Макроэкономикалық үлгілердегі сыртқы және ішкі өзгермелілер мен тәуекелдіктер қорының теориялық негіздері
Кіріспе 3
1 Макроэкономикалық үлгілердегі сыртқы және ішкі өзгермелілер мен тәуекелдіктер қорының теориялық негіздері
1.1 Макроэкономикалық үлгілердегі сыртқы және ішкі өзгермелілер мен тәуекелдіктер қоры 5
1.2 Вальрас үлгісі және Эджуорт қорабы 7
1.3 Парето тиімділігінің мәні 8
2 Тепе.теңдіктің «АD . AS» үлгісін талдау
2.1 Жиынтық сұраныс пен құраушылары 11
2.2 Жиынтық ұсыныс пен оның классикалық және кейнсиандық үлгілері 12
2.3 Жиынтық сұраныс пен ұсыныстың байланысы 15
3 Макроэкономикалық тепе.теңдікті анықтаудың үлгілерінің дамуы
3.1 Жалпы тепе.теңдікті анықтаудың классикалық үлгісі 22
3.2 Жалпы тепе.теңдікті анықтаудың кейнсиандық үлгісі 25
3.3 Астана қаласының макроэкономикалық көрсеткіштерін алдау 28
Қорытынды 29
Қолданылған әдебиеттер 30
1 Макроэкономикалық үлгілердегі сыртқы және ішкі өзгермелілер мен тәуекелдіктер қорының теориялық негіздері
1.1 Макроэкономикалық үлгілердегі сыртқы және ішкі өзгермелілер мен тәуекелдіктер қоры 5
1.2 Вальрас үлгісі және Эджуорт қорабы 7
1.3 Парето тиімділігінің мәні 8
2 Тепе.теңдіктің «АD . AS» үлгісін талдау
2.1 Жиынтық сұраныс пен құраушылары 11
2.2 Жиынтық ұсыныс пен оның классикалық және кейнсиандық үлгілері 12
2.3 Жиынтық сұраныс пен ұсыныстың байланысы 15
3 Макроэкономикалық тепе.теңдікті анықтаудың үлгілерінің дамуы
3.1 Жалпы тепе.теңдікті анықтаудың классикалық үлгісі 22
3.2 Жалпы тепе.теңдікті анықтаудың кейнсиандық үлгісі 25
3.3 Астана қаласының макроэкономикалық көрсеткіштерін алдау 28
Қорытынды 29
Қолданылған әдебиеттер 30
Жалпы экономикалық тепе-теңдік моделінің көмегімен нарықтық жүйедегі барлық нарықтардың өзара байланыстылығы мен әрекеттілігі зерттеледі. Нарықтар вертикалды түрде байланысуы мүмкін, яғни бір саланың өнімі басқа сала үшін өндіріс ресурсы болып табылса, сондай-ақ нарықтар горизонталды түрде байланысуы мүмкін, егер бір саланың өнімі басқа саланың өнімін тұтыну кезінде ауыстырса немесе толықтырса. Мұндай әрекет етудің түрін кері байланыс әсері деп атайды.
Жалпы экономикалық тепе-тездік тгориясы Леон Вальрастың атымен байланысты. Оның теориясы бойынша жалпы тепе-тендік орындалады. егер әр нарыкта жетілген бәсеке шарттары орындалатын болса. Сондықтан оның теориясын жалпы бәсекелік тепе-теңдік үлгісі деп атайды. Басқаша айтқанда: егер барлық түтынушылар мен өндірушілер жетілген бәсеке нарығындағыдай бағаны сырттан қабылдаса (баға алушылар болса), онда барльщ нарықтар бір мезгілде тепе-теңдік жағдайда болады, ал әрбір субъект езінің мақсатты функциясын максималдайтын баға жүйесін қалыптастырады.
Нақты және ақшалай ағындар соңғы тауарлар мен өндірісі факторларына баға негізінде өзара байланыста болады. Осы секторлар арасындағы ағындар өзара теңескен жағдайда экономикалық жүйе тепе-теңдікке келеді.
Жеке тепе-теңдік үлгісінде әр бір жеке экономикалық агент езінің жеке мақсатына жетуге тырысады, яғни басқалардан тыс өзінің жағдайын оңтайландыруға ұмтылады. Әрбір түлынушы әз бюджеті төңірегінде қажеттілігін максималдауға, ал өндіруші езінің өндіріс функциясы шекарасында пайдасын молайтуды көздейді.
Жалпы тепе-теңдік теориясының шешетін мәселесі әрбір жеке агенттің еркін қызметі негізінде экономикалық ресурстарды тиімді бөлуді қамтамасыз ететіндей жүйенің болу мүмкіндігін түсіндіру.
Жалпы экономикалық тепе-тендік - бұл барлық нарыктардың бір мезгілде тепе-теңдікте болуы, ал эрбір субъскт әзікің жеке мақсатты функциясын максималдауды көздейді.
Жалпы тепе-теңдік — Бұл жиынтық қоғамдық өндіріс (тауарлар мен қызметтердің жиынтық ұсынысы) және тұтынуға тағайындалған ұлттық табыс араларындағы сәйкестік, яғни, халықтың сатып алу қабілеттігі және тауарлар мен кызметтердін. ұсынысының бір-бірімен сәйкестігі.
Жалпы экономикалық тепе-тездік тгориясы Леон Вальрастың атымен байланысты. Оның теориясы бойынша жалпы тепе-тендік орындалады. егер әр нарыкта жетілген бәсеке шарттары орындалатын болса. Сондықтан оның теориясын жалпы бәсекелік тепе-теңдік үлгісі деп атайды. Басқаша айтқанда: егер барлық түтынушылар мен өндірушілер жетілген бәсеке нарығындағыдай бағаны сырттан қабылдаса (баға алушылар болса), онда барльщ нарықтар бір мезгілде тепе-теңдік жағдайда болады, ал әрбір субъект езінің мақсатты функциясын максималдайтын баға жүйесін қалыптастырады.
Нақты және ақшалай ағындар соңғы тауарлар мен өндірісі факторларына баға негізінде өзара байланыста болады. Осы секторлар арасындағы ағындар өзара теңескен жағдайда экономикалық жүйе тепе-теңдікке келеді.
Жеке тепе-теңдік үлгісінде әр бір жеке экономикалық агент езінің жеке мақсатына жетуге тырысады, яғни басқалардан тыс өзінің жағдайын оңтайландыруға ұмтылады. Әрбір түлынушы әз бюджеті төңірегінде қажеттілігін максималдауға, ал өндіруші езінің өндіріс функциясы шекарасында пайдасын молайтуды көздейді.
Жалпы тепе-теңдік теориясының шешетін мәселесі әрбір жеке агенттің еркін қызметі негізінде экономикалық ресурстарды тиімді бөлуді қамтамасыз ететіндей жүйенің болу мүмкіндігін түсіндіру.
Жалпы экономикалық тепе-тендік - бұл барлық нарыктардың бір мезгілде тепе-теңдікте болуы, ал эрбір субъскт әзікің жеке мақсатты функциясын максималдауды көздейді.
Жалпы тепе-теңдік — Бұл жиынтық қоғамдық өндіріс (тауарлар мен қызметтердің жиынтық ұсынысы) және тұтынуға тағайындалған ұлттық табыс араларындағы сәйкестік, яғни, халықтың сатып алу қабілеттігі және тауарлар мен кызметтердін. ұсынысының бір-бірімен сәйкестігі.
1. «Государство и бизнес» 3-ші кітап, 2 бөлім, Алматы, 2010 ж. Мамыров Н.К, Саханова А.Н, Ахметов Ш.С
2. «Экономика Казахстана» Каз.,» 2007 ж. С. Г. Майдыров.
3. «Экономическая теория» М.,» 2009 ж. А. С. Буланова.
4. «Микроэкономика» 2013ж. Н. А. Фроловой.
5. «Экономика» 2011 ж. С. Фишер, Дорнбуш Шмаленди.
6. Қазақстан экономикасын басқару негіздері. Оқу құралы Бердалиев К.Б., Алматы: Экономика, 2011. – 45-67 беттер.
7. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы Укибаева Г.К., Карибжанова С.А., Жезказган 2013 жыл.
8. Экономиканы мемлектік реттеу. Оқу құралы Маденов С.М., Жезказган 2010 жыл.
9. Государственное регулирование экономики Алембаев А.А., Караганда 2012 жыл.
10. Дубов И.А. Законодательная инициатива: проблемы и пути совершенствования // Государство и право 2010 год №3.
11. Региональная социально-экономическая система. Алембаев А.А., Караганда 2012 год.
12. Развитие региональной системы. Алембаев А.А., Алматы 2012 год.
13. Государство и бизнес. Мамыров Н.К., Алматы 2012 год.
14. Основы современного государства и права Казахстана. Дуйсенбаев Н.Л., Алматы 2011 год.
15. К.Б. Бердалиев «Қазақстан экономикасын басқару негіздері», Алматы «Экономика», 2011ж.
16. Г.С. Смағұлова «Аймақтық экономиканы басқару мәселелері», оқу құралы, Алматы 2011 ж.
17. С.С.Сахариев, А.С.Сахариева «Жаңа кезең – экономикалық теориясы» (оқулық), Алматы «Данекер» 2010ж.
2. «Экономика Казахстана» Каз.,» 2007 ж. С. Г. Майдыров.
3. «Экономическая теория» М.,» 2009 ж. А. С. Буланова.
4. «Микроэкономика» 2013ж. Н. А. Фроловой.
5. «Экономика» 2011 ж. С. Фишер, Дорнбуш Шмаленди.
6. Қазақстан экономикасын басқару негіздері. Оқу құралы Бердалиев К.Б., Алматы: Экономика, 2011. – 45-67 беттер.
7. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы Укибаева Г.К., Карибжанова С.А., Жезказган 2013 жыл.
8. Экономиканы мемлектік реттеу. Оқу құралы Маденов С.М., Жезказган 2010 жыл.
9. Государственное регулирование экономики Алембаев А.А., Караганда 2012 жыл.
10. Дубов И.А. Законодательная инициатива: проблемы и пути совершенствования // Государство и право 2010 год №3.
11. Региональная социально-экономическая система. Алембаев А.А., Караганда 2012 год.
12. Развитие региональной системы. Алембаев А.А., Алматы 2012 год.
13. Государство и бизнес. Мамыров Н.К., Алматы 2012 год.
14. Основы современного государства и права Казахстана. Дуйсенбаев Н.Л., Алматы 2011 год.
15. К.Б. Бердалиев «Қазақстан экономикасын басқару негіздері», Алматы «Экономика», 2011ж.
16. Г.С. Смағұлова «Аймақтық экономиканы басқару мәселелері», оқу құралы, Алматы 2011 ж.
17. С.С.Сахариев, А.С.Сахариева «Жаңа кезең – экономикалық теориясы» (оқулық), Алматы «Данекер» 2010ж.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Макроэкономикалық үлгілердегі сыртқы және ішкі өзгермелілер мен
тәуекелдіктер қорының теориялық негіздері
1.1 Макроэкономикалық үлгілердегі сыртқы және ішкі өзгермелілер мен 5
тәуекелдіктер қоры
1.2 Вальрас үлгісі және Эджуорт қорабы 7
1.3 Парето тиімділігінің мәні 8
2 Тепе-теңдіктің АD – AS үлгісін талдау
2.1 Жиынтық сұраныс пен құраушылары 11
2.2 Жиынтық ұсыныс пен оның классикалық және кейнсиандық үлгілері 12
2.3 Жиынтық сұраныс пен ұсыныстың байланысы 15
3 Макроэкономикалық тепе-теңдікті анықтаудың үлгілерінің дамуы
3.1 Жалпы тепе-теңдікті анықтаудың классикалық үлгісі 22
3.2 Жалпы тепе-теңдікті анықтаудың кейнсиандық үлгісі 25
3.3 Астана қаласының макроэкономикалық көрсеткіштерін алдау 28
Қорытынды 29
Қолданылған әдебиеттер 30
Кіріспе
Жалпы экономикалық тепе-теңдік моделінің көмегімен нарықтық жүйедегі
барлық нарықтардың өзара байланыстылығы мен әрекеттілігі зерттеледі.
Нарықтар вертикалды түрде байланысуы мүмкін, яғни бір саланың өнімі басқа
сала үшін өндіріс ресурсы болып табылса, сондай-ақ нарықтар горизонталды
түрде байланысуы мүмкін, егер бір саланың өнімі басқа саланың өнімін тұтыну
кезінде ауыстырса немесе толықтырса. Мұндай әрекет етудің түрін кері
байланыс әсері деп атайды.
Жалпы экономикалық тепе-тездік тгориясы Леон Вальрастың атымен
байланысты. Оның теориясы бойынша жалпы тепе-тендік орындалады. егер
әр нарыкта жетілген бәсеке шарттары орындалатын болса. Сондықтан оның
теориясын жалпы бәсекелік тепе-теңдік үлгісі деп атайды. Басқаша айтқанда:
егер барлық түтынушылар мен өндірушілер жетілген бәсеке нарығындағыдай
бағаны сырттан қабылдаса (баға алушылар болса), онда барльщ нарықтар бір
мезгілде тепе-теңдік жағдайда болады, ал әрбір субъект езінің мақсатты
функциясын максималдайтын баға жүйесін қалыптастырады.
Нақты және ақшалай ағындар соңғы тауарлар мен өндірісі
факторларына баға негізінде өзара байланыста болады. Осы секторлар
арасындағы ағындар өзара теңескен жағдайда экономикалық жүйе тепе-теңдікке
келеді.
Жеке тепе-теңдік үлгісінде әр бір жеке экономикалық агент езінің жеке
мақсатына жетуге тырысады, яғни басқалардан тыс өзінің жағдайын
оңтайландыруға ұмтылады. Әрбір түлынушы әз бюджеті төңірегінде қажеттілігін
максималдауға, ал өндіруші езінің өндіріс функциясы шекарасында пайдасын
молайтуды көздейді.
Жалпы тепе-теңдік теориясының шешетін мәселесі әрбір жеке агенттің
еркін қызметі негізінде экономикалық ресурстарды тиімді бөлуді қамтамасыз
ететіндей жүйенің болу мүмкіндігін түсіндіру.
Жалпы экономикалық тепе-тендік - бұл барлық нарыктардың бір мезгілде
тепе-теңдікте болуы, ал эрбір субъскт әзікің жеке мақсатты функциясын
максималдауды көздейді.
Жалпы тепе-теңдік — Бұл жиынтық қоғамдық өндіріс (тауарлар мен
қызметтердің жиынтық ұсынысы) және тұтынуға тағайындалған ұлттық табыс
араларындағы сәйкестік, яғни, халықтың сатып алу қабілеттігі және тауарлар
мен кызметтердін. ұсынысының бір-бірімен сәйкестігі.
Экономиканың өзін-өзі реттеуі тепе-теңдікпен тікелей байланысты
болады. Экономикалық агенттердің біреуіде өзінің қарамығындағы құралдың
көмегімен экономикалық тепе-теңдіктің болмысын өзгертуге ынталы болмайтын
жағдай тепе-теңдік жағдайы деп аталады. Итальян экономисі В.Парето
(1848—1923 жылдары) оптималдықтың принципін ашқан: жекелеген адамдардың
жақсы өмір қал-жағдайға тырысуының нәтижесі, қоғамның басқа мүшелерінің хал-
жағдайын төмендетпесе,онда Бұл барынша жақсы тұрмыс халға, немесе, жалпы
жақсы өмірге жетудің шарты болып табылады. Автордың тұжырымдауы бойынша осы
принцип орындалу үшін шектелмеген бәсеке болу керек. Классикалық нарық
жағдайындағы жалпы экономикалық тепе-теңдіктің теориялық тұңғыш үлгісін
Швейцария экономисі Л.Вальрас (1834—1910 жылдары) жасаған. Осы үлгі форма
жағынан макроэкономикалық болса да, мазмұны жағынан тауарлардың жеке
өндірушілері мен тұтынушыларының нарықтағы әрекеттерін сипаттайтын
микроэкономикалық көрсеткіштерге негізделген үлгі болып табылады.
Вальрастың үлгісі жекелеген әр тауардың сұранысы мен ұсынысының теңдігін
жүзеге асыратын тепе-теңдік бағаларды қолдануға негізделеді.
Экономикалық әдебиетте тепе-теңдік жеке, жалпы, нақты деп бөлінеді.
Жеке тепе-теңдік — бұл тауарлардың индивидуалдық нарығында қалыптасатын
тепе-теңдік. Жалпы тепе-теңдік — бұл еркін бәсеке заңының негізінде барлық
нарықтық процестер құрған, біртұтас өзара байланысты жүйе болып табылатын
тепе-теңдік. Нақты макроэкономикалық тепе-теңдік — нарықтың жетілмеген
бәсеке жағдайында және нарыққа сыртқы факторлар әсер ететін ситуацияда
қалыптасқан тепе-теңдік.
Макроэкономикалық тепе-теңдіктің көптеген үлгілері болады.
Микродәрежедегі жалпы экономикалық тепе-теңдіктің болуы, тауарлардың,
қызметтердің және өндірістік ресурстардың әр түрлерінің сұранысы мен
ұсынысының тең болуымен байланысты, ал макроэкономикалық тепе-теңдік —
жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың теңесуімен белгіленеді. Басқаша
айтқанда, Вальрастың заңы бойынша, егер кейбір нарықтарда артық сұраныс
болса, онда басқа нарықтарда осы көлемде артық ұсыныс болуға тиісті.
Нәтижесінде, артық сұраныс пен артық ұсыныстың сомасы, қашан болмасын,
нелге тең болады.[3]
Вальрастың тепе-теңдігі жетілген бәсекенің болуын тілеп қана қоймайды.
Осымен қатар, ол бағадан басқа сұраныс пен ұсыныс факторларының барлығының
тұрақты болуын тілейді. Ал осындай шарттар нақты экономикада болуы нөлге
тең деуге болады. Сондықтан жалпы тепе-теңдік жалт етіп тез өтетін, өткінші
жағдай — бәсекелік экономиканың идеалдық болмысы деуге болады. Бірақ
қайшылықсыз әлемнің осындай үлгісін зерттеу, бәсекелік экономиканы
түсінуге жол ашады. және осы мақсатқа жетуге нақты экономикалық
ситуациядағы қандай тежеулер кедергі жасайтынын білуге мүмкіндік береді.
Экономикалық тепе-теңдікке жету әдістерін сипаттау үшін А.Маршаллдың
неоклассикалық концепциясы кең қолданылады. Бұның мәні мынада: өндірушілер
мен тұтынушылар өздерінің сату және сатып алу жоспарларын экономикалық
конъюнктураның жағдайына үйлестіреді. Нәтижесінде, нарықтағы тепе-теңдік
сұраныс бағасының ұсыныс бағасынан артып кетуінің әсері арқасында орнайды.
Немесе, керісінше, ұсыныс бағасының сұраныс бағасынан артық болуының
арқасында орнайды. Осындай артық болуларды есепке ала отырып, өндірушілер
ұсыныс көлемін өсіреді, немесе төмендетеді.
1 Макроэкономикалық үлгілердегі сыртқы және ішкі өзгермелілер мен
тәуекелдіктер қорының теориялық негіздері
1.1 Макроэкономикалық үлгілердегі сыртқы және ішкі өзгермелілер мен
тәуекелдіктер қоры
Нарықтар өз ара бір-біріне тәуелді болып табылады - олардың
біреуіндегі өзгеріс, басқасындағы баға мен енім көлеміне немесе бір
нарықтағы тауар екіншісінің өндірістік ресурсы болғандықтан және тауарлар
өзара ауыстырушы немесе толықтырушы болғандықтан бір-біріне айтарлықтай
әсер етеді.
Микроэкономикада екі типтегі үлгі қолданылады.
1) Оңтайландыру (оптималдау)- бұл жеке
экономикалық субъектілердің іс-әрекеттерін (түтынушы, өндіруші, ресурс
иелері) зерттейді.
2) Тепе-теңдік үлгісі - бұл экономикалық субъектілердің өзара
қатынастарын зерттейді. Тепе-теңцік үлтілері өз түрғысынан жеке,
кәпнарықты жәке жалпы тепе-теңдік болып бөлінсді. Біріншісінде бір-бірінен
бөлектенген жеке нарықтар зерттеледі. Бұл жағдайда басқа нарықтарда, жалпы
тең жағдайдағы принцип сақталады. Мысалы, бидай нарығын басқа нарықтардан
(ауылшаруашылық дақылдары, техника, тыңайтқыштар нарығынан) бөлек жеке
қарастыруға болады немесе дәрігер-терапевтер нарығын басқа мамандық
дәрігерлері, медицина техникасы, дері-дәрмектер нарығынан бөлек зерттеуге
болады. Ал егер ауылпіаруашылық әкімдері мен еңбек нарығын бірге
қарастырагын болсақ, онда көпнарықтық тепе-теңдік үлгісін қарастырған
дүрыс.
Макроэкономикалық үлгі — әртүрлі экономикалық құбылыстар мен үрдіс
арасында пайда болатын функционалдық байланыстарды айқындау мақсатында
құрылған жүйеленген сипаттама. Кез келген үлгі күнделікті өмірдің
оңайлатылған бейнесін көрсетеді. Себебі макроэкономикалық зерттеу жүргізуде
нақты өмірдің барлық жақтарын бір уақытта қарастыру мүмкін емес. Сондықтан
да бірде – бір макроэкономикалық үлгі нақты, толыққанды болмайды. Ол нақты
уақыт кезеңіндегі белгілі бір бағыттағы тек жалғыз ғана дұрыс жауапты
бермейді. Бірақ осындай жалпылама үлгілердің арасында экономикаға әсер
ететін ішкі (эндогенді) және сыртқы (экзогенді) экономикалық айнымалылардың
көлемі анықталады.
Экзогенді айнымалылар – алғашқы ақпараттар, сырттан ендіріледі, ал
ендогенді айнымалылар – кейінгі ақпараттар, олар үлгінің өзінде
қалыптасады. Басқа сөзбен айтқанда, эгзогенді айнымалылардың мәні үлгі
құрылмай тұрып беріледі, ал эндогенді айнымалылар үлгінің ішіндегі
есептеулердің нәтижесінде қалыптасады.
Экономикалық принциптер арқылы түсіндірілетін айнымалылар эндогенді,
ал түсіндірілмей, берілген түрде қабылданатын айнымалылар экзогенді деп
аталады. Негізгі мақсатымыз эндогенді айнымалылардың өзгерісін экзогенді
айнымалылар арқылы түсіндіру болып табылады.
Үлгінің көмегімен қамтамасыз етілетін экономикалық міселелерді
шешудегі жан – жақтылық макроэкономикалық саясаттың икемділігін және
баламалылығын арттырады. Макроэконномикалық үлгілерді пайдалану Үкімет пен
Ұлттық банк экономикадағы циклдік толқуларды реттеуде жүргізетін бюджет –
салық, ақша – несие саясаттарының құралдарын тиімді пайдалануға мүмкіндік
береді.
Шеңберлі ағым үлгісі, AD – AS, Кейнс кресі, IS – LM, Филипс пен Лаффер
қисығы, Солоу үлгісі сияқты жалпылама макроэкономикалық үлгілер
макроэкономикалық талдау жүргізудің негізгі құралдары болып табылады. Бұл
үлгілер қандай да бір ғана ұлттық экономикаға тән емес. Кез кедген үлгі
экономиканың динамикасын және оның көрсеткіштерін танып білудегі
пайдалылығымен бағалануы тиіс. Бағалаудың объективтік қиындығы мынада болып
табылады: а) алға қойған мақсаттарға жетуге байланысты үлгі құрарда оны
жеткілікті алғышарттармен қамтамасыз ету; ә) макроэкономикалық саясат үшін
қате шешімдерді болдырмау. Үлгі жеткілікті дәрежеде нақты өмірді көрсетуі
мүмкін, бірақ бұл жағдайда ол өте күрделіленіп кетуі де ықтимал. Ал өз
кезегінде үлгінің қарапайымдылығы оны экономикалық зерттеулерге пайдалануға
байланысты талап немесе шарт болып табылады. Үлгінің шамадан тыс
жеңілдетілуі үлгіде біраз маңызды факторлардың ескерілуіне әкеліп соғады,
ал оның нәтижесінде қабылданған шешімдер қате болып шығу ықтималдылығы
артады. Сондықтан кез келген үлгіні құрудағы басты қиыншылық – нақты мәселе
бойынша макроэкономикалық талдау жүргізуге қажетті факторлар шеңберін
анықтау.
Нақты және ақшалай ағындар соңғы тауарлар мен өндірісі
факторларына баға негізінде өзара байланыста болады. Осы секторлар
арасындағы ағындар өзара теңескен жағдайда экономикалық жүйе тепе-теңдікке
келеді [1].
Жеке тепе-теңдік үлгісінде әр бір жеке экономикалық агент езінің жеке
мақсатына жетуге тырысады, яғни басқалардан тыс өзінің жағдайын
оңтайландыруға ұмтылады. Әрбір түлынушы әз бюджеті төңірегінде қажеттілігін
максималдауға, ал өндіруші езінің өндіріс функциясы шекарасында пайдасын
молайтуды көздейді.
Жалпы тепе-теңдік теориясының шешетін мәселесі әрбір жеке агенттің
еркін қызметі негізінде экономикалық ресурстарды тиімді бөлуді қамтамасыз
ететіндей жүйенің болу мүмкіндігін түсіндіру.
Жалпы экономикалық тепе-тендік - бұл барлық нарыктардың бір мезгілде
тепе-теңдікте болуы, ал эрбір субъскт әзікің жеке мақсатты функциясын
максималдауды көздейді.
Жалпы тепе-теңдік — Бұл жиынтық қоғамдық өндіріс (тауарлар мен
қызметтердің жиынтық ұсынысы) және тұтынуға тағайындалған ұлттық табыс
араларындағы сәйкестік, яғни, халықтың сатып алу қабілеттігі және тауарлар
мен кызметтердін. ұсынысының бір-бірімен сәйкестігі.
Жеке тепе-теңдік — жиынтық қоғамдық өндіріс жеке өндірушілермен
өндірлетін және халықтың белгілі топтарына сатылатын, жеке тауарлар
топтарының жиынтығынан тұрады. Жеке тауарлар топтары бойынша жалпы
сәйкестік болса да сұраныс жағынан да, ұсыныс жағынан да ауытқу
(сәйкессіздік) болуы мүмкін. Жалпы (жиынтық) сәйкестік шеңберінде
тауарлардың бір тобының сатылуының оскені, олардың басқа топтарының
сатылуының азайғаны болады. Мысалы, еттің сатылуынын азайуын нанның
сатылуының көбейуімен жабуға болады.
Жалпы тауарлық сұраныс бірнеше бөлшектерге бөлінеді: а) қоғамның
құрылымына байланысты (жұмысшылар және инженер техникалық жұмыскерлер,
жұмыспен қамтамасыз етілген еркектер мен әйелдердің, ересектер мен
балалардың, жұмыс істейтіндер мен зейнеткерлердің арақатынастары, тағы
басқа); қоғамдық өндіріске байланысты (тауарлардың әр түрлі тобын өндіру);
халықтың әр түрлі тобының ұнатуларына байланысты техника дамуының
дәрежесіне және әр түрлі тауарларды өндіру мүмкіндіктеріне байланысты;
өндірістік құрал-жабдықтары мен тұтыну заттарына сұраныс дәрежесіне
байланысты.
Тұтыну заттарына сұраныстың қалыптасуына қоғамның құрылысы (жұмысшы
отбасының, шаруа отбасының, интеллигенцияның, кәсіпкерлердің, тағы басқа
тұтыну құрылымдары) әсер етеді. Тауарлардың жеке топтары бойынша орнаған
тепе-теңдік жеке тепе-теңдік болып табылады [2].
Жеке тепе-теңдік – бұл жеке алынған нарықтың тепе-теңдігі, ол осы
нарыққа қатысушы субъектілердің өзара әрекеттерінің нәтижесі болып
табылады, және бұл жерде сол субъектілердің қалыптасқан жағдайды өзгертуге
деген ынталары болмайды.
Жеке нарықтық тепе-теңдік нарықтық экономиканың әрекет ету сипаты
туралы шектеулі ғана түсінік береді, яғни өзінің табиғаты бойынша толық
емес болып табылады. Біріншіден, ол нарықтардың арасындағы өзара
байланыстарды және олардан туындайтын салдарларды сипаттамайды. Екіншіден,
бұл жерде кез-келген нарыққа тән кері байланыс есепке алынбайды. Үшіншіден,
жеке тепе-теңдік нарық субъектілерінің бір уақытта қабылдайтын шешімдерінің
көптүрлілігін есепке алмайды.
Бірақ, микроэкономикада жалпы тепе-теңдік деген ұғым бар, яғни барлық
нарықтық жүйенің тепе-теңдік жағдайы, бұл барлық нарықтарда (игіліктер
нарығы мен ресурстар нарығында) тепе-теңдіктің бір уақытта орындалуы деп
түсіндіріледі.
Жалпы экономикалық тепе-теңдік моделінің көмегімен нарықтық жүйедегі
барлық нарықтардың өзара байланыстылығы мен әрекеттілігі зерттеледі.
Нарықтар вертикалды түрде байланысуы мүмкін, яғни бір саланың өнімі басқа
сала үшін өндіріс ресурсы болып табылса, сондай-ақ нарықтар горизонталды
түрде байланысуы мүмкін, егер бір саланың өнімі басқа саланың өнімін тұтыну
кезінде ауыстырса немесе толықтырса. Мұндай әрекет етудің түрін кері
байланыс әсері деп атайды.
1.2 Вальрас үлгісі және Эджуорт қорабы
Жалпы экономикалық тепе-тездік тгориясы Леон Вальрастың атымен
байланысты. Оның теориясы бойынша жалпы тепе-тендік орындалады. егер
әр нарыкта жетілген бәсеке шарттары орындалатын болса. Сондықтан оның
теориясын жалпы бәсекелік тепе-теңдік үлгісі деп атайды. Басқаша айтқанда:
егер барлық түтынушылар мен өндірушілер жетілген бәсеке нарығындағыдай
бағаны сырттан қабылдаса (баға алушылар болса), онда барльщ нарықтар бір
мезгілде тепе-теңдік жағдайда болады, ал әрбір субъект езінің мақсатты
функциясын максималдайтын баға жүйесін қалыптастырады.
Вальрас үлгісінде жалпы тепе-теңцік — бұл теңдеулер жүйесін шешу
нөтижесі. Ондағы белгісіздер игіліктер мен өндіріс бағасын, ал теңдеулер
түтынушылар мен өндірушілердің өз максаттарын максималдаудағы іс-әрекетін
бейнелейді. Оның бір бөлігі барлық нарықтардағы сұраныс пен үсыныс
функциясын, ал екінші белігі олардың тепе-теңдігін көрсетеді. Егер тәуелсіз
теңдеулер саны белгісіздер санына теңесетін болса, онда мүндай теңдеулер
жүйесі өзінің шешімін табады. сыны Вальрас керсеткісі келді.
Алайда, жалпы тепе-теңдік өте күрделі міндет, оның шешімін Нальрастың
өзі де толықтай шеше алмады және оны қазіргі кезде де шешу мүмкіндігі
неғайбыл, өйткені нақты емірде жетілмеген бәсеке нарығы кездеседі.
Соған қарамастан жалпы тепе-теңдік теориясы микроэкономикада вте
маңызды орын алады.
Егер айырбас тиімді болатын болса, онда мәміле қандай болмақ? Ол үшін
Эджуорт қорабын қолданамыз.
Эджуорт қорабы екі тауар ендіретін екі субъектілі экономиканы
қарастырады (1-сурет).
Каринаның азығы
Cурет 1. Эджуорт қорабы
Тік өсте киім көлемі. көлденең өсте азық белгіленгек. Қораптың
үзындығы - 10 бірлік азық, ені - 6 бірлік киім.
Эджуорт қорабының ауданы екі түтынушының нарықтық қоржынына сәйкес
келеді. Болаттың қоржынының басы Qб - дан, Карина қоржынының басы Qк-дан
басталады. Олардың алғашқы азық исн киімді белуі А нүктесінде. Ол нүктеде
Болаттың азығы 7 дана, киімі 1 дана, ан Каринанының қоржыны сәйкесінше 3
жөне 5 дананы қүрайды. Сонымен А нүктесінде: Болаттың қоржъшы 7А:1К, ал
Каринаныкі ЗА;5К болады.
Егер А нүктесінен В нүктесіне жылжитын болсақ, онда Болат 1 дана киім
алу үшін 1 дана азықтан бас тартады, ал Карина 1 дана азық алу үшін 1 дана
киімнен бас тартады. Нәтижесінде В нүктесі өзара тиімді мәміледен кейінгі
Болат пен Каринаның қоржындарын көрсетеді, яғни В нүктесінде: Болат 6А:2К,
Карина 4А:4К болады.
1.3 Парето тиімділігінің мәні
Өзара тиімді саудадан кептеген мүмкін тиімді бөлуді табуға (юлатынына
көз жеткіздік. Бізге барлык мүмкін тиімді бөлуді аныктау үитін олардың
талғамсыздық кксықтарының жакасу нүктелерін табуымыз қажет. Барлық тиімді
бөлу нүктелерін қосу арқылы келісім қисығын табамыз.
Келісім қисыга - екі экономикалык игілікті екі түтынушы арасында
белудің көптеген тиімді нүсқалары (2-сурет).
Сурет 2. Келісім қисығы
Бұл қисық итальян зкономисінің атымен Парето - тиімділігі деп аталады.
Вильфредо Парето айырбас-тиімділігі концепциясын ашқан (1848-1923),
Бөлу Парето-тиімді болып табылады, егер біреудің жағдайын жаксарту
үшін басқалардың жағдайык нашарлзтпай тауарларды ткімді болу мүмкін
болмаса. Жиынтық қүрамы әр түрлі болғанмен Ғ, С, Б, Е иүктелері тиімді.
Келісім қисығы екі субъектінің көптеген өзара ұтымды айырбасыи
көрсетеді. Алайда ондай үтымды белу нәтижесі екі субъектіге де тиімді болуы
мүмкін емес.
Парето-тгамділіктің мақсаты: өзара мүмкін мәмілелерді жасау, бірақ
қайсысының тиімді екенін анықтау қиын. Бірақ Парето-тиімділік айтарлыктай
маңызды. Біз біреулердің жағдайын төмендетсе тиімділікті көтеруіміз мүмкін.
Тек ескеретіні өзгерісті енгізу кезінде, ол жаңалық біреулерге өте жақсы
әсер етсе, онда біреулердің жағдайьш төмендетпеуге жағдайлар жасау керек.
Мысалы, елімізде шетел автомобильдеріне квотаны альш тастады делік.
Бүл жағдайда әрине, жергілікті түтынушылар арзан машиналарды сатып алуға
мүмкіндіктері болатынына қуанар еді. Бірақ отандық машина өндірушілер
жұмыссыз қалар еді. Ал егер квотаны алып тастаған жағдайда салық жүйесіне
өзгертулер енгізіп, жүмысшыларды жүмысқа орналастыру бағдарламалары мен
ендірушілерге субскдиялар беру саясатык жүргізее, окда еліміздің
түтынушыларына өте жақсы болар еді, ал машина өндірушілерге жаман болмас
еді [5].
Қоғамдық береке теориясы адамдар арасында игіліктер мен сол
игіліктерді ендіруде қолданылатын өндіріс ресурстарын сала арасында үтымды
белуді зерттейді.
Әл-ауқат жаңа классикалық экономикасының негізгі теоремасы бойынша,
бәсекелестің барлық шарттарын сақтай отыра, экономика Парето – нәтижелі
жағдайға ұмтылады.
Әл-ауқат экономикасының теоремасына сәйкес қоғамдық әл-ауқат
функцияларына анықтама беруге болады. Әр жеке адамның әл-ауқаты сияқты,
қоғамдық әл-ауқат қоғам түтынған игіліктер сонымен анықталып, қоғамның әр
мүшесі пайдалылығының жиынтық функциясы болып табылады, яғни қоғамдық әл-
ауқат тең f(UA, UB, ... , Un), мұнда UA, UB, ... , Un – қоғамның әр мүшесінің
пайдалылығы. Егер қоғам 2 адамнан тұрса, қоғамның әл-ауқат функциясының
графикалық түрі осындай болады:
UA
Сурет 3. Қоғамдық әл-ауқаттың өсуі
Қоғам мүшелерінің пайдалылығы үшін салынған парықсыздық қисық
сызықтары көрсетілген. Қоғамдық әл-ауқат қоғам мүшелерінің пайдалылықтары
жоғарылаған сайын өседі. Парықсыздық қисық сызықтарының жағымсыз еңкіштігі
мынаны көрсетеді: егер бір субъектінің пайдалылығы азайса, қоғамдық әл-
ауқатты өсірудің жалғыз тәсілі – екінші субъектінің пайдалылығын көбейту.
Әл-ауқат экономикасының теоремасы күрделі математикалық есептердің
көмегімен дәлелденеді. Бірақ, тіпті бәсекелес ортада да Парето –
нәтижелілік тәжірибеде емес, көбінесе теорияда өмір сүреді. Оның
объективтік себептері бар. Олар 4: нарық билігі, қоғамдық игіліктер, сыртқы
әсерлер мен ақпараттың бір-біріне сай болмауы. Біріншісін біз қарадық,
қалғандарына келесі тақырыптар арналған. Әл-ауқат экономикасының талдауына
көшер алдында Парето – нәтижелілік қоғамдық әл-ауқаты мен әлеуметтік
әділдікпен қалай өзара қатынаста болғандығын көрейік.
1. Әр жеке адам тілейтін үлестіруді Парето – нәтижелілік қамтамасыз
ете ме? Қоғамдық әл-ауқаттың өлшеміне сай ма? Ол үшін 97 суретке назар
аударайық. Графиктегі Н нүктесі Парето – нәтижелі емес: оған сәйкес
үлестіру бойынша мәмілеге қатысушы жағдайының жақсаруы екіншісінің жағдайы
төмендегенін ұйғарады. Сонымен бірге, Н нүктесіндегі үлестіру В тұтынушыға
көбірек пайдалылық әкеледі (А тұтынушымен салыстырғанда). Сондықтан В
тұтынушы осындай үлестіруді Е нүктесіндегі үлестіруден әділдеу деп санайды.
Нәтижелі үлестіру әділ үлестіру деген емес. Экономикалық нәтижелілік пен
әлеуметтік әділдік қазіргі замаңғы экономикасының ең өткір мәселесінің
бірі. Экономикалық теорияда әділдікке деген 4 негізгі көзқарас қалыптасты:
1. Үлестірудің эгалитарлық үлгісіне сәйкес (фр. egalite – теңдік)
өркениет теңдікке ұмтылу керек, яғни игіліктердің тең үлестіруіне. Бұл
көзқарасты марксистер алып, оның нәтижелеріне өзіміз куә болдық. Оның жақсы
жақтары да, кем жақтары да болады.
2. Унитарлық көзқарас – ол қоғамның барлық мүшелерінің жалпы
пайдалылығын өсіретін үлестіруді насихаттайды.
3. Нарықтық көзқарас – нарықтық үлестіруді жақтайды тең болмаса да,
экономикалық нәтижелі. Нарықтық үлестірудің нәтижелері әділ, кім қабілетті
және еңбексүйгіш, сол көпке ие болады.
4. Ролсуандық көзқарас – қоғамның ең аз қамтамасыз етілген мүшелерінің
пайдалылығы өсіріледі. Бұл көзқарас теңсіздікті туғызады (ең жоғары
қамтамасыз етілген азаматтар жоғары салық төлейді). Бәрі де бай бола
алмайды, бірақ ешкім де кедей болмау керек. Біз әл-ауқат экономика
теориясын жіктей аламыз. Ол әділдік түсінігіне деген утилитарлық және
нарықтық амалдардың қосындысының мысалы болып табылады. Осыдан оның барлық
кемшіліктері туындайды. Қазіргі заманда көптеген нарықтар – олигополиялық
және монополистік бәсекелес нарықтар.
2 Тепе-теңдіктің АD – AS үлгісін талдау
2.1 Жиынтық сұраныс пен құраушылары
Жиынтық сұраныс (АІ) - экономикадағы барлық экономикалық
субъектілердің тауарлар мен қызметтерге сұранысы.
Басқа сөзбен айтқанда, жиынтық сұраныс әрбір берілген баға дсңгейінде
сатып алынатын тауарлар мен қызметтер көлемін білдіреді.
Жабық экономикада сыртқы ортамен байланыс болмайды. Сондықтан жиынтық
сұраныс көлемі ұлттық сатып алушылардың (экономикалык субъектілердің)
берілген баға деңгейінде сатып алуға мүмкіндіктері бар тауарлар мен
қызметтердің жиынтық көлемі:
Үd=С + І + G
мұнда: Үd - жиынтық сұраныс (үлттық табыс) С - түтыну шығындары; I -
инвестицилық шығындар; О - мемлекеттік шығындар. О - мемлекетгік шығындар.
Жиынтық сұраныс қисығының твменге бағытталуы немесе теріс келбеу
орналасуы негізгі үш әсерге байланысты:
Кейнс әсері (пайыз мөлшерлемесінің әсері) - баға -скен сайын ақшаға
сұраныс өседі; ақша үсынысының түрактылығына байланысты пайыз мөлшерлемесі
еседі. Пайыз мөлшерлемесінің өсуі экономикаға салынатын инвестиция көлемін
қысқартады. Ол жиынтық сұраныс көлемінің қысқаруына әкеледі.
Пигу әсері (нақты кассалық қалдық әсері немесе байлық әсері) -бағаның
жоғары деңгейінде қоғамның жинақ қорының накты қүны төмендейді. Мысалы,
қүны түрақты болатын есеп-шот пен облигациялардың құны.
Мұндай сатып алу қабілетінің төмендеуі нәтижесінде халық кедейленеді де
шығындарын азайтады. Бұл жағдай жиынтық сұранысты азайтады. Керісінше, баға
деңгейі төмендегенде адам байлығының сатып алу қабілеті мен күны артады да
тұтыну шығындары көбейеді. Нәтижесінде жиынтық сұраныс көлемі молаяды.
Жиынтық сұраныс — қисығы (АД) әрбір баға дәрежесінде тұтынушылардың
сатып алуға лайым тауарлар мен кызметтердің мөлшерін көрсетеді.
Ол тауар және акша нарығының тепе-теңдігін камтамасыз стетін шығару
көлемі мен жалпы баға дәрежесінің комбинацияларын "экономикада береді [6].
Жиынтық сұранысқа әсер етeтін бағалық факторлар:
1. Процент ставкасының әсері;
2. Байлық әсері;
3. Импорт тауарларының әсері.
1. Процент ставкасының әсері — тұрақты акша массасында баға
дәрежесінің өсуі процент ставкасының өсуіне алып келеді. Өйткені ақшаға
деген кажеттілік өседі. Процент ставкасының өсуі тұтынушылардың сатып
алуларын, ал өндірушілердің инвестицияларын кысқартуға алып келеді. Осының
нәтижесінде жиынтық сұраныс азаяды.
2. Байлық әсері ~ баға дәрежесінің өсуінде акция, облигация,
мерзімдік активтсрдің кұны төмендейді. Қолында осындай каржы активтері бар
халықтың жағдайы нашарлайды. Нәтижесінде жиынтық сұраныс азаяды.
2.2 Жиынтық ұсыныс пен оның классикалық және кейнсиандық үлгілері
Жиынтық ұсыныс - экономикадағы белгілі баға деңгейінде барлық
вндірушілердің нарыққа нақты ұсынатын жиынтық өнім көлемі немесе нақты Ж¥Ө.
Жишггық ұсыныс қисыга (АS) - экономикадағы жалпы баға деңгейі мен
өндірушілердің нарыққа ұсынатын өнім көлемі арасындағы төуелділіктің
сызбалық (графиктік) көрінісі.
АS қисығы классикалық және кейнстік мектептер тұрғысынан өр түрлі
түсіндіріледі.
Бір фактордың, мысалы, жиынтык сүраныстың әсерінен жиынтық үсыныс әр
түрлі шамада болады. Бүл жағдай уақыт факторына байланысты. Уақыт
факторының әсерін қысқа және үзақ мерзім кезеңдерінде қарастыруымызға
болады,
Классикалық үлгі үзак мерзім кезеңін қарастырады. Жиынтық үсынысты
талдау классикалық теория түрғысынан төмендегідей жағдайларға негізделеді:
- өнім көлемі тек өндіріс факторларына (еңбек пен капиталға) және
технологияға байланысты анықталады, баға деңгейіне тәуелді емес;
- баға мен жалақы өте икемді, жылдам езгереді, олардың өзгерісі
нарықтардағы тепе-теңдікті үстап тұрады.
АS қисығы классикалық үлгіде тік сызық түрінде болады. А8 өндіріс
келемінің әлеуетті деңгейі мен жүмыссыздықтың табиғи деңгейін, яғни
жүмыспен толық қамтьшған жағдайдағы өндіріс көлемін сипатгайды
Ұзақ мерзім кезеңінде жиынтык сүраныстың өзгерісі тек баға деңгейіне
әсер етеді, ал өндіріс көлемі түрақты болып қалады. Мысалы, тұтынушылык
шығындар көбейгенде жиынтық сүраныс қисығы жоғары-оңға жылжиды (AD1 — AD2).
Экономикалық тепе-теңдік Е1 нүктесінен Е2 нүктесіне ауысады, баға Р1-ден Р2-
ге өседі, ал өндіріс көлемі сол деңгейде қалады. (3-сурет). Жиынтық үсыныс
қисығының жылжуы тек технология деңгейі өзгерген жағдайда ғана мүмкін
болады.
Кейнстік үлгі экономиканы қысқа мерзім кезеңінде қарастырады.
Жиынтық ұсынысты кейнстік тұрғьздан талдау төмендегідей жағдайларға
негізделеді:
- экономика өндіріс факторларының толық қамтылмаған жағдайында
әрекет етеді;
- баға, номиналды жалақы және басқа да номиналды шамалар
тұрақты, оларға нарықтық өзгерістер баяу есер етеді. Нақты шамалар (өнім
көлемі, нақты жалақы, жүмысбастылық) нарықтық өзгерістерге өте
сезімтал.
Жиынтық сұраныс өз бетінше баға деңгейін немесе өндіріс көлемін
анықтамайды, ол тек кана осы екі айнымалар арассында мүмкін болатын
қатынастарды көрсетеді. Жиынтыққ сұраныс қисығын толықтыру үшін бізге Р
және Ү арасындағы тәуелдікті енгізу керек.
Жиынтық сұраныс және жиынтық ұсыныс қисықтары баға деңгейінің және
өнім өндірісі көлемінің мәндерін анықтауға мүмкіндік туғызады.
Жиынтық ұсыныс- бұл сатушылардың әр түрлі баға деңгейінде ұсынатын
тауарлар саны мен көрсетілетін қызметтер мөлшерін көрсетеді. Бұл қатынастың
түрі біздің уақыт аралығының қай жерінде өз көңілімізді аударатындығымызға
тәуелді. Сондықтан жиынтық ұсыныс қисығының екі түрін ажарата білу қажет;
ұзақ мерзімдік және қысқа мерзімдік жиынтық ұсыныстар.
Ұзақ мерзімдік кезеңде эканомиканың функциясы классикалық үлгімен
сипатталатындықтан, жиынтық мерзімдік классикалық, ұсыпыс қисығы соның
негізінде, өндірілген өнімнің көлемнің, еңбектің және классикалық теория
бойынша тұрғызылады;
- өнім өндіру көлемі тек қана қолданылатын факторлар санына, яғни
капитал мен еңбекке технологияға байланысты, ал бага деңгейіне байланысты
емес;
- өндіріс факторы мен технологиядағы өзгерістер баяу болады;
- экономикадағы барлық өндіріс факторлары қолданылады, яғни
өнім шығару көлсмі әлустті өнім көлеміне тең;
- баға және атаулы еңбекақы икемді және олардың өзгеруі нарықтағы
теңдікгі қамтамасыз етіп отырады.
Сонымен, классикалық үлгі негізінде өнім шығару көлемі баға деңгейіне
тәуелді емсс. Соңдықтан көрсетілгендей жиынтық ұсыныс қисыгы тік сызык
болып табылады. Жиынттық сұраныс қисығыпың жиынтық ұсыныстың тік қисығымсн
қиылысу нүктесі баға деңгейін анықтайды.
Егер жиынтық үсыныс қисығы тік болса онда жиынтық
сұранысының өзгерісі бағаға әсер етеді өндіріс көлеміне әсер етпейді.
Мысалы, егер ақша ұсынысы қысқарса, онда жиынтық сүраныс қисығы төмен қарай
ығысады.
Жиынтық ұсыныстың тік қисыгы өңдірілген өнім санының жиынтық сұранысқа
тәуелді еместігін көрсететіндіктен, классикалық дихотомия талабын
қанағаттандырады, демек ақша ұсынысына да тәуелді емес. Өндірілген өнімнің
саны сәйкес түрде өндіріс дсцгейі деп аталады. Егер жұмыспен толық
қамтылган жағдайдағы өндірілген өнім көлемі болса немесе шығарылған өнім
көлемі өндірісте жұмыссыздықтың табиғи деңгейі кезінде өндірілсе, онда бұл
экономика ресурстарының толық пайдаланылғаны кезеңіндегі өндіріс деңгейі.
Классикалық үлгі және жиынтық ұсыныстың тік қисыгы тск үзақ мсрзімдік
талдауга ғана қолданылады. Қысқа мерзімдік кезеңде ксйбір тауарларға деген
бағалар икемсіз болады және сондықтан олар сұраныстың өзгеруінс
бейімделмеген. Бағалардың икемсіз болуына байланысты қысқа мерзімдік
жиынтық ұсыныс кисығы тік түзу болмайды. Барлық фирмалар алдын ала тауарга
деген бағасымен каталогтар шығарады, демск және жаңа ката-логтар шығару
шығындары белгілі бір мөлшерде маңызды деп үйғарайық. Сондықтан барлық баға
бұрынғы деңгейінше қалады. Фирмалар бслгілі бага деңгейі бойынша өзінің
өніміне деген сатып алушылардыц сұранысын қанағаттандыруға тырысады. Олар
керекті өнім санын өндіру үшін керскті жұмысшыларды жалдайды
Қысқа мсрзімдік ксзендс жиынтық сұраныс қисығының жәнс көлдснең
жиынтық ұсыныс қисыгының қиылысу иүктесі экономикалық тепс-тендік нүктесі
болып табылады. Енді жиынтық сұраныс мөлшсрінің өзгеруі өнім шығару
көлемінс әсер етеді.
Талдауымызды келесі түрде қорытындылай аламыз: қысқа мерзімдік кезеңде
баға икемсіз, жиынтық ұсыныс қисығы көлденең түзумен берілген және жиынтық
сұраныс өзгерісі өнім шығару көлеміне әсер етеді. Ұзақ мерзімдік кезеңде
баға икемді, жиынтық ұсыныс қисыгы тік және жиынтық сұраныс өзгерісі тек
қана баға деңгейіне әсер етеді.
Сөйтіп, жиынтық сүраныс өзгерісі уақыттың әр кезеңінде бірдей емес.
Ұзақ мерзімдік кезеңде тепе-теңдік жиынтық сұраныстың ұзақ мерзімдік
жиынтық ұсыныспен қиылысу нүктесінде өзгереді. Сондықтан, экономика үзақ
мерзімдік тепе-тендік жағдайда орналасқанда, қысқа мерзімдік жиынтық үсыныс
қисығы да көрсетілгендей осы нүкте арқылы өтуі керек. Енді, Ұлттық банк
ақша ұсынысын азайтады және жиынтық сүраныс қисығы солға қарай жылжиды деп
үйғарайық. Қысқа мерзімдік кезенде бүл (баға икемсіз болғанда) А нүктесінен
В нүктссіне ауысуга алып келеді. Өнім шығару көлемі және толық жүмыспен
қамтамасыз етілу өздерінің табиги деңгейінен төмендейді, бұл рецессияның
туындағанын көрсетеді. Одан кейін сұраныстың құлдырауына жауап ретінде
еңбекақы мен баға төмендейді. Баға деңгейінің ақырындап төмендеуінен
экономика да жиынтық сұраныс қисығы бойымен С нүктесіне дейін. үзақ
мерзімдік тепе-теңдіктің жаңа нүктесіне дейін төмендейді.
Қазақстан Республикасында өндірісте ұсынылатын өнім түрлерінің
өткізілуі туралы талдау жасайық. 2014 жылғы қаңтар-желтоқсандағы 2013 жылғы
ұқсас кезеңмен салыстырғанда өнеркәсіп өнімінің нақты көлем индексі 103,5%-
ды құрады. Өндірістің өсуі республиканың 13 өңірінде байқалды. Ал
Қостанай, Қызылорда облыстарында өндіріс көлемі өткен жылдың деңгейіне
сәйкес. Төмендеу Маңғыстау облысында тіркелді.
Сурет 6. Өңірлер бойынша өнеркәсіп өнімі көлемдерінің өзгеруі, өткен
жылғы тиісті кезеңге %-бен
Жамбыл облысында 2014 жылғы қаңтар-желтоқсандағы өнеркәсіп өнімінің
нақты көлем индексі 130,9%-ды құрады. Цемент және цементтерге арналған
қосымшалар, фосфор, ортофосфор қышқылы, натрий үшполифосфаты және
ферросиликомарганец шығарылымы артты.
Астана қаласында локомотивтер, преформалар, цемент, бетоннан жасалған
тақталар, құрылысқа арналған конструкциялар элементтері және пластмассадан
жасалған құбырлар шығарылымының өндірісі артты (121,4%).
Алматы қаласында нақты көлем индексі 114,7% құрады. Есептеуіш
машиналар, мыстан жасалған дайындамалар, шоколад, шұжық өнімдері және жылу
энергиясы шығарылымы артты.
Ақмола облысында құрамында алтыны бар, және уран кендер өндіру,
өңделмеген алтын, мойынтіректер және жүк автомобильдердің шығарылымы
жоғарылады (113,3%).
Мыс кенін өндіру артты, тазартылған алтын, күміс, жеңіл
автомобильдер, тиындар мен медальдардың шығарылымы Шығыс Қазақстан
облысында артты (109,9%).
Алматы облысында жиһаз, шылым, алкогольсіз сусындар, жеміс және
көкөніс шырындар, сыра және оттық мазут шығарылымы артты (109,8%).
Ақтөбе облысында мұнай, мыс және хром қойыртпалары, дизельдік отын
өндірісі артты (108,5%).
Нақты көлем индексі Солтүстік Қазақстан облысында 107,2%-ды құрады.
Жүк вагондар, бұрғылау қондырғылары, қара металл және алюминий металдан
жасалған конструкциялар, рапс майы және макарон өндірісі артты.
Газ конденсаты және газойльдер артуы есебінен Батыс Қазақстан
облысында нақты көлем индексі 105,7%-ды құрады.
Қарағанды облысында көмір және көмір қойыртпасын, теміркенді агломерат
өндіру, болат, жазылған илек өндірісі өсті (102,3%).
Павлодар облысында көмір, болат, өңделмеген алюминий, болат құбырлар
және электр энергиясы өндірудің өндірісі артты (102%).
Оңтүстік Қазақстан облысында нақты көлем индексі 101,8% құрады,
негізінен уран және оның қосылыстары, электр трансформаторлар, цемент,
бензин және оттық мазут өндірісі өсті.
Атырау облысында мұнай өндіру және өнеркәсіптік сипаттағы қызметтердің
өндірісі артты (100,4%).
Мұнай және газ конденсатын өндірудің төмендеуі есебінен нақты көлем
индексі Маңғыстау облысында 98,2%-ды құрады.
Есепті кезеңде кен өндіру өнеркәсібінде және карьерлерді қазуда нақты
көлем индексі 101,3%-ды құрады. Көмір және лигнит (106%), табиғи газды
(104,3%) және темір кенін (101,7%) өндіру өсті.
Өңдеу өнеркәсібінде өндіріс 6,2%-ға өсті. Химия өнеркәсібі және машина
жасау өнімдерінің, металл емес минералдық өнімдері, қара және түсті
металлургия шығарылымы өсті.
Кесте 1- Өңірлер бойынша өнеркәсіп өнімінің нақты көлем индекстері
пайызбен
2014ж. 2014ж.желтоқсан 2014ж.
қаңтар-қара қаңтар-желт
ша оқсан
2013ж. 2013ж.
қаңтар-қара қаңтар-желт
шаға оқсанға
2014ж. 2013ж.
қарашаға желтоқсанғ
а
Қазақстан Республикасы 103,8 97,8 100,5 103,5
Ақмола 116,0 85,2 84,1 113,3
Ақтөбе 108,8 102,5 106,2 108,5
Алматы 110,6 98,0 108,4 109,8
Атырау 101,4 92,8 90,8 100,4
Батыс Қазақстан 107,0 106,2 91,9 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Макроэкономикалық үлгілердегі сыртқы және ішкі өзгермелілер мен
тәуекелдіктер қорының теориялық негіздері
1.1 Макроэкономикалық үлгілердегі сыртқы және ішкі өзгермелілер мен 5
тәуекелдіктер қоры
1.2 Вальрас үлгісі және Эджуорт қорабы 7
1.3 Парето тиімділігінің мәні 8
2 Тепе-теңдіктің АD – AS үлгісін талдау
2.1 Жиынтық сұраныс пен құраушылары 11
2.2 Жиынтық ұсыныс пен оның классикалық және кейнсиандық үлгілері 12
2.3 Жиынтық сұраныс пен ұсыныстың байланысы 15
3 Макроэкономикалық тепе-теңдікті анықтаудың үлгілерінің дамуы
3.1 Жалпы тепе-теңдікті анықтаудың классикалық үлгісі 22
3.2 Жалпы тепе-теңдікті анықтаудың кейнсиандық үлгісі 25
3.3 Астана қаласының макроэкономикалық көрсеткіштерін алдау 28
Қорытынды 29
Қолданылған әдебиеттер 30
Кіріспе
Жалпы экономикалық тепе-теңдік моделінің көмегімен нарықтық жүйедегі
барлық нарықтардың өзара байланыстылығы мен әрекеттілігі зерттеледі.
Нарықтар вертикалды түрде байланысуы мүмкін, яғни бір саланың өнімі басқа
сала үшін өндіріс ресурсы болып табылса, сондай-ақ нарықтар горизонталды
түрде байланысуы мүмкін, егер бір саланың өнімі басқа саланың өнімін тұтыну
кезінде ауыстырса немесе толықтырса. Мұндай әрекет етудің түрін кері
байланыс әсері деп атайды.
Жалпы экономикалық тепе-тездік тгориясы Леон Вальрастың атымен
байланысты. Оның теориясы бойынша жалпы тепе-тендік орындалады. егер
әр нарыкта жетілген бәсеке шарттары орындалатын болса. Сондықтан оның
теориясын жалпы бәсекелік тепе-теңдік үлгісі деп атайды. Басқаша айтқанда:
егер барлық түтынушылар мен өндірушілер жетілген бәсеке нарығындағыдай
бағаны сырттан қабылдаса (баға алушылар болса), онда барльщ нарықтар бір
мезгілде тепе-теңдік жағдайда болады, ал әрбір субъект езінің мақсатты
функциясын максималдайтын баға жүйесін қалыптастырады.
Нақты және ақшалай ағындар соңғы тауарлар мен өндірісі
факторларына баға негізінде өзара байланыста болады. Осы секторлар
арасындағы ағындар өзара теңескен жағдайда экономикалық жүйе тепе-теңдікке
келеді.
Жеке тепе-теңдік үлгісінде әр бір жеке экономикалық агент езінің жеке
мақсатына жетуге тырысады, яғни басқалардан тыс өзінің жағдайын
оңтайландыруға ұмтылады. Әрбір түлынушы әз бюджеті төңірегінде қажеттілігін
максималдауға, ал өндіруші езінің өндіріс функциясы шекарасында пайдасын
молайтуды көздейді.
Жалпы тепе-теңдік теориясының шешетін мәселесі әрбір жеке агенттің
еркін қызметі негізінде экономикалық ресурстарды тиімді бөлуді қамтамасыз
ететіндей жүйенің болу мүмкіндігін түсіндіру.
Жалпы экономикалық тепе-тендік - бұл барлық нарыктардың бір мезгілде
тепе-теңдікте болуы, ал эрбір субъскт әзікің жеке мақсатты функциясын
максималдауды көздейді.
Жалпы тепе-теңдік — Бұл жиынтық қоғамдық өндіріс (тауарлар мен
қызметтердің жиынтық ұсынысы) және тұтынуға тағайындалған ұлттық табыс
араларындағы сәйкестік, яғни, халықтың сатып алу қабілеттігі және тауарлар
мен кызметтердін. ұсынысының бір-бірімен сәйкестігі.
Экономиканың өзін-өзі реттеуі тепе-теңдікпен тікелей байланысты
болады. Экономикалық агенттердің біреуіде өзінің қарамығындағы құралдың
көмегімен экономикалық тепе-теңдіктің болмысын өзгертуге ынталы болмайтын
жағдай тепе-теңдік жағдайы деп аталады. Итальян экономисі В.Парето
(1848—1923 жылдары) оптималдықтың принципін ашқан: жекелеген адамдардың
жақсы өмір қал-жағдайға тырысуының нәтижесі, қоғамның басқа мүшелерінің хал-
жағдайын төмендетпесе,онда Бұл барынша жақсы тұрмыс халға, немесе, жалпы
жақсы өмірге жетудің шарты болып табылады. Автордың тұжырымдауы бойынша осы
принцип орындалу үшін шектелмеген бәсеке болу керек. Классикалық нарық
жағдайындағы жалпы экономикалық тепе-теңдіктің теориялық тұңғыш үлгісін
Швейцария экономисі Л.Вальрас (1834—1910 жылдары) жасаған. Осы үлгі форма
жағынан макроэкономикалық болса да, мазмұны жағынан тауарлардың жеке
өндірушілері мен тұтынушыларының нарықтағы әрекеттерін сипаттайтын
микроэкономикалық көрсеткіштерге негізделген үлгі болып табылады.
Вальрастың үлгісі жекелеген әр тауардың сұранысы мен ұсынысының теңдігін
жүзеге асыратын тепе-теңдік бағаларды қолдануға негізделеді.
Экономикалық әдебиетте тепе-теңдік жеке, жалпы, нақты деп бөлінеді.
Жеке тепе-теңдік — бұл тауарлардың индивидуалдық нарығында қалыптасатын
тепе-теңдік. Жалпы тепе-теңдік — бұл еркін бәсеке заңының негізінде барлық
нарықтық процестер құрған, біртұтас өзара байланысты жүйе болып табылатын
тепе-теңдік. Нақты макроэкономикалық тепе-теңдік — нарықтың жетілмеген
бәсеке жағдайында және нарыққа сыртқы факторлар әсер ететін ситуацияда
қалыптасқан тепе-теңдік.
Макроэкономикалық тепе-теңдіктің көптеген үлгілері болады.
Микродәрежедегі жалпы экономикалық тепе-теңдіктің болуы, тауарлардың,
қызметтердің және өндірістік ресурстардың әр түрлерінің сұранысы мен
ұсынысының тең болуымен байланысты, ал макроэкономикалық тепе-теңдік —
жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың теңесуімен белгіленеді. Басқаша
айтқанда, Вальрастың заңы бойынша, егер кейбір нарықтарда артық сұраныс
болса, онда басқа нарықтарда осы көлемде артық ұсыныс болуға тиісті.
Нәтижесінде, артық сұраныс пен артық ұсыныстың сомасы, қашан болмасын,
нелге тең болады.[3]
Вальрастың тепе-теңдігі жетілген бәсекенің болуын тілеп қана қоймайды.
Осымен қатар, ол бағадан басқа сұраныс пен ұсыныс факторларының барлығының
тұрақты болуын тілейді. Ал осындай шарттар нақты экономикада болуы нөлге
тең деуге болады. Сондықтан жалпы тепе-теңдік жалт етіп тез өтетін, өткінші
жағдай — бәсекелік экономиканың идеалдық болмысы деуге болады. Бірақ
қайшылықсыз әлемнің осындай үлгісін зерттеу, бәсекелік экономиканы
түсінуге жол ашады. және осы мақсатқа жетуге нақты экономикалық
ситуациядағы қандай тежеулер кедергі жасайтынын білуге мүмкіндік береді.
Экономикалық тепе-теңдікке жету әдістерін сипаттау үшін А.Маршаллдың
неоклассикалық концепциясы кең қолданылады. Бұның мәні мынада: өндірушілер
мен тұтынушылар өздерінің сату және сатып алу жоспарларын экономикалық
конъюнктураның жағдайына үйлестіреді. Нәтижесінде, нарықтағы тепе-теңдік
сұраныс бағасының ұсыныс бағасынан артып кетуінің әсері арқасында орнайды.
Немесе, керісінше, ұсыныс бағасының сұраныс бағасынан артық болуының
арқасында орнайды. Осындай артық болуларды есепке ала отырып, өндірушілер
ұсыныс көлемін өсіреді, немесе төмендетеді.
1 Макроэкономикалық үлгілердегі сыртқы және ішкі өзгермелілер мен
тәуекелдіктер қорының теориялық негіздері
1.1 Макроэкономикалық үлгілердегі сыртқы және ішкі өзгермелілер мен
тәуекелдіктер қоры
Нарықтар өз ара бір-біріне тәуелді болып табылады - олардың
біреуіндегі өзгеріс, басқасындағы баға мен енім көлеміне немесе бір
нарықтағы тауар екіншісінің өндірістік ресурсы болғандықтан және тауарлар
өзара ауыстырушы немесе толықтырушы болғандықтан бір-біріне айтарлықтай
әсер етеді.
Микроэкономикада екі типтегі үлгі қолданылады.
1) Оңтайландыру (оптималдау)- бұл жеке
экономикалық субъектілердің іс-әрекеттерін (түтынушы, өндіруші, ресурс
иелері) зерттейді.
2) Тепе-теңдік үлгісі - бұл экономикалық субъектілердің өзара
қатынастарын зерттейді. Тепе-теңцік үлтілері өз түрғысынан жеке,
кәпнарықты жәке жалпы тепе-теңдік болып бөлінсді. Біріншісінде бір-бірінен
бөлектенген жеке нарықтар зерттеледі. Бұл жағдайда басқа нарықтарда, жалпы
тең жағдайдағы принцип сақталады. Мысалы, бидай нарығын басқа нарықтардан
(ауылшаруашылық дақылдары, техника, тыңайтқыштар нарығынан) бөлек жеке
қарастыруға болады немесе дәрігер-терапевтер нарығын басқа мамандық
дәрігерлері, медицина техникасы, дері-дәрмектер нарығынан бөлек зерттеуге
болады. Ал егер ауылпіаруашылық әкімдері мен еңбек нарығын бірге
қарастырагын болсақ, онда көпнарықтық тепе-теңдік үлгісін қарастырған
дүрыс.
Макроэкономикалық үлгі — әртүрлі экономикалық құбылыстар мен үрдіс
арасында пайда болатын функционалдық байланыстарды айқындау мақсатында
құрылған жүйеленген сипаттама. Кез келген үлгі күнделікті өмірдің
оңайлатылған бейнесін көрсетеді. Себебі макроэкономикалық зерттеу жүргізуде
нақты өмірдің барлық жақтарын бір уақытта қарастыру мүмкін емес. Сондықтан
да бірде – бір макроэкономикалық үлгі нақты, толыққанды болмайды. Ол нақты
уақыт кезеңіндегі белгілі бір бағыттағы тек жалғыз ғана дұрыс жауапты
бермейді. Бірақ осындай жалпылама үлгілердің арасында экономикаға әсер
ететін ішкі (эндогенді) және сыртқы (экзогенді) экономикалық айнымалылардың
көлемі анықталады.
Экзогенді айнымалылар – алғашқы ақпараттар, сырттан ендіріледі, ал
ендогенді айнымалылар – кейінгі ақпараттар, олар үлгінің өзінде
қалыптасады. Басқа сөзбен айтқанда, эгзогенді айнымалылардың мәні үлгі
құрылмай тұрып беріледі, ал эндогенді айнымалылар үлгінің ішіндегі
есептеулердің нәтижесінде қалыптасады.
Экономикалық принциптер арқылы түсіндірілетін айнымалылар эндогенді,
ал түсіндірілмей, берілген түрде қабылданатын айнымалылар экзогенді деп
аталады. Негізгі мақсатымыз эндогенді айнымалылардың өзгерісін экзогенді
айнымалылар арқылы түсіндіру болып табылады.
Үлгінің көмегімен қамтамасыз етілетін экономикалық міселелерді
шешудегі жан – жақтылық макроэкономикалық саясаттың икемділігін және
баламалылығын арттырады. Макроэконномикалық үлгілерді пайдалану Үкімет пен
Ұлттық банк экономикадағы циклдік толқуларды реттеуде жүргізетін бюджет –
салық, ақша – несие саясаттарының құралдарын тиімді пайдалануға мүмкіндік
береді.
Шеңберлі ағым үлгісі, AD – AS, Кейнс кресі, IS – LM, Филипс пен Лаффер
қисығы, Солоу үлгісі сияқты жалпылама макроэкономикалық үлгілер
макроэкономикалық талдау жүргізудің негізгі құралдары болып табылады. Бұл
үлгілер қандай да бір ғана ұлттық экономикаға тән емес. Кез кедген үлгі
экономиканың динамикасын және оның көрсеткіштерін танып білудегі
пайдалылығымен бағалануы тиіс. Бағалаудың объективтік қиындығы мынада болып
табылады: а) алға қойған мақсаттарға жетуге байланысты үлгі құрарда оны
жеткілікті алғышарттармен қамтамасыз ету; ә) макроэкономикалық саясат үшін
қате шешімдерді болдырмау. Үлгі жеткілікті дәрежеде нақты өмірді көрсетуі
мүмкін, бірақ бұл жағдайда ол өте күрделіленіп кетуі де ықтимал. Ал өз
кезегінде үлгінің қарапайымдылығы оны экономикалық зерттеулерге пайдалануға
байланысты талап немесе шарт болып табылады. Үлгінің шамадан тыс
жеңілдетілуі үлгіде біраз маңызды факторлардың ескерілуіне әкеліп соғады,
ал оның нәтижесінде қабылданған шешімдер қате болып шығу ықтималдылығы
артады. Сондықтан кез келген үлгіні құрудағы басты қиыншылық – нақты мәселе
бойынша макроэкономикалық талдау жүргізуге қажетті факторлар шеңберін
анықтау.
Нақты және ақшалай ағындар соңғы тауарлар мен өндірісі
факторларына баға негізінде өзара байланыста болады. Осы секторлар
арасындағы ағындар өзара теңескен жағдайда экономикалық жүйе тепе-теңдікке
келеді [1].
Жеке тепе-теңдік үлгісінде әр бір жеке экономикалық агент езінің жеке
мақсатына жетуге тырысады, яғни басқалардан тыс өзінің жағдайын
оңтайландыруға ұмтылады. Әрбір түлынушы әз бюджеті төңірегінде қажеттілігін
максималдауға, ал өндіруші езінің өндіріс функциясы шекарасында пайдасын
молайтуды көздейді.
Жалпы тепе-теңдік теориясының шешетін мәселесі әрбір жеке агенттің
еркін қызметі негізінде экономикалық ресурстарды тиімді бөлуді қамтамасыз
ететіндей жүйенің болу мүмкіндігін түсіндіру.
Жалпы экономикалық тепе-тендік - бұл барлық нарыктардың бір мезгілде
тепе-теңдікте болуы, ал эрбір субъскт әзікің жеке мақсатты функциясын
максималдауды көздейді.
Жалпы тепе-теңдік — Бұл жиынтық қоғамдық өндіріс (тауарлар мен
қызметтердің жиынтық ұсынысы) және тұтынуға тағайындалған ұлттық табыс
араларындағы сәйкестік, яғни, халықтың сатып алу қабілеттігі және тауарлар
мен кызметтердін. ұсынысының бір-бірімен сәйкестігі.
Жеке тепе-теңдік — жиынтық қоғамдық өндіріс жеке өндірушілермен
өндірлетін және халықтың белгілі топтарына сатылатын, жеке тауарлар
топтарының жиынтығынан тұрады. Жеке тауарлар топтары бойынша жалпы
сәйкестік болса да сұраныс жағынан да, ұсыныс жағынан да ауытқу
(сәйкессіздік) болуы мүмкін. Жалпы (жиынтық) сәйкестік шеңберінде
тауарлардың бір тобының сатылуының оскені, олардың басқа топтарының
сатылуының азайғаны болады. Мысалы, еттің сатылуынын азайуын нанның
сатылуының көбейуімен жабуға болады.
Жалпы тауарлық сұраныс бірнеше бөлшектерге бөлінеді: а) қоғамның
құрылымына байланысты (жұмысшылар және инженер техникалық жұмыскерлер,
жұмыспен қамтамасыз етілген еркектер мен әйелдердің, ересектер мен
балалардың, жұмыс істейтіндер мен зейнеткерлердің арақатынастары, тағы
басқа); қоғамдық өндіріске байланысты (тауарлардың әр түрлі тобын өндіру);
халықтың әр түрлі тобының ұнатуларына байланысты техника дамуының
дәрежесіне және әр түрлі тауарларды өндіру мүмкіндіктеріне байланысты;
өндірістік құрал-жабдықтары мен тұтыну заттарына сұраныс дәрежесіне
байланысты.
Тұтыну заттарына сұраныстың қалыптасуына қоғамның құрылысы (жұмысшы
отбасының, шаруа отбасының, интеллигенцияның, кәсіпкерлердің, тағы басқа
тұтыну құрылымдары) әсер етеді. Тауарлардың жеке топтары бойынша орнаған
тепе-теңдік жеке тепе-теңдік болып табылады [2].
Жеке тепе-теңдік – бұл жеке алынған нарықтың тепе-теңдігі, ол осы
нарыққа қатысушы субъектілердің өзара әрекеттерінің нәтижесі болып
табылады, және бұл жерде сол субъектілердің қалыптасқан жағдайды өзгертуге
деген ынталары болмайды.
Жеке нарықтық тепе-теңдік нарықтық экономиканың әрекет ету сипаты
туралы шектеулі ғана түсінік береді, яғни өзінің табиғаты бойынша толық
емес болып табылады. Біріншіден, ол нарықтардың арасындағы өзара
байланыстарды және олардан туындайтын салдарларды сипаттамайды. Екіншіден,
бұл жерде кез-келген нарыққа тән кері байланыс есепке алынбайды. Үшіншіден,
жеке тепе-теңдік нарық субъектілерінің бір уақытта қабылдайтын шешімдерінің
көптүрлілігін есепке алмайды.
Бірақ, микроэкономикада жалпы тепе-теңдік деген ұғым бар, яғни барлық
нарықтық жүйенің тепе-теңдік жағдайы, бұл барлық нарықтарда (игіліктер
нарығы мен ресурстар нарығында) тепе-теңдіктің бір уақытта орындалуы деп
түсіндіріледі.
Жалпы экономикалық тепе-теңдік моделінің көмегімен нарықтық жүйедегі
барлық нарықтардың өзара байланыстылығы мен әрекеттілігі зерттеледі.
Нарықтар вертикалды түрде байланысуы мүмкін, яғни бір саланың өнімі басқа
сала үшін өндіріс ресурсы болып табылса, сондай-ақ нарықтар горизонталды
түрде байланысуы мүмкін, егер бір саланың өнімі басқа саланың өнімін тұтыну
кезінде ауыстырса немесе толықтырса. Мұндай әрекет етудің түрін кері
байланыс әсері деп атайды.
1.2 Вальрас үлгісі және Эджуорт қорабы
Жалпы экономикалық тепе-тездік тгориясы Леон Вальрастың атымен
байланысты. Оның теориясы бойынша жалпы тепе-тендік орындалады. егер
әр нарыкта жетілген бәсеке шарттары орындалатын болса. Сондықтан оның
теориясын жалпы бәсекелік тепе-теңдік үлгісі деп атайды. Басқаша айтқанда:
егер барлық түтынушылар мен өндірушілер жетілген бәсеке нарығындағыдай
бағаны сырттан қабылдаса (баға алушылар болса), онда барльщ нарықтар бір
мезгілде тепе-теңдік жағдайда болады, ал әрбір субъект езінің мақсатты
функциясын максималдайтын баға жүйесін қалыптастырады.
Вальрас үлгісінде жалпы тепе-теңцік — бұл теңдеулер жүйесін шешу
нөтижесі. Ондағы белгісіздер игіліктер мен өндіріс бағасын, ал теңдеулер
түтынушылар мен өндірушілердің өз максаттарын максималдаудағы іс-әрекетін
бейнелейді. Оның бір бөлігі барлық нарықтардағы сұраныс пен үсыныс
функциясын, ал екінші белігі олардың тепе-теңдігін көрсетеді. Егер тәуелсіз
теңдеулер саны белгісіздер санына теңесетін болса, онда мүндай теңдеулер
жүйесі өзінің шешімін табады. сыны Вальрас керсеткісі келді.
Алайда, жалпы тепе-теңдік өте күрделі міндет, оның шешімін Нальрастың
өзі де толықтай шеше алмады және оны қазіргі кезде де шешу мүмкіндігі
неғайбыл, өйткені нақты емірде жетілмеген бәсеке нарығы кездеседі.
Соған қарамастан жалпы тепе-теңдік теориясы микроэкономикада вте
маңызды орын алады.
Егер айырбас тиімді болатын болса, онда мәміле қандай болмақ? Ол үшін
Эджуорт қорабын қолданамыз.
Эджуорт қорабы екі тауар ендіретін екі субъектілі экономиканы
қарастырады (1-сурет).
Каринаның азығы
Cурет 1. Эджуорт қорабы
Тік өсте киім көлемі. көлденең өсте азық белгіленгек. Қораптың
үзындығы - 10 бірлік азық, ені - 6 бірлік киім.
Эджуорт қорабының ауданы екі түтынушының нарықтық қоржынына сәйкес
келеді. Болаттың қоржынының басы Qб - дан, Карина қоржынының басы Qк-дан
басталады. Олардың алғашқы азық исн киімді белуі А нүктесінде. Ол нүктеде
Болаттың азығы 7 дана, киімі 1 дана, ан Каринанының қоржыны сәйкесінше 3
жөне 5 дананы қүрайды. Сонымен А нүктесінде: Болаттың қоржъшы 7А:1К, ал
Каринаныкі ЗА;5К болады.
Егер А нүктесінен В нүктесіне жылжитын болсақ, онда Болат 1 дана киім
алу үшін 1 дана азықтан бас тартады, ал Карина 1 дана азық алу үшін 1 дана
киімнен бас тартады. Нәтижесінде В нүктесі өзара тиімді мәміледен кейінгі
Болат пен Каринаның қоржындарын көрсетеді, яғни В нүктесінде: Болат 6А:2К,
Карина 4А:4К болады.
1.3 Парето тиімділігінің мәні
Өзара тиімді саудадан кептеген мүмкін тиімді бөлуді табуға (юлатынына
көз жеткіздік. Бізге барлык мүмкін тиімді бөлуді аныктау үитін олардың
талғамсыздық кксықтарының жакасу нүктелерін табуымыз қажет. Барлық тиімді
бөлу нүктелерін қосу арқылы келісім қисығын табамыз.
Келісім қисыга - екі экономикалык игілікті екі түтынушы арасында
белудің көптеген тиімді нүсқалары (2-сурет).
Сурет 2. Келісім қисығы
Бұл қисық итальян зкономисінің атымен Парето - тиімділігі деп аталады.
Вильфредо Парето айырбас-тиімділігі концепциясын ашқан (1848-1923),
Бөлу Парето-тиімді болып табылады, егер біреудің жағдайын жаксарту
үшін басқалардың жағдайык нашарлзтпай тауарларды ткімді болу мүмкін
болмаса. Жиынтық қүрамы әр түрлі болғанмен Ғ, С, Б, Е иүктелері тиімді.
Келісім қисығы екі субъектінің көптеген өзара ұтымды айырбасыи
көрсетеді. Алайда ондай үтымды белу нәтижесі екі субъектіге де тиімді болуы
мүмкін емес.
Парето-тгамділіктің мақсаты: өзара мүмкін мәмілелерді жасау, бірақ
қайсысының тиімді екенін анықтау қиын. Бірақ Парето-тиімділік айтарлыктай
маңызды. Біз біреулердің жағдайын төмендетсе тиімділікті көтеруіміз мүмкін.
Тек ескеретіні өзгерісті енгізу кезінде, ол жаңалық біреулерге өте жақсы
әсер етсе, онда біреулердің жағдайьш төмендетпеуге жағдайлар жасау керек.
Мысалы, елімізде шетел автомобильдеріне квотаны альш тастады делік.
Бүл жағдайда әрине, жергілікті түтынушылар арзан машиналарды сатып алуға
мүмкіндіктері болатынына қуанар еді. Бірақ отандық машина өндірушілер
жұмыссыз қалар еді. Ал егер квотаны алып тастаған жағдайда салық жүйесіне
өзгертулер енгізіп, жүмысшыларды жүмысқа орналастыру бағдарламалары мен
ендірушілерге субскдиялар беру саясатык жүргізее, окда еліміздің
түтынушыларына өте жақсы болар еді, ал машина өндірушілерге жаман болмас
еді [5].
Қоғамдық береке теориясы адамдар арасында игіліктер мен сол
игіліктерді ендіруде қолданылатын өндіріс ресурстарын сала арасында үтымды
белуді зерттейді.
Әл-ауқат жаңа классикалық экономикасының негізгі теоремасы бойынша,
бәсекелестің барлық шарттарын сақтай отыра, экономика Парето – нәтижелі
жағдайға ұмтылады.
Әл-ауқат экономикасының теоремасына сәйкес қоғамдық әл-ауқат
функцияларына анықтама беруге болады. Әр жеке адамның әл-ауқаты сияқты,
қоғамдық әл-ауқат қоғам түтынған игіліктер сонымен анықталып, қоғамның әр
мүшесі пайдалылығының жиынтық функциясы болып табылады, яғни қоғамдық әл-
ауқат тең f(UA, UB, ... , Un), мұнда UA, UB, ... , Un – қоғамның әр мүшесінің
пайдалылығы. Егер қоғам 2 адамнан тұрса, қоғамның әл-ауқат функциясының
графикалық түрі осындай болады:
UA
Сурет 3. Қоғамдық әл-ауқаттың өсуі
Қоғам мүшелерінің пайдалылығы үшін салынған парықсыздық қисық
сызықтары көрсетілген. Қоғамдық әл-ауқат қоғам мүшелерінің пайдалылықтары
жоғарылаған сайын өседі. Парықсыздық қисық сызықтарының жағымсыз еңкіштігі
мынаны көрсетеді: егер бір субъектінің пайдалылығы азайса, қоғамдық әл-
ауқатты өсірудің жалғыз тәсілі – екінші субъектінің пайдалылығын көбейту.
Әл-ауқат экономикасының теоремасы күрделі математикалық есептердің
көмегімен дәлелденеді. Бірақ, тіпті бәсекелес ортада да Парето –
нәтижелілік тәжірибеде емес, көбінесе теорияда өмір сүреді. Оның
объективтік себептері бар. Олар 4: нарық билігі, қоғамдық игіліктер, сыртқы
әсерлер мен ақпараттың бір-біріне сай болмауы. Біріншісін біз қарадық,
қалғандарына келесі тақырыптар арналған. Әл-ауқат экономикасының талдауына
көшер алдында Парето – нәтижелілік қоғамдық әл-ауқаты мен әлеуметтік
әділдікпен қалай өзара қатынаста болғандығын көрейік.
1. Әр жеке адам тілейтін үлестіруді Парето – нәтижелілік қамтамасыз
ете ме? Қоғамдық әл-ауқаттың өлшеміне сай ма? Ол үшін 97 суретке назар
аударайық. Графиктегі Н нүктесі Парето – нәтижелі емес: оған сәйкес
үлестіру бойынша мәмілеге қатысушы жағдайының жақсаруы екіншісінің жағдайы
төмендегенін ұйғарады. Сонымен бірге, Н нүктесіндегі үлестіру В тұтынушыға
көбірек пайдалылық әкеледі (А тұтынушымен салыстырғанда). Сондықтан В
тұтынушы осындай үлестіруді Е нүктесіндегі үлестіруден әділдеу деп санайды.
Нәтижелі үлестіру әділ үлестіру деген емес. Экономикалық нәтижелілік пен
әлеуметтік әділдік қазіргі замаңғы экономикасының ең өткір мәселесінің
бірі. Экономикалық теорияда әділдікке деген 4 негізгі көзқарас қалыптасты:
1. Үлестірудің эгалитарлық үлгісіне сәйкес (фр. egalite – теңдік)
өркениет теңдікке ұмтылу керек, яғни игіліктердің тең үлестіруіне. Бұл
көзқарасты марксистер алып, оның нәтижелеріне өзіміз куә болдық. Оның жақсы
жақтары да, кем жақтары да болады.
2. Унитарлық көзқарас – ол қоғамның барлық мүшелерінің жалпы
пайдалылығын өсіретін үлестіруді насихаттайды.
3. Нарықтық көзқарас – нарықтық үлестіруді жақтайды тең болмаса да,
экономикалық нәтижелі. Нарықтық үлестірудің нәтижелері әділ, кім қабілетті
және еңбексүйгіш, сол көпке ие болады.
4. Ролсуандық көзқарас – қоғамның ең аз қамтамасыз етілген мүшелерінің
пайдалылығы өсіріледі. Бұл көзқарас теңсіздікті туғызады (ең жоғары
қамтамасыз етілген азаматтар жоғары салық төлейді). Бәрі де бай бола
алмайды, бірақ ешкім де кедей болмау керек. Біз әл-ауқат экономика
теориясын жіктей аламыз. Ол әділдік түсінігіне деген утилитарлық және
нарықтық амалдардың қосындысының мысалы болып табылады. Осыдан оның барлық
кемшіліктері туындайды. Қазіргі заманда көптеген нарықтар – олигополиялық
және монополистік бәсекелес нарықтар.
2 Тепе-теңдіктің АD – AS үлгісін талдау
2.1 Жиынтық сұраныс пен құраушылары
Жиынтық сұраныс (АІ) - экономикадағы барлық экономикалық
субъектілердің тауарлар мен қызметтерге сұранысы.
Басқа сөзбен айтқанда, жиынтық сұраныс әрбір берілген баға дсңгейінде
сатып алынатын тауарлар мен қызметтер көлемін білдіреді.
Жабық экономикада сыртқы ортамен байланыс болмайды. Сондықтан жиынтық
сұраныс көлемі ұлттық сатып алушылардың (экономикалык субъектілердің)
берілген баға деңгейінде сатып алуға мүмкіндіктері бар тауарлар мен
қызметтердің жиынтық көлемі:
Үd=С + І + G
мұнда: Үd - жиынтық сұраныс (үлттық табыс) С - түтыну шығындары; I -
инвестицилық шығындар; О - мемлекеттік шығындар. О - мемлекетгік шығындар.
Жиынтық сұраныс қисығының твменге бағытталуы немесе теріс келбеу
орналасуы негізгі үш әсерге байланысты:
Кейнс әсері (пайыз мөлшерлемесінің әсері) - баға -скен сайын ақшаға
сұраныс өседі; ақша үсынысының түрактылығына байланысты пайыз мөлшерлемесі
еседі. Пайыз мөлшерлемесінің өсуі экономикаға салынатын инвестиция көлемін
қысқартады. Ол жиынтық сұраныс көлемінің қысқаруына әкеледі.
Пигу әсері (нақты кассалық қалдық әсері немесе байлық әсері) -бағаның
жоғары деңгейінде қоғамның жинақ қорының накты қүны төмендейді. Мысалы,
қүны түрақты болатын есеп-шот пен облигациялардың құны.
Мұндай сатып алу қабілетінің төмендеуі нәтижесінде халық кедейленеді де
шығындарын азайтады. Бұл жағдай жиынтық сұранысты азайтады. Керісінше, баға
деңгейі төмендегенде адам байлығының сатып алу қабілеті мен күны артады да
тұтыну шығындары көбейеді. Нәтижесінде жиынтық сұраныс көлемі молаяды.
Жиынтық сұраныс — қисығы (АД) әрбір баға дәрежесінде тұтынушылардың
сатып алуға лайым тауарлар мен кызметтердің мөлшерін көрсетеді.
Ол тауар және акша нарығының тепе-теңдігін камтамасыз стетін шығару
көлемі мен жалпы баға дәрежесінің комбинацияларын "экономикада береді [6].
Жиынтық сұранысқа әсер етeтін бағалық факторлар:
1. Процент ставкасының әсері;
2. Байлық әсері;
3. Импорт тауарларының әсері.
1. Процент ставкасының әсері — тұрақты акша массасында баға
дәрежесінің өсуі процент ставкасының өсуіне алып келеді. Өйткені ақшаға
деген кажеттілік өседі. Процент ставкасының өсуі тұтынушылардың сатып
алуларын, ал өндірушілердің инвестицияларын кысқартуға алып келеді. Осының
нәтижесінде жиынтық сұраныс азаяды.
2. Байлық әсері ~ баға дәрежесінің өсуінде акция, облигация,
мерзімдік активтсрдің кұны төмендейді. Қолында осындай каржы активтері бар
халықтың жағдайы нашарлайды. Нәтижесінде жиынтық сұраныс азаяды.
2.2 Жиынтық ұсыныс пен оның классикалық және кейнсиандық үлгілері
Жиынтық ұсыныс - экономикадағы белгілі баға деңгейінде барлық
вндірушілердің нарыққа нақты ұсынатын жиынтық өнім көлемі немесе нақты Ж¥Ө.
Жишггық ұсыныс қисыга (АS) - экономикадағы жалпы баға деңгейі мен
өндірушілердің нарыққа ұсынатын өнім көлемі арасындағы төуелділіктің
сызбалық (графиктік) көрінісі.
АS қисығы классикалық және кейнстік мектептер тұрғысынан өр түрлі
түсіндіріледі.
Бір фактордың, мысалы, жиынтык сүраныстың әсерінен жиынтық үсыныс әр
түрлі шамада болады. Бүл жағдай уақыт факторына байланысты. Уақыт
факторының әсерін қысқа және үзақ мерзім кезеңдерінде қарастыруымызға
болады,
Классикалық үлгі үзак мерзім кезеңін қарастырады. Жиынтық үсынысты
талдау классикалық теория түрғысынан төмендегідей жағдайларға негізделеді:
- өнім көлемі тек өндіріс факторларына (еңбек пен капиталға) және
технологияға байланысты анықталады, баға деңгейіне тәуелді емес;
- баға мен жалақы өте икемді, жылдам езгереді, олардың өзгерісі
нарықтардағы тепе-теңдікті үстап тұрады.
АS қисығы классикалық үлгіде тік сызық түрінде болады. А8 өндіріс
келемінің әлеуетті деңгейі мен жүмыссыздықтың табиғи деңгейін, яғни
жүмыспен толық қамтьшған жағдайдағы өндіріс көлемін сипатгайды
Ұзақ мерзім кезеңінде жиынтык сүраныстың өзгерісі тек баға деңгейіне
әсер етеді, ал өндіріс көлемі түрақты болып қалады. Мысалы, тұтынушылык
шығындар көбейгенде жиынтық сүраныс қисығы жоғары-оңға жылжиды (AD1 — AD2).
Экономикалық тепе-теңдік Е1 нүктесінен Е2 нүктесіне ауысады, баға Р1-ден Р2-
ге өседі, ал өндіріс көлемі сол деңгейде қалады. (3-сурет). Жиынтық үсыныс
қисығының жылжуы тек технология деңгейі өзгерген жағдайда ғана мүмкін
болады.
Кейнстік үлгі экономиканы қысқа мерзім кезеңінде қарастырады.
Жиынтық ұсынысты кейнстік тұрғьздан талдау төмендегідей жағдайларға
негізделеді:
- экономика өндіріс факторларының толық қамтылмаған жағдайында
әрекет етеді;
- баға, номиналды жалақы және басқа да номиналды шамалар
тұрақты, оларға нарықтық өзгерістер баяу есер етеді. Нақты шамалар (өнім
көлемі, нақты жалақы, жүмысбастылық) нарықтық өзгерістерге өте
сезімтал.
Жиынтық сұраныс өз бетінше баға деңгейін немесе өндіріс көлемін
анықтамайды, ол тек кана осы екі айнымалар арассында мүмкін болатын
қатынастарды көрсетеді. Жиынтыққ сұраныс қисығын толықтыру үшін бізге Р
және Ү арасындағы тәуелдікті енгізу керек.
Жиынтық сұраныс және жиынтық ұсыныс қисықтары баға деңгейінің және
өнім өндірісі көлемінің мәндерін анықтауға мүмкіндік туғызады.
Жиынтық ұсыныс- бұл сатушылардың әр түрлі баға деңгейінде ұсынатын
тауарлар саны мен көрсетілетін қызметтер мөлшерін көрсетеді. Бұл қатынастың
түрі біздің уақыт аралығының қай жерінде өз көңілімізді аударатындығымызға
тәуелді. Сондықтан жиынтық ұсыныс қисығының екі түрін ажарата білу қажет;
ұзақ мерзімдік және қысқа мерзімдік жиынтық ұсыныстар.
Ұзақ мерзімдік кезеңде эканомиканың функциясы классикалық үлгімен
сипатталатындықтан, жиынтық мерзімдік классикалық, ұсыпыс қисығы соның
негізінде, өндірілген өнімнің көлемнің, еңбектің және классикалық теория
бойынша тұрғызылады;
- өнім өндіру көлемі тек қана қолданылатын факторлар санына, яғни
капитал мен еңбекке технологияға байланысты, ал бага деңгейіне байланысты
емес;
- өндіріс факторы мен технологиядағы өзгерістер баяу болады;
- экономикадағы барлық өндіріс факторлары қолданылады, яғни
өнім шығару көлсмі әлустті өнім көлеміне тең;
- баға және атаулы еңбекақы икемді және олардың өзгеруі нарықтағы
теңдікгі қамтамасыз етіп отырады.
Сонымен, классикалық үлгі негізінде өнім шығару көлемі баға деңгейіне
тәуелді емсс. Соңдықтан көрсетілгендей жиынтық ұсыныс қисыгы тік сызык
болып табылады. Жиынттық сұраныс қисығыпың жиынтық ұсыныстың тік қисығымсн
қиылысу нүктесі баға деңгейін анықтайды.
Егер жиынтық үсыныс қисығы тік болса онда жиынтық
сұранысының өзгерісі бағаға әсер етеді өндіріс көлеміне әсер етпейді.
Мысалы, егер ақша ұсынысы қысқарса, онда жиынтық сүраныс қисығы төмен қарай
ығысады.
Жиынтық ұсыныстың тік қисыгы өңдірілген өнім санының жиынтық сұранысқа
тәуелді еместігін көрсететіндіктен, классикалық дихотомия талабын
қанағаттандырады, демек ақша ұсынысына да тәуелді емес. Өндірілген өнімнің
саны сәйкес түрде өндіріс дсцгейі деп аталады. Егер жұмыспен толық
қамтылган жағдайдағы өндірілген өнім көлемі болса немесе шығарылған өнім
көлемі өндірісте жұмыссыздықтың табиғи деңгейі кезінде өндірілсе, онда бұл
экономика ресурстарының толық пайдаланылғаны кезеңіндегі өндіріс деңгейі.
Классикалық үлгі және жиынтық ұсыныстың тік қисыгы тск үзақ мсрзімдік
талдауга ғана қолданылады. Қысқа мерзімдік кезеңде ксйбір тауарларға деген
бағалар икемсіз болады және сондықтан олар сұраныстың өзгеруінс
бейімделмеген. Бағалардың икемсіз болуына байланысты қысқа мерзімдік
жиынтық ұсыныс кисығы тік түзу болмайды. Барлық фирмалар алдын ала тауарга
деген бағасымен каталогтар шығарады, демск және жаңа ката-логтар шығару
шығындары белгілі бір мөлшерде маңызды деп үйғарайық. Сондықтан барлық баға
бұрынғы деңгейінше қалады. Фирмалар бслгілі бага деңгейі бойынша өзінің
өніміне деген сатып алушылардыц сұранысын қанағаттандыруға тырысады. Олар
керекті өнім санын өндіру үшін керскті жұмысшыларды жалдайды
Қысқа мсрзімдік ксзендс жиынтық сұраныс қисығының жәнс көлдснең
жиынтық ұсыныс қисыгының қиылысу иүктесі экономикалық тепс-тендік нүктесі
болып табылады. Енді жиынтық сұраныс мөлшсрінің өзгеруі өнім шығару
көлемінс әсер етеді.
Талдауымызды келесі түрде қорытындылай аламыз: қысқа мерзімдік кезеңде
баға икемсіз, жиынтық ұсыныс қисығы көлденең түзумен берілген және жиынтық
сұраныс өзгерісі өнім шығару көлеміне әсер етеді. Ұзақ мерзімдік кезеңде
баға икемді, жиынтық ұсыныс қисыгы тік және жиынтық сұраныс өзгерісі тек
қана баға деңгейіне әсер етеді.
Сөйтіп, жиынтық сүраныс өзгерісі уақыттың әр кезеңінде бірдей емес.
Ұзақ мерзімдік кезеңде тепе-теңдік жиынтық сұраныстың ұзақ мерзімдік
жиынтық ұсыныспен қиылысу нүктесінде өзгереді. Сондықтан, экономика үзақ
мерзімдік тепе-тендік жағдайда орналасқанда, қысқа мерзімдік жиынтық үсыныс
қисығы да көрсетілгендей осы нүкте арқылы өтуі керек. Енді, Ұлттық банк
ақша ұсынысын азайтады және жиынтық сүраныс қисығы солға қарай жылжиды деп
үйғарайық. Қысқа мерзімдік кезенде бүл (баға икемсіз болғанда) А нүктесінен
В нүктссіне ауысуга алып келеді. Өнім шығару көлемі және толық жүмыспен
қамтамасыз етілу өздерінің табиги деңгейінен төмендейді, бұл рецессияның
туындағанын көрсетеді. Одан кейін сұраныстың құлдырауына жауап ретінде
еңбекақы мен баға төмендейді. Баға деңгейінің ақырындап төмендеуінен
экономика да жиынтық сұраныс қисығы бойымен С нүктесіне дейін. үзақ
мерзімдік тепе-теңдіктің жаңа нүктесіне дейін төмендейді.
Қазақстан Республикасында өндірісте ұсынылатын өнім түрлерінің
өткізілуі туралы талдау жасайық. 2014 жылғы қаңтар-желтоқсандағы 2013 жылғы
ұқсас кезеңмен салыстырғанда өнеркәсіп өнімінің нақты көлем индексі 103,5%-
ды құрады. Өндірістің өсуі республиканың 13 өңірінде байқалды. Ал
Қостанай, Қызылорда облыстарында өндіріс көлемі өткен жылдың деңгейіне
сәйкес. Төмендеу Маңғыстау облысында тіркелді.
Сурет 6. Өңірлер бойынша өнеркәсіп өнімі көлемдерінің өзгеруі, өткен
жылғы тиісті кезеңге %-бен
Жамбыл облысында 2014 жылғы қаңтар-желтоқсандағы өнеркәсіп өнімінің
нақты көлем индексі 130,9%-ды құрады. Цемент және цементтерге арналған
қосымшалар, фосфор, ортофосфор қышқылы, натрий үшполифосфаты және
ферросиликомарганец шығарылымы артты.
Астана қаласында локомотивтер, преформалар, цемент, бетоннан жасалған
тақталар, құрылысқа арналған конструкциялар элементтері және пластмассадан
жасалған құбырлар шығарылымының өндірісі артты (121,4%).
Алматы қаласында нақты көлем индексі 114,7% құрады. Есептеуіш
машиналар, мыстан жасалған дайындамалар, шоколад, шұжық өнімдері және жылу
энергиясы шығарылымы артты.
Ақмола облысында құрамында алтыны бар, және уран кендер өндіру,
өңделмеген алтын, мойынтіректер және жүк автомобильдердің шығарылымы
жоғарылады (113,3%).
Мыс кенін өндіру артты, тазартылған алтын, күміс, жеңіл
автомобильдер, тиындар мен медальдардың шығарылымы Шығыс Қазақстан
облысында артты (109,9%).
Алматы облысында жиһаз, шылым, алкогольсіз сусындар, жеміс және
көкөніс шырындар, сыра және оттық мазут шығарылымы артты (109,8%).
Ақтөбе облысында мұнай, мыс және хром қойыртпалары, дизельдік отын
өндірісі артты (108,5%).
Нақты көлем индексі Солтүстік Қазақстан облысында 107,2%-ды құрады.
Жүк вагондар, бұрғылау қондырғылары, қара металл және алюминий металдан
жасалған конструкциялар, рапс майы және макарон өндірісі артты.
Газ конденсаты және газойльдер артуы есебінен Батыс Қазақстан
облысында нақты көлем индексі 105,7%-ды құрады.
Қарағанды облысында көмір және көмір қойыртпасын, теміркенді агломерат
өндіру, болат, жазылған илек өндірісі өсті (102,3%).
Павлодар облысында көмір, болат, өңделмеген алюминий, болат құбырлар
және электр энергиясы өндірудің өндірісі артты (102%).
Оңтүстік Қазақстан облысында нақты көлем индексі 101,8% құрады,
негізінен уран және оның қосылыстары, электр трансформаторлар, цемент,
бензин және оттық мазут өндірісі өсті.
Атырау облысында мұнай өндіру және өнеркәсіптік сипаттағы қызметтердің
өндірісі артты (100,4%).
Мұнай және газ конденсатын өндірудің төмендеуі есебінен нақты көлем
индексі Маңғыстау облысында 98,2%-ды құрады.
Есепті кезеңде кен өндіру өнеркәсібінде және карьерлерді қазуда нақты
көлем индексі 101,3%-ды құрады. Көмір және лигнит (106%), табиғи газды
(104,3%) және темір кенін (101,7%) өндіру өсті.
Өңдеу өнеркәсібінде өндіріс 6,2%-ға өсті. Химия өнеркәсібі және машина
жасау өнімдерінің, металл емес минералдық өнімдері, қара және түсті
металлургия шығарылымы өсті.
Кесте 1- Өңірлер бойынша өнеркәсіп өнімінің нақты көлем индекстері
пайызбен
2014ж. 2014ж.желтоқсан 2014ж.
қаңтар-қара қаңтар-желт
ша оқсан
2013ж. 2013ж.
қаңтар-қара қаңтар-желт
шаға оқсанға
2014ж. 2013ж.
қарашаға желтоқсанғ
а
Қазақстан Республикасы 103,8 97,8 100,5 103,5
Ақмола 116,0 85,2 84,1 113,3
Ақтөбе 108,8 102,5 106,2 108,5
Алматы 110,6 98,0 108,4 109,8
Атырау 101,4 92,8 90,8 100,4
Батыс Қазақстан 107,0 106,2 91,9 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz