қабілеті
жетпейді.
Оқу материалымен жұмыс істеудің тиімді жолдарын білетін оқушы, оны тек
есте қалдыру үшін жаттап алмайды, ол өзінің белсенді ойлау әрекеті арқылы
материалдың негізгі жақтарын айырып, оларды белгілі жүйеге байланыстыра
түсінуге тырысады.
Мұндай оқушылар материалдың кейбір екінші дәрежелі жақтарына көңіл
аудармай, оның жетекші принциптері мен заңдылықтарын ұғып алуға күш
жұмсайды және материалды (мысалдарды, деректерді) солармен байланыстыра
қарастыратын болады.
Оқушы өзінің ұққанын, окыған материалының ең маңызды жерлерін қысқаша
жазып алады. Сызбанұсқа, кесте, нобайлар сияқты графикалық жұмыстарды да
пайдаланады.
Бұдан шығатын қорытынды: Окушылардың өздігінен жұмыс істеуге және оның
жемісті болуы олардың ойлау әрекетінің ерекшеліктеріне байланысты екендігі.
Оқушылардың өздігінен оқуына дұрыс басшылық ету үшін олардың ойлау
белсенділігінде дара айырмашылықтары болатындығын ескерген жөн. Осы
мақсатпен жүргізілген арнайы психологиялық зерттеулер мынаны көрсетеді:
жекеленген оқушыларда ойлау әрекетінің салыстыру, талдау, синтез, жалпылау,
абстракция сияқты амалдары бір деңгейде болмай, бұларды қолдануда дара
айырмашылықтар болғандығы айқындалған.
Балалардың ойлау қабілетін дамытуда салыстыру амалының маңызы өте зор.
К.Д.Ушинский бұл туралы былай деген: "Салыстыру-түсінудің, ойлаудың негізі.
Дүниеде барлық болып жатқан құбылыстарды, заттарды салыстыру арқылы ғана
білеміз, егер бізге еш нәрседен айыруға болмайтын бір жаңа (егер мұндай зат
болуы мүмкін болса) зат кездессе, біз бұл зат туралы бірде-бір пікір, бір
ауыз сөз де айта алмаған болар едік" [11]. Сондықтан оқушыларға салыстыру
амалын дұрыс үйрету керек. Мысалы, мынадай тапсырмаларды орындату баланың
ой-өрісін кеңейтуге пайдалы:
салыстырудың мақсатын анықтау;
заттарды қандай белглері бойынша салыстыруға болады;
салыстыру арқылы заттардың айырмашылық және ұқсастық белгілерін айыру;
- салыстыру арқылы байқаған нәрселерге қорытынды жасау. Психологтар
оқушылардың ойлау әрекетінің даму дәрежесін анықтаудың мынадай белгілерін
көрсетеді:
ойлаудың дербестігі;
оқу материалын жылдам және берік ұғыну;
оқу материалына сын көзбен қарап, терең ұғыну;
ойлау үдерісінің икемділігі (жаңа жағдайларға байланысты өзгеріп отыруы);
ойлаудың көрнекі-образдық және логикалық түрлерінің өзара үйлесімді болып
дамуы;
бір пәннің материалына байланысты қалыптасқан ойлау амалдарының басқа
пәндерді оқуға да пайдалануға ауысуы. Мысалы, оқушылар ана тілі сабағында
оқыған материалдың мазмұнына жоспар жасауды үйренсе, сол тәсілдерді басқа
да пәндердің оқу материалына байланысты қолдана білуге мүмкіндігі болады.
Оқушылардың ойлау қабілетін дамытудың күшті құралы-бақылау.
К.Д.Ушинский: Бақылау-логикалық ойлаудың негізі-деп жай айтпаған. Ұлы
педагог логикалық ойлауға үйрету үшін ең алдымен, балаларды жан-жақты
бақылауға үйрету керектігін де ескертеді [11].
Ж.Аймауытовтың ойлау мен сөйлеудің психологиялық ерекліеліктерін аныктау
туралы айтқан сөздерінде үлкен мән бар. Нақтысын айтқанда, Ж.Аймауытов
былай дейді [10]:
Ойлау. Іс жүзінде тапқыштық. Дерексізге зеректік пікірдің, толғаудың
кең-тарлығы. Толғаудың өзіндік, өзгелік болуы. Жүйелі толғауға қабілеті.
Жалпылау, жалқылау қабілеті.
Түбірлегіш. Я ойдан шығарғыш ақыл. Үстірт, тұрлаулы толғау. Суреттеудің
молдығы, я шағындығы. Ақыл жүзінде мұраттың бар-жоқтығы. Өзін бақылау
қабілеті саналы, я санасыз жан ағымдарының басымдылығы.
Сөйлеу. Сөйлеу мінезі, қалай сөйлейді? Аз ба? Баяу ма? Тәптіштеп пе?
Қысқа ма? Бір тегіс пе? Кібіртік пе? Тілге байлығы, ойлағанын үнемі, еркін
айта ала ма? Жан толқындары сөзіне қандай рең береді? Күлдіргі өтірік тілді
кекесін сөзінің міні жоқ па? (Кекеш, тұтықпа, тілін тістеп сөйлеу)
жазғандағы тілі, баяндағандағы тілі, қолсермесі, сөйлегендегі бет
құбылысы.
Мұғалімнің шығармашылық ізденісінің ең бастысы-оқушының ойлау қабілетін
дамыту және оқуға деген ынтасын қалыптастыру.
Грамматика және орфография бойынша кестелер, әр түрлі перфокарталар,
орфографиялық лото т.б. көрнекіліктер сабақты тиімді өткізуге, оқушылардың
дара қабілетін есепке алуға септігін тигізеді.
Оқу материалын терең меңгеруге тек оқушылармен жүргізілетін жаттығу
жұмыстарының нәтижесінде қол жеткізуге болады. Сондықтан мұғалім
оқушылардың танымдық белсеңділігін арттыруда мына қағидаларға сүйенеді:
- жаттығу жұмысы пәннің мәніне, тақырыпқа логикалық байланыста болуы
керек;
- жаттығуларға сұрактар жүйесі оқушылардың ойлау қабілетін дамытарлықтай
болуы тиіс;
- жаттығу жұмысы сабақтың барлық кезінде болуы керек. Жаңа сабақты
түсіндіруде, бекіту кезінде, білімді тексеруде, сондай-ақ қайталауда да
қолданылады.
Алғашқы қағида бойынша жаттығу аса бір маңызды материалдан құралады.
Мысалы, жазу дағдысын дамыту жаттығулармен бірге тіл дамыту, оқушылардың
сөздік қорын байыту жұмыстары жүргізіледі.
Екінші қағида бойынша мұғалім оқушылардың әр деңгейдегі ойлау қабілетін
қажет ететін әр түрлі жаттығуларды пайдаланады.
Оқушылардың рухани дамуына, алдымен, оқытудың ғылыми-мазмұны мен
гуманитарлық бағыты орасан зор ықпал етеді.
Оқушылардың танымдық белсенділігін дамытуда демеу-ізденушілік әдістің
маңызы зор маңызы зор.
Әрбір оқыту әдісі оқушылардың өзіндік жұмысын қамтиды, оқыту әдісінің
міндеті-оқушылардың дербестігін арттыру. өздігінен жұмыс істей білуге
баулу. Зерттеушілік әдіс оқытудың мына принципіне сүйенеді, білім алудағы
оқушылардың белсенділігі мен саналығы атты принцип, ең алдымен, оқушылардың
дербестігін, өздігінен оқу, білім алу дағдысын қалыптастыруды талап
етеді.
Адамның қандай да болмасын әрекеті белгілі қажеттіліктен (материалдық,
рухани т.б.) туады. Осы қажеттілікті өтеу немесе қанағаттандыру үшін ғана
адам белсенді әрекет жасауға тиіс. Оқушылардың таным әрекеті білім алу
қажетімен ұштасып жатады. Осыған орай олардың дербестігі, ең алдымен,
белсенділікке байланысты, ал белсенділік дербестікті қажет етеді.
Оқушылардың өздігінен істейтін әрекеті оның белсенділігін арттырады. Бұл
екі термин өзара ұқсас болғанымен, олардың мазмұнында айырмашылық бар.
Қысқаша айтқанда, бұлар бір мағынадағы ұғымдар емес. Белсенділік
дербестікке қарағанда мағынасы кең ұғым. (40(
Оқушылардың танымдық әрекеті мен өздігінен жұмыс істеу дағдыларын
қалыптастыруда оқыту әдістерінің атқаратын қызметі ерекше екенін баса айту
керек.
Оқыту әдісі-окыту үдерісі сияқты екі жақты құбылыс. Мұғалім баяндайды,
әңгімелейді, түсіндіреді, сондай-ақ заттарды немесе көрнекі құраладар мен
техникалық құралдарды көрсетеді, ал оқушылар сол кезде тыңдайды, қызығады,
қабылдайды, бақылайды, ойланады т.б. таным әрекеттерін жасайды. Мұғалім
оқыту әдісі арқылы оқушыларға білім беруде өзінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1 Мектеп пәндерінде оқушылардың танымдық әрекеті мен танымдық
белсенділігін дамытудың теориялық 10
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
1.1 Танымдық белсенділікті дамытудың маңызы 10
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1.2 Оқыту әдістеріндегі танымдық белсенділіктің
педагогикалық-психологиялық 14
жайы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
2 Мектеп биология пәндерін оқыту үдерісіндегі ғылыми-зерттеушілік
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
2.1 Биологиядағы ғылыми-зерттеушілік әдістер 26
сипаттамасы ... ... ... ... ... ..
2.2 Биология сабақтарындағы тәжірибелік 36
жұмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
3 Педагогикалық эксперимент және оның нәтижесін 55
талдау ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер 61
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстандағы әлеуметтік-саяси және
экономикалық даму білім беру мәселелеріне аса мән беруді, қазіргі білім
беру жүйесін жаңартуды талап етуде. Оның маңызды қырларының бірі-білім
беруді кәсібилендіру, яғни оның барлық деңгейлерінде тұлғаны даярлауға
құзыреттілік тұрғысынан келіп, білім берудің сапасын арттыруға бағыттау
болып табылады.
Қазіргі кезеңдегі ең өзекті мәселе-бәсекелестікке қабілетті, еңбек
нарығында сұранысқа ие бола алатындай кәсіби мамандар дайындау. Ол үшін оқу
орындарында білім сапасын арттыру, әлемдік білім кеңістігінің тәжірибелерін
игеру, білім берудегі жалпы және кәсіби мәдениетті әлемдік деңгейге жеткізу
қажет.
Білім берудің әр кезеңіне сәйкес бөлінетін уақыттың шектелуі менигеруге
қажетті ақпарат көлемінің артуы, сондай-ақ кәсіби даярлау бағыттарының
көптүрлігі мен кәсіби білім беру орындарының түлектерінің даярлығына
қойылатын талаптардың үнемі артып отыруы, дәстүрлі оқытудың басымдығы мен
ақпаратты игерудің ғылыми-техникалық жетістігінің деңгейі арасындағы қарама-
қайшылықтарды жеңу арқылы оған қол жеткізуге тура келеді.
Ғылым мен білім берудегі үрдістердің әлеуметтік-экономикалық негіздері
адамның қазіргі жағдайдағы шаруашылықты жүргізу әрекетінің тиімділігін
арттыруға байланысты болып отыр. Өйткені, білімнің ғылыми сыйымдылығының
өсуі, ғылымның әртүрлі саласындағы зерттеулердің қолданбалы бағыттылығы мен
қоғамдық дамудың ақпараттық-техникалық құраушысының күшеюі еңбек үрдісінің
жоғары зияткерлігін талап етуде. Сондықтан, қоғамның колледждер алдына
қойып отырған міндеттеріне жоғарыда аталған үрдістер белгілі бір дәрежеде
әсер етеді.
Қазіргі уақытта білімді белсендіру мәселесін педагогикалық,
психологиялық, әдістемелік тұрғыдан зерттеуге ерекше маңыз берілуде.
Интеграция теориясы бойынша көптеген ресейлік ғалымдар Г.Г. Авзалова,
А.Я.Данилюк, Н.А.Лошкарева, В.Н. Максимова, М.А.Данилов, В.В.Давыдов,
В.Н.Монахов т.б., сол сияқты елімізде бұл мәселемен А.А.Бейсенбаева,
Ә.М.Мұханбетжанова, С.К.Ерімбетова, Г.К.Шолпанқұлова т.б. айналысады.
Ғалымдар интеграцияның философиялық, психологиялық, педагогикалық мәнін,
құрылымын әдіснамалық деңгейде қарастырған. Сонымен қатар, негізгі
түсініктерін, заңдылықтарын, категориялары мен идеяларын ашып, білім
берудің мазмұнын, ұйымдастыру жолдары мен әдістерін ғылымдар жүйелігі мен
байланыстылығы негізінде талдайды. (32(
Біздің қоғамымыздың негізгі байлығы адам. Қоғамның экономикалық,
әлеуметтік дамуы адам үшін, адамның өмірінің жаңа, биік сапаға жетуі үшін
жасалады. Әлеуметтік жағдайлар өзгеріп жатқан уақытта білім беру қоғамның
негізгі іргетасы болып отыр. Өзгермелі қоғамда әрбір жеті жыл сайын
мамандықтар тізімінің жартысына жуығы жаңарады өмірлік мақсатына жетуі үшін
әр адамға үш-бес рет мамандығын қайта өзгертіп, қайта мамандануға тура
келеді.
Қазір бұрынғыша немесе ескіше оқыту мен тәрбиелеу тиімсіз, тіпті
зиянды деуге болады, қазір адамды өмірге дайындауда, осы жұмыстың
практикасының өзінде түбегейлі өзгерістер қажет. Бұл өзгерістерді жүргізу
педагогтар қауымына тікелей байланысты
Бігінгі таңда ойлау еркіндігі бар, батыл, рухани байлығы мол, сауатты да
жан-жақты, басқаруға қабілетті, өзі бастама бастай алатын және өз ісіне
жауапкершілігі жоғары, яғни өзін қоршаған табиғатқа, адамдарға, қоғамға
және өзіне деген қатынасын салмақты, кез келген жағдайда білімін пайдалана
алатын, құзіреттілігі жоғары өз жұмысын есеппен құра алатын және реттей
алатын адам қажет.
Осы тұрғысында келетін болсақ педагогиканың өзі тәрбиелеу, білім беру
және адамдарды оқыту жөніндегі ғылымнан адамның шығармашылық даралығын
дамытатын, сол дамтыуды бағыттай және басқара алатын тұтас педагогикалық
үдеріске айналуы тиіс. (33(
Оқушылардың танымдық қызығушылығын арттырып, танымдық дербестігін
ұйымдастыру үшін оқу-тәрбие үдерісіне оқытудың жаңа элементтерін, дәстүден
тыс оқыту әдістерін пайдалану қажет екендігі көптеген педагог ғалымдардың
ғылыми зерттеулерінде дәлелденген. Мәселен мектеп жасындағы оқушылардың
танымдық әрекетін белсендіру жайында Лернер И. Я., Аристова, Шамова Т.И.,
Нұғыманов И.Н., Қараев Ж.А., Сабыров Т.С., Дайрабаева А.Е. және тағы басқа
шетел мен Отандық ғалымдар әртүрлі салада және әр жастағы бала үшін
зерттеген.
Оқу-танымдық дербестік мәселесіне келген кезде оқыту екі жақтың да,
мұғалім - оқушы бірдей еңбек етуін талап ететін үдеріс екендігін, сондықтан
ұстаз өзінің іс-әрекетін ұйымдастырып тек оның орындалысымен ғана
қанағаттанып қоймай оқушының да белсенділігін, білім игерудегі әрекетін
дамытуға ықпалын тигізуі керек екендігін айту қажет.
Дипломдық жұмыстың зерттеу тақырыбының, атап айтқанда оқу-тәрбие
үдерісіндегі зерттеушілік әдістің орны да, ол арқылы оқушылармен жұмыс
істеу бала дербестігін және оқу белсенділігіне байланысты
Дипломдық жұмыстың тақырыбына байланысты көтеріліп отырған проблема
жөніндегі ғалымдар зерттеулерін талдау оқушының сабақ кезіндегі
белсенділігінің қалыптастырудың жекелеген пәндер бойынша теориялық тұрғыда
толық негізделмегенін, сөйтіп балалардың сабақтарда оқу материалына қатысты
зерттеу белсенділігін дамытудың жүйесінің анықталмағандығын көрсетті.
Осы зерттеуіміздің проблемасы ғылыми-зерттеуцшілік әдісті
ерекшеліктеріне байланысты негіздеп, теориялық тұжырымға сүйене отырып,
оқушылардың оқушы белсенділігін дамытатынына, сөйтіп оқыту мен тәрбиелеудің
тиімділігін арттыратынына тәжірибе жүзінде көз жеткізу. Сол себепті сабақты
қалайда пәрменді, тиімді өткізу мақсатында белсенді оқытудың, осындай
әдістерін қолдану да қажет. Қазір көпшілік мұғалімдер ұстанып жүрген тек
түсіндірмелі көрнекілік, нұсқаушы ойға түсіруші және әңгіме, баяндау
әдістерін өзгертіп сабақты тиімді әдістермен біршама жетілдіруге болады.
Теориялық материалдарды саралап танысу және мектеп мұғалімдерінің
тәжірибесін зерделеу нәтижесінде қазіргі осы әдістің мектеп практикадағы
қолданылуы мен теория арасындағы арасында қайшылық бар екенін анықтап, осы
мәселені биология сабақтарында дәлелдеп көрсету.
Аталған мәселені зерттеудің жеткіліксіздігі, ұстаздар еңбегіндегі
оқушылар белсенділігін арттырудағы кездесетін қиындықтар дипломдық жұмыстың
тақырыбын таңдауға негіз болып, оның көкейкестілігіне көңіл аудартты.
Сондықтан да осы айтылған қарама-қайшылықты ғылыми-теориялық тұрғыдан шешу,
оның педагогикалық-әдістемелік мүмкіндігін ашу қажеттігі дипломдық жұмыстың
тақырыбын Оқушылардың ғылыми-зерттеушілік әрекеттерін белсендіру
әдістемесі деп алуға негіз болды. (34(
1. Зерттеудің мақсаты: Зерттеушілік әдісті қолданудың тиімділігін
педагогикалық және әдістемелік тұрғыдан негіздеу.
2. Зерттеу нысаны: Оқыту жұмысын ұйымдастыру үдерісі.
3. Зерттеу пәні: Биология сабақтарындағы зерттеушілік әдісітің
тиімділігі.
4. Болжамы: Мектептерде биология сабақтарында білім игеруде оқушылардың
танымдық белсенділігін бірте-бірте дамытуға мүмкіндік болар еді, егер:
- оқытудың дидактикалық принциптері (оқушы дербестігі, ой мен істің
еркіндігі, белсенді оқыту) қамтамасыз етілсе;
-оқу үдерісінде белсенділікпен білім игеру үшін зерттеушілік әдіс жүйелі
түрде ұйымдастырылса.
5. Дипломдық зерттеудің мақсатына жету, ұсынылған болжамымызды тексеру
үшін мынадай міндеттер қойылды.
1. Оқытуда бала белсенділігін қалыптастыратын тиімді әдіс-тәсілдерді
теориялық тұрғыда талдау.
2. Мектептердегі сабақтарда қолданылып жүрген зерттеушілік әдістер
ерекшеліктерін әдістемелік тұрғыда негіздеу.
3. Педагогикалық эксперимент қою арқылы зерттеушілік әдісті қолдануды
сынақтан өткізу және нәтижесін шығару.
6. Зерттеуіміздің әдіснамалық негізі:
- оқушы белсенділігін қалыптастыру;
- жеке тұлға қалыптастыру мәселесі;
- адамның ойлау қабілеті, шығармашылық белсенділік жөніндегі
философиялық, педагогикалық, психологиялық зерттеулер болып табылады.
7. Жұмысымыздың жетекші идеясы болып оқушылардың дербестік, ой
белсенділігіне жетудің ғылыми-теориялық және дидактикалық негіздерін
тұжырымдау арқылы құзіреттілігі жоғары тұлға тәрбиелеуге ықпал ету.
8. Анықталған міндеттерді орындау белгіленген жорамалдарымызды тексеру
үшін мына зерттеу әдістері пайдаланылды: (35(
Зерттеліп отырған мәселеге қатысты ғалымдар мен әдістемешілердің
зерттеулерін, әдістемеші - мұғалімдердің озық тәжірибелерін жинақтау,
ғылыми әдістемелік басылымдарға теориялық талдау жасау, педагогикалық
эксперимент жүргізу, оқыту үдерісін бақылау, ұстаздармен және оқушылармен
пікірлесу, эксперимент нәтижелерін өңдеу және қорытындылау.
9. Зерттеу базасы: Қарағанды қаласындағы № 66 орта мектеп.
10. Зерттеудегі автордың өзіндік үлесі:
- зерттеушілік әдістің мазмұны теориялық негізделді.
- мектеп биология пәндерін оқыту кезінде белсенді оқыту әдістерін
пайдалану тиімділігі педагогикалық экспериментпен дәлелденді.
- теориялық негізге және зертеуден алынған эксперимент нәтижелеріне
сүйеніп әдістемелік ұсыныстар жасалды.
11. Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
- зерттеудің нәтижесі ҚарМУ-дың биология-география факультетінің
студенттерінің Биологияны оқыту әдістемесі пәнінен зертханалық сабақтар
кезінде пайдаланылды.
- зертеуден алынған эксперимент нәтижелеріне сүйеніп әдістемелік
ұсыныстар жасалды.
12. Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі:
Дипломдық зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан және қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зертеудің көкейкестілігі негізделіп анықталған проблемаларға
байланысты мақсат-міндеттері, болжамы, әдістері баяндалды.
Мектеп пәндерінде оқушылардың танымдық әрекеті мен танымдық
белсенділігін дамытудың теориялық негіздері деп аталатын бірінші тарауда
танымдық белсенділікті дамытудың маңызы, мектеп жасындағы балалардың
дамуының қозғаушы күштері және оқу әрекетінің психологиялық ерекшеліктеріне
талдау жасалып, оқыту мен тәрбиелеу әдістеріндегі танымдық белсенділіктің
педагогикалық-психологиялық жайы жөнінде мәселелер қаралды. (36(
Мектеп биология пәндерін оқыту үдерісіндегі ғылыми-зерттеушілік
әдістер атты екінші тарауда жалпы мектептердегі биология пәндерін оқыту
мен тәрбиелеуде оқушының дербес еңбек етуі, белсенділігін арттыру
проблемаларына қатысты педагогикалық үдерістерді талдау мен баяндау
қарастырылған. Биология сабақтарында осы мәселелерді беру қарастырылған.
Педагогикалық эксперимент тарауында тақырып бойынша мектептегі
зерттеу тәжірибесі бойынша атқарылған жұмыстар мен эксперимент нәтижелері
берілген
Қорытындыда мектеп биология пәні бойынша осы тақырыпқа сәйкес жалпы
орындалған жұмыстардан алынған нәтиже негізінде тұжырым жасалып ұсыныстар
беріледі.
1 Мектеп пәндерінде оқушылардың танымдық әрекеті мен танымдық белсенділігін
дамытудың теориялық негіздері
1.1 Танымдық белсенділікті дамытудың маңызы
Оқу-мектеп жасындағы балаларды дамуытудағы негізгі таным әрекеті болып
табылады.
Танымдық әрекет оқушыларда оқу әрекеті негізінде қалыптасатын
болғандықтан, алдымен оқу әрекетінің психологиялық ерекшеліктеріне тоқтала
кеткен жөн.
Баланың оқу әрекеті-күрделі үдеріс, ол баланың барлық психологиялық
қасиеттерін, рухани күшін керек етеді. Баланың ақыл-ой еңбегі белсенді
әрекет болуға тиіс. Ол оқушының жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне
байланысты болады. Баланың ақыл-ой әрекеті оның қажеттері мен кызығулары,
сезімі мен еркі сияқты т.б. психикалық үдерістерімен байланысты іске
асырылып отырылады. Оқушының өздігінен оқуының жемісті болуы үшін ақыл-ой
еңбегінің дағдыларын қалыптастыру керек.
Баланың ақыл-ой еңбегін белгілі жүйемен дамыту үшін оның жалпы
мәдениетін арттырып отыруға көңіл аудару керек. Ең алдымен, өз жұмысының
мақсат-міндеттерін анықтауға үйрету қажет. Егер бала әрбір оқу жұмысын
(тапсырмасын) не үшін, қандай мақсатпен жасау керектігін, ол қандай жаңа
нәтиже (жаңа білім, дағды) беретінін білсе, онда оқушы әрекетінің саналығы
артады. Оқу жұмысының міндеттеріне сай баланы өз бетімен жұмысын жоспарлай
білуге, уақытты дұрыс пайдалануға, бакылауға. бағалауға, қысқаша айтқанда,
өзін-өзі басқаруға дағдыландырудың маңызы өте зор. (37(
Баланың оқу әрекетінің мазмұнына мыналар кіреді: ғылыми ұғымдар мен
ғылыми заңдарды түсіну және практикалық міндеттерді шешуге бағытталған
ойлаудың жалпы амал-тәсілдерін меңгеру. Осыған орай, ғылыми білімді және
дағдыларды меңгеруі-олардың оқу әрекетінің негізгі мақсаты мен нәтижесі
болып табылады. Біз дипломдық зерттеу тақырыбымызға байланысты
Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов және
тағы басқа психологтардың жеке тұлға туралы және оқытудағы іс-әрекеттің
рөлі турасындағы теорияларын басшылыққа алып, танымдық, әрекет пен танымдық
белсенділіктің психологиялык ерекшеліктерін қарастырдық [1].
Біздің тақырыбымызға байланысты жазылған ғылыми еңбектер мен ғалымдардың
зерттеу жұмыстары баршылық.
Осы еңбектерде танымдық әрекет пен белсенділік әр түрлі тұрғыда
баяндалады. М.Н.Скаткин, Г.И.Щукина, Т.И.Шамова, В.И.Лозовая және т.б.
еңбектерінде оқыту үдерісінің ерекшеліктері, оның дидактикалық принциптері,
сондай-ақ, оқушылардың оқу-танымдық әрекеті мен танымдық белсенділіктің
дидактикалық және психологиялық негіздерінде сипаттама беріледі.
П.И. Пидкасистый (1980) орта мектеп оқушыларының өзіндік таным әрекетін
оқыту процесінде қалыптастыру жолдарынын теориялық мәселелерін карастырады.
Л.В.Занков, Ш.А.Амонашвили, М.Мұқанов және басқа еңбектерде мектеп
окушыларының оқу-танымдық әрекетін қалыптастыру негізінде олардың танымдық
қабілеттерін (бақылау, ойлау т.б.) дамыту туралы айтылады.
Ғалым Ж.А. Қараевтың ғылыми зерттеуінде компьютерлерді қолдану
үдерісінде оқушылардың танымдық әрекетін арттыру проблемасы (Ж. А. Қараев,
1995); студенттердің математика пәніне байланысты танымдық ізденімпаздығын
қалыптастыру проблемасы А.Әбілқасымова (А. Әбілқасымова, 1995) зерттеген
[2].
Бұл еңбектер зерттеу жұмысымыздың теориялық негіздерін ашуға көмектесті.
Танымдық әрекет оқу әрекетіне негізделеді. Оқу әрекетінің құрылымы:
оқу міндеттері (немесе тапсырмалар);
оқу әрекеті (баланың қолданатын практикалық және ой-тәсіл амалдары);
бақылау (оқушылардың өзін-өзі қадағалап, тексеріп отыруы);
бағалау (мұғалімнің және оқушының өзіне-өзі беретін бағасы).
Танымдық әрекет-оқушылардың білімге деген өте белсенді ақыл-ой әрекеті.
Танымдық әрекет-танымдық кажеттіліктен, танымдық мақсат, танымдық мотивтен
және әрекетті орындаудың тәсіл-амалдарынан тұрады. Танымдық әрекеттің
негізінде балада танымдық белсенділік қалыптасады.
Ғалым психологтар М. Мұқанов, және тағы басқалары балалардың оқу-
танымдық әрекетінің қалыптасуы бастауыш мектептегі оқыту үдерісінің
(педагогикалық үдерістің) психологиялық ерекшеліктеріне байланысты
болатынын баса айтады. М.Мұқановтың пікірінше, баланың мектепке келуі-оның
өмірі мен іс-әрекетінің сипатына өзгеріс енгізетін ерекше кезең [3].
Оқыту үдерісі екі жақты үдеріс болғандықтан, мұғалім өзінің ғана іс-
әрекетінің дұрыс болуына қанағаттанып қоймай, оқушылардың да танымдық
әрекеті мен белсенділігін дамытуға ерекше көңіл аударуға тиіс. Мұның өзі
оқыту мен бала дамуының зандылықтары туралы өте күрделі психологиялық және
педагогикалық проблема.
Психологтардың зерттеуі анықтағандай, кіші мектеп жасындағы оқушылардың
оқуға деген ынтасы, қызығуы ең алдымен, оқу әрекетімен тығыз байланыста
туады. Яғни оқуға деген қызығуы жеке пәндердің мазмұны бойынша ғана емес,
оқу әрекетінің түрлері бойынша да пайда болады.
Мектеп жасындағы кезең-оқушыда оқу әрекеті қалыптасуының өте ыңғайлы
кезеңі. Мұның нәтижесінде ғылыми ұғымдар мен түсініктерді меңгере отырып,
оқушының психикалық үдерістері мен қасиеттері қалыптасады; ырықты зейін,
рефлексия, өзін-өзі бақылау, әрекет-амалдың ішкі жоспары сияқты басты-басты
жаңа кабілеттері пайда болады.
Нақты айтқанда, оқушының оқу әрекетін тиімді меңгеруі нәтижесінде онда
оқуға деген талап, ынта, құлшыныс туып, оқу біліктері қалыптасады, яғни
оқушы әртүрлі оқу тапсырмаларын өздігінен шешіп, орындаудың жалпы ортақ
тәсілдерін меңгереді, өз әрекетін бақылау, бағалауды, нәтижесін үлгімен
салыстыруды үйреніп жұмыс істейді. (38(
Оқушылардың көбісінің өз бетінше оқу әрекетін ұйымдастырудың жоғарғы
деңгейі-танымдық қабілетінің дамуына мүмкіндік тудырады.
Бұдан шығатын қорытынды: төменгі сыныптағы оқушыларды дамыта отырып
оқытудың негізінде, осы кезеңде оқушы үшін жетекші идея болып табылатын оқу
әрекетін қалыптастыру жататыны айқын көрінеді. Сондықтан жаңа білім
мазмұнын оқушыда оқу әрекетін қалыптастыруға бағдарлар құру қазіргі таңдағы
басты бір міндет болып табылады.
Ұлы ғалымдар, педагогтар (Әл-Фараби, Я.А.Коменский, И.Г. Песталоцци,
Л.Н.Толстой, Ж.Ж.Руссо, И.Ф.Гербарт. А.Дистервег, К.Д. Ушинский,
Ы.Алтынсарин және т.б.) оқыту арқылы окушылардың ақыл-ой қабілеттері мен
дербестігін дамытуға баса назар аударғаны тегін емес.
Ж.Аймауытовтың пікірінше, білімдендіру (образование) көбінесе екі
мақсатты көздейді: білім көбейту және ақыл күшейту.
Танымдық әрекет пен танымдық белсенділіктің психологиялық негіздерін
зерттеуге үлкен үлес қосқан ғалымдар: (Л.С.Выготский. Б.Г.Ананьев,
А.Н.Леонтьев, Л.В.Занков, В.В.Давыдов. П.Я.Гальперин, Д.Б.Эльконин,
Н.Ф.Талызина, Дж.Брунер, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Мұқанов және т.б.).
Танымдық әрекет пен танымдық белсенділіктің дидактикалық негіздерін
зерттеуге үлес қосқан-ғалым-педагогтар (М.Н.Скаткин, Б.П. Есипов,
М.А.Данилов, П.И.Пидкасистый, Г.И.Щукина, Т.И.Шамова Ж. Қараев,
А.Әбілқасымова және т.б.).
Алайда, оқушылардың танымдық әрекеті мен белсенділігін арттыруда оқыту
үдерісінің, сондай-ақ ұлттық тәлім-тәрбиенің мүмкіндіктерін қолданудын
тиімділігін жетілдіру жолдары әлі терең де жан-жақты зерттелмеген.
Ғалымдардың бір тобы танымдық қызығушылықты психологиялық үдерістермен
және жеке бастың психологиялық ерекшеліктерімен байланысты қарастырады.
Мысалы М.Мұқанов кіші жастағы оқушылардың оқу әрекетінің психологиялық
ерекшеліктеріне жан-жақты талдау жасап, оқу әрекетіне мынандай сипаттама
береді: Оқытуды өзінше әрекеттің бір түрі дегенде бәлендей мазмұнды сөз,
не нақты бейне арқылы белсенділікпен ұғынуды айтады. Оқу әрекеті тек білім
алумен шектелмейді. Осыған ептілікпен дағдылану да керек [3].
Оқыту - таным үдерісі, өйткені онда ілгері ұмтылыс болады, оқушы
білмеуден білуге қарай әрекет жасайды.
Оқушылардың таным үдерісі- өзіндік ерекшелігі бар күрделі психикалық
үдеріс. Оқушының нәтижелі оқуына әсер ететін сыртқы және ішкі күштер немесе
себептер болады. Оқушының білім алуда ілгері қарай басуына негізгі себепкер
болатын күш-түрлі қайшылықтар. Бала білмеуден білуге қадам басқанда әртүрлі
қйындықтар мен қайшылықтарға кез болады, оларды шешу, жеңу нәтижесінде оқу
міндеттері жүзеге асырыладв. Оқыту үдерісіндегі негізгі қайшылық ол –
педагогикалық міндет-талаптар мен оқушының мүмкіндіктерінің (білім мен
дағдысының дамуының қазіргі деңгейі) арасындағы қайшылық. Бұдан басқа
оқушының теориялық білімі мен практикалық бейімділігінің арасындағы,
шығармашылық ойлау мен репродуктивтік ойлауы арасындағы т.б. қайшылықтар
жатады. Осындай қайшылықтарды шешу оқушының белсенді және саналы түрде
әрекет етуін керек етеді [1].
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық әрекетінің психологиялық әрекетін
қалыптастырудың психологиялық негіздерін сипаттау үшін белгілі ғалым Д. Б.
Эльконин көп еңбек жасаған [4].
Биология пәні мектептердегі басқа да кез келген пән сияқты биология
ғылымының негізін көрсететін ұғымдар жүйесінен тұрады. Ұғым ойлау формасы
және таным нәтижесі ретінде де бола алады.
Жекелеген деректерді, сыртқы белгілерді және қасиеттерді жазып алу,
оларды қорыту және жіктеу эмпирикалық ұғымдарға әкеледі, оның жай
түсініктен айырмашылығы шамалы. Бұл деректі жазып алатын білім, ол тек
құбылыстардың сипаттауын ғана береді, олардың мәнін ашпайды. Таным
тарихында бұл білімдер мен практика бірте-бірте теориялық ұғым (білім)
құрылатын қор болды [4].
Мектептегі биологиялық білім беруде әдетте барлық білім эмпирикалық ұғым
қатарына шығарылады. Осы ұғымдарды дамыту әдіснамасының принциптері
мынадай: Табиғи нысандардың немесе олардың көріністерін (сурет т. б.)
қабылдаудан → олар жөнінде түсінікке дейін, түсініктен → ұғымға дейін;
қарапайым ұғымдардан (білімнің бір немесе бірнеше элементтері) → күрделі,
бірнеше элементтерден тұратын; арнайы ұғымдардан → жалпыбиологиялық
ұғымдарға дейін.
Таным теориясында ұғымдар абстрактлық ойлау сатысында шындықты
бейнелеудің формаларының бірі.
Барлық ғылыми ұғым – шындықтың ойша нобайы (моделі). Ол тек нысандар мен
үрдістердің санадағы бір көрінісі ғана емес, олардың оймен берілуі үшін
жүретін әрекет. Жекелеген деректерге, сырт белгілерге және қасиеттерге
көңіл тоқтату (бекітіп алу) және оларды қорыту мен жіктеу жай түсінік,
елестен айырмашылығы шамалы эмпирикалық түсінікті ғана береді. Бұл тек
деректерді бекітетін білім, ол олардың мәнін ашпай тек құбылыстарды
сипаттауды ғана білдіреді. Таным тарихында осы білімдер және практика
қазіргі теориялық білім құрылған қорға (базаға) бірте-бірте айналған.
Құбылыстарды сипаттайтын эмпирикалық білімге қарағанда, теориялық білім
ғылымды түсіндіріп, мәнін ашады және ғылыми дүниетанымға, әлем бейнесіне
және практикалық проблемаларды тиімді шешуге негіз болады. Теориялық білім
құбылыстар мен үрдістерді нақты, барабар, жанжақты түсінуге жеткізетін
қазіргі ғылымның сипатына толық жауап беретіні сөзсіз.
Эмпирикалық танымнан теориялық танымның айырмашылығы, ол бір тұтастықтан
шығады да оның құрылымын түсінуге, элементтерінің байланысын, олардың
қызметі мен дамуын түсінуге себеп болады. Теориялық білімді қалыптастыру
жолы – абстрактылықтан нақтылыққа өрлеу (шыңына шығу). Абстрактлық – айқын
емес, анық көрінбейтін, бірақ әйткенмен де таным нысанын толық анықтайтын,
оның жетілмеген ұрықтық формасы, бөлшегі. [3,4].
Тірі ағзалардағы, адамдағы сезім – ол шындық дүниені бейнелейтін түйсіну
формасы, ол барлық таным үрдісінің алғашқы баспалдағы. Олардың негізінде
нысанның тұтас кейіпін беретін, оның сыртқы ерекшеліктерінің жиынтығын
көрсететін (яғни, жалпы алғанда зат) қабылдау болады. Көрген затты қабылдау
– ол ұғыну сезім үдерісінің бастауы. Осы қабылдау негізінде елестету пайда
болады. Елестету – заттар мен құбылыстарды адам санасында тікелей қабылдау
барысында еске түсіру, қайта жаңарту. Осыдан ұғым пайда болады деуге
болады.
1.2 Оқыту әдістеріндегі танымдық белсенділіктің педагогикалық-
психологиялық жайы
Мұғалімдер қауымы қазіргі уақытта елімізде оқу-тәрбиелік үдерісті
мүмкіндігінше тиімдірек ұйымдастыру жолдары мен формаларын іздеу үстінде.
Солардың бірі ретінде және арнайы зерттеулер арқылы танымдық белсенділікті
қалыптастыру мен дамыту жолында біраз нәтиже алынды. Осы дипломдық жұмыста
біз оқыту әдістерінің танымдық белсенділікті, танымдық қызығушылықты
арттырып, пәнді оқыту мен тәрбиелеуде әдістер ішіндегі демеу-ізденушілік
әдістердің маңызын ашып, оны одан әрі дамытуға жағдай жасауға көңіл бөлдік.
Бұл проблеманың жеке мәселесін шешу барысында педагогика мен жеке бас
психологиясының қағидаларын басшылыққа алдық. Жұмыс биология пәніне қатысты
болғандықтан таным, белсенділік, қызығудың физиологиялық тетігін түсуге де
мүмкіндігінше назар аудардық.
Ғалым Б.Г.Ананьевтің зерттеуінде: Оқушыларды танымдық іс-әрекетке
жұмылдыруда әдістемелік көзқарас бойынша психологиялық үдерістерден
құрылған белсенділіктің барынша қолайлы өтуіне жағдай жасау деп түсінген
жөн. Бұл жағдайлар ми сыңарларының қыртысында қолайлы қоздыру орталығының
түзілуіне жәрдемдеседі [5]- деген пікір ұсынған. Демек жеке басты
тәрбиелеу және оқыту жүйесінде танымдық қызығуды қалыптастыруға себепші
болатын адамдар мен тиімді жағдайларды, әдістемелерді анықтау үшін
қызығудың ғылыми жаратылыстық белгілерін ажырата біліуіміз қажет.
Белгілі ғалым-психолог Қ. Жарықбаев қызығудың санаға тәуелді емес
екендігін, оның туа пайда болатын ырықсыз сезім – инстинкт әрекетінен
туындайды, оны адам өзі дегеніне қарай бақылап, бағыттау және басқаруы қиын
деген ой-пікір айтады [6].
Ғалым-психологтар Жарықбаев Қ., Түрікпенов Ж., Запорожец А. және тағы
басқалардың пікірлері бойынша жалпы ағзаның анатомиялық-психологиялық
қасиеттері мен бастың қандай да болса да қасиеттерінің дамуына жүйке жүйесі
мүмкіндік жасап, туа пайда болуы мүмкін, бірақ бұл мүмкіндіктер тек қана
тәрбиеге байланысты іске асады.
Д.Б.Эльконин, Г.И.Щукина және тағы басқа ғалым-психологтардың
еңбектерінде оқытудың танымдық іс-әрекеті теориясының негізгі қағидалары
жарияланса, кейбір ғалымдар еңбектерінде қызығуды ғылыми-жаратылыстық
негізде талдау берілген. Психологтар мен педагогтар қызығудың физиологиялық
негізінің сырын ашуға И.П.Павлов, А.А.Ухтомский т.б. ғалымдардың еңбектерін
басшылыққа алған [4, 7].
Оқу бала бала дамуының мектеп жасындағы балалардың негізгі танымдық
әрекеті.
Танымдық әрекет оқушыларда оқу әрекеті негізіінде қалыптасатын
болғандықтан, алдымен оқу әрекетінің психологиялық ерекшеліктері маңызды
болып саналады.
Баланың оқу әрекеті-күрделі үдеріс, ол баланың барлық психологиялық
қасиеттерін, рухани күшін керек етеді. Баланың ақыл-ой еңбегі белсенді
әрекет болуға тиіс. Ол оқушының жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне
байланысты болады. Баланың ақыл-ой әрекеті оның қажеттері мен қызығулары,
сезімі мен еркі сияқты т.б. психикалық үдерістерімен байланысты іске
асырылып отырылады. Оқушының өздігінен оқуының жемісті болуы үшін ақыл-ой
еңбегінің дағдыларын қалыптастыру керек.
Баланың ақыл-ой еңбегін белгілі жүйемен дамытуға оның жалпы мәдениетін
арттырып отыруға көңіл аудару керек. Ең алдымен, өз жұмысының мақсат-
міндеттерін анықтауға үйрету қажет. Егер бала әрбір оқу жұмысын
(тапсырмасын) не үшін, қандай мақсатпен жасау керектігін, ол қандай жаңа
нәтиже (жаңа білім, білік дағды) беретінін білсе, онда оқушы әрекетінің
саналылығы артады. Оқу жұмысының міндеттеріне сай баланы өз бетімен жұмысын
жоспарлай білуге, уақытты дұрыс пайдалануға, бақылауға, бағалауға, қысқаша
айтқанда, өзін-өзі басқаруға дағдыландырудың маңызы өте зор.
Баланың оқу әрекеті мазмұнына мыналар кіреді: ғылыми ұғымдар мен ғылыми
заңдарды түсіну және практикалық міндеттерді шешуге бағытталған ойлаудың
жалпы амал тәсілдерін меңгеру. Осыған орай, ғылыми білімді және дағдыларды
меңгеруі – олардың оқу әрекетінің негізгі мақсаты мен нәтижесі болып
табылады. Осы зерттеу тақырыбына байланысты Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин
және тағы басқа ғалымдардың, психологтардың жеке тұлға туралы және
оқытудағы іс-әрекеттің рөлі турасындағы теорияларын басшылыққа алып,
танымдық әрекет пен танымдық қызығушылық, танымдық белсенділіктің
ерекшеліктері туралы еңбектерін қарастырдық [4,8].
Белсенділік пен танымдық белсенділік осы ғалымдар еңбектерінде әртүрлі
тұрғыда баяндалады. Онда оқыту үдерісінің ерекшеліктері, оның дидактикалық
принциптері, сондай-ақ, оқушылардың оқу-таным әрекеттері мен
қызығушылықтарының жаратылыстық және психологиялық негіздеріне сипаттамалар
беріледі.
Ғалым П.И.Пидкасистый орта мектеп оқушыларының өзіндік таным әрекеттерін
оқыту үдерістерінде қалыптастыру жолдарының теориялық мәселелерін
қарастырады [9].
Осы және басқа да зерттеулердегі негізгі ой танымдық әрекеттің оқу
әрекеті кезінде байқалатындығы. Оқу әрекетінің құрылымы:
- оқу міндеттері (немесе тапсырмалар);
- оқу әрекеті (баланың қолданаты практикалық және ой-тәсіл амалдары);
- бақылау (оқушылардың өзін-өзі қадағалап, тексеріп отыруы);
- бағалау (мұғалімнің және оқушының өзіне-өзі беретін бағасы).
Танымдық әрекет - қызығудың негізінде туындайтын баланың білуге деген
өте белсенді ақыл-ой әрекеті. Танымдық әрекет-танымдық қажеттіліктен
танымдық мақсат, танымдық мотивтен және әрекетті орындаудың тәсіл-
амалдарынан тұрады. Қызығудың, соған байланысты танымдық әрекеттің
негізінде балада танымдық белсенділік қалыптасады.
Баланың пәнге қызығушылығына байланысты ғалым психологтар Д.Б. Эльконин,
А.Запорожец, М.Мұқановтар [3, 4] оқу-танымдық әрекетінің қалыптасуы және
төменгі сыныптардағы мектептегі оқыту үдерістерінің (психологиялық
үдерістің) психологиялық ерекшеліктеріне байланысты болатынын баса айтады.
М.Мұқановтың пікірінше, баланаң мектепке келуі – оның өмірі мен іс-
әрекетінің сипатына өзгеріс енгізетіндей болуы тиіс.
Баланың оқуына күшті әсер ететін себептердің бірі-мотивтер. Мотивтер деп
белгілі әрекетке итермелейтін, бағыттайтын себепті айтады. Окушының
мотивтері оның қажеттері мен қызығуларына байланысты болады. Бала жақсы оқу
үшін білімнің өмірде керек екенін түсінуі және сол білімге қызығуы қажет.
Мотив баланың оқуға деген жағымды сезімдері мен эмоцияларын тудырады.
Осыған орай, Ж.Аймауытовтың пікірін еске алайық: Баланы бір нәрсеге
үйрету үшін, я пайдалы дағдыны қондыру үшін баланың сүйегіне біткен икемі
сыртқа шығып біліне бастаған шақ екені өзінен-өзі көрініп тұр. Олай болса,
баланың бір іске құлшынатын дер шағы қалай білінді, солай дене күшін
машықтандыратын істерді көбірек беріңдер. Мейлі шапшаң есептеу, санау
болсын, мейлі өлең жаттау, мейлі сурет салу, мейлі өсімдік жинау болсын,
қысқасы, неге талпынса, соны істеу керек. Ондай шабыт бар кезінде өзге
жұмысты қоя тұрғаны жарайды. Сонда, сіз уақытты ұтасыз, баланың қабілетін
де бекітесіз,-дейді [10].
Оқытуды арттыру құралы ретіндегі оқушылардың танымдық әрекеті мен
белсенділігі туралы пікір Я.А.Коменскийдің, И.Г. Песталоцийдің,
А.Дистервергтің, К.Д.Ушинскийдің еңбектерінде айтылады. Мәселен,
А.Дистерверг оқыту барысында баланың белсенділігін ақыл-ой қабілетін
дамытудың аса маңызды құралдарының бірі деп есептейді. К.Д.Ушинскийдің
еңбектерінде оку үдерісінде оқушылардың танымдық белсенділігіне арқа
сүйеудің маңыздылығы туралы пікірлер айтылады [11].
Зерттеуші ғалымдар оқушылардың оқудағы танымдық белсенділігін
қалыптастыру барысын практикада шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсетеді:
- оқушының танымдык әрекетінің дербестігін қалыптастыратын өзіндік
жұмысты ұйымдастыру мен оқу міндеттерін іріктеп шешу арқылы (Е.Я. Голант,
Б.П. Есипов, М.Н. Скаткин және т.б.)
танымдық белсенділіктің тәсіл-амалдарын қалыптастыру арқылы (Д. М.
Богоявленский, С.Н.Кабанова - Меллер, Д.Э.Менчинская, В.В. Давыдов,
Д.Б.Эльконин);
іс-әркеттің бағдарланушылық негізін құрайтын ой мен практикалық операциялар
арқылы (П. Я. Гальперин, Н. Ф. Талызина).
Жалпы белсенділік ұғымына терең ғылыми сипаттама берген ғалым-педагог В.
И. Лозовая [12].
Автор жеке тұлғаның белсенділігін талдай және жүйелей келе жеке тұлғаның
мәні мен осы ұғымның әрекет ұғымына қатынасын ашуда түрлі көзқарастың орын
алып отырғанын атап өтеді. Оларды қысқаша келтіре кетейік.
Белсенділік тірі жүйелердің ерекше қасиеті ретіндегі жалпы категория болып
карастырылады. Әрекет әлеуметтік нысан үшін айрықша белсенділік ретінде
көрініс табады.
Белсенділік және әрекет ұғымдары теңестіріледі.
Белсенділік әрекеттің сапалық сипаттамасы деген анықтама беріледі.
4. Белсенділік дегеніміз жеке адамның сипаты, оның қасиеті.
Т. И.Шамова белсенділікті 3 және 4-көзқарастарды біріктіру арқылы
түсіндіреді [13].
В.И.Лозовая әрбір көзқарасты қарастыра келе, оларға жасалған талдау
белсенділікті жеке тұлғаның сипаты деп айқындауға негіз беретінін атап
өтеді, ол адамның әрекетке қатынасынан көрініс табады, бұл жағдай өз
бетінше әрекет етуге дайын болушылық, ұмтылушылық, оны жүзеге асыру сапасы,
алға қойылған мақсаттарға жету үшін оңтайлы жолдарды тандау. Т.И.Шамова мен
В.И.Лозоваяның белсенділіктің мәніне көзқарастарында ортақ пікірлерінің көп
екенін аңғару қиын емес. В.И.Лозоваяның келтірілген түсіндірулерінде
белсенділік жеке тұлғаның әрекетке қатынасының сипаттамасы ретінле
айтылады. Ал әрекет пен белсенділіктің ара қатынасы қандай? — деген сұраққа
жауап қайтарылмайды [12,13].
Танымдық белсенділікті түсіндірудің түрлі нұсқаларына (оқуға
ұмтылушылықпен, білімді игеру барысында ақыл-ойды жұмылдырып, ерік-жігер
көрсетумен сипатталатын шәкірттің хал-жағдайы: білімді жігерлі түрде
игеруге дайын болушылық пен ұмтылушылық: ақыл-ой әрекеті: әрекет сапасы, т.
б.; талдау жасай келе, В. И. Лозовая олардың бәрі осы үғымның елеулі
жақтарын толықтырады дегенге меңзейді. Бұл көзқарастарды, — деп атап өтеді
ол, жеке адамның білім алуды, қол жеткізген білімін тереңдетуді, қоғамның
рухани мәдениетін ұғынуды, өз қабілетін көрсетуді қажетсінуі танымдық
белсенділіктің қайнар көзі болып табылады деген қағида біріктіреді.
В.И.Лозоваяның қорытындысымен келісе отырып, танымдық белсенділіктің
жоғарыда келтірілген көптеген түсініктемелері орынсыз екенін байқауға
болады (меселен, білімді жігерлі түрде игеру деген түсінік білдіреді).
Екінші жағынан танымдық белсенділіктің алуан сырлы сипаты қандай да болсын
бір ғана белгімен көрсетуге болмайтын ұғымның алуан кырлы сипатын айқын
дәлелдейді. Танымдық белсенділік күрделі педагогикалық құбылыс болып
табылады, оның мазмұнын тек кешенді түрде ашу арқылы ғана түсінуге болады.
Біз танымдық белсенділікті шәкірттің ақыл-ой және дене қуатын жәй ғана
жұмылдыруына жатқызбаймыз, қайта оны жеке тұлға әрекетінің сапасы ретінде
қарастырамыз, бұл сала шәкірттің әрекет мазмұны мен үдерісіне көзқарасында,
оның білімді және іс-әрекет тәсілдерін оңтайлы қысқа мерзімде тиімді
игеруге ұмтылуында, мінез-құлық, ерік-жігерін оқу-танымдық, мақсаттарға
жұмылдыруда көрініс табады [13] - деп атап көрсетеді Т.И. Шамова. Танымдық
белсенділіктің мәнін өзінің қалай түсінетініне сүйене отырып, ол оның үш
деңгейін бөліп көрсетеді. олар: жаңғырту, түсіндіруіші белсенділіктері және
белсендліктің шығармашылық деңгейі. (39(
Оқыту үдерісінде бала мұғалімнің әсерін қабылдаушы ретінде нысан болса,
ол оқу әрекетін және барлық психикалық үдерістерін басқару, ұйымдастыра
білу (іс-әрекетін жоспарлай білуі, бақылауы, бағалауы, өзін-өзі тәрбиелеуі)
жағынан алғанда. оқушыны субъект деп қараймыз. Оқыту үдерісінде бала
логикалык ойлау әрекетінің жалпы тәсілдерін қолдануға және дербес
шығармашылық әрекет жасауға үйренеді. Бұдан шығатын қорытыңды: оқыту-
баланың жан-жақгы дамуын қамтамасыз ететін маңызды құрал. Окыту-бала
дамуының негізі болып табылады. Сондықтан оқыту мен дамудың арасында тығыз
байланыс болады. Бұл ретте көрнекті кеңес психологы Л.С. Выготскийдің мына
сөздерін еске алған жөн. Жақсы оқыту деп, ол-бала дамуынан ілгері жүретін,
оны жетекке алатын оқытуды айтады. Бұл орайда, мұғалім бала дамуының
мынадай негізгі белгілерін біліп (дербестігін, шығармашылық таным әрекетін,
логикалық ойлауын) оқушылармен жеке-дара жұмыстар жүргізуі керек.
Атақты психолог ғалымдар (П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина және т.б.) оқыту
үдерісінде оқушылардың ой әрекетін басқару туралы өзіндік пікір айтады. Осы
ғалымдар ойды тек бейне (образ) деп қарамай, сонымен қатар оны кимыл-әрекет
деп те қарайды. Бұл теория бойынша, адамның ішкі ой-әрекеті оның
практикалық әрекеті арқылы қалыптасады, басқаша айтқанда, ой адамның сыртқы
қимыл қозғалысының нәтижесі. Сондықтан оқу-тәрбие үдерісі кезінде білімнің
мазмұнын оқушыларға ұғындыру немесе ұғым қалыптастыру үшін, оларға білім
алу жолын үйрету керек дейді. Сонымен қатар, бұл ғалымдар оқушылар жалпы
логикалық және әрбір оқу пәніне тән ой-әрекеттің арнаулы амалдарын қолдана
білуге үйренуі керек екенін де айтады [14].
Бұл теория бойынша, оқушының жаңа білімді (ұғымды) меңгеруі бес кезеңнен
(сатыдан) құрылған ой-әрекетінің қалыптасу жолына байланысты. Ой әрекетіне
көшу сыртқы әрекеттерді меңгеруден басталады.
Бірінші кезеңде оқушыларға әрекеттің мақсаты нені және қалай жасау керек
екені туралы мағлұмат беріледі.
Екінші кезең материалдық саты деп аталады. Өйткені бұл кезде оқушылар
нақты материалдық заттармен, яғни модельдер, схемалар сияқты құралдармен
тікелей жұмыс істейді. Оқушы осы екі кезердегі әрекеттерді меңгергеннен
кейін ғана үшінші сатыға көшеді.
Үшінші кезең сыртқы сөйлеу кезеңі деп аталады. Бұл кезде (материалдық
заттар мен құралдар жоқ жағдайда) оқушы өз әрекетін дауыстап сөйлеу
немесе жазу арқылы іске асырады.
Оқушының әрекеті бірте-бірте қысқартылған және қорытылған сипатқа ие
болады.
Төртінші кезең өзіне естіртіп сөйлеу кезеңі деп аталады. Бұл кезде
оқушының әрекеті оның өзіне естіртіп сөйлеу арқылы іске асады. Мұнда оның
әрекеті әрі қарай қысқару және жалпылау сипатына көшеді.
Бесінші кезең — ойлану кезеңі деп аталады. Бұл кезде оқушы әрекеті
сыртқа шықпай іштей сөйлеу арқылы іске асады. Әрекет мейлінше қысқартылған
және автоматтанған дәрежеге жетеді.
Танымдық әрекет негізінде оқушыларда танымдық белсенділік қалыптасады.
Танымдық белсенділік дегеніміз-оқушының оқуға, білімге деген ынта-
ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі. Мысалы, мұғалімнің баяндап
тұрған материалын түсіну үшін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы, алған
білімін кеңейтіп толықтыру үшін, өздігінен кітап оқуы, бақылау, тәжірибе
жасау, сызу сияқты жұмыстар істеуі керек. Өйткені өтілген материалды саналы
қайталауда, жаңадан білім алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйренуде
белсенділіксіз мүмкін емес. Яғни, оқушының белсенділігі ауызша, жазбаша
жұмыстарда, бақылау, эксперименттер жүргізу жұмыстарында, бір сөзбен
айтқанда, оқу үдерісінің барлық кезеңінде қажет.
Оқу үдерісінде оқушының белсенділігі, негізінен, екі түрлі сипатта
болады: сыртқы және ішкі белсенділік.
Сырткы белсенділік дегеніміз-оқушы әрекетінің сыртқы көріністері
(белсенді қимыл қозғалыстары, практикалық әрекеттері, мұғалімге зейін қойып
қарауы, мимикасы т.б.) бірақ осы кезде ол басқа нәрсені ойлап отыруы да
мүмкін.
Оқушының ішкі белсенділігіне оның шабытты түрде ойлау әрекеті жатады.
Оқушы белсенділігі қандай болғанда да ой дербестігіне сүйенеді. Оқу
үдерісінде оқушылардың белсенділігін дамытуды мақсат еткен мұғалім,
сабақтың барысында олардың ой дербестігін дамытуға тырысады.
Оқушыда белсенділік бір қалыпта болмайды, оның қарапайым
(еліктеушілікке, жай қайталауға, біреудің айтқанын бұлжытпай орындауға
негізделген) және күрделі түрлері - ізденушілік, шығармашылық т.б. болады.
Соңғысы оқушының логикалық ойлау қабілеті мен дербестігін керек етеді.
Оқушыларда жас ерекшеліктеріне және психикалық даму дәрежесіне қарай
белсенділіктің бірнеше түрі қалыптасып дамиды: кимыл, сөйлеу, ойлау, таным,
өзін-өзі тәрбиелеу т. б. белсенділіктер.
Мұғалімнің міндеті-білім берумен қатар оқушылардың өздерін білім алу
жолдарына үйрету. Осыған орай оқушы оқыту үдерісінде, әрбір сабақта өзінің
оқу-әрекетінің мақсат-міндеттерін аныктап, соларды іске асырудың нақты
тәсілдері мен амалдарын қолданып, өзін-өзі бақылап отыруға үйренуге тиіс.
Міне, осындай жағдайда ғана балада білімге деген қажеттілік, талпыныс,
қызығу, танымдық белсенділік қалыптасады.
Танымдық белсенділіктің мынадай көріністері болатынын білу керек:
ықыластың, ынтаның, ұмтылыстың, шабыттың жоғары болуы;
оқушылардың өзіндік дербестігі, сұрақ беруге құмарлығы, пікір-талас
туғызуға деген ықыласы;
оқушылардың материалды еркін, өз сөзімен айтып беру мүмкіндігі және
шығармашылық әрекетінің жоғары болуы.
Егер де сабақтарда оқушылардың бойында танымдық белсенділік болса, сонда
оқушыларда ақыл-ой қабілеттерінің мынадай элементтері дамиды: зеректілік,
зейінділік, байқағыштық, ойлау мен сөйлеу дербестігі т. б.
Абай жетінші қара сөзінде баланың ақыл-ой белсенділігі туралы мынадай
пікір айтады: Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біреуі-
ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар-тәннің құмары, бұлар болмаса, тән
жанға қонақ үй бола алмайды, һәм өзі өспейді, қуат таппайды. Біреуі білсем
екен демекілік. Не көрсе соған талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған
қызығып, аузына салып дәмін татып қарап, тамағына, бетіне басып қарап,
сырнай-керней болса, дауысына ұмтылып, онан ержетіңкірегенде ит үрсе де,
мал шуласа да, біреу күлсе де, біреу жыласа да тұра жүгіріп, ол немене?,
бұл немене, деп ол неге үйтеді?, бұл неге бүйтеді? деп, көз көрген,
құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі-жан құмары,
білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген [15].
Оқушылардың өздігінен жасайтын түрлі оқу жұмыстары балалардың таным
белсенділігін арттырады және оқу мен ойлау әрекетінің тиімді амал-
тәсілдерін қалыптастырады, басқаша айтқанда, оку материалының негізгі
ұғымдары мен тұжырымдарын айыру, жаңа материалды өткен материалмен
салыстыру, оларды белгілі жүйеге келтіріп топтастыру және корытындылар
жасау сияқты амалдарды қолдануға оқушы үйренеді. Осындай амалдарды қолдану
арқылы оқушы материалдың мазмұнын еркін меңгеріп, материалдың баяндау
тәртібін өзінше өзгертіп айтып беруге шамасы келеді.
Ал материалмен ойдағыдай жұмыс істей алмайтын оқушылар, оның мазмұнын
тек басынан аяғына дейін айтады да, басқаша өзгертіп айтуға қабілеті
жетпейді.
Оқу материалымен жұмыс істеудің тиімді жолдарын білетін оқушы, оны тек
есте қалдыру үшін жаттап алмайды, ол өзінің белсенді ойлау әрекеті арқылы
материалдың негізгі жақтарын айырып, оларды белгілі жүйеге байланыстыра
түсінуге тырысады.
Мұндай оқушылар материалдың кейбір екінші дәрежелі жақтарына көңіл
аудармай, оның жетекші принциптері мен заңдылықтарын ұғып алуға күш
жұмсайды және материалды (мысалдарды, деректерді) солармен байланыстыра
қарастыратын болады.
Оқушы өзінің ұққанын, окыған материалының ең маңызды жерлерін қысқаша
жазып алады. Сызбанұсқа, кесте, нобайлар сияқты графикалық жұмыстарды да
пайдаланады.
Бұдан шығатын қорытынды: Окушылардың өздігінен жұмыс істеуге және оның
жемісті болуы олардың ойлау әрекетінің ерекшеліктеріне байланысты екендігі.
Оқушылардың өздігінен оқуына дұрыс басшылық ету үшін олардың ойлау
белсенділігінде дара айырмашылықтары болатындығын ескерген жөн. Осы
мақсатпен жүргізілген арнайы психологиялық зерттеулер мынаны көрсетеді:
жекеленген оқушыларда ойлау әрекетінің салыстыру, талдау, синтез, жалпылау,
абстракция сияқты амалдары бір деңгейде болмай, бұларды қолдануда дара
айырмашылықтар болғандығы айқындалған.
Балалардың ойлау қабілетін дамытуда салыстыру амалының маңызы өте зор.
К.Д.Ушинский бұл туралы былай деген: "Салыстыру-түсінудің, ойлаудың негізі.
Дүниеде барлық болып жатқан құбылыстарды, заттарды салыстыру арқылы ғана
білеміз, егер бізге еш нәрседен айыруға болмайтын бір жаңа (егер мұндай зат
болуы мүмкін болса) зат кездессе, біз бұл зат туралы бірде-бір пікір, бір
ауыз сөз де айта алмаған болар едік" [11]. Сондықтан оқушыларға салыстыру
амалын дұрыс үйрету керек. Мысалы, мынадай тапсырмаларды орындату баланың
ой-өрісін кеңейтуге пайдалы:
салыстырудың мақсатын анықтау;
заттарды қандай белглері бойынша салыстыруға болады;
салыстыру арқылы заттардың айырмашылық және ұқсастық белгілерін айыру;
- салыстыру арқылы байқаған нәрселерге қорытынды жасау. Психологтар
оқушылардың ойлау әрекетінің даму дәрежесін анықтаудың мынадай белгілерін
көрсетеді:
ойлаудың дербестігі;
оқу материалын жылдам және берік ұғыну;
оқу материалына сын көзбен қарап, терең ұғыну;
ойлау үдерісінің икемділігі (жаңа жағдайларға байланысты өзгеріп отыруы);
ойлаудың көрнекі-образдық және логикалық түрлерінің өзара үйлесімді болып
дамуы;
бір пәннің материалына байланысты қалыптасқан ойлау амалдарының басқа
пәндерді оқуға да пайдалануға ауысуы. Мысалы, оқушылар ана тілі сабағында
оқыған материалдың мазмұнына жоспар жасауды үйренсе, сол тәсілдерді басқа
да пәндердің оқу материалына байланысты қолдана білуге мүмкіндігі болады.
Оқушылардың ойлау қабілетін дамытудың күшті құралы-бақылау.
К.Д.Ушинский: Бақылау-логикалық ойлаудың негізі-деп жай айтпаған. Ұлы
педагог логикалық ойлауға үйрету үшін ең алдымен, балаларды жан-жақты
бақылауға үйрету керектігін де ескертеді [11].
Ж.Аймауытовтың ойлау мен сөйлеудің психологиялық ерекліеліктерін аныктау
туралы айтқан сөздерінде үлкен мән бар. Нақтысын айтқанда, Ж.Аймауытов
былай дейді [10]:
Ойлау. Іс жүзінде тапқыштық. Дерексізге зеректік пікірдің, толғаудың
кең-тарлығы. Толғаудың өзіндік, өзгелік болуы. Жүйелі толғауға қабілеті.
Жалпылау, жалқылау қабілеті.
Түбірлегіш. Я ойдан шығарғыш ақыл. Үстірт, тұрлаулы толғау. Суреттеудің
молдығы, я шағындығы. Ақыл жүзінде мұраттың бар-жоқтығы. Өзін бақылау
қабілеті саналы, я санасыз жан ағымдарының басымдылығы.
Сөйлеу. Сөйлеу мінезі, қалай сөйлейді? Аз ба? Баяу ма? Тәптіштеп пе?
Қысқа ма? Бір тегіс пе? Кібіртік пе? Тілге байлығы, ойлағанын үнемі, еркін
айта ала ма? Жан толқындары сөзіне қандай рең береді? Күлдіргі өтірік тілді
кекесін сөзінің міні жоқ па? (Кекеш, тұтықпа, тілін тістеп сөйлеу)
жазғандағы тілі, баяндағандағы тілі, қолсермесі, сөйлегендегі бет
құбылысы.
Мұғалімнің шығармашылық ізденісінің ең бастысы-оқушының ойлау қабілетін
дамыту және оқуға деген ынтасын қалыптастыру.
Грамматика және орфография бойынша кестелер, әр түрлі перфокарталар,
орфографиялық лото т.б. көрнекіліктер сабақты тиімді өткізуге, оқушылардың
дара қабілетін есепке алуға септігін тигізеді.
Оқу материалын терең меңгеруге тек оқушылармен жүргізілетін жаттығу
жұмыстарының нәтижесінде қол жеткізуге болады. Сондықтан мұғалім
оқушылардың танымдық белсеңділігін арттыруда мына қағидаларға сүйенеді:
- жаттығу жұмысы пәннің мәніне, тақырыпқа логикалық байланыста болуы
керек;
- жаттығуларға сұрактар жүйесі оқушылардың ойлау қабілетін дамытарлықтай
болуы тиіс;
- жаттығу жұмысы сабақтың барлық кезінде болуы керек. Жаңа сабақты
түсіндіруде, бекіту кезінде, білімді тексеруде, сондай-ақ қайталауда да
қолданылады.
Алғашқы қағида бойынша жаттығу аса бір маңызды материалдан құралады.
Мысалы, жазу дағдысын дамыту жаттығулармен бірге тіл дамыту, оқушылардың
сөздік қорын байыту жұмыстары жүргізіледі.
Екінші қағида бойынша мұғалім оқушылардың әр деңгейдегі ойлау қабілетін
қажет ететін әр түрлі жаттығуларды пайдаланады.
Оқушылардың рухани дамуына, алдымен, оқытудың ғылыми-мазмұны мен
гуманитарлық бағыты орасан зор ықпал етеді.
Оқушылардың танымдық белсенділігін дамытуда демеу-ізденушілік әдістің
маңызы зор маңызы зор.
Әрбір оқыту әдісі оқушылардың өзіндік жұмысын қамтиды, оқыту әдісінің
міндеті-оқушылардың дербестігін арттыру. өздігінен жұмыс істей білуге
баулу. Зерттеушілік әдіс оқытудың мына принципіне сүйенеді, білім алудағы
оқушылардың белсенділігі мен саналығы атты принцип, ең алдымен, оқушылардың
дербестігін, өздігінен оқу, білім алу дағдысын қалыптастыруды талап
етеді.
Адамның қандай да болмасын әрекеті белгілі қажеттіліктен (материалдық,
рухани т.б.) туады. Осы қажеттілікті өтеу немесе қанағаттандыру үшін ғана
адам белсенді әрекет жасауға тиіс. Оқушылардың таным әрекеті білім алу
қажетімен ұштасып жатады. Осыған орай олардың дербестігі, ең алдымен,
белсенділікке байланысты, ал белсенділік дербестікті қажет етеді.
Оқушылардың өздігінен істейтін әрекеті оның белсенділігін арттырады. Бұл
екі термин өзара ұқсас болғанымен, олардың мазмұнында айырмашылық бар.
Қысқаша айтқанда, бұлар бір мағынадағы ұғымдар емес. Белсенділік
дербестікке қарағанда мағынасы кең ұғым. (40(
Оқушылардың танымдық әрекеті мен өздігінен жұмыс істеу дағдыларын
қалыптастыруда оқыту әдістерінің атқаратын қызметі ерекше екенін баса айту
керек.
Оқыту әдісі-окыту үдерісі сияқты екі жақты құбылыс. Мұғалім баяндайды,
әңгімелейді, түсіндіреді, сондай-ақ заттарды немесе көрнекі құраладар мен
техникалық құралдарды көрсетеді, ал оқушылар сол кезде тыңдайды, қызығады,
қабылдайды, бақылайды, ойланады т.б. таным әрекеттерін жасайды. Мұғалім
оқыту әдісі арқылы оқушыларға білім беруде өзінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz