Жергілікті салықтардың рөлі және жетілдіру жолдары
Т. Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Қаржы факультеті
Қаржы кафедрасы
Жергілікті салықтардың рөлі және жетілдіру жолдары тақырыбына
Қаржы мамандығы бойынша жазылған
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Орындаған: Мирас.
5 курс студенті 301
Ғылыми жетекшісі:
Омарова А.
э.ғ.к., доцент
Дипломдық жұмыс Қаржы кафедрасы отырысының 20__ жылғы ___ _______ №
_______ хаттама шешімімен Мемлекеттік аттестациялық комиссиясының алдында
қорғауға жіберілді.
Кафедрасы меңгерушісі
э.ғ.д., профессор
________Интыкбаева С.Ж
Алматы, 2011
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Қаржы факультеті
Қаржы кафедрасы
050509-Қаржы мамандығы
Дипломдық жұмысты орындауға
ТАПСЫРМА
Дипломдық жұмыс тақырыбы:
Жергілікті салықтардың рөлі және жетілдіру жолдары
20__жылғы ___ қарашадағы №___________ЖОО
бұйрығымен бекітілді.
Аяқталған дипломдық жұмысты өткізу уақыты____________________________
Алғашқы материалдар мен мәліметтер сипаттамасы:_______________________
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
Дипломдық жұмысты дайындауда жататын сұрақтар тізбесі:
1. ___________________________________ __________________
2. ___________________________________ __________________
3. ___________________________________ __________________
4. ___________________________________ __________________
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
Графиктік материалдардың (кестелердің, диаграммалардың, сызбалардың)
Тізбесі:
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________
Тапсырманы беру күні _____________________2010ж.
Ғылыми жетекшісі: ____________________________
(аты жөні) қолы
Тапсырманы орындауға қабылданған студент:___________________________ __
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Қаржы факультеті
Қаржы кафедрасы
050509-Қаржы мамандығы
Мақұлданған Бекітемін
Ғылыми жетекшісі Қаржы кафедрасының
__________________ меңгерушісі э.ғ.д.,
профессор
__________________ Интыкбаева С.Ж.
_______________
(аты-жөні) қолы ___
_____________20___ж
5 курс, тобы, 050509-Қаржы мамандығы студентінің
Жергілікті салықтардың рөлі және жетілдіру жолдары тақырыбына арналған
дипломдық жұмысын жазудың
КҮНТІЗБЕЛІК ГРАФИГІ
№ Жұмыстың кезеңдері ЖоспарланғанОрындалған Жетекшінің
орындау
туралы
белгісі
1 Дипломдық жұмысқа тапсырма беру
2 Негізгі көздер бойынша
библиографияны құрастырумен бірге
әдебиетті жинақтау, зерделеу және
өңдеу
3 Дипломдық жұмыстың жоспарын
құрастыру және оның ғылыми
жетекшімен келісуі
4 Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімін
жазу және оны тексеруге ұсыну
5 Өндірістік (диплом алдындағы)
практиканы өту орныжұмыс орны
бойынша жиналған практикалық
материалдары бір жүйеге келтіру,
талдау мен өңдеу
6 Дипломдық жұмыстың екінші бөлімін
жазуға және тексеруге ұсыну
7 Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімін
жазу және тексеруге ұсыну
8 Ғылыми жетекшімен қорытындылар мен
ұсыныстардың келісімі
9 Дипломдық жұмысты ескертпелерге
сәйкес қайта өңдеу (соңына дейін
өңдеу) және оны кафедраға ғылыми
жетекшінің пікірімен бірге ұсыну
10 Дипломдық жұмысты кафедрада
алдын-ала қорғау
11 Дипломдық жұмысты кафедра
меңгерушісінің қорғауға рұқсат
еткенінен кейін сыртқы оппоненттің
сын-пікірін алу үшін бағыттау және
жазбаша рецензиясын алу
12 Баяндаманың тезисі мен қорғауға
шығарылатын кестелік –сурет
түріндегі материалды құрастыру
Күнтізбелік графикті беру күні ____ ___________20__ж.
Күнтізбелік графикті орындауға қабылдаған студент
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.ҚР салық жүйесіндегі жергілікті салықтардың қалыптасуының
теориялық аспектілері
1.1 ҚР салық жүйесіндегі жергілікті салықтардың пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.2 Жергілікті салықтардың экономикалық мәні мен құрылымы ... ... .. 15
1.3 Жергілікті салықтарды қалыптастырудың шетел 22
тәжірибесі ... ... ...
2 Рыноктық қатынастары жағдайында жергілікті бюджет кірістерін 30
қалыптастырудағы жергілікті салықтардың экономикалық рөлін талдау
2.1 Жергілікті салықтардың бюджетке түсу механизмі және
пайдалану 30
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
2.2 Жергілікті бюджет кірістерін қалыптастыруда жергілікті салықтық 49
түсімдердің рөліне экономикалық талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
3 Жергілікті салықтардың қызмет етуі проблемалары мен оларды шешу
және болашақта жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... .. 62
Қорытынды 71
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер 73
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының көкейтестілігі. Рыноктық экономика жағдайында
қандай мемлекеттің болмасын экономикалық құрылымын зерделеу оның қаржы
жүйесін талдаудың қажеттілігінен туындайды. Мемлекеттің қаржы жүйесі
саяси–экономикалық және әлеуметтік саланың қызметіне қажетті қаражаттарды
жинақтайды. Қай уақытта да көп мәселенің шешілуі қаржыға кеп тірелетіні
белгілі. Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде, қоғамдық ұдайы
өндірісті дамытуда, өндіргіш күштерді жетілдіруге маңызды роль атқарады.
Қоғамдық өнімнің ақша формасындағы бір бөлігі – жергілікті қаржыны
жергілікті басқару органдары өздеріне жүктелген міндеттеріне сәйкес
жинайды, бөледі және пайдаланады. Жергілікті қаржының құрылымы мен
бағыттарын жергілікті басқару органдары өздеріне жүктелген қызметтеріне
сәйкес айқындайды.
Жергілікті бюджеттерде айрықша орынды салықтар алады. Олар жергілікті
әкімшіліктер мен мәслихаттың көп қырлы қызметінің қаржы базасын толықтырушы
болып табылады және аймақтық мәні бар экономикалық, әлеуметтік, мәдени және
басқа да бағдарламалар мен шараларды қаржыландыруда елеулі рөл атқарады.
Тәуелсіздік алғалы бергі он тоғыз жыл ішінде салық жүйесі дербес қызмет
етіп келеді.
Қазақстан-2030 Қазақстан Республикасы Президентінің халқына
жолдауында экономикалық өсімнің нақты, тұрақты және өспелі үрдістерін
жүзеге асыруда қаржы саясатының ролі атап көрсетілген. Аймақтардың жарысы
олардың әсіресе тым орталықтанған бюджет мәселесіндегі үлкен дербестігінде
құрылуы тиіс . Біз халқымыздың ұзақ мерзімді басымдылықтарды қолдауға
бағытталған бюджеттік реформаларды жүзеге асырамыз,- деп көрсетілген [1].
Жоғарыда жазылғандар ҚР бюджет механизмінің қызмет етуіне және оны
жетілдіру жолдарын іздеуге, мемлекеттің бюджет жүйесі дамуының жаңа
кезеңдері жағдайларында Қазақстанның жергілікті салықтарды ролі мен
жетілдіру жолдарының әдістері мен принциптерін талдауға бағытталған
зерттеу тақырыбының өзектілігін растайды.
Диплом жұмысын жазудағы негізгі мақсат – жергілікті бюджеттің
қалыптасуына жергілікті салықтардың рөліне экономикалық талдау жасай
отырып, жүзеге асырылудың теориялық және практикалық тұрғыда зерттеу
және оның жетілдіру жолдарына ұсыныстар беру.
Бұл мақсатқа қол жеткізуде келесі мәселелерді шешуді қажет етті:
- жергілікті салықтардың экономикалық мәні мен құрылымына, қызмет
етуінің ұйымдық-құқықтық негіздеріне, салықтық түсімдерге сипаттама
беру;
- жергілікті салықтарды қалыптастырудың шетел тәжірибесіне
заңдылықтарының негіздеріне салыстырмалы талдау;
- Алматы облысының Салық басқармасының мәліметтері негізінде
бюджеттерінің қалыптасуы негізінде жергілікті салықтың
алатын орнын айқындау;
- жергілікті салықтардың даму сипатына баға беру және оны жетілдіру
жолдарына ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі – Жаркент бюджетінің кірістеріндегі жергілікті
салықтар жүйесі.
Зерттеу барысында ғылыми жаңалықтар келесілерден көрінеді:
- жергілікті салықтардың экономикалық мазмұны мен құрылымы ашылды.
- салықтардың жергілікті бюджеттегі экономикалық рөлі айқындалды.
- жергілікті бюджет кірістерін қалыптастырудағы жергілікті салықтардың
рөлін жетілдіруге ұсыныстар берілді.
Зерттеудің пәні - салық жүйесіндегі жергілікті салықтардың ролінің
бюджеттің қалыптасуында пайда болатын ұйымдық-экономикалық қарым
қатынасы.
Диплом жұмысының тақырыбы бойынша мемлекеттік қаржылар теориясының
жағдайлары мен отандық және шетелдік экономистердің ғылыми зерттеулерінің
нәтижелері зерттеудің теориялық негізін құрады. Зерттеу процесінде
Қазақстан Республикасы мен шетелдік мемлекеттердің бюджет саясатын
қалыптастыру мен жүзеге асыруда пайдаланылатын теориялар, концепциялар мен
әдістемелер зерттелген.
Зерттеудің ақпараттық негізін Қазақстан Республикасының заң актілері,
ҚР Президентінің жарлықтары, нормативтік актілер құрады.
Зерттеу ҚР Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің, Қаржы
министрлігінің, Статистика жөніндегі агенттіктің, сондай-ақ Қызылорда
облыстық Салық басқармасының жергілікті салықтарды жоспарлау мен атқару
бойынша мәліметтері негізінде құрылған.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
12 суреттен, 8 кестеден тұрады. Оның құрылымы диплом жұмысының мақсатымен
және міндеттерімен анықталады.
1.ҚР салық жүйесіндегі жергілікті салықтардың қалыптасуының теориялық
аспектілері
1.1 ҚР салық жүйесіндегі жергілікті салықтардың пайда болу тарихы
Салық прототиптерi адам қоғамын басқарудың алғашқы ұйымдардың
түрлерiмен бiрге қалыптасты. В. Пушкарева салық салудың дамуының 3кезеңiн
бөлiп көрсеттi. Олардың әрқайсысының өзiне тән ерекшелiктерi мен белгiлерi
бар. 1-кезең ежелгi дүние мен орта ғасырдың шаруашылық жүйесi құрамына
енгiзетiн салық салудың даму кезеңi дамымағандық деңгейi мен кездейсоқ
сипатымен ерекшеленедi. Бұл кезеңде қалыптасу жағдайында болатын салықтар,
олардың механизмi пайда болды. Салықтың пайда болуын алғашқы мемлекеттiк
құрылымдардың пайда болуымен сәйкестендiредi.
Себебi-тауар өндiрiсiнiң, мемлекеттiк аппараттық пайда болуы. Алғашқы
кезде салықтар натуралды түрге ие жүйесiз төлемдердi бiлдiредi. Мемлекеттiк
құралдарды басқарумен қамтамасыз ету қажеттiлiгi салық салудың пайда
болуына негiз болды. Қоластындағылар салықты өнiммен, әскер жабдықтарымен
төледi. Рим империясында және Афинада бейбiтшiлiк кезде салықтар болмаған.
Ал олардың пайда болуы әскери соғыс кезеңiнiң енуiмен байланысты болды.
Тауар-ақша қатынастардың дамуы, бекiтуiмен қатар салықтар бiрте-бiрте
ерекше ақшалай түрге ие бола бастады. Алғашында салықтар мемлекеттiң
ақшалай қажетiнiң негiзгi табыс көзi болып табылады. Ежелгi дүниенiң
мiндеттi төлемдерi алшақтаған түрде қазiргi салықтарды ескертедi. Нақты
айтқанда бұл квазисалықтар болды.
Квазисалықтар салыққа өтудiң өтпелi қадамын құрады. Алғашқы
ұйымдастырылған салық жүйелерiнiң бiрi болып Ежелгi Римнiң салық жүйесi
болып табылады. Рим мемлекетiнiң дамуының алғашқы кезеңдерiнде салық
механизмдерi әскери iс-әрекеттердi қаржыландыру үшiн қолданылды. Рим
азаматтары табысына және жанұялық жағдайына қарай салықпен салынып отырды.
Салық соммаларының есептелуi арнайы тұлғалармен жүргiзiледi. Б.э.д. 4-3
ғасырларда салық жүйесi дамуының жалпы мемлекеттiк және жергiлiктi
(коммуналды) салықтардың пайда болу жағдайына алып келдi. Бiрақ бұл кезеңде
бiрыңғай салық жүйесi болмады не арнайы жерлердiң салықпен салынуы
мемлекеттiң әскери шара бойынша атқаратын iсiмен байланыстырлды. Әскерде
жеңiстерге үлесiн қосқан орталық жерлердiң салықтары төмендетiлдi немесе
мүлдем жойылып отырды. Римнiң мемлекеттiк институттарының дамуы император
Октавиан салық реформаларын жүргiзуге алып келдi. Нәтижесiнде атрибуттар
атты бiрiңғай ақшалай салық пайда болды және оның алынуы арнайы құрылған
қаржылық мекемелердiң бақылауында болды [2].
Рим империясының өзiнде салықтар тек фискалды қызметті ғана емес,
сонымен қатар техникалық реттеушi және экономикалық қатынастарды реттеушi
қызметiн атқарды. Жалпы салықтық төлемдердiң саны 200- ден астам болды.
Кейiнгi салық жүйелерінiң қалыптасуы өзгертiлген түрде Ежелгi дүниенiң
жүйесiн қайталады. Салық салу объектiлерiн анықтау, салықтық төлемдердiң
түрлерiн енгiзу жолдары бiздiң күнiмiзге дейiн сақталғанын айтып кету
қажет. Ежелгi Рим мен Қазақстан Республикасының салық жүйелерiн
салыстыратын болсақ, онда бiрнеше салықтардың түрлерi ұқсас болып табылады.
16-17 ғасырларда Еуропада дамыған салық жүйесi болмады. 17 ғасырдың соңы –
18 ғасыр басында салық салу жүйесiнiң дамуының 2- шi кезеңi басталды. Бұл
кезеңде өз құрамына тiкелей және жанама салықтарды енгiзетiн алғашқы салық
жүйелерi қалыптасты. Ерекше орында табысқа салынатын салық, акциз және жан
басына салынатын салық болды. Еуропалық елдерде демократиялық процестердiң
дамуы өз көрiнiсiн салықты еңгiзу туралы сұрақтарында тапты. Англияда 1215
жылы еркiндiктiң ұлы партиясында салықтар тек қана ұлт келiсiмiмен
енгiзiледi деп бекiтiлдi. Францияда парламент бюджетпен салықтарды тек 1791
жылдары ұлы Франция революциясынан кейiн бекiте бастады. Мемлекет салық
салудың дамуымен бiр мезетте салық салудың ғылыми теориясы қалыптаса
бастады. Оның негiзiн салушы шотландық экономист және философ Адам Смит
Табиғат пен халық байлығының себептерiн зерттеу атты өзiнiң еңбегiнде
(1776 ж.) салық салу принциптерiн ұсынды, салық төлеушiлерге түсiнiк бердi,
мемлекеттiк қаржы жүйесiндегi олардың орнын көрсеттi . Жалпы көрнiсте салық
даму жүйесiнiң 3-шi кезеңi өз тарихын 19 ғасырда бастады және салық санының
төмендеуiмен, олардың алынуындағы құқыққа зор маңыз берiлетiнiмен ерекше.
Қаржылық ғылым дамуымен қатар салық салудың проблемалары, әдiстемелерi
пайда бола бастады. Экономикалық мектептер мен қаржылық теориялардың
бiреуiде фискалитет сұрақтарын айналып өтпедi. 19 ғасырдың екiншi
жартысында көптеген мемлекеттер ғылыми пiкiрлердi тәжiрибеде қолдануға
қадам жасады. В. Пушкарева айтқандай қаржылық ғылымдардың негiзгi буынын
салық реформалары құрады, олар 1- шi Дүние жүзiлiк соғыстан кейiн
жүргiзiлiп, салық салудың ғылыми принциптерiмен негiзделдi. Осы уақытта
қазiргi салық жүйелердiң құрылымы қалыптасты. Мұнда тiкелей салықтар және
прогрессивтi жеке табыс салығы алғашқы орынға ие бола бастады.
Бiрақ әлi күнге дейiн адамзат идеалды салық жүйесiн таба алмады.
Қаржылық ғылым күнi бүгiнге дейiн көптеген салықтық сұрақтарға жауап бере
алмайды, ал көптеген дамыған елдердiң тұрақты салық реформалары салық
салудың бекiтiлген, әдiлеттi болуының дәлелi болып табылады. Дүниенiң
көптеген елдерiнiң салық жүйесi бiрте-бiрте дамып, көптеген жылдарды алды.
Қазақстан Республикасының салық жүйесiн қалыптастыруда ұзақ эволюцияға
уақыты жоқ және болмаған едi, бiрақ Қазақстан Республикасы 1 кезең iшiнде
қанағаттанарлық және салық салу жүйесiн өте алмады. Бұл мақсатқа жету
бiрнеше кезеңнен тұрды. Салықтардың жинақтармен басқа да төлемдердiң
бекiтiлген тәртiппен алынуы салық жүйесiн құрайды. Қазақстан
Республикасында салық жүйесiнiң қалыптасуын келесi кезеңдерге бөлуге
болады:
1. 1994-1995 жылдар 1-шi этап
2. 1996-1998 жылдар 2-шi жаңа салық жүйесiнiң қалыптасуы.
1-шi этапта 1994-1995 жылдарды салық жүйесiне базалық негiз құрайтын
салық кодексiнiң өңделiп, iске қосылуы жүрдi. 1995 жылдың сәуiр айында жаңа
салық заңдылығын қабылдамас бұрын Қазақстан Республикасында жағдай күрделi
болды. Кәсiпорын өндiрiсiнiң көпшiлiгi мүлдем жұмыс iстемейдi, ал 60% -ы
үзiлiстермен жұмыс iстеп тұрды. Тiзiмде 12 iрi кәсiпорын банкрот кауiпiнде
болды. Елде қанша салық бар екенiнiн ешкiм бiлмедi: бiреулерi 43 түрi бар
десе (сонық iшiнде 16 түрi – мемлекеттiк, 10 түрi – мiндеттi жергiлiктi, 17
түрi есептi жергiлiктi), екiншiлерi 47 салық түрi бар дедi (оларға қосымша
қорға аударымдардың 8 түрi). Үкiмет жаңа салық кодексiн қабылдауда алдымен
төмендегiлердi мақсат етiп қойды: - қайшылықтарды жеңiлдету, жою;
- Қазақстан Республикасында салық кодексiнiң бiрiңғайлылығы .
Салық санын 40-45%-ға, ал азаматтардың табысынан салықты 40%- ға
төмендету, салық ставкiлерін анықтау қаралып отыр. Ең маңыздысы - жаңа
тиiмсiз салық түрлерiн енгiзбеу. Қазақстан Республикасының Үкiметi, Қаржы
Министрлiгi, басқада мемлекеттiк құрылымдардың тапсырысы бойынша Салық
туралы кодекс бойынша жаңа бiрнеше баламалы жобалар өңделдi. Өңдеушiлер,
ғалымдар пiкiрi бойынша үкiметтiк жобалардың принциптерi төмендегiдей:
- әдiлеттiлiгi;
- экономикалық бейтараптылығы;
- қарапайымдылығы;
- салық ставкiлерiнiң сәйкестiгi.
Салық салудың прогрессивтi-регрессивтi түрлерi қаралады, салықтық
қатынастар тәжiрибемен бекiтiлдi. 1995 жылдың 1 шiлдесiнен бастап
Қазақстан Республикасында жаңа салық кодексi әрекет етуде. Бұл кодекс
құқықтық параметрлерге негiзделген, мемлекет мүдделерiне сай келедi,
нарықтық қатынастарында экономикаға бейiмделуге мүмкiндiк бередi.
Салық қатынастардың жаңа механизмдерiн iске қосылуы қазiргi
рынок реформасының қысқа тарихындағы маңызды бетi болып табылады. Қазақстан
Республикасының мемлекеттiк салық қызметi 1991 жылы құрылды. Бұл салық
қызметi салық заңдылығын бақылауда болашақта жетiлдiру мақсатында құрылды.
1995 жыл 1-шi бесжылдықта маңызды революциялық жыл болды, Қазақстан
Республикасының салық жүйесiнiң реформалауының, жобалар өткiзудiң жылы
болды. 1995 жыл салық саясатында өзгерiлiс жылы болды- салық жүйесi
өзгерiске ұшырады.
Салық салудағы өзгерiстер экономикалық жағдайына байланысты болды.
1995 жылдық қаңтарында барлық салық және төлемдер бойынша жетiспеушiлiк
соммасы 4,8 млрд теңгеге өстi. Бiрақ 1 шiлдеден бастап салық базасын
кеңейтуге, стратегияны және тактиканы нақтылауға мүмкiндiк туды. Салық
кодексiнiң механизмiн жүзеге асыру iске қосыла бастады. Бiрақ оның
тәжiрибеге енуi бiрте-бiрте жүргiзiлуi мүмкiн. Сондықтан 1996 жылдың
басында салық қызметi Президент жарлығының 4 жобасын, Үкiмет бекiтулердiң
18 жобасын, салық реформасы дамуына бағытталған 10 құрал әзiрлендi, жылдық
жиынтық табысқа түсiнiк пайда болды, негiзгi құралдардың амортизациялық
аударым тәртiбi жеңiлдетiлдi, өндiрушiлер, кәсiпорындар, қаржы және агроном
мамандары тұрақты iс-әрекет жасауға мүмкiндiк алды: кәсiпкерлiкпен
байланысты шығындарды бесжылға дейiн созуға рұқсат етiлдi. Салық
ұйымдарының маңызды мәселесi бұл салық салу режимiнiң өзгерiсiне байланысты
инвестицияларды экономикалық зоналарға бағыттау, оларды құру, кеңейту.
Мысалы: өз iс-әрекетiн сондай территорияда жүзеге асыратын заңды тұлғаға
салықтық жеңiлдетiлген ставкасы 20% қолданылады. 1996 жылы 2 рет салық
салуды болдырмау жөнiнде ТМД елдерiмен 2 жақты салық конвенциясын өткiзу
жұмыстары жалғастырылды.
Мемлекеттік салық салу саясаты - салық саласындағы шаралар жүйесін
қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты
немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын
күрделі модель. Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай : қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни
салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық
салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен
жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру,
салық салудың негізгі принциптері және т.б-лар салық механизміне жатады.
Салық жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің
тигізер ықпалы өте зор. Енді осы салық жүйесінің құрамы мен салық салу
механизміне кеңірек тоқталайық. Қандай да бір механизмінің құрамында
бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты
белгілі бір салық элементтерінен құралады[3].
Салықтар негізгі мынадай қызметтері (функциялары) бар:
• реттеушілік;
• фискалдық;
• қайта бөлу.
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың
ынталандыру, бақылау функцияларын атап кетуге болады. Реттеушілік қызметі –
салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз
ықпалын тигізеді, яғни салықтарды реттеу жүзеге асырылады. Салықтық
реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық
түрлері,салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін,
олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы қажет.
Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орыны
ерекше. Себебі, ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар
кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік
бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық
жеңілдіктерінің де теңсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық
ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
1. егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 процентінен
асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
2. егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті аралығында
болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
3. егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 проценті мөлшері
аралығында болса, онда ұлғамайлы ұдайы өндіріске әкеледі [4].
Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл
қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттік кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери – қорғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі
субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің
іс - әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы
арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан
Республикасының ішкі өнімдегі салықтардың үлес салмағы 40 проценттен
көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа елдерден әлдеқайда
жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың
бір айғағы осы. Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін
(функциясын) пайдалана отырып елдің салық жүйесін анықтайды. Салық
механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты
негізге ала отырып салық саясатын анықтайды.Салықтардың әлеуметтік –
экономикалық мәнімен мазмұны олар қарайтын функциаларда толық ашыла түседі.
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі
үш функияны орындайды. Олардың әр қайсысы – осы қаржы санаттың ішкі
қасиетін, белгілерімен ерекшеліктерін білдіреді. Фискалдық функция барлық
мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор
қалыптасады. Мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі.
Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін толтыра отырып,
экономиканы, әлеуметтік – мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол халық шаруашылығының дамуына
қабылдаған бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде салықтардың
нысандарын таңдау ставкаларының алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктерімен
шегермелер пайдаланады. Бұл реттегіштер қоғамдық ұдайы өндірістің
құрылымына, қордалану мен тұтыну ауқымына ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекет қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы
өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады. Соңғы жылдары
Қазақстанда ішкі жалпы өнімдегі салықтар үлесінің төмендеу тенденциясы орын
алып отыр. Егер 1997 жылы ішкі жалпы өнімдегі олардың үлесі 19,7%
болса,1998 жылы ол 16,6%,2000 жылы-22,6%,2001 жылы - 22,2% болды (салыстыру
үшін: Украинада – 29 %, Ресейде – 33,3%). Салық салу объектілерін есепке
алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі
қолданылады: кадастрлык, салық төлеушінің декларациясы бойынша, табысты алу
көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.
Салық салу элементтері мыналар: Субъект, объект, салық көзі, салық
ставкасы, салық өлшем бірлігі салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу
мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқы
мен міндеттері, салықтың төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.
• Салық субъектісі (салық төлеуші) дегеніміз – заң бойынша салық төлеу
міндеті жүктелген жеке және заңды тұлғалар.
• Салық объектісі – табыс, мүлік, еңбек ету түрі, қызмет көрсету,
ақшамен
жасалатын операциялар, мүлікті басқаға беру, табиғи қорларды пайдалану,
қосылған құн, айналым және т.б.
• Салық көзі – салық салынатын табыс.
• Салық ставкасы немесе өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
• Ставкалар тұрақты немесе процентпен белгіленеді.
• Тұрақты ставкалар салық объектісінен түсетін табыстың мөлшеріне
байланыссыз, өлшем бірлігіне тұрақты соммамен тағайындалады.
• Проценттік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті;
Регрессивті және пропорционалды. Үдемелі немесе прогрессивтік
ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұдайы үдеп, өсіп отырады.
Регрессивтік ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың төмендеуіне
сәйкес, азайып отырады. Пропорционалдық ставкалар салық салу объектісінің
мөлшеріне байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады [4].
• Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен
төлейтін
салық сомасы.
• Салық жеңілдіктері дегеніміз, заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп
немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту жатады.
• Салық төлеу мерзімі – салық төленетін уақыт.
• Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген
кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезінде
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
• Салық қызметінің негізгі міндеттері мыналар:
- салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, оның тиімділігін зерделеу; -
заңдардың, салық салу мәселелері жөнінде басқа мемлекеттермен жасалатын
шарттардың жобаларын әзірлеуге қатысу; - салық төлеушілерге олардың
құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, салық заңдары мен салық салу жөніндегі
нормативті актілердегі өзгерістер туралы салық төлеушілерге уақтылы
хабарлап отыру. Салық төлеушілер өз тарапынан мынадай міндеттерді
атқарулары тиіс:
1. уақытылы салық инспекциясына тіркеліп, тіркеу нөмірін алуға;
2. мемлекеттік салық комитетінің актілеріне сәйкес есеп құжаттамаларды
жүргізуге, осы есеп құжаттамаларды бес жыл бойы сақтауға;
3. белгіленген мерзімде салық декларациясын тапсыру;
4. атқарылған жұмыс немесе көрсетілген қызмет үшін төлемді жүзеге
асыратын салық, төлеуші салық қызметінің талабы бойынша атқарушыға
төленген соммалар туралы ақпарат беруге;
5. салық заңдарын, салық төлеу тәртібін, салық төлеу мерзімін қатаң
сақтауға міндетті.
1.2 Жергілікті салықтардың экономикалық мәні мен құрылымы
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салықтар баршаға белгілі көптеген ғасырлар бойы қоғамның экономикалық
базалық құрамы және мемлекеттің кірісін қалыптастырудың маңызды қаржылық
құралы ретінде қолданылып келеді.
Салықтар мемлекеттік бюджеттің басты кіріс көзі болуымен қатар,
өндірісті реттеу, әлеуметтік кепілдікті қамтамасыз ету, субъектілермен
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қаржылық базасын жасау
функцияларын атқаратын қоғамдық қайта құрудың жаңа құралы болып табылады.
Қоғамның даму процесінде әлеуметтік-экономикалық жүйедегі салықтардың
атқаратын рөлі күн өткен сайын жаңа нысанға айнала отырып, артып келеді.
Бұл әсіресе нарықтық қатынастардың қалыптасып дамуы жағдайындағы
экономикадағы өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе, өйткені салық салу жекелеген
тұлғалардан бастап мемлекетке жеткенге дейін оның барлық деңгейіндегі
қоғамдық процесстерге әсер ете алатын бірден бір макроэкономикалық құрал
болып табылады. Бұдан да басқа, халықаралық экономикалық қарым –
қатынастардың ұлғаюына байланысты салық жүйесі белгілі бір жекелеген
елдердің ішкі жұмысы болудан қалды. Осылайша, салық салудың бір жағынан
шаруашылық байланыстарға терең бойлауы, екінші жағынан оның жалпылығы
қазіргі кезде салықтардың атқаратын рөлінің жан-жақты қанат жаюына жағдай
жасап отыр.
Салықтар мемлекет үшін маңызды функцияларды орындауға қажетті
мемлекеттің ақшалай табысын қалыптастырумен байланысты қаржы қатынастарының
бір бөлігі. Өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде салық экономикалық
негізге жатады. Салық объективті қажеттілік немесе қоғам дамуының негізіне
реттеледі. Мемлекет осы объективті қажеттілікке сәйкес салық жүйесін
қалыптастырады. Елдің қаржы жүйесіне қызмет ету механизмін оның құрылымын
жасақтайды. Әлеуметтік және экономикалық салық факторлары салыққа
байланысты өндірістік қатынастардың жаңаруына ықпал етеді. Яғни, нарықтық
жүйеге көшу мемлекеттің салық жүйесіне және бюджет саясатына түпкілікті
қайта құруды жүргізуді талап етеді.
Нарықтық қатынастары дамыған елдерде салықтар экономика мен әлеуметтік
хал-аһуалын тұрақты дамытудағы реттеушілік қасиеттері бюджеттік қатынастар
мүмкіншілігіне тікелей басқару әдістері ретінде қолданады. Яғни тұрақты
салық жүйесі жәрдемімен мемлекет қоғамдық қасиеттілік пен ресурстар
арасындағы, оларды қанағаттандырудағы салыстырмалы тепе – теңдікке қол
жеткізеді. Салықтар мемлекеттің әртүрлі даму бағдарламасының даму
мүмкіншілігіндегі қаржылық қамтамасыз ету және азаматтардың табыстарының
деңгейін теңестіру мүмкіншілігіне ие болады.
Салық – салық жүйесінің негізгі элементі болып табылады. Мемлекетте
алынатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлем
түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, принциптерінің,
салық заңдары мен салыққа қатысты нормативтік актілердің, салық қызметі
органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі,
салықтар белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік)
төленеді. Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады.
(салық кезеңі – бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және
белгілі бір көлемде немесе мөлшерде алынады.
Салықтарды материалдық тұрғыдан алғанда – бұл, салық төлеушінің белгілі
бір мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке беретін белгілі бір ақша
сомасы болып табылады.
Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда салық – салық
төлеушілердің мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде
және белгіленген тәртіппен бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.
Ал, құқықтық тұрғыдан қарайтын болсақ, бұл мемлекеттік бекітілім, яғни
тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын төлеуді көздейтін
міндеттеме.
Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілетіндерді атауға
болады: мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі; ақшалай нысанда
төленеді; қайтарылмайтын төлем болып табылады; баламасыз сипатта болады;
салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады; тұрақты экономикалық
қатынас туғызады[19].
Мемлекет өз қазынасын толықтыру мақсатында табыс көздерін жасайды.
Салық төлеушілерге нормативтік құқықтық актілер негізінде салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары
мен төлеу мерзімін белгілейді. Салықтардың қазыналық қызметі – түрлі
субъектілер табысының бір бөлігі мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі
құралып, салықтың қоғамдық міндеті артады. Қорыта айтқанда, мемлекеттің
бюджет саясаты жүзеге асырылады.
Мемлекет экономиканы дамыту жолында салықтық реттеу процесі арқылы
экономиканың кейбір салаларын дамытуды ынталандырады және қажет жағдайда
тежеп отырады. Бюджетке түскен салық түсімдерін реттейді және бақылап
отырады. Кез келген қызмет түріне бақылау жасау қажет. Ал енді салық
түсімдеріне бақылау өте қажет екені даусыз. Мемлекет бюджеттің кірісі мен
шығысын есептейді, соған сәйкес өз қызметін атқарады.
Бюджетке түскен салық түсімдерін қаржыландыруды қажет ететін
бағдарламалар жобасына сәйкес және әр салаға мақсатқа сай және өз
уақытысында жұмсалуына қадағалау жасайды.
Салықтардың қайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетке ақша қаражаттары
жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге бағытталады,
әлеуметтік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту жолымен
әлеуметтік тепе-теңдікті ұстап тұрады.
2009 жылдың 1-қаңтарынан бастап Салық және бюджетке төленетін басқа
мігдетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының жаңа кодексі қолданысқа
енгізілді. Кодексте салықты және бюджетке төленетін басқа міндетті
төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәптібі жөніндегі
биліктік қатынастар, сонымен бірге мемлекет пен салық төлеушілердің
арасындағы салықтық міндеттемелерді атқаруға байланысты сқатынастар
реттелінген. Сонымен бірге Кодексте кең өндіруші сектордың қайтарымын
арттыру есебінен экономиканың шикізаттық емес секторларына салық
ауыртпалығы төмендетілген, жеңілдіктер жүйесі оңтайландырылған, салықтық
әкімшілік ету оңайлатылған, кодекс нормаларын қолдану экономиканы
жаңғыртуға және саралауға, елдегі инвестициялық климатты жақсартуға,
отандық, сондай ақ шетелдік өндірушілер үшін де бизнес жүргізуді неғұрлым
пайдалы етуге шақырады. Жаңа салық кодексінде жергілікті салықтарға
өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.
Салықтарды бірнеше белгілері бойынша жіктейді.
1. Өндіріп алу тәсілі немесе салықтарды салу объектісі бойынша:
• тікелей салық;
• жанама салық.
Тікелей салық – тікелей табыс, немесе меншіл иеленушілерден алынады.
Жергілікті бюджетке түсетін салықтар ішінен жеке табыс салығы, әлеуметтік
салық, жер салығы, мүлік салығы тікелей салықтар қатарына жатады. Мәселен,
жеке тұлғалар бүгін салық төлеуші болмаса да, ол ертеңгі күні міндетті
түрде салық төлеуші болып табылады. Себебі ол белгілі бір жұмыс атқарады,
табыс табады, мүлік алады.
Жанама салық – тауар бағасына қосылады және тауар сатқанда
тұтынушылардан өндіріп алынады. Мәселен, акциз салығы.
2. Нақты және дербес салықтар:
Тікелей салықтар нақты және дербес салықтар болып бөлінеді.
Нақты салықтар деп мүлікке салынатын салықты атаймыз. Нақты
салықтарда мүмкіндіктер сыртқы белгілеріне қарап алынады, яғни салық салуда
салық объектісі назарға алынады. Нақты салықтарға мүлік салығы, көлік
құралдары салығы, жер салығы жатады.
Дербес салықтар деп салық төлеушілердің табыстарына салынатын
салықтарды атауға болады. Дербес салықтарда тек таьысы ғана емес салық
төлеушінің қаржылық жағдайы да ескеріледі. Жергілікті бюджеттерге түсетін
дербес салықтарға жеке табыс салығы, әлеуметтік салығы саналады.
3. Салық сомасы түсетін бюджет деңгейіне немесе салықты алатын және
оған билік жасайтын органға қарай:
• жалпы мемлекеттік немесе республикалық салықтар;
• жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Салықтарды аймақтық деңгейіне қарай және Қазақстан Республикасының
бюджет жүйесіне орай республикалық және жергілікті деп бөлеміз.
Бұл негізінен төрт фактор арқылы анықталады:
• салықты кім бекітеді;
• аталған салықтар қай органға жатқызылады және салық салудың шарттарын
кім анықтайды;
• салықтар бюджеттің қай түріне бекітілген, яғни мемлекеттік салықтар
республикалық бюджетке, жергілікті салықтар жергілікті бюджетке
түседі;
• қай бюджеттің табысы болып табылады.
Жергілікті салықтар қатарына жеке табыс салығы, әлеуметтік салық,
акциз және меншікке салынатын, яғни мүлік салығы, көлік құралдарына
салынатын салық, жер салығы жатады[19].
Жергілікті бюджетке түсетін салықтарды жергілікті салықтар деп атаймыз.
Республикалық салықтар жалпы мемлекеттің қажеттіліктеріне жұмсалса,
жергілікті бюджеттің қажеттіліктерін жергілікті салықтар қанағаттандырып
отырады. Жергілікті бюджеттердің кірістерін қалыптастыруда салықтардың рөлі
аса зор. Жергілікті салықтарға жеке табыс салығы, әлеуметтік салығы және
меншікке салынатын салық, яғни мүлік, көлік құралдары мен жер салығы
жатады.
Жалпы меншікке салынатын салықтың мейлі жер салығы, мүлік немесе көлік
құралдарына салынатын салық болсын, олардың мақсаты меншікті тиімді
пайдалануға ынталандыру, өйткені салықтың мөлшері меншіктің көлеміне,
сапасына қарай белгіленеді. Алайда, көлемінің ірі болуы табыстың көбеюуіне
кепілдік бермейді: егер салық салынбаса ірі меншік иелерінің артықшылықтары
молаяды да, мүлікті дұрыс пайдалануға ұмтылмайды. Осылайша мүлік салығы,
жер салығы қоғам алдында салық жауапкершілігін көтеруге бағытталған нақты
салықтарға жатады. Бұл салықтардың әрқайсысы өздерінің салық салу
базаларымен, ставкаларымен, есептеу әдістерімен, төлеу мерзімдерімен бір-
бірінен өзгеше екеніне қарамастан бір функционалды топқа біріктіруге
болады:
❑ Төлеуші мен мемлекеттің өзара қатынасына және салық салу объектісіне
қарай тікелей салықтарға жатады. Өйткені белгіленген ставкаларды негізге
ала отырып, салық мүліктің құнына тікелей салынады.
❑ Пайдалану белгісіне қарай меншікке салынатын салықтар жалпы салықтарға
жатады. Яғни, бұл салықтар түрлері бойынша салық сомасы мемлекет қорына
түсіп, пайдалану барысына ғана негізделеді.
❑ Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай бұл салықтар нақты
салықтарға жатады. Нақты салықтар мүліктің сыртқы белгісіне байланысты
нақты табыстың түсуі есептелместен салынады. Сонымен бірге, аталмыш
салықтар тобын қазіргі кезде жеке салықтар қатарына жатқызып жүр, себебі
олар, табыс салығы сияқты жеке салықтармен бірге алынады.
❑ Меншікке салынатын салықтар салық салу әдістерінің кадастрлық және
декларациялық түрлерімен алынады да, жергілікті бюджетке түседі.
❑ Меншікке салынатын салықтарды “санитарлық” (сауықтыру) салықтар деп те
атайды, өйткені мемлекет аталған салық ставкасын жоғары көтерген кезде,
салық төлеушілер өз меншік құқығындағы, оралымды басқаруындағы және
иелегендегі кәсіпкерлік қызметке қолданылмайтын немесе пайда әкелмейтін,
тиімсіз салық салу объектлерінен құтылуға асығады. Әрине, пайдасы жоқ
объектге босқа салық төлегісі келмейді.
❑ Меншікке салынатын салықтар аймақтық бюджетке қайтарымсыз түседі.
❑ Меншікке салынатын салықтар жеке тұлғаның немесе заңды тұлғаның
айналысатын қызметінің түріне тәуелсіз, міндетті салықтар қатарына
жатады. Сондықтан бұл салықтардан жалтару мүмкіндігі өте аз. Осы
себептен мемлекет бұл салықтың түрлері бойынша оның бюджетке түсуін
шекті дәлдікпен болжап қана қоймай, оған қол жеткізуге толық мүмкіндігі
бар.
Енді осы меншік салығы тобына жататын салықтардың әрқайсысының
өздеріне тән ерекшеліктері мен айырмашылықтарына жеке жеке тоқталып өтетін
болсақ.
Оның ішінде, мүлікке салатын салықты қарастыратын болсақ, әртүрлі
шаруашылық субъектлері мен жеке тұлғалар үшін күрделі, әрі жалпы
салықтардың біреуі болып мүлік салығы табылады. Өйткені оны жеке азаматтар
да, кәсіпкерлер де төлейді. Қазақстан заң актлеріне сәйкес оның төлеушілері
меншік, шаруашылық жүргізу және оралымды басқару құқығында салық салу
объектісі бар заңды және жеке тұлғалар. Салық төлеушілердің оны төлеу
кезіндегі негізгі міндеті салық салу базасын тиімді анықтау және мүлікті
дұрыс бағалау болып табылады. Мүлік салығы жылжымайтын мүлікті тіркеу және
бағалау орталығы жүргізген мүлікті бағалауға сәйкес аумақтық салық
органдарымен есептеледі.
Жоғарыда атап көрсетілгендей мүлік салығының салық салыну объектісі
және оның ставкалары өзгеріске ұшыраған. Егер есеп беру кезеңінің ұзақтығы
бір жылдан аз болса, осы салық кезеңі бойынша амортизацияланатын
активтерінің орташа жылдық қалдық құны есептік кезеңдегі әр-бір басталатын
айдың бірінші күніне немесе есепті айдан кейінгі айдың бірінші күніне осы
активтердің қалдық құнының қосындысынан алынған сомаға тең мөлшерде
алынады.
Салық салу объектілерінің тұрған жері бойынша салық төленетіні
жаңалық емес. Бірақ таралып жатқан филиалдар тараптары бар, яғни салық салу
объектілері басқа облыстардың (аудандардың) аумағында орналасқан заңды
тұлғалар (оның ішінде резидент еместер) салықтың осы түрі бойынша есептеме
беру тәртібіндегі өзгерістер белгіленді. Бұл ретте төлемдер объектінің
тұрған жері бойынша жүргізіледі, ал заңды тұлғаның филиалдары, өкілдіктері
мен басқа да құрылымдық бөлімшелері тұрған жері бойынша ағымдық төлемдердің
есептерін және салық бойынша декларация тапсырады. Бірақ бұл орайда олар
бас ұйымға көшірмелерді жібереді. Олардың негізінде заңды тұлға жыл
аяқталғаннан кейін құрылымдық бөлімшелері бөлігінде есептелген және
төленген салық сомалары бойынша жинақтаушы тізілім жасайды. Декларация
белгіленген нысан бойынша есепті кезеңнен кейінгі жылдың 31-наурызынан
кешіктірмей тапсырады. Қолданылып жүрген заңдарға сәйкес мүлікке салынатын
салықты төлеуге төлеуші жауапты.
Бұл салық жергілікті болғандықтан, ол мүлік орналасқан аумақтың
жергілікті бюджетіне төленеді. Егер жеке тұлғаның саяжайы қаланың сыртында
болса мүлік салығы аумақтық салық комитетінен алынған хабарламасына сәйкес
осы аумақта төленеді.Тұлға меншік құқығын сату, ауыстыру және беру кезінде
салық салу объектісін іс жүзінде иелену кезеңі үшін төленуге жататын салық
сомасын меншік құқықтарын мемлекеттік тіркеу кезіне дейін немесе тіркеу
кезінде бюджетке енгізуге тиіс. Салық жылының сомасын салық салынатын
объектіге меншік құқығын мемлекеттік тіркеу кезінде тараптардың бірі
(келісім бойынша) бюджетке енгізуі мүмкін Бұл салықты төлеу жөнінен
жеңілдіктер бар.
Меншікке салынатын келесі салықтың түрі көлік құралдарына салынатын
салық. Көлік құралдарына салынатын салықты төлеушілер болып меншік
құқығында, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығында салық салу
объектілері бар заңды және жеке тұлғалар, олардың құрылымдық бөлімшелері
табылады.
Бұл салық түрінің өзіндік төлеу мен есептеу тәртібі бар.жекелеген
жағдайларда салық төлеуші салық сомасын салық заңдылықтарына сүйене отырып,
салық салу объектісі арқылы, салық ставкалары, әрбір көлік құралдары
бойынша түзету коэфицентін қолдана отырып есептейді. Сонымен бірге салықты
бюджетке төлеу объектінің тіркелген жеріне байланысты төленіп отыру керек.
Қазақстанда “Көліктік ғылыми-зерттеу институты” ЖАҚ бар. Оның
қызметіне жоғарыда көрсетілген мәселелерді реттеу кіреді. Осыған байланысты
барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер осы ұйымнан салық төлеу мақсатында
үнемі көлік құралдарының қандай да бір объектілері туралы ақпаратты алып
отыруға міндетті.
Көлік құралдары салығын есептеуге қатысты мәліметтердің барлығы көрініс
табатын маңызды құжаттардың бірі декларация болып табылыды.
Жол полициясы органдары көлік құралдары тіркеу қайта тіркеу немесе
техникалық тексерістен өткізген кезде оның иелерінен көлік құралдары үшін
салықты толық төлегенін растайтын құжатты талап етеді.
Енді жер салығына келетін болсақ, жер салығын меншігінде жері бар
тұлғалар төлейді.
Жер салығы 1992 жылы енгізілді. Жерге салынатын салықты енгізу мынандай
мақсаттарды көздейді: экономикалық әдістермен жерді ұтымды пайдалану және
жерге орналастыру, жердің құнарлығын арттыру, оны қорғау жөніндегі
шараларды жүргізу үшін, сонымен бірге аумақтың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін
бюджет кірістерін қалыптастыру. Жер салығын төлеу барлық жер иелері, жер
пайдаланушылар, соның ішінде жалгерлер мен жер иелері үшін (бірқатар
жағдайларды қоспағанда) міндетті болады.
Жер салығы меншік құқығын, тұрақты жер пайдалану құқығын, өтеусіз
уақытша жер пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар; жер ресурстарын
басқару жөніндегі уәкілетті орган әр жылдың 1-қаңтарындағы жағдай бойынша
берген жерлердің мемлекеттік сандық және сапалық есебінің деректері
негізінде есептеледі.
Жеке меншік құқығында; тұрақты жер пайдалану құқығында; бастапқы
өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы салық салу объектілері бар жеке
және заңды тұлғалар жер салығын төлеушілер болып табылады.
Тұрақты жер пайдаланудың бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдаланудың
меншік құқығын куәландыратын мемлекеттік акт немесе жер учаскесін уақытша
пайдалану шарты болмаған жағдайда, пайдаланушыны жер учаскесіне қатысты жер
салығын төлеуші ретінде тану үшін осындай учаскені оның нақты иеленуі және
пайдалануы негіз болып табылады.
Жер салығын анықтау үшін жер учаскесінің алаңы салық базасы болып
табылады. Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге салынатын жер салығының
базалық ставкалары 1 гектарға есептеліп белгіленеді және топырақтың сапасы
бойынша сараланады.
Жер учаскесін иелену құқығы немесе пайдалану құқығы тоқтатылған
жағдайда жер салығы жер учаскесін іс жүзінде пайдалану кезеңі үшін
есептеледі. Ал, бюджетке жер салығын төлеу жер учаскесінің орналасқан жері
бойынша жүргізіледі.
Жергілікті салықтардың ішінде үлкен орындардың бірін алатын келесі
салықтың түрі акциз салығы болып табылады. Акциз бағаға қосылатын және
сатып алушы төлейтін тауарларға салынатын салық. Акциздерді өзінің айрықша
ерекшеліктеріне қарай монопольды түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы
болатын тауарларды өндірушілер төлейді. Акциздер көрсетілген қызметтерге де
салынуы мүмкін, бұл орайда салық сомасы тарифке кіреді. Қазақстан
Республикасы аумағында өткізілетін алкоголь өнімі мен темекі бұйымдары
акциздерді жинаудың толықтығын қамтамасыз ету және оның аумағында жасырын
әкелу, өндіру және өткізуді болдырмау мақсатында міндетті түрде таңбалауға
жатады.
Акциз салығын төлеушілер бұл ҚР аумағында өндірілген және ҚР аумағына
импортталатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қаржы факультеті
Қаржы кафедрасы
Жергілікті салықтардың рөлі және жетілдіру жолдары тақырыбына
Қаржы мамандығы бойынша жазылған
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Орындаған: Мирас.
5 курс студенті 301
Ғылыми жетекшісі:
Омарова А.
э.ғ.к., доцент
Дипломдық жұмыс Қаржы кафедрасы отырысының 20__ жылғы ___ _______ №
_______ хаттама шешімімен Мемлекеттік аттестациялық комиссиясының алдында
қорғауға жіберілді.
Кафедрасы меңгерушісі
э.ғ.д., профессор
________Интыкбаева С.Ж
Алматы, 2011
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Қаржы факультеті
Қаржы кафедрасы
050509-Қаржы мамандығы
Дипломдық жұмысты орындауға
ТАПСЫРМА
Дипломдық жұмыс тақырыбы:
Жергілікті салықтардың рөлі және жетілдіру жолдары
20__жылғы ___ қарашадағы №___________ЖОО
бұйрығымен бекітілді.
Аяқталған дипломдық жұмысты өткізу уақыты____________________________
Алғашқы материалдар мен мәліметтер сипаттамасы:_______________________
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
Дипломдық жұмысты дайындауда жататын сұрақтар тізбесі:
1. ___________________________________ __________________
2. ___________________________________ __________________
3. ___________________________________ __________________
4. ___________________________________ __________________
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
Графиктік материалдардың (кестелердің, диаграммалардың, сызбалардың)
Тізбесі:
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________
Тапсырманы беру күні _____________________2010ж.
Ғылыми жетекшісі: ____________________________
(аты жөні) қолы
Тапсырманы орындауға қабылданған студент:___________________________ __
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Қаржы факультеті
Қаржы кафедрасы
050509-Қаржы мамандығы
Мақұлданған Бекітемін
Ғылыми жетекшісі Қаржы кафедрасының
__________________ меңгерушісі э.ғ.д.,
профессор
__________________ Интыкбаева С.Ж.
_______________
(аты-жөні) қолы ___
_____________20___ж
5 курс, тобы, 050509-Қаржы мамандығы студентінің
Жергілікті салықтардың рөлі және жетілдіру жолдары тақырыбына арналған
дипломдық жұмысын жазудың
КҮНТІЗБЕЛІК ГРАФИГІ
№ Жұмыстың кезеңдері ЖоспарланғанОрындалған Жетекшінің
орындау
туралы
белгісі
1 Дипломдық жұмысқа тапсырма беру
2 Негізгі көздер бойынша
библиографияны құрастырумен бірге
әдебиетті жинақтау, зерделеу және
өңдеу
3 Дипломдық жұмыстың жоспарын
құрастыру және оның ғылыми
жетекшімен келісуі
4 Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімін
жазу және оны тексеруге ұсыну
5 Өндірістік (диплом алдындағы)
практиканы өту орныжұмыс орны
бойынша жиналған практикалық
материалдары бір жүйеге келтіру,
талдау мен өңдеу
6 Дипломдық жұмыстың екінші бөлімін
жазуға және тексеруге ұсыну
7 Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімін
жазу және тексеруге ұсыну
8 Ғылыми жетекшімен қорытындылар мен
ұсыныстардың келісімі
9 Дипломдық жұмысты ескертпелерге
сәйкес қайта өңдеу (соңына дейін
өңдеу) және оны кафедраға ғылыми
жетекшінің пікірімен бірге ұсыну
10 Дипломдық жұмысты кафедрада
алдын-ала қорғау
11 Дипломдық жұмысты кафедра
меңгерушісінің қорғауға рұқсат
еткенінен кейін сыртқы оппоненттің
сын-пікірін алу үшін бағыттау және
жазбаша рецензиясын алу
12 Баяндаманың тезисі мен қорғауға
шығарылатын кестелік –сурет
түріндегі материалды құрастыру
Күнтізбелік графикті беру күні ____ ___________20__ж.
Күнтізбелік графикті орындауға қабылдаған студент
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.ҚР салық жүйесіндегі жергілікті салықтардың қалыптасуының
теориялық аспектілері
1.1 ҚР салық жүйесіндегі жергілікті салықтардың пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.2 Жергілікті салықтардың экономикалық мәні мен құрылымы ... ... .. 15
1.3 Жергілікті салықтарды қалыптастырудың шетел 22
тәжірибесі ... ... ...
2 Рыноктық қатынастары жағдайында жергілікті бюджет кірістерін 30
қалыптастырудағы жергілікті салықтардың экономикалық рөлін талдау
2.1 Жергілікті салықтардың бюджетке түсу механизмі және
пайдалану 30
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
2.2 Жергілікті бюджет кірістерін қалыптастыруда жергілікті салықтық 49
түсімдердің рөліне экономикалық талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
3 Жергілікті салықтардың қызмет етуі проблемалары мен оларды шешу
және болашақта жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... .. 62
Қорытынды 71
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер 73
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының көкейтестілігі. Рыноктық экономика жағдайында
қандай мемлекеттің болмасын экономикалық құрылымын зерделеу оның қаржы
жүйесін талдаудың қажеттілігінен туындайды. Мемлекеттің қаржы жүйесі
саяси–экономикалық және әлеуметтік саланың қызметіне қажетті қаражаттарды
жинақтайды. Қай уақытта да көп мәселенің шешілуі қаржыға кеп тірелетіні
белгілі. Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде, қоғамдық ұдайы
өндірісті дамытуда, өндіргіш күштерді жетілдіруге маңызды роль атқарады.
Қоғамдық өнімнің ақша формасындағы бір бөлігі – жергілікті қаржыны
жергілікті басқару органдары өздеріне жүктелген міндеттеріне сәйкес
жинайды, бөледі және пайдаланады. Жергілікті қаржының құрылымы мен
бағыттарын жергілікті басқару органдары өздеріне жүктелген қызметтеріне
сәйкес айқындайды.
Жергілікті бюджеттерде айрықша орынды салықтар алады. Олар жергілікті
әкімшіліктер мен мәслихаттың көп қырлы қызметінің қаржы базасын толықтырушы
болып табылады және аймақтық мәні бар экономикалық, әлеуметтік, мәдени және
басқа да бағдарламалар мен шараларды қаржыландыруда елеулі рөл атқарады.
Тәуелсіздік алғалы бергі он тоғыз жыл ішінде салық жүйесі дербес қызмет
етіп келеді.
Қазақстан-2030 Қазақстан Республикасы Президентінің халқына
жолдауында экономикалық өсімнің нақты, тұрақты және өспелі үрдістерін
жүзеге асыруда қаржы саясатының ролі атап көрсетілген. Аймақтардың жарысы
олардың әсіресе тым орталықтанған бюджет мәселесіндегі үлкен дербестігінде
құрылуы тиіс . Біз халқымыздың ұзақ мерзімді басымдылықтарды қолдауға
бағытталған бюджеттік реформаларды жүзеге асырамыз,- деп көрсетілген [1].
Жоғарыда жазылғандар ҚР бюджет механизмінің қызмет етуіне және оны
жетілдіру жолдарын іздеуге, мемлекеттің бюджет жүйесі дамуының жаңа
кезеңдері жағдайларында Қазақстанның жергілікті салықтарды ролі мен
жетілдіру жолдарының әдістері мен принциптерін талдауға бағытталған
зерттеу тақырыбының өзектілігін растайды.
Диплом жұмысын жазудағы негізгі мақсат – жергілікті бюджеттің
қалыптасуына жергілікті салықтардың рөліне экономикалық талдау жасай
отырып, жүзеге асырылудың теориялық және практикалық тұрғыда зерттеу
және оның жетілдіру жолдарына ұсыныстар беру.
Бұл мақсатқа қол жеткізуде келесі мәселелерді шешуді қажет етті:
- жергілікті салықтардың экономикалық мәні мен құрылымына, қызмет
етуінің ұйымдық-құқықтық негіздеріне, салықтық түсімдерге сипаттама
беру;
- жергілікті салықтарды қалыптастырудың шетел тәжірибесіне
заңдылықтарының негіздеріне салыстырмалы талдау;
- Алматы облысының Салық басқармасының мәліметтері негізінде
бюджеттерінің қалыптасуы негізінде жергілікті салықтың
алатын орнын айқындау;
- жергілікті салықтардың даму сипатына баға беру және оны жетілдіру
жолдарына ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі – Жаркент бюджетінің кірістеріндегі жергілікті
салықтар жүйесі.
Зерттеу барысында ғылыми жаңалықтар келесілерден көрінеді:
- жергілікті салықтардың экономикалық мазмұны мен құрылымы ашылды.
- салықтардың жергілікті бюджеттегі экономикалық рөлі айқындалды.
- жергілікті бюджет кірістерін қалыптастырудағы жергілікті салықтардың
рөлін жетілдіруге ұсыныстар берілді.
Зерттеудің пәні - салық жүйесіндегі жергілікті салықтардың ролінің
бюджеттің қалыптасуында пайда болатын ұйымдық-экономикалық қарым
қатынасы.
Диплом жұмысының тақырыбы бойынша мемлекеттік қаржылар теориясының
жағдайлары мен отандық және шетелдік экономистердің ғылыми зерттеулерінің
нәтижелері зерттеудің теориялық негізін құрады. Зерттеу процесінде
Қазақстан Республикасы мен шетелдік мемлекеттердің бюджет саясатын
қалыптастыру мен жүзеге асыруда пайдаланылатын теориялар, концепциялар мен
әдістемелер зерттелген.
Зерттеудің ақпараттық негізін Қазақстан Республикасының заң актілері,
ҚР Президентінің жарлықтары, нормативтік актілер құрады.
Зерттеу ҚР Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің, Қаржы
министрлігінің, Статистика жөніндегі агенттіктің, сондай-ақ Қызылорда
облыстық Салық басқармасының жергілікті салықтарды жоспарлау мен атқару
бойынша мәліметтері негізінде құрылған.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
12 суреттен, 8 кестеден тұрады. Оның құрылымы диплом жұмысының мақсатымен
және міндеттерімен анықталады.
1.ҚР салық жүйесіндегі жергілікті салықтардың қалыптасуының теориялық
аспектілері
1.1 ҚР салық жүйесіндегі жергілікті салықтардың пайда болу тарихы
Салық прототиптерi адам қоғамын басқарудың алғашқы ұйымдардың
түрлерiмен бiрге қалыптасты. В. Пушкарева салық салудың дамуының 3кезеңiн
бөлiп көрсеттi. Олардың әрқайсысының өзiне тән ерекшелiктерi мен белгiлерi
бар. 1-кезең ежелгi дүние мен орта ғасырдың шаруашылық жүйесi құрамына
енгiзетiн салық салудың даму кезеңi дамымағандық деңгейi мен кездейсоқ
сипатымен ерекшеленедi. Бұл кезеңде қалыптасу жағдайында болатын салықтар,
олардың механизмi пайда болды. Салықтың пайда болуын алғашқы мемлекеттiк
құрылымдардың пайда болуымен сәйкестендiредi.
Себебi-тауар өндiрiсiнiң, мемлекеттiк аппараттық пайда болуы. Алғашқы
кезде салықтар натуралды түрге ие жүйесiз төлемдердi бiлдiредi. Мемлекеттiк
құралдарды басқарумен қамтамасыз ету қажеттiлiгi салық салудың пайда
болуына негiз болды. Қоластындағылар салықты өнiммен, әскер жабдықтарымен
төледi. Рим империясында және Афинада бейбiтшiлiк кезде салықтар болмаған.
Ал олардың пайда болуы әскери соғыс кезеңiнiң енуiмен байланысты болды.
Тауар-ақша қатынастардың дамуы, бекiтуiмен қатар салықтар бiрте-бiрте
ерекше ақшалай түрге ие бола бастады. Алғашында салықтар мемлекеттiң
ақшалай қажетiнiң негiзгi табыс көзi болып табылады. Ежелгi дүниенiң
мiндеттi төлемдерi алшақтаған түрде қазiргi салықтарды ескертедi. Нақты
айтқанда бұл квазисалықтар болды.
Квазисалықтар салыққа өтудiң өтпелi қадамын құрады. Алғашқы
ұйымдастырылған салық жүйелерiнiң бiрi болып Ежелгi Римнiң салық жүйесi
болып табылады. Рим мемлекетiнiң дамуының алғашқы кезеңдерiнде салық
механизмдерi әскери iс-әрекеттердi қаржыландыру үшiн қолданылды. Рим
азаматтары табысына және жанұялық жағдайына қарай салықпен салынып отырды.
Салық соммаларының есептелуi арнайы тұлғалармен жүргiзiледi. Б.э.д. 4-3
ғасырларда салық жүйесi дамуының жалпы мемлекеттiк және жергiлiктi
(коммуналды) салықтардың пайда болу жағдайына алып келдi. Бiрақ бұл кезеңде
бiрыңғай салық жүйесi болмады не арнайы жерлердiң салықпен салынуы
мемлекеттiң әскери шара бойынша атқаратын iсiмен байланыстырлды. Әскерде
жеңiстерге үлесiн қосқан орталық жерлердiң салықтары төмендетiлдi немесе
мүлдем жойылып отырды. Римнiң мемлекеттiк институттарының дамуы император
Октавиан салық реформаларын жүргiзуге алып келдi. Нәтижесiнде атрибуттар
атты бiрiңғай ақшалай салық пайда болды және оның алынуы арнайы құрылған
қаржылық мекемелердiң бақылауында болды [2].
Рим империясының өзiнде салықтар тек фискалды қызметті ғана емес,
сонымен қатар техникалық реттеушi және экономикалық қатынастарды реттеушi
қызметiн атқарды. Жалпы салықтық төлемдердiң саны 200- ден астам болды.
Кейiнгi салық жүйелерінiң қалыптасуы өзгертiлген түрде Ежелгi дүниенiң
жүйесiн қайталады. Салық салу объектiлерiн анықтау, салықтық төлемдердiң
түрлерiн енгiзу жолдары бiздiң күнiмiзге дейiн сақталғанын айтып кету
қажет. Ежелгi Рим мен Қазақстан Республикасының салық жүйелерiн
салыстыратын болсақ, онда бiрнеше салықтардың түрлерi ұқсас болып табылады.
16-17 ғасырларда Еуропада дамыған салық жүйесi болмады. 17 ғасырдың соңы –
18 ғасыр басында салық салу жүйесiнiң дамуының 2- шi кезеңi басталды. Бұл
кезеңде өз құрамына тiкелей және жанама салықтарды енгiзетiн алғашқы салық
жүйелерi қалыптасты. Ерекше орында табысқа салынатын салық, акциз және жан
басына салынатын салық болды. Еуропалық елдерде демократиялық процестердiң
дамуы өз көрiнiсiн салықты еңгiзу туралы сұрақтарында тапты. Англияда 1215
жылы еркiндiктiң ұлы партиясында салықтар тек қана ұлт келiсiмiмен
енгiзiледi деп бекiтiлдi. Францияда парламент бюджетпен салықтарды тек 1791
жылдары ұлы Франция революциясынан кейiн бекiте бастады. Мемлекет салық
салудың дамуымен бiр мезетте салық салудың ғылыми теориясы қалыптаса
бастады. Оның негiзiн салушы шотландық экономист және философ Адам Смит
Табиғат пен халық байлығының себептерiн зерттеу атты өзiнiң еңбегiнде
(1776 ж.) салық салу принциптерiн ұсынды, салық төлеушiлерге түсiнiк бердi,
мемлекеттiк қаржы жүйесiндегi олардың орнын көрсеттi . Жалпы көрнiсте салық
даму жүйесiнiң 3-шi кезеңi өз тарихын 19 ғасырда бастады және салық санының
төмендеуiмен, олардың алынуындағы құқыққа зор маңыз берiлетiнiмен ерекше.
Қаржылық ғылым дамуымен қатар салық салудың проблемалары, әдiстемелерi
пайда бола бастады. Экономикалық мектептер мен қаржылық теориялардың
бiреуiде фискалитет сұрақтарын айналып өтпедi. 19 ғасырдың екiншi
жартысында көптеген мемлекеттер ғылыми пiкiрлердi тәжiрибеде қолдануға
қадам жасады. В. Пушкарева айтқандай қаржылық ғылымдардың негiзгi буынын
салық реформалары құрады, олар 1- шi Дүние жүзiлiк соғыстан кейiн
жүргiзiлiп, салық салудың ғылыми принциптерiмен негiзделдi. Осы уақытта
қазiргi салық жүйелердiң құрылымы қалыптасты. Мұнда тiкелей салықтар және
прогрессивтi жеке табыс салығы алғашқы орынға ие бола бастады.
Бiрақ әлi күнге дейiн адамзат идеалды салық жүйесiн таба алмады.
Қаржылық ғылым күнi бүгiнге дейiн көптеген салықтық сұрақтарға жауап бере
алмайды, ал көптеген дамыған елдердiң тұрақты салық реформалары салық
салудың бекiтiлген, әдiлеттi болуының дәлелi болып табылады. Дүниенiң
көптеген елдерiнiң салық жүйесi бiрте-бiрте дамып, көптеген жылдарды алды.
Қазақстан Республикасының салық жүйесiн қалыптастыруда ұзақ эволюцияға
уақыты жоқ және болмаған едi, бiрақ Қазақстан Республикасы 1 кезең iшiнде
қанағаттанарлық және салық салу жүйесiн өте алмады. Бұл мақсатқа жету
бiрнеше кезеңнен тұрды. Салықтардың жинақтармен басқа да төлемдердiң
бекiтiлген тәртiппен алынуы салық жүйесiн құрайды. Қазақстан
Республикасында салық жүйесiнiң қалыптасуын келесi кезеңдерге бөлуге
болады:
1. 1994-1995 жылдар 1-шi этап
2. 1996-1998 жылдар 2-шi жаңа салық жүйесiнiң қалыптасуы.
1-шi этапта 1994-1995 жылдарды салық жүйесiне базалық негiз құрайтын
салық кодексiнiң өңделiп, iске қосылуы жүрдi. 1995 жылдың сәуiр айында жаңа
салық заңдылығын қабылдамас бұрын Қазақстан Республикасында жағдай күрделi
болды. Кәсiпорын өндiрiсiнiң көпшiлiгi мүлдем жұмыс iстемейдi, ал 60% -ы
үзiлiстермен жұмыс iстеп тұрды. Тiзiмде 12 iрi кәсiпорын банкрот кауiпiнде
болды. Елде қанша салық бар екенiнiн ешкiм бiлмедi: бiреулерi 43 түрi бар
десе (сонық iшiнде 16 түрi – мемлекеттiк, 10 түрi – мiндеттi жергiлiктi, 17
түрi есептi жергiлiктi), екiншiлерi 47 салық түрi бар дедi (оларға қосымша
қорға аударымдардың 8 түрi). Үкiмет жаңа салық кодексiн қабылдауда алдымен
төмендегiлердi мақсат етiп қойды: - қайшылықтарды жеңiлдету, жою;
- Қазақстан Республикасында салық кодексiнiң бiрiңғайлылығы .
Салық санын 40-45%-ға, ал азаматтардың табысынан салықты 40%- ға
төмендету, салық ставкiлерін анықтау қаралып отыр. Ең маңыздысы - жаңа
тиiмсiз салық түрлерiн енгiзбеу. Қазақстан Республикасының Үкiметi, Қаржы
Министрлiгi, басқада мемлекеттiк құрылымдардың тапсырысы бойынша Салық
туралы кодекс бойынша жаңа бiрнеше баламалы жобалар өңделдi. Өңдеушiлер,
ғалымдар пiкiрi бойынша үкiметтiк жобалардың принциптерi төмендегiдей:
- әдiлеттiлiгi;
- экономикалық бейтараптылығы;
- қарапайымдылығы;
- салық ставкiлерiнiң сәйкестiгi.
Салық салудың прогрессивтi-регрессивтi түрлерi қаралады, салықтық
қатынастар тәжiрибемен бекiтiлдi. 1995 жылдың 1 шiлдесiнен бастап
Қазақстан Республикасында жаңа салық кодексi әрекет етуде. Бұл кодекс
құқықтық параметрлерге негiзделген, мемлекет мүдделерiне сай келедi,
нарықтық қатынастарында экономикаға бейiмделуге мүмкiндiк бередi.
Салық қатынастардың жаңа механизмдерiн iске қосылуы қазiргi
рынок реформасының қысқа тарихындағы маңызды бетi болып табылады. Қазақстан
Республикасының мемлекеттiк салық қызметi 1991 жылы құрылды. Бұл салық
қызметi салық заңдылығын бақылауда болашақта жетiлдiру мақсатында құрылды.
1995 жыл 1-шi бесжылдықта маңызды революциялық жыл болды, Қазақстан
Республикасының салық жүйесiнiң реформалауының, жобалар өткiзудiң жылы
болды. 1995 жыл салық саясатында өзгерiлiс жылы болды- салық жүйесi
өзгерiске ұшырады.
Салық салудағы өзгерiстер экономикалық жағдайына байланысты болды.
1995 жылдық қаңтарында барлық салық және төлемдер бойынша жетiспеушiлiк
соммасы 4,8 млрд теңгеге өстi. Бiрақ 1 шiлдеден бастап салық базасын
кеңейтуге, стратегияны және тактиканы нақтылауға мүмкiндiк туды. Салық
кодексiнiң механизмiн жүзеге асыру iске қосыла бастады. Бiрақ оның
тәжiрибеге енуi бiрте-бiрте жүргiзiлуi мүмкiн. Сондықтан 1996 жылдың
басында салық қызметi Президент жарлығының 4 жобасын, Үкiмет бекiтулердiң
18 жобасын, салық реформасы дамуына бағытталған 10 құрал әзiрлендi, жылдық
жиынтық табысқа түсiнiк пайда болды, негiзгi құралдардың амортизациялық
аударым тәртiбi жеңiлдетiлдi, өндiрушiлер, кәсiпорындар, қаржы және агроном
мамандары тұрақты iс-әрекет жасауға мүмкiндiк алды: кәсiпкерлiкпен
байланысты шығындарды бесжылға дейiн созуға рұқсат етiлдi. Салық
ұйымдарының маңызды мәселесi бұл салық салу режимiнiң өзгерiсiне байланысты
инвестицияларды экономикалық зоналарға бағыттау, оларды құру, кеңейту.
Мысалы: өз iс-әрекетiн сондай территорияда жүзеге асыратын заңды тұлғаға
салықтық жеңiлдетiлген ставкасы 20% қолданылады. 1996 жылы 2 рет салық
салуды болдырмау жөнiнде ТМД елдерiмен 2 жақты салық конвенциясын өткiзу
жұмыстары жалғастырылды.
Мемлекеттік салық салу саясаты - салық саласындағы шаралар жүйесін
қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты
немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын
күрделі модель. Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай : қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни
салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық
салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен
жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру,
салық салудың негізгі принциптері және т.б-лар салық механизміне жатады.
Салық жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің
тигізер ықпалы өте зор. Енді осы салық жүйесінің құрамы мен салық салу
механизміне кеңірек тоқталайық. Қандай да бір механизмінің құрамында
бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты
белгілі бір салық элементтерінен құралады[3].
Салықтар негізгі мынадай қызметтері (функциялары) бар:
• реттеушілік;
• фискалдық;
• қайта бөлу.
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың
ынталандыру, бақылау функцияларын атап кетуге болады. Реттеушілік қызметі –
салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз
ықпалын тигізеді, яғни салықтарды реттеу жүзеге асырылады. Салықтық
реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық
түрлері,салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін,
олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы қажет.
Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орыны
ерекше. Себебі, ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар
кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік
бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық
жеңілдіктерінің де теңсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық
ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
1. егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 процентінен
асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
2. егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті аралығында
болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
3. егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 проценті мөлшері
аралығында болса, онда ұлғамайлы ұдайы өндіріске әкеледі [4].
Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл
қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттік кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери – қорғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі
субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің
іс - әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы
арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан
Республикасының ішкі өнімдегі салықтардың үлес салмағы 40 проценттен
көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа елдерден әлдеқайда
жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың
бір айғағы осы. Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін
(функциясын) пайдалана отырып елдің салық жүйесін анықтайды. Салық
механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты
негізге ала отырып салық саясатын анықтайды.Салықтардың әлеуметтік –
экономикалық мәнімен мазмұны олар қарайтын функциаларда толық ашыла түседі.
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі
үш функияны орындайды. Олардың әр қайсысы – осы қаржы санаттың ішкі
қасиетін, белгілерімен ерекшеліктерін білдіреді. Фискалдық функция барлық
мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор
қалыптасады. Мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі.
Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін толтыра отырып,
экономиканы, әлеуметтік – мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол халық шаруашылығының дамуына
қабылдаған бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде салықтардың
нысандарын таңдау ставкаларының алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктерімен
шегермелер пайдаланады. Бұл реттегіштер қоғамдық ұдайы өндірістің
құрылымына, қордалану мен тұтыну ауқымына ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекет қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы
өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады. Соңғы жылдары
Қазақстанда ішкі жалпы өнімдегі салықтар үлесінің төмендеу тенденциясы орын
алып отыр. Егер 1997 жылы ішкі жалпы өнімдегі олардың үлесі 19,7%
болса,1998 жылы ол 16,6%,2000 жылы-22,6%,2001 жылы - 22,2% болды (салыстыру
үшін: Украинада – 29 %, Ресейде – 33,3%). Салық салу объектілерін есепке
алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі
қолданылады: кадастрлык, салық төлеушінің декларациясы бойынша, табысты алу
көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.
Салық салу элементтері мыналар: Субъект, объект, салық көзі, салық
ставкасы, салық өлшем бірлігі салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу
мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқы
мен міндеттері, салықтың төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.
• Салық субъектісі (салық төлеуші) дегеніміз – заң бойынша салық төлеу
міндеті жүктелген жеке және заңды тұлғалар.
• Салық объектісі – табыс, мүлік, еңбек ету түрі, қызмет көрсету,
ақшамен
жасалатын операциялар, мүлікті басқаға беру, табиғи қорларды пайдалану,
қосылған құн, айналым және т.б.
• Салық көзі – салық салынатын табыс.
• Салық ставкасы немесе өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
• Ставкалар тұрақты немесе процентпен белгіленеді.
• Тұрақты ставкалар салық объектісінен түсетін табыстың мөлшеріне
байланыссыз, өлшем бірлігіне тұрақты соммамен тағайындалады.
• Проценттік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті;
Регрессивті және пропорционалды. Үдемелі немесе прогрессивтік
ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұдайы үдеп, өсіп отырады.
Регрессивтік ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың төмендеуіне
сәйкес, азайып отырады. Пропорционалдық ставкалар салық салу объектісінің
мөлшеріне байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады [4].
• Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен
төлейтін
салық сомасы.
• Салық жеңілдіктері дегеніміз, заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп
немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту жатады.
• Салық төлеу мерзімі – салық төленетін уақыт.
• Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген
кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезінде
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
• Салық қызметінің негізгі міндеттері мыналар:
- салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, оның тиімділігін зерделеу; -
заңдардың, салық салу мәселелері жөнінде басқа мемлекеттермен жасалатын
шарттардың жобаларын әзірлеуге қатысу; - салық төлеушілерге олардың
құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, салық заңдары мен салық салу жөніндегі
нормативті актілердегі өзгерістер туралы салық төлеушілерге уақтылы
хабарлап отыру. Салық төлеушілер өз тарапынан мынадай міндеттерді
атқарулары тиіс:
1. уақытылы салық инспекциясына тіркеліп, тіркеу нөмірін алуға;
2. мемлекеттік салық комитетінің актілеріне сәйкес есеп құжаттамаларды
жүргізуге, осы есеп құжаттамаларды бес жыл бойы сақтауға;
3. белгіленген мерзімде салық декларациясын тапсыру;
4. атқарылған жұмыс немесе көрсетілген қызмет үшін төлемді жүзеге
асыратын салық, төлеуші салық қызметінің талабы бойынша атқарушыға
төленген соммалар туралы ақпарат беруге;
5. салық заңдарын, салық төлеу тәртібін, салық төлеу мерзімін қатаң
сақтауға міндетті.
1.2 Жергілікті салықтардың экономикалық мәні мен құрылымы
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салықтар баршаға белгілі көптеген ғасырлар бойы қоғамның экономикалық
базалық құрамы және мемлекеттің кірісін қалыптастырудың маңызды қаржылық
құралы ретінде қолданылып келеді.
Салықтар мемлекеттік бюджеттің басты кіріс көзі болуымен қатар,
өндірісті реттеу, әлеуметтік кепілдікті қамтамасыз ету, субъектілермен
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қаржылық базасын жасау
функцияларын атқаратын қоғамдық қайта құрудың жаңа құралы болып табылады.
Қоғамның даму процесінде әлеуметтік-экономикалық жүйедегі салықтардың
атқаратын рөлі күн өткен сайын жаңа нысанға айнала отырып, артып келеді.
Бұл әсіресе нарықтық қатынастардың қалыптасып дамуы жағдайындағы
экономикадағы өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе, өйткені салық салу жекелеген
тұлғалардан бастап мемлекетке жеткенге дейін оның барлық деңгейіндегі
қоғамдық процесстерге әсер ете алатын бірден бір макроэкономикалық құрал
болып табылады. Бұдан да басқа, халықаралық экономикалық қарым –
қатынастардың ұлғаюына байланысты салық жүйесі белгілі бір жекелеген
елдердің ішкі жұмысы болудан қалды. Осылайша, салық салудың бір жағынан
шаруашылық байланыстарға терең бойлауы, екінші жағынан оның жалпылығы
қазіргі кезде салықтардың атқаратын рөлінің жан-жақты қанат жаюына жағдай
жасап отыр.
Салықтар мемлекет үшін маңызды функцияларды орындауға қажетті
мемлекеттің ақшалай табысын қалыптастырумен байланысты қаржы қатынастарының
бір бөлігі. Өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде салық экономикалық
негізге жатады. Салық объективті қажеттілік немесе қоғам дамуының негізіне
реттеледі. Мемлекет осы объективті қажеттілікке сәйкес салық жүйесін
қалыптастырады. Елдің қаржы жүйесіне қызмет ету механизмін оның құрылымын
жасақтайды. Әлеуметтік және экономикалық салық факторлары салыққа
байланысты өндірістік қатынастардың жаңаруына ықпал етеді. Яғни, нарықтық
жүйеге көшу мемлекеттің салық жүйесіне және бюджет саясатына түпкілікті
қайта құруды жүргізуді талап етеді.
Нарықтық қатынастары дамыған елдерде салықтар экономика мен әлеуметтік
хал-аһуалын тұрақты дамытудағы реттеушілік қасиеттері бюджеттік қатынастар
мүмкіншілігіне тікелей басқару әдістері ретінде қолданады. Яғни тұрақты
салық жүйесі жәрдемімен мемлекет қоғамдық қасиеттілік пен ресурстар
арасындағы, оларды қанағаттандырудағы салыстырмалы тепе – теңдікке қол
жеткізеді. Салықтар мемлекеттің әртүрлі даму бағдарламасының даму
мүмкіншілігіндегі қаржылық қамтамасыз ету және азаматтардың табыстарының
деңгейін теңестіру мүмкіншілігіне ие болады.
Салық – салық жүйесінің негізгі элементі болып табылады. Мемлекетте
алынатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлем
түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, принциптерінің,
салық заңдары мен салыққа қатысты нормативтік актілердің, салық қызметі
органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі,
салықтар белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік)
төленеді. Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады.
(салық кезеңі – бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және
белгілі бір көлемде немесе мөлшерде алынады.
Салықтарды материалдық тұрғыдан алғанда – бұл, салық төлеушінің белгілі
бір мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке беретін белгілі бір ақша
сомасы болып табылады.
Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда салық – салық
төлеушілердің мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде
және белгіленген тәртіппен бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.
Ал, құқықтық тұрғыдан қарайтын болсақ, бұл мемлекеттік бекітілім, яғни
тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын төлеуді көздейтін
міндеттеме.
Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілетіндерді атауға
болады: мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі; ақшалай нысанда
төленеді; қайтарылмайтын төлем болып табылады; баламасыз сипатта болады;
салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады; тұрақты экономикалық
қатынас туғызады[19].
Мемлекет өз қазынасын толықтыру мақсатында табыс көздерін жасайды.
Салық төлеушілерге нормативтік құқықтық актілер негізінде салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары
мен төлеу мерзімін белгілейді. Салықтардың қазыналық қызметі – түрлі
субъектілер табысының бір бөлігі мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі
құралып, салықтың қоғамдық міндеті артады. Қорыта айтқанда, мемлекеттің
бюджет саясаты жүзеге асырылады.
Мемлекет экономиканы дамыту жолында салықтық реттеу процесі арқылы
экономиканың кейбір салаларын дамытуды ынталандырады және қажет жағдайда
тежеп отырады. Бюджетке түскен салық түсімдерін реттейді және бақылап
отырады. Кез келген қызмет түріне бақылау жасау қажет. Ал енді салық
түсімдеріне бақылау өте қажет екені даусыз. Мемлекет бюджеттің кірісі мен
шығысын есептейді, соған сәйкес өз қызметін атқарады.
Бюджетке түскен салық түсімдерін қаржыландыруды қажет ететін
бағдарламалар жобасына сәйкес және әр салаға мақсатқа сай және өз
уақытысында жұмсалуына қадағалау жасайды.
Салықтардың қайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетке ақша қаражаттары
жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге бағытталады,
әлеуметтік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту жолымен
әлеуметтік тепе-теңдікті ұстап тұрады.
2009 жылдың 1-қаңтарынан бастап Салық және бюджетке төленетін басқа
мігдетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының жаңа кодексі қолданысқа
енгізілді. Кодексте салықты және бюджетке төленетін басқа міндетті
төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәптібі жөніндегі
биліктік қатынастар, сонымен бірге мемлекет пен салық төлеушілердің
арасындағы салықтық міндеттемелерді атқаруға байланысты сқатынастар
реттелінген. Сонымен бірге Кодексте кең өндіруші сектордың қайтарымын
арттыру есебінен экономиканың шикізаттық емес секторларына салық
ауыртпалығы төмендетілген, жеңілдіктер жүйесі оңтайландырылған, салықтық
әкімшілік ету оңайлатылған, кодекс нормаларын қолдану экономиканы
жаңғыртуға және саралауға, елдегі инвестициялық климатты жақсартуға,
отандық, сондай ақ шетелдік өндірушілер үшін де бизнес жүргізуді неғұрлым
пайдалы етуге шақырады. Жаңа салық кодексінде жергілікті салықтарға
өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.
Салықтарды бірнеше белгілері бойынша жіктейді.
1. Өндіріп алу тәсілі немесе салықтарды салу объектісі бойынша:
• тікелей салық;
• жанама салық.
Тікелей салық – тікелей табыс, немесе меншіл иеленушілерден алынады.
Жергілікті бюджетке түсетін салықтар ішінен жеке табыс салығы, әлеуметтік
салық, жер салығы, мүлік салығы тікелей салықтар қатарына жатады. Мәселен,
жеке тұлғалар бүгін салық төлеуші болмаса да, ол ертеңгі күні міндетті
түрде салық төлеуші болып табылады. Себебі ол белгілі бір жұмыс атқарады,
табыс табады, мүлік алады.
Жанама салық – тауар бағасына қосылады және тауар сатқанда
тұтынушылардан өндіріп алынады. Мәселен, акциз салығы.
2. Нақты және дербес салықтар:
Тікелей салықтар нақты және дербес салықтар болып бөлінеді.
Нақты салықтар деп мүлікке салынатын салықты атаймыз. Нақты
салықтарда мүмкіндіктер сыртқы белгілеріне қарап алынады, яғни салық салуда
салық объектісі назарға алынады. Нақты салықтарға мүлік салығы, көлік
құралдары салығы, жер салығы жатады.
Дербес салықтар деп салық төлеушілердің табыстарына салынатын
салықтарды атауға болады. Дербес салықтарда тек таьысы ғана емес салық
төлеушінің қаржылық жағдайы да ескеріледі. Жергілікті бюджеттерге түсетін
дербес салықтарға жеке табыс салығы, әлеуметтік салығы саналады.
3. Салық сомасы түсетін бюджет деңгейіне немесе салықты алатын және
оған билік жасайтын органға қарай:
• жалпы мемлекеттік немесе республикалық салықтар;
• жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Салықтарды аймақтық деңгейіне қарай және Қазақстан Республикасының
бюджет жүйесіне орай республикалық және жергілікті деп бөлеміз.
Бұл негізінен төрт фактор арқылы анықталады:
• салықты кім бекітеді;
• аталған салықтар қай органға жатқызылады және салық салудың шарттарын
кім анықтайды;
• салықтар бюджеттің қай түріне бекітілген, яғни мемлекеттік салықтар
республикалық бюджетке, жергілікті салықтар жергілікті бюджетке
түседі;
• қай бюджеттің табысы болып табылады.
Жергілікті салықтар қатарына жеке табыс салығы, әлеуметтік салық,
акциз және меншікке салынатын, яғни мүлік салығы, көлік құралдарына
салынатын салық, жер салығы жатады[19].
Жергілікті бюджетке түсетін салықтарды жергілікті салықтар деп атаймыз.
Республикалық салықтар жалпы мемлекеттің қажеттіліктеріне жұмсалса,
жергілікті бюджеттің қажеттіліктерін жергілікті салықтар қанағаттандырып
отырады. Жергілікті бюджеттердің кірістерін қалыптастыруда салықтардың рөлі
аса зор. Жергілікті салықтарға жеке табыс салығы, әлеуметтік салығы және
меншікке салынатын салық, яғни мүлік, көлік құралдары мен жер салығы
жатады.
Жалпы меншікке салынатын салықтың мейлі жер салығы, мүлік немесе көлік
құралдарына салынатын салық болсын, олардың мақсаты меншікті тиімді
пайдалануға ынталандыру, өйткені салықтың мөлшері меншіктің көлеміне,
сапасына қарай белгіленеді. Алайда, көлемінің ірі болуы табыстың көбеюуіне
кепілдік бермейді: егер салық салынбаса ірі меншік иелерінің артықшылықтары
молаяды да, мүлікті дұрыс пайдалануға ұмтылмайды. Осылайша мүлік салығы,
жер салығы қоғам алдында салық жауапкершілігін көтеруге бағытталған нақты
салықтарға жатады. Бұл салықтардың әрқайсысы өздерінің салық салу
базаларымен, ставкаларымен, есептеу әдістерімен, төлеу мерзімдерімен бір-
бірінен өзгеше екеніне қарамастан бір функционалды топқа біріктіруге
болады:
❑ Төлеуші мен мемлекеттің өзара қатынасына және салық салу объектісіне
қарай тікелей салықтарға жатады. Өйткені белгіленген ставкаларды негізге
ала отырып, салық мүліктің құнына тікелей салынады.
❑ Пайдалану белгісіне қарай меншікке салынатын салықтар жалпы салықтарға
жатады. Яғни, бұл салықтар түрлері бойынша салық сомасы мемлекет қорына
түсіп, пайдалану барысына ғана негізделеді.
❑ Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай бұл салықтар нақты
салықтарға жатады. Нақты салықтар мүліктің сыртқы белгісіне байланысты
нақты табыстың түсуі есептелместен салынады. Сонымен бірге, аталмыш
салықтар тобын қазіргі кезде жеке салықтар қатарына жатқызып жүр, себебі
олар, табыс салығы сияқты жеке салықтармен бірге алынады.
❑ Меншікке салынатын салықтар салық салу әдістерінің кадастрлық және
декларациялық түрлерімен алынады да, жергілікті бюджетке түседі.
❑ Меншікке салынатын салықтарды “санитарлық” (сауықтыру) салықтар деп те
атайды, өйткені мемлекет аталған салық ставкасын жоғары көтерген кезде,
салық төлеушілер өз меншік құқығындағы, оралымды басқаруындағы және
иелегендегі кәсіпкерлік қызметке қолданылмайтын немесе пайда әкелмейтін,
тиімсіз салық салу объектлерінен құтылуға асығады. Әрине, пайдасы жоқ
объектге босқа салық төлегісі келмейді.
❑ Меншікке салынатын салықтар аймақтық бюджетке қайтарымсыз түседі.
❑ Меншікке салынатын салықтар жеке тұлғаның немесе заңды тұлғаның
айналысатын қызметінің түріне тәуелсіз, міндетті салықтар қатарына
жатады. Сондықтан бұл салықтардан жалтару мүмкіндігі өте аз. Осы
себептен мемлекет бұл салықтың түрлері бойынша оның бюджетке түсуін
шекті дәлдікпен болжап қана қоймай, оған қол жеткізуге толық мүмкіндігі
бар.
Енді осы меншік салығы тобына жататын салықтардың әрқайсысының
өздеріне тән ерекшеліктері мен айырмашылықтарына жеке жеке тоқталып өтетін
болсақ.
Оның ішінде, мүлікке салатын салықты қарастыратын болсақ, әртүрлі
шаруашылық субъектлері мен жеке тұлғалар үшін күрделі, әрі жалпы
салықтардың біреуі болып мүлік салығы табылады. Өйткені оны жеке азаматтар
да, кәсіпкерлер де төлейді. Қазақстан заң актлеріне сәйкес оның төлеушілері
меншік, шаруашылық жүргізу және оралымды басқару құқығында салық салу
объектісі бар заңды және жеке тұлғалар. Салық төлеушілердің оны төлеу
кезіндегі негізгі міндеті салық салу базасын тиімді анықтау және мүлікті
дұрыс бағалау болып табылады. Мүлік салығы жылжымайтын мүлікті тіркеу және
бағалау орталығы жүргізген мүлікті бағалауға сәйкес аумақтық салық
органдарымен есептеледі.
Жоғарыда атап көрсетілгендей мүлік салығының салық салыну объектісі
және оның ставкалары өзгеріске ұшыраған. Егер есеп беру кезеңінің ұзақтығы
бір жылдан аз болса, осы салық кезеңі бойынша амортизацияланатын
активтерінің орташа жылдық қалдық құны есептік кезеңдегі әр-бір басталатын
айдың бірінші күніне немесе есепті айдан кейінгі айдың бірінші күніне осы
активтердің қалдық құнының қосындысынан алынған сомаға тең мөлшерде
алынады.
Салық салу объектілерінің тұрған жері бойынша салық төленетіні
жаңалық емес. Бірақ таралып жатқан филиалдар тараптары бар, яғни салық салу
объектілері басқа облыстардың (аудандардың) аумағында орналасқан заңды
тұлғалар (оның ішінде резидент еместер) салықтың осы түрі бойынша есептеме
беру тәртібіндегі өзгерістер белгіленді. Бұл ретте төлемдер объектінің
тұрған жері бойынша жүргізіледі, ал заңды тұлғаның филиалдары, өкілдіктері
мен басқа да құрылымдық бөлімшелері тұрған жері бойынша ағымдық төлемдердің
есептерін және салық бойынша декларация тапсырады. Бірақ бұл орайда олар
бас ұйымға көшірмелерді жібереді. Олардың негізінде заңды тұлға жыл
аяқталғаннан кейін құрылымдық бөлімшелері бөлігінде есептелген және
төленген салық сомалары бойынша жинақтаушы тізілім жасайды. Декларация
белгіленген нысан бойынша есепті кезеңнен кейінгі жылдың 31-наурызынан
кешіктірмей тапсырады. Қолданылып жүрген заңдарға сәйкес мүлікке салынатын
салықты төлеуге төлеуші жауапты.
Бұл салық жергілікті болғандықтан, ол мүлік орналасқан аумақтың
жергілікті бюджетіне төленеді. Егер жеке тұлғаның саяжайы қаланың сыртында
болса мүлік салығы аумақтық салық комитетінен алынған хабарламасына сәйкес
осы аумақта төленеді.Тұлға меншік құқығын сату, ауыстыру және беру кезінде
салық салу объектісін іс жүзінде иелену кезеңі үшін төленуге жататын салық
сомасын меншік құқықтарын мемлекеттік тіркеу кезіне дейін немесе тіркеу
кезінде бюджетке енгізуге тиіс. Салық жылының сомасын салық салынатын
объектіге меншік құқығын мемлекеттік тіркеу кезінде тараптардың бірі
(келісім бойынша) бюджетке енгізуі мүмкін Бұл салықты төлеу жөнінен
жеңілдіктер бар.
Меншікке салынатын келесі салықтың түрі көлік құралдарына салынатын
салық. Көлік құралдарына салынатын салықты төлеушілер болып меншік
құқығында, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығында салық салу
объектілері бар заңды және жеке тұлғалар, олардың құрылымдық бөлімшелері
табылады.
Бұл салық түрінің өзіндік төлеу мен есептеу тәртібі бар.жекелеген
жағдайларда салық төлеуші салық сомасын салық заңдылықтарына сүйене отырып,
салық салу объектісі арқылы, салық ставкалары, әрбір көлік құралдары
бойынша түзету коэфицентін қолдана отырып есептейді. Сонымен бірге салықты
бюджетке төлеу объектінің тіркелген жеріне байланысты төленіп отыру керек.
Қазақстанда “Көліктік ғылыми-зерттеу институты” ЖАҚ бар. Оның
қызметіне жоғарыда көрсетілген мәселелерді реттеу кіреді. Осыған байланысты
барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер осы ұйымнан салық төлеу мақсатында
үнемі көлік құралдарының қандай да бір объектілері туралы ақпаратты алып
отыруға міндетті.
Көлік құралдары салығын есептеуге қатысты мәліметтердің барлығы көрініс
табатын маңызды құжаттардың бірі декларация болып табылыды.
Жол полициясы органдары көлік құралдары тіркеу қайта тіркеу немесе
техникалық тексерістен өткізген кезде оның иелерінен көлік құралдары үшін
салықты толық төлегенін растайтын құжатты талап етеді.
Енді жер салығына келетін болсақ, жер салығын меншігінде жері бар
тұлғалар төлейді.
Жер салығы 1992 жылы енгізілді. Жерге салынатын салықты енгізу мынандай
мақсаттарды көздейді: экономикалық әдістермен жерді ұтымды пайдалану және
жерге орналастыру, жердің құнарлығын арттыру, оны қорғау жөніндегі
шараларды жүргізу үшін, сонымен бірге аумақтың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін
бюджет кірістерін қалыптастыру. Жер салығын төлеу барлық жер иелері, жер
пайдаланушылар, соның ішінде жалгерлер мен жер иелері үшін (бірқатар
жағдайларды қоспағанда) міндетті болады.
Жер салығы меншік құқығын, тұрақты жер пайдалану құқығын, өтеусіз
уақытша жер пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар; жер ресурстарын
басқару жөніндегі уәкілетті орган әр жылдың 1-қаңтарындағы жағдай бойынша
берген жерлердің мемлекеттік сандық және сапалық есебінің деректері
негізінде есептеледі.
Жеке меншік құқығында; тұрақты жер пайдалану құқығында; бастапқы
өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы салық салу объектілері бар жеке
және заңды тұлғалар жер салығын төлеушілер болып табылады.
Тұрақты жер пайдаланудың бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдаланудың
меншік құқығын куәландыратын мемлекеттік акт немесе жер учаскесін уақытша
пайдалану шарты болмаған жағдайда, пайдаланушыны жер учаскесіне қатысты жер
салығын төлеуші ретінде тану үшін осындай учаскені оның нақты иеленуі және
пайдалануы негіз болып табылады.
Жер салығын анықтау үшін жер учаскесінің алаңы салық базасы болып
табылады. Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге салынатын жер салығының
базалық ставкалары 1 гектарға есептеліп белгіленеді және топырақтың сапасы
бойынша сараланады.
Жер учаскесін иелену құқығы немесе пайдалану құқығы тоқтатылған
жағдайда жер салығы жер учаскесін іс жүзінде пайдалану кезеңі үшін
есептеледі. Ал, бюджетке жер салығын төлеу жер учаскесінің орналасқан жері
бойынша жүргізіледі.
Жергілікті салықтардың ішінде үлкен орындардың бірін алатын келесі
салықтың түрі акциз салығы болып табылады. Акциз бағаға қосылатын және
сатып алушы төлейтін тауарларға салынатын салық. Акциздерді өзінің айрықша
ерекшеліктеріне қарай монопольды түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы
болатын тауарларды өндірушілер төлейді. Акциздер көрсетілген қызметтерге де
салынуы мүмкін, бұл орайда салық сомасы тарифке кіреді. Қазақстан
Республикасы аумағында өткізілетін алкоголь өнімі мен темекі бұйымдары
акциздерді жинаудың толықтығын қамтамасыз ету және оның аумағында жасырын
әкелу, өндіру және өткізуді болдырмау мақсатында міндетті түрде таңбалауға
жатады.
Акциз салығын төлеушілер бұл ҚР аумағында өндірілген және ҚР аумағына
импортталатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz