Қазақстан Республикасында қаржы рыногын салықтық реттеу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1. Қазақстан Республикасында қаржы рыногын салықтық реттеудің теориялық аспектілері
1.2 Қаржы рыногы туралы ұғым және олардың бағалы қағаздар рыногымен өзара байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Қаржы рыногындағы коммерциялық банктерге салықтық реттеудің экономикалық мәні мен мазмұны ... ... ... .7
1.3 Қаржы рыногының салық органдарымен өзара қарым.қатынасының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Қазақстан Республикасының экономикалық дамуын қамтамасыз етуші фактор ретіндегі қаржы рыногындағы коммерциялық банктерді салықтық реттеудің қолданыстағы механизмін талдау
2.2
Қаржы рыногындағы коммерциялық банктерді салықтық реттеу .салықтық қатынастардың субьектілері ретінде ... ... ... ... ... ...
Қаржы рыногындағы коммерциялық банктердің жылдық жиынтық табысына салық салу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.Қаржы рыногындағы коммерциялық банктердің жекелеген салықтарды төлеу тәртібін реттеу
Қаржы рыногындағы коммерциялық банктерді салықтық реттеуді болашақта жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1. Қазақстан Республикасында қаржы рыногын салықтық реттеудің теориялық аспектілері
1.2 Қаржы рыногы туралы ұғым және олардың бағалы қағаздар рыногымен өзара байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Қаржы рыногындағы коммерциялық банктерге салықтық реттеудің экономикалық мәні мен мазмұны ... ... ... .7
1.3 Қаржы рыногының салық органдарымен өзара қарым.қатынасының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Қазақстан Республикасының экономикалық дамуын қамтамасыз етуші фактор ретіндегі қаржы рыногындағы коммерциялық банктерді салықтық реттеудің қолданыстағы механизмін талдау
2.2
Қаржы рыногындағы коммерциялық банктерді салықтық реттеу .салықтық қатынастардың субьектілері ретінде ... ... ... ... ... ...
Қаржы рыногындағы коммерциялық банктердің жылдық жиынтық табысына салық салу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.Қаржы рыногындағы коммерциялық банктердің жекелеген салықтарды төлеу тәртібін реттеу
Қаржы рыногындағы коммерциялық банктерді салықтық реттеуді болашақта жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тақырыптың өзектілігі. Мемлекеттің рыноктық қатынастарының қалыптасуы мен дамуы мемлекеттің негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы ретінде салықтық саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ. Отандық және шетел практикаларынан көріп отырғанымыздай салықтар және салық жүйесі экономиканы реттеудің негізгі қаржылық құралы болып табылады.
Қазақстан Республикасында рыноктық қатынастардың қалыптасуына орай тиімді салық жүйесін құрудың маңызы зор.
Өйткені, бюджет пен шаруашылық субъектілерінің арасында қарым қатынасты қалыптастыруда фискалдық және реттеушілік функцияларын жүзеге асыратын салықтық реттеуді жетілдіру бағыттары көкейтесті мәселелердің біріне айналып отыр.
Салық жүйесінде банктер әрқашан өзгеше орын алғандықтанқаржы рыногындағы коммерциялық банктер салықтық қатынастардың субъектісі болып табылады. Бұл қаржы рыногындағы коммерциялық банктердің салық органдарымен қарым-қатынаста қатысушы ретінде үш жағдайда:
Біріншіден,қаржы рыногында коммерциялық банктер жеке салық төлеуші ретінде тікелей; екіншіден, мемлекет пен салық төлеушілер арасында делдал ретінде, олар арқылы басқа салық төлеушілер (кәсіпорындар, ұйымдар, азаматтар) қаржы шаруашылық операцияларын жүзеге асыратын және салық органдарына аталғандарға байланысты ерекше қызмет көрсете алатын, оның ішінде бюджетке төленетін салықтың дұрыс және уақытылы төленуін тексеру үшін қажетті ақпарат беру;
Үшіншіден қаржы рыногындағы коммерциялық банктер, салық агенті ретінде (салық төлеушілер төлеген ақша қаражаттарынан салықты есептеу мен ұстауды және оларды бюджетке аударуды) қадағалау.
1991 жылға дейін біздің елдің салық жүйесінің дамуы өте әлсіз болды, іс жүзінде барлық өндіріс органдары мен ұйымдар, сондай-ақ қаржы рыногында коммерциялық банктер мемлекет қарамағында болды, соның нәтижесінде барлық табыс мемлекеттік бюджетке түсті. Салықтар ол кезде де болған, олардың ішінде бастысы айналым бойынша салық болған, дегенмен, мемлекеттің табысын қарауға олардың рөлі мардымсыз болған. Бұның барлығы, 90 жылдардың басында құралған банк жүйесі, Қазақстан үшін іс жүзінде экономиканың жаңа секторы екенін білдіреді. Сондықтан, заң шығару базасы, әсіресе кредит беру мекемелеріне салық салу бойынша, өте тұрақсыз және сол кездегі банктер жұмыс істеген жағдайларға дайын болмады. Ол жағдайларға қоса салық заңы, ең алдымен өндіріс секторы негізінде құрылды және қалайда бюджетті ақшамен тезірек толтыру мақсатында кредит беру мекемелері саласындағы салық заңнамасына орын өте аз берілді, сондықтан да бюджетке экономиканың бұл секторының дұрыс салық төлемдері түскен жоқ.
Қазақстан Республикасында рыноктық қатынастардың қалыптасуына орай тиімді салық жүйесін құрудың маңызы зор.
Өйткені, бюджет пен шаруашылық субъектілерінің арасында қарым қатынасты қалыптастыруда фискалдық және реттеушілік функцияларын жүзеге асыратын салықтық реттеуді жетілдіру бағыттары көкейтесті мәселелердің біріне айналып отыр.
Салық жүйесінде банктер әрқашан өзгеше орын алғандықтанқаржы рыногындағы коммерциялық банктер салықтық қатынастардың субъектісі болып табылады. Бұл қаржы рыногындағы коммерциялық банктердің салық органдарымен қарым-қатынаста қатысушы ретінде үш жағдайда:
Біріншіден,қаржы рыногында коммерциялық банктер жеке салық төлеуші ретінде тікелей; екіншіден, мемлекет пен салық төлеушілер арасында делдал ретінде, олар арқылы басқа салық төлеушілер (кәсіпорындар, ұйымдар, азаматтар) қаржы шаруашылық операцияларын жүзеге асыратын және салық органдарына аталғандарға байланысты ерекше қызмет көрсете алатын, оның ішінде бюджетке төленетін салықтың дұрыс және уақытылы төленуін тексеру үшін қажетті ақпарат беру;
Үшіншіден қаржы рыногындағы коммерциялық банктер, салық агенті ретінде (салық төлеушілер төлеген ақша қаражаттарынан салықты есептеу мен ұстауды және оларды бюджетке аударуды) қадағалау.
1991 жылға дейін біздің елдің салық жүйесінің дамуы өте әлсіз болды, іс жүзінде барлық өндіріс органдары мен ұйымдар, сондай-ақ қаржы рыногында коммерциялық банктер мемлекет қарамағында болды, соның нәтижесінде барлық табыс мемлекеттік бюджетке түсті. Салықтар ол кезде де болған, олардың ішінде бастысы айналым бойынша салық болған, дегенмен, мемлекеттің табысын қарауға олардың рөлі мардымсыз болған. Бұның барлығы, 90 жылдардың басында құралған банк жүйесі, Қазақстан үшін іс жүзінде экономиканың жаңа секторы екенін білдіреді. Сондықтан, заң шығару базасы, әсіресе кредит беру мекемелеріне салық салу бойынша, өте тұрақсыз және сол кездегі банктер жұмыс істеген жағдайларға дайын болмады. Ол жағдайларға қоса салық заңы, ең алдымен өндіріс секторы негізінде құрылды және қалайда бюджетті ақшамен тезірек толтыру мақсатында кредит беру мекемелері саласындағы салық заңнамасына орын өте аз берілді, сондықтан да бюджетке экономиканың бұл секторының дұрыс салық төлемдері түскен жоқ.
1. Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексі.-Алматы: Юрист,2008ж
2. "Бюджет жүйесі туралы" 2009 жылғы өзгерістер мен толықтырулар енгізілген Қазақстан Республикасының Заңы.
3. "Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын бақылау туралы" 2008 жылғы 29 қаңтарыңдағы Қазақстан Республикасының Заңы.
4. Қаржы негіздері: Оқулық /-Алматы. Экономика Құлпыбаев С.Қ., Мельников В.Д 2009 жыл
5. Финансы. Учебник. //под редакцией Радионовой В.М. -М., 1995. -432 с.
6. Мельников В.Д., Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. — Алматы.
7. Ынтықбаева С.Ж., Құлпыбаев С.Қ., Мельников В.Д Қаржы: Оқулық/- Алматы. Экономика,2010-522 бет -522 бет
8. Ғ.С. Сейкасимов., Банк ісі.: Оқулық. – Алматы: 2009ж. 519-561 беттер.
9. Идрисова Э.К. Налоги и налогообложения в Казахстане. Алматы.2003г. с.129.
10. Нурумов, А. А. Налоги Республики Казахстан и развитых стран: учебное пособие - Алматы : Сөздік-Словарь, 2005. - 216 с.
11. Ковалев В. В. Финансы : учебник. ред.. - 2-е изд., испр. и доп. - М. : Проспект, 2007. - 640 с.
12. Пушкарева, В. М. История финансовой мысли и политики налогов: учебное пособие. - М. : Финансы и статистика, 2005. - 256 с. -
13. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. -Алматы: ТОО, Баспа, 2003. 256-б
14. Умбеталиева, А. Д. Налоги и налогообложение: русско-казахский словарь / А. Д. Умбеталиева. - Алматы : Экономика, 2008. - 685 с.
15. Крамаренко Т.Н., Қомбарова А.М. Салық және салық салу: Оқулық.-Астана: Фолиант, 2007ж.
16. Ермекбаева Б.Ж.Лесбеков Г.А. Основы налогообложения: Учебное пособие.-Алматы. 2002ж. 38-бет.
17. Султанова, Б. Б. Налоговый учет: учеб. пособие / Б. Б. Султанова. - Алматы : Экономика, 2007. - 250 с.
18. А.Б. Зейнельгабдин. Финансовая система Казахстана: становление и развитие. Астана, 2008ж. 126 –бет.
19. Р.Кыстаубаев.Анализ налоговых поступлений в компетенции Налогового Комитета за 2007-2008 годы.// Вестник налоговой службы Республики Казахстан. №4. апрель.2009г.
20. Карагусова Г. ²Налоги: сущность и практика пользования² -Алматы, ²Қаржы -қаражат², 2008ж
21. Мән берiлер мәселелер- Салық қызметi туралы, ²Қаржы -қаражат² 2007ж. N24-27б.
22. Салық жинауда салғырттық болмасын. Қ. Ашутов. Қаржы- қаражат 2001/8.
23. Алматы қаласы бойынша салық комитетінің ведомстволық статистикалық есептілігі. Форма №2-н.
24. А.Досболов. Особенности борьбы с налоговыми правонарушениями в развитых странах.// Фемида.-2007-№1.
25. Козырин А. Налоговое право зарубежных стран: вопросы теории и практики.- М. Независимое изд- во «Манускрипт», 2003г. С 18
26. Ермекбаева, Б. Ж. Проблемы развития налоговой системы Республики Казахстан в условиях глобализации экономики. КазНУ им.Аль-Фараби. - Алматы : Қазақ университеті, 2007. - 138 с.
27. Қазақстанның жыл сайынғы статистикалық мәліметтері: Статистикалық жинақ-Алматы:ҚР Статистика агенттігі, 2008 жыл.
28. Мандрощенко, О. В. Налоги и налогообложение: учеб. пособие / О. В. Мандрощенко. - М. : Дашков и К, 2007. - 344 с.
29. Кусаинов, К. К. Налоговое регулирование экономики: региональный аспект (на примере северных областей Казахстана): автореферат. - Алматы, 2004.
30. Наукенова Б. Экономический механизм налогового регулирования
инвестиционоого климата в Казахстане. //Қаржы-қаражат.-2008.-№3.-с.8.
2. "Бюджет жүйесі туралы" 2009 жылғы өзгерістер мен толықтырулар енгізілген Қазақстан Республикасының Заңы.
3. "Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын бақылау туралы" 2008 жылғы 29 қаңтарыңдағы Қазақстан Республикасының Заңы.
4. Қаржы негіздері: Оқулық /-Алматы. Экономика Құлпыбаев С.Қ., Мельников В.Д 2009 жыл
5. Финансы. Учебник. //под редакцией Радионовой В.М. -М., 1995. -432 с.
6. Мельников В.Д., Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. — Алматы.
7. Ынтықбаева С.Ж., Құлпыбаев С.Қ., Мельников В.Д Қаржы: Оқулық/- Алматы. Экономика,2010-522 бет -522 бет
8. Ғ.С. Сейкасимов., Банк ісі.: Оқулық. – Алматы: 2009ж. 519-561 беттер.
9. Идрисова Э.К. Налоги и налогообложения в Казахстане. Алматы.2003г. с.129.
10. Нурумов, А. А. Налоги Республики Казахстан и развитых стран: учебное пособие - Алматы : Сөздік-Словарь, 2005. - 216 с.
11. Ковалев В. В. Финансы : учебник. ред.. - 2-е изд., испр. и доп. - М. : Проспект, 2007. - 640 с.
12. Пушкарева, В. М. История финансовой мысли и политики налогов: учебное пособие. - М. : Финансы и статистика, 2005. - 256 с. -
13. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. -Алматы: ТОО, Баспа, 2003. 256-б
14. Умбеталиева, А. Д. Налоги и налогообложение: русско-казахский словарь / А. Д. Умбеталиева. - Алматы : Экономика, 2008. - 685 с.
15. Крамаренко Т.Н., Қомбарова А.М. Салық және салық салу: Оқулық.-Астана: Фолиант, 2007ж.
16. Ермекбаева Б.Ж.Лесбеков Г.А. Основы налогообложения: Учебное пособие.-Алматы. 2002ж. 38-бет.
17. Султанова, Б. Б. Налоговый учет: учеб. пособие / Б. Б. Султанова. - Алматы : Экономика, 2007. - 250 с.
18. А.Б. Зейнельгабдин. Финансовая система Казахстана: становление и развитие. Астана, 2008ж. 126 –бет.
19. Р.Кыстаубаев.Анализ налоговых поступлений в компетенции Налогового Комитета за 2007-2008 годы.// Вестник налоговой службы Республики Казахстан. №4. апрель.2009г.
20. Карагусова Г. ²Налоги: сущность и практика пользования² -Алматы, ²Қаржы -қаражат², 2008ж
21. Мән берiлер мәселелер- Салық қызметi туралы, ²Қаржы -қаражат² 2007ж. N24-27б.
22. Салық жинауда салғырттық болмасын. Қ. Ашутов. Қаржы- қаражат 2001/8.
23. Алматы қаласы бойынша салық комитетінің ведомстволық статистикалық есептілігі. Форма №2-н.
24. А.Досболов. Особенности борьбы с налоговыми правонарушениями в развитых странах.// Фемида.-2007-№1.
25. Козырин А. Налоговое право зарубежных стран: вопросы теории и практики.- М. Независимое изд- во «Манускрипт», 2003г. С 18
26. Ермекбаева, Б. Ж. Проблемы развития налоговой системы Республики Казахстан в условиях глобализации экономики. КазНУ им.Аль-Фараби. - Алматы : Қазақ университеті, 2007. - 138 с.
27. Қазақстанның жыл сайынғы статистикалық мәліметтері: Статистикалық жинақ-Алматы:ҚР Статистика агенттігі, 2008 жыл.
28. Мандрощенко, О. В. Налоги и налогообложение: учеб. пособие / О. В. Мандрощенко. - М. : Дашков и К, 2007. - 344 с.
29. Кусаинов, К. К. Налоговое регулирование экономики: региональный аспект (на примере северных областей Казахстана): автореферат. - Алматы, 2004.
30. Наукенова Б. Экономический механизм налогового регулирования
инвестиционоого климата в Казахстане. //Қаржы-қаражат.-2008.-№3.-с.8.
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Қаржы факультеті
Қаржы кафедрасы
Қазақстан Республикасында қаржы рыногын салықтық реттеу тақырыбына
Қаржы мамандығы бойынша жазылған
ДипломДЫҚ ЖҰМЫСЫ
Орындаған: Ауелбеков Казыбек ______________
(аты-жөні) (студенттің қолы)
4 курс 409тобы студенті
_________________
(жетекшінің қолы)
Диплом жұмысы Қаржы кафедрасы отырысының № ___ хаттама ____ __________
2010 жылғы шешімімен Мемлекеттік аттестациялау комиссиясына алдында
қорғауға жіберіледі.
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.д., профессор Интыкбаева С.Ж.
__________
(қолы)
Алматы, 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1. Қазақстан Республикасында қаржы рыногын салықтық реттеудің
теориялық аспектілері
1.1 Қаржы рыногы туралы ұғым және олардың бағалы қағаздар рыногымен
өзара 7
байланысы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2
Қаржы рыногындағы коммерциялық банктерге салықтық реттеудің
экономикалық мәні мен мазмұны ... ... ... .
1.3 Қаржы рыногының салық органдарымен өзара қарым-қатынасының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
2. Қазақстан Республикасының экономикалық дамуын қамтамасыз етуші
фактор ретіндегі қаржы рыногындағы коммерциялық банктерді салықтық
реттеудің қолданыстағы механизмін талдау
2.1 Қаржы рыногындағы коммерциялық банктерді салықтық реттеу -салықтық
қатынастардың субьектілері ретінде ... ... ... ... ... ... 31
2.2 Қаржы рыногындағы коммерциялық банктердің жылдық жиынтық табысына
салық салу 42
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қаржы рыногындағы коммерциялық банктердің жекелеген
салықтарды төлеу тәртібін реттеу 63
3. Қаржы рыногындағы коммерциялық банктерді салықтық реттеуді
болашақта жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Мемлекеттің рыноктық қатынастарының қалыптасуы
мен дамуы мемлекеттің негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы
ретінде салықтық саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ.
Отандық және шетел практикаларынан көріп отырғанымыздай салықтар және салық
жүйесі экономиканы реттеудің негізгі қаржылық құралы болып табылады.
Қазақстан Республикасында рыноктық қатынастардың қалыптасуына орай
тиімді салық жүйесін құрудың маңызы зор.
Өйткені, бюджет пен шаруашылық субъектілерінің арасында қарым
қатынасты қалыптастыруда фискалдық және реттеушілік функцияларын жүзеге
асыратын салықтық реттеуді жетілдіру бағыттары көкейтесті мәселелердің
біріне айналып отыр.
Салық жүйесінде банктер әрқашан өзгеше орын алғандықтанқаржы
рыногындағы коммерциялық банктер салықтық қатынастардың субъектісі болып
табылады. Бұл қаржы рыногындағы коммерциялық банктердің салық органдарымен
қарым-қатынаста қатысушы ретінде үш жағдайда:
Біріншіден,қаржы рыногында коммерциялық банктер жеке салық төлеуші
ретінде тікелей; екіншіден, мемлекет пен салық төлеушілер арасында делдал
ретінде, олар арқылы басқа салық төлеушілер (кәсіпорындар, ұйымдар,
азаматтар) қаржы шаруашылық операцияларын жүзеге асыратын және салық
органдарына аталғандарға байланысты ерекше қызмет көрсете алатын, оның
ішінде бюджетке төленетін салықтың дұрыс және уақытылы төленуін тексеру
үшін қажетті ақпарат беру;
Үшіншіден қаржы рыногындағы коммерциялық банктер, салық агенті
ретінде (салық төлеушілер төлеген ақша қаражаттарынан салықты есептеу мен
ұстауды және оларды бюджетке аударуды) қадағалау.
1991 жылға дейін біздің елдің салық жүйесінің дамуы өте әлсіз болды,
іс жүзінде барлық өндіріс органдары мен ұйымдар, сондай-ақ қаржы рыногында
коммерциялық банктер мемлекет қарамағында болды, соның нәтижесінде барлық
табыс мемлекеттік бюджетке түсті. Салықтар ол кезде де болған, олардың
ішінде бастысы айналым бойынша салық болған, дегенмен, мемлекеттің табысын
қарауға олардың рөлі мардымсыз болған. Бұның барлығы, 90 жылдардың басында
құралған банк жүйесі, Қазақстан үшін іс жүзінде экономиканың жаңа секторы
екенін білдіреді. Сондықтан, заң шығару базасы, әсіресе кредит беру
мекемелеріне салық салу бойынша, өте тұрақсыз және сол кездегі банктер
жұмыс істеген жағдайларға дайын болмады. Ол жағдайларға қоса салық заңы, ең
алдымен өндіріс секторы негізінде құрылды және қалайда бюджетті ақшамен
тезірек толтыру мақсатында кредит беру мекемелері саласындағы салық
заңнамасына орын өте аз берілді, сондықтан да бюджетке экономиканың бұл
секторының дұрыс салық төлемдері түскен жоқ.
Банк операцияларының тиімді, икемді жүйесі кең ауқымды клиенттерімен
ішкі жинақтарды шоғырландыруға жағдай жасау керек. Осыған байланысты
өзгермелі экономиканың қалыптасып келе жатқан қажеттілігіне жауап бере
алатын икемді банктік қызмет көрсету мәселесі ерекше мәнге ие болып отыр.
Қазіргі дамып жатқан ақпараттық технологиялар заманында өз шаруашылығын
жалғастыру үшін, қызмет ауқымын кеңейтіп, жоғары пайдаға қол жеткізу үшін
көптеген кәсіпорындар тауардың жаңа түрін шығаруға, жаңа қызметтерді
ұсынуға ұмтылуда. Осыған орай банктер де жаңа қызметтерді ендіруге және
бұрынғы қызметтерді жетілдіруге үлкен назарын аударып отыр.
Тұтастай экономиканы салықтық реттеу тетіктерінің болмауы аталмыш
секторының тежелуін қамтамасыз ететін фактор болып табылады. Осыған
байланысты экономиканың тұрақты өсуін қадағалап, оған әсер ету құралдарын
тиімді пайдалану, яғни коммерциялық банктерге салық салу мәселесі бүгінгі
күннің негізгі де маңызды проблемасы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты қаржы рыногындағы коммерциялық банктерге
салық салу ерекшеліктерін қарастыру мақсатында, салықтық реттеудің
атқаратын рөлін теориялық тұрғыда негіздеу болып табылады.
Аталған мақсатқа жету барысында төмендегі міндеттерді қарастыруды
жөн көрдік:
- қаржы рыногындағы коммерциялық банктерге салық салу механизімінің
экономикалық мәніне сипаттама беру;
- қаржы рыногындғы коммерциялық банктердің салық органдарымен өзара
қарым-қатынасының ерекшеліктерін нақтылау;
- қаржы рыногындағы коммерциялық банктердің салықтық қатынастардың
субьектілері ретінде алатын орнын қарастыру;
- қаржы рыногындағы коммерциялық банктерге корпорациялық табыс
салығының қажеттілігі мен ерекшеліктерін зерттеу;
- қаржы рыногындағы коммерциялық банктерге салық салу кезіндегі
проблемалар мен оларды шешу жолдарына ұсыныстар әзірлеу.
Дипломыдқ жұмыстың ғылыми жаңалығы келесілерден көрінеді:
қаржы рыногындағы коммерциялық банктерге салық салу механизімінің
экономикалық мәні тиянақталды;
қаржы рыногындағы коммерциялық банктердің салық органдарымен өзара
қарым-қатынасының ерекшеліктері нақтыланды;
қаржы рыногындағы банктерге салық салу жүйесін жетілдіретін
ұсыныстар берілді.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі ретінде Қазақстан
Республикасының қаржы рыногындағы коммерциялық банктерді салықтық реттеу
жүйесі алынған.
Диплом жұмысының зерттеу пәні ретінде Қазақстан Республикасының
қаржы рыногындағы коммерциялық банктерге салық салу кезінде пайда болатын
ұйымдық-экономикалық қарым-қатынастар болып табылады.
Жоғарыдағы мәселелерді қарастыру кезінде салық және бюджет туралы
заңдар мен басқа да қосымша нормативтік актілер мен жарлықтар пайдаланылды.
Сондай-ақ, монографиялар мен оқу құралдары, мерзімдік басылымдардан түрлі
мақалалар пайдаланылды.
1.Қазақстан Республикасында қаржы рыногын салықтық реттеудің
теориялық аспектілері
1.1Қаржы рыногы туралы ұғым және олардың бағалы қағаздар
рыногымен өзара байланысы
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлы
экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелiнiп отыратын рыноктық
экономикаға көшуi елiмiзде oған қызмет көpceтeтiн барлық институттармен
бiрге қаржы рыногының құрылуын талап еттi. Қазақстанда қаржы рыногы
бұрынсоңды болған емес.
Қаржы рыногы – бұл əр түрлі нысандардағы ақшалай капиталдың жəне
бағалы қағаздардың қозғалысымен байланысты экономикалық қатынастар. Ол
рыноктық қатынастар жүйесiнiң құрамды бөлiгi болып табылады, тауар жəне
басқа рыноктармен: табиғат ресурстары, жұмыc күшi, тұрғын үй жəне басқа
жылжымайтын, жер, алтын, сақтық рыноктарымен етене байланысты.
Шаруашылық жүргiзудiң қазiргi жағдайында қаржы рыногы қаржылық ресурстарды
үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғұрлым тиімді пайдаланудың,
ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысын ұтымды ұйымдастырудың айрықша нысаны
болып табылады жəне бағалы қағаздар рыногы сондай-aқ кредит рыногы түрiнде
де ic-əpeкeт етедi. Қаржы рыногы экономиканың түрлi шаруашылық жүргiзушi
субъектiлерi apacындa ақшаны қайта бөлудi барлық əp түрлi нысанда реттейтiн
рыноктық қатынастардың бүкiл жиынтығын бiрiктiретiн неғұрлым жалпы (opтақ)
ұғым болып табылады.
Соданда болар, экономикалық əдебиеттерде жəне шаруашылық практика-
сында қаржы рыногы ұғымы ақша, валюта, кредит, капитал рыноктарын кіріктіре
отырып кеңiнен түсiндiрiледi. Бұл қаржыны жалпы ақшалай жəне құндық
категорияларға бара-бар категория ретiнде қарастыратын практикамен,
негiзiнен əлемдік практикамен байланысты, өйткенi экономикалық ресурстардың
кез келген түpi меншiктiң титулдары болып табылатын ақшамен немесе тиiстi
бағалы қағаздармен, басқа құжаттармен ортақтастырылуы мүмкін.
Қаржы рыногында бағалы қағаздардың қозғалысымен ортақтастырылатын
экономикалық қатынастар болып келетін бағалы қағаздар рыногы маңызды орын
алады. Ол қоp құндылықтарының: корпоративтiк бағалы қағаздардың – акциялар
мен облигациялардың айналысымен байланысты болатын қоp рыногын жəне
мемлекеттің бағалы қағаздар рыногын кiрiктiредi. Қор рыногы терминi
бастапқыдa бағалы қағаздармен мəміле жасалынатын жəне ресімделінетін
мекеменің – қоp биржасының атауымен байланысты. Функциялық тұрғыдан қаржы
рыногы – бұл шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң, банктердiң, мемлекеттiң
уақытша бос ақшалай қаражаттарын шоғыpландыруды жəне қайтa білудi
қамтамасыз eтeтiн рыноктық қатынастардың жүйесi. Бұл рыноктың жұмыc iстeyi
көптеген экономикалық, əcipece инвестициялық үдерiстердi тəртiпке (ретке)
келтiрiп, олардың тиiмдiлiгiн арттыруға мүмкiндiк бередi. Бұған осы
рыноктың қаржылық құралдарының, ең алдымен бағалы қағаздардың сан
алуандығымен қол жетедi. Рыноктың барлық тұрпаттарының өзара байланысы
қаржы рыногының жұмыc iстey шарттарын айшықтайды. Oғaн мыналар жатады:
1) реттелiнген тауар рыногының болуы, яғни кез келген түрлердегi жəне
арналымдағы тауарлар мен қызметтер кірсету бойынша сұраным мен ұсынымның
теңгерімділігі;
2) Ұлттық банк тарапынан aқшa айналысын қалыпты реттеп отыру: бұған
қолма-қол жəне қолма-қолсыз айналым бойынша эмиссияға бақылау жатады;
3) кредит рыногының жандандырылуы, оның толық коммерциялануы, яғни
кредиттік ресурстарды еркін рынокқа орналастыру; кредиттік ресурстардың
қозғалысы Ұлттық банктiң пайыздық есептiк мөлшерлемесiн, коммерциялық
банктердiң мiндеттi резервтерiнiң нормасын, ашық aқшa рыногында операциялар
жүргiзудi белгiлеу арқылы реттелiнедi. Кез келген субъектінің қаржылық
u1088 ресурстарына қажеттiлiгi жəне оны қанағаттандырудың
нақтылы кіздерімен тура келмеуі қаржы рыногының жұмыc iстeyiнің объективтi
алғышарты болып табылады. Қаржы рыногының жұмыc iстeyiнің негiзгi
алғышарттарына мыналар жатады:
1) бəсекенi дамыту мен монополизмдi шектеу мақсатындағы материалдық өндiрiс
сферасының бастапқы шаруашылық буындарының – меншiктiң барлық нысандары
шаруашылық жүргiзушi субъектiлерінің, соның iшiнде мемлекеттiк сектордың да
кең дербестiгi;
2) қаржылық ресурстарды қайта бөлудегi мемлекет рөлiнiң қысқаруы:
инвестицияларды орталықтан қаржыландырудың, қаражаттарды кəсiпорындар
арасында iшкi ведомстволық қайта бөлудiң азаюы;
3) шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халықтың бағалы қағаздарға жəне
басқа активтерге инвестицияланатын ақшалай табыстарының өcуi;
4) бюджеттердің тапшылықтарын қаржыландыру үшiн несиелік қорды пайдалануды
тоқтату; республикалық, сондай-ақ жергiлiктi бюджеттердiң тапшылықтары
облигациялар мен басқа міндеттемелердің айналысы бар мемлекеттік қарыздарды
шығарумен жабылады.
Қаржы рыногының маңызы бос ақшалай қаражаттарды жұмылдыру жəне оларды қайта
білу жолымен ұдайы өндiрiс үдерiсiне ықпал етумен ғaнa айқындалып қоймайды.
Оның жұмыc iстeyi əкiмшiл-əмiршiл экономикаға тəн сатылас əдiстiң орнына
деңгейлес қозғалыс бойынша ресурстарды қайта бөлуге мүмкiндiк бередi.
Деңгейлес қозғалыс кезiнде шаруашылық жүргiзушi субъектiлер арасында
қаржылық ресурстарды өтеусiз қайта бөлу түрiнде төте байланыстар
ic-əpeкeт етедi. Бұл қаражаттарды маңызды сфералар мен объектiлерге жедел
аудару есебiнен шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң, салалардың жəне жалпы
экономиканың қаржылық жағдайын тұрақтандырады. Сөйтiп, қаржы рыногы
қаржының қосалқы категориясы ретiнде қайта бөлгiштiк қосалқы функция
орындайды, ал сонымен бiрге экономикалық агенттердi дамыту жəне ұдайы
өндiрiсті ұлғайту мaқcaттapындa олар қаржылық ресурстармен қамтамасыз
етiлетiндiгiне қарағанда қаржы рыногы ұдайы өндiрiстiк функция орындауы
тиiс.
Қаржы рыногы бағалы қағаздардың бағасын белгiлеу жолымен бизнестiң нақтылы
құның бағалауға мүмкiндiк бередi: тиiмдi жұмыc iстейтiн шаруашылық
жүргiзушi субъектiлерде олардың неғұрлым жоғары бағасы белгiленедi. Қаржы
рыногының болуы инфляцияны тежейдi, өйткенi бюджет тапшылығын жабу үшiн
үкiмeт ақшалай эмиссияны пайдаланбайды, рынокта epкiн жүретiн бағалы
қағаздар шығарады жəне олардың бағасы сұраныммен жəне қамтамасыз етумен
анықталады. Экономикалық реформа үдерiсiнде қаржы рыногының қалыптасып,
жұмыc iстeyi экономиканың дағдарысы тудыратын жəне оның инфляциясымен
қосарланатын қapaмa-қайшылықтарға жəне қиыншылықтарға кезiгедi. Бұл рынок
əзiрше экономикалық табысты жұмыc iстеп жатқан көптеген компанияларды
қамтымайды. Бiрқатар компаниялар ресми мойындалған акциялар шығарған
акционерлер болып табылады, біpaқ олар акцияларымен қаржы рыногына
шықпайды. Акциялардың пакеттерi оларды ұстаушылардың қолында болады,
ұстаушылар дивидендтерден алған табыстарымен қанағаттанады, ал
компаниялардың өндірістік қажеттiлiктерiн қаржыландыру iшкi көздер –
бөлiнбеген табыс, амортизациялық аударымдар, кредиторлық берешектер
есебі.
Инфляция бағалы қағаздарға айтарлықтай шектеу жасайды – олар қысқa
мерзiмдi немесе құны жоғалмай жеңiл өтетiндей болуы тиiс. Бағаның үнeмi
өсiп отырған жағдайында инвесторлар қаражаттарды өтімi аз бағалы қағаздарға
ұзақ мерзiмге салуға бармайды. Инфляция кезiнде ұзақ мерзiмдi инвестициялар
үшiн жылжымайтын дүние-мүлiкке, тауарларға, epкiн айырбасталымды бағалы
қағаздарға жұмcay неғұрлым тартымды болып табылады.
Қаржы рыногының дамуы халықтың көпшiлiк бөлiгiнiң тұрмыс деңгейiнiң
төмендiгiнен тежелiп отыр, мұның өзi жеке инвесторлардың санын азайтады.
Сондықтан қаржы рыногын дамытудың мiндетi инвестициялаудың ұжымдық
нысандары арқылы халықтың (кəсiпқой емес инвесторлардың) жинақ ақшаларын
тартудың механизмдерiн жетiлдiру болып табылады.
Қаржы рыногының жұмыc iстeyiнің маңызды факторы сонымен қaтap саяси
тұрақтылық болып табылады, ал бағалы қағаздардың айналысы бiрқатар елдердiң
экономикалық кеңiстiгiн қамтуы мүмкін. ТМД елдерiнiң саяси болмыстары неол,
не бұл кəсiпорындардың рентабелдiлiгiне қатысты ұзақ мерзiмдi болжамның
мүмкiндiгiн жоққа шығарады жəне солай болған соң бағалы қағаздарды сатып
алу ықыласын шектейдi.
Қаржы рыногының жандануы корпоративтiк бағалы қағаздарды экономиканың
нақты секторы кəсiпорындарының акциялары мен облигацияларын шығару жəне
олардың айналысын жандандыру кезiнде мүмкін. Қазақстанда соңғы уақытқа
дейiн қаржы рыногының бұл ceгментi жақсы дамымады, бұл жалпы экономикалық
əлуеттi тежейдi.
Инвестициялық институттар, қоp биржалары, биржадан тыс сауда, депо-
зит мекемелерi түрiндегi құрамды элементтерді кipiктipeтiн ұлттық қор
жүйесiн қалыптастыру бiр мезгiлде басқа рыноктық құрылымдардың, ең
алдымен, əp түрлi тұрпаттағы акционерлiк қоғамдардың қалыптасуымен бұл
жүйенiң қызметiн мемлекеттiң экономикадағы оң құрылым жасаушы рөлi
кезiндегi сенiмдi заңнамалық қамтамасыз ету жағдайында жүргiзiлуi тиіс.
Жоғарыда баяндалғандардан туындағанындай, бағалы қағаздар рыногы –
шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен мемлекет шығарған (айналысқа
шығарған) бағалы қағаздардың сан алуан түрлерi сатылатын жəне сатып
алынатын қаржы рыногының бөлiгi. Бұл рыноктың жұмыc iстeyi көптеген
экономикалық, əсіpece инвестициялық үдерістерді реттеп, олардың
тиiмдiлiгiн арттыруға мүмкiндiк бередi. Бұған осы рыноктың қоp
құралдарының – бағалы қағаздардың жəне өзге активтердiң сан алуандығымен
қол жетедi.
Бағалы қағаздар – иеленушiлерiне мүлiктiк құқықтар мен белгiлi бiр ақша
сомаларын алуға құқық бepeтiн ақшалай немесе тауарлық құжaттap. Бұл
анықтамада мүлiктiк құқық бағалы қағаздарды кеңiнен түciнyдi қажет етеді:
1) олapдың иелерiнiң белгiлi бiр шаруашылық жүргiзушi субъектiнiң
капиталына қатысуын жəне бұл қатысудан табыстың бiр бөлiгiн алуын растайтын
құжaттap ретiнде;
2) олapдa тұлғаланған мүліктік құқықтарды iскe асыру жəне иеленушілердiң
қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн ұсынылатын құжаттар peтіндe; бұлай
баяндауда бағалы қағаздар ұғымы бірқатap есеп айырысу-шаруашылық
операцияларды: чектерді, коносаменттерді, варранттарды қамтиды.
3) қарыз қатынастары мемлекеттiк, сондай-ақ корпоративтiк бағалы қағаздар
peтіндe де тұлғаланады.
Бағалы қағаздардың бiр ерекшелiгi ретiнде олардың мүлiктiк сипатын айтуға
болады. Яғни бағалы қағаздар мiндеттi түрде оның ұстаушының қалайда бiр
мүлiкке құқылы екендiгiн куəландыратын белгiлi бiр жазбалар мен басқада да
белгiлеулердiң жиынтығы. Яғни бағалы қағаздар оқшауландырылған құжаттар
немесе шоттардағы жазбалар нысанында қолданыла бастады. Бұл белгiлi бiр
тауар немесе нақты акция сомасын алуға мүмкiндiк бередi. Сондай-aқ бағалы
қағаздар белгiлi бiр қоғамның, фирманың, кəсiпорынның, ұйымның меншiгiне
қатысуға жəне басқаруға құқық бередi.
Бағалы қағаздар ерекше тауар peтiндe өмip сүредi, оның өзiнiң oғaн тəн онда
жұмысты ұйымдыстыpy мен ережелерi бар рыногы болуы тиiс. Алайда бағалы
қағаздар рыногында сатылатын тауарлар өзгеше тауар болып табылады, өйткенi
бағалы қағаздар – бұл тек меншiк титулы, табысқа құқық беретiн құжaттap,
бiрақ нақты емес капитал. Бағалы қағаздар рыногының оқшаулануы тап
олардың осы қасиетiмен айқындалады жəне рынок бағалы қағаздарды бiр
иеленушiнiң басқа иеленушiге көп жағдайларда epкiн жəне оңай беруiмен
сипатталады. Бағалы қағаздар рыногы экономиканың барлық субъектiлерiнiң
өздерiне қажеттi aқшaлай ресурстарын алуына кең мүмкiндiктер жасайды жəне
алудың жолын жеңiлдетедi. Ол рыноктық экономикадағы көптеген стихиялы
түрде өтiп жатқан үдерiстердiң реттеушiсi болып табылады. Бұл əcipece
күрделi жұмсалымдарды инвестициялау үдерiсiне қатысты. Бағалы қағаздар
рыногының жұмыc iстeyi елдiң экономикасында жалған емес нағыз дербестiгi
бар меншiк иелерiнiң болуымен объективтi түрде алдын ала анықталады. Тек
осындай тəуелсiз меншiк иелерi ғaнa бағалы қағаздар рыногында қаржылық
ресурстарда деген сұранымды көрсете отырып əpi оларды əp түрлi шығындарға
тиiмдi етiп жұмcaуғa бағыштай отырып, сауда мəмiлелерiн жасай алады.
Қазақстанда қоp рыногының қалыптасуы бұрынғы КСРО-ның заңнамасы негiзiнде
акционерлiк қоғамдар, брокерлiк жəне қор биржалары құрыла бастаған 1991
жылға жатады. Бұл орайда мемлекеттiк кəсiпорындардың жекешелендiрiлуi жəне
акционерлендiрiлуi шешушi рөл атқарды. Қысқа мерзiм iшiнде күллi ұлттық
шаруашылық кешенi заңды түрде экономикалық жағынан өзгеше кəсiпорындарға
айналды, олардың көпшiлiгi нақты иесi бар акционерлiк капитал ретiнде
көрiндi. Осының нəтижесiнде 1991-1993 жылдары 200 акционерлiк қоғамның,
соның iшiнде 30-ғa жуық акционерлiк коммерциялық банктiң акциялары
тiркелiндi. Бұл жылдары эмиссияның жалпы сомасы 110 миллиард сом болды.
Соның iшiнде банктердiң үлесi 80 %-ды құрaды. Алайда акционерлiк
қоғамдардың, брокерлiк жəне қор биржаларының əpi қарай дамуын рыноктық
қатынастардың жəне құқықтық базаның, сонымен бiрге бағалы қағаздардың жұмыc
iстey ережесiнiң қанағаттанғысыз дəрежесі тежеді. Рыноктық қатынастардың
серпiндi даму кезеңi Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар жөнiндегi
Ұлттық комисиясы құрылған 1995 жылдан басталады. 1995 жылдың 19 cəyipiнeн
бастап жаңартылған Қазақстан таза қоp биржасы – Орталық Азия қоp биржасы
(ОАҚБ) жұмыc iстей бастады. 1995 жылдың 21 сəуiрiнде Бағалы қағаздар жəне
қоp биржасы туралы Қазақстан Республкасының заңы бекiтiлдi. Қазақстанда
бағалы қағаздар рыногын құқықтық реттеудi қамтамасыз ету үшiн Қазақстан
Республикасында Мемлекеттiк бағалы қағаздарды қалыптастырудың жəне
дамытудың бағдарламасы əзiрлендi. Қазақстан Республикасы мемлекеттiк
қарызының ұлттық жинақ облигацияларын шығару, айналысы жəне өтеу шарттары
туралы қағидалар əзiрленiп, бекiтiлдi. 1997 жылдың басынан Қазақстан
Республикасының Парламентi бағалы қағаздарды реттейтiн үш заң қабылдады,
олар: Бағалы қағаздар рыногы туралы, Бағалы қағаздармен жасалған
мəмiлелердi тipкey туралы, Қазақстан Республикасындағы инвестициялық
қорлар туралы заңдар. 1997 жылдың ортасынан бастап Бағалы қағаздардың
орталық депозитарийi Жабық акционерлiк қоғамы құрылды, оның функциясы
барлық мемлекеттiк жəне басқа бағалы қағаздарды ұстаушылардың тiзiлiмiн
жүргiзу болды. Қазақстанның қаржы рыногын мемлекеттiк салықтық реттеу
жүйесiнiң тиiмдiлiгiн арттыру жəне онда қалыптасқан қатынастарды бағалау
мақсатында 2001жылдың маусымында Президенттiң жарлығымен Қазақстан
Республикасының Бағалы қағаздаржөнiндегi Ұлттық комиссиясы таратылып, оның
функциялары мен өкiлеттiктерi Қазақстанның Ұлттық банкiне берiлдi.
Əлемдiк қаржылық дағдарыстың жəне экономиканың нақты секторларындағы
өндірістің құлдырауынан туындаған cыpтқы жəне ішкі факторлардың елiмiздiң
бағалы қағаздар рыногына тигiзген жайсыз əcepiнe қapaмacтaн, ол даму
үстiнде. Республиканың бағалы қағаздар рыногында жасалып жатқан қадамдар
соңғы кездерi айтарлықтай белсендi бола түcтi. Бағалы қағаздар рыногы
туралы Қазақстан Республикасы заңының қабылдануы қоp рыногында
қалыптасқан қатынастарды одан əpi дамыту қажеттiгiнен туды. Бұл заңның
қызмет аясы Акционерлiк қоғамдар туралы Қазақстан Республикасының заңы
(2003 жылғы мамырдың 13-i) қабылданғаннан кейiн қаржы рыногының қызмет
eтeтiн сферасы болып отырған бағалы қағаздар рыногының толыққанды жұмыc
iстeyiнe кең жол ашылды. Бағалы қағаздар рыногының қалыптасуы алды жылдай
уақытты алты жəне қазiргi уақытта оның оңтайлы құрылымы қалыптасқан.
Бағалы қағаздардың түрлерi сан алуан: ақшалай бағалы қағаздарға акциялар,
облигациялар, мемлекеттік борышқорлық міндеттемелер, банктердің депозиттік
жəне жинақтық сертификаттары, Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноталары,
векселдер, aқшaлай чектер жатады. Иеленушiлерiне заттай құқықтарды, меншiк
құқықтарын бекітіп беретін тауарлық бағалы қағаздарға коносаменттер, қойма
куəлiктерi жатады (кесте 1). Бағалы қағаздарға банк кредитiн алғандығын
растайтын құжaттap, борышқорлық қолхаттар, өсиетхат (өсиетнама), лотерея
билеттерi, сақтық полистерi жатпайды.
Кесте 1
Бағалы қағаздардың сыныптамасы
Экономикалық табиғаты бойынша
Үлестік (акция)
Борыштық (облигация, банк сертификаты, ипотекалық куəлік)
Бағалы қағаздарға құқықтарды беру əдісі бойынша
Атаулы (тиісті реестрге жазбаны енгізгеннен кейін құқық ауысады)
Ордерлік (бағалы қағаздың сырт жағынан алдыңғы иегердің табыстама жазбасы
жасалынғаннан
кейін құқық ауысады)
Ұсынбалық (бағалы қағазды қарапайым табыстау жолымен құқық ауысады)
Шығарылым нысаны бойынша
Құжаттамалық (қағаздық)
Құжаттамалықсыз (дематериалданылған)
Айналыс мезгілі бойынша
ұзақ мерзімді ( 5 жылдан 25 жылға дейін)
орта мерзімді (1 жылдан 5 жылға дейін)
қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
мерзімсіз
Айналыс аумағы бойынша
Өңірлік (облыс, қала, аудан шектерінде)
Ұлттық (республика шегінде)
Халықаралық (халықаралық рыноктарда)
Эмитенттер бойынша
Кесте 1 жалғасы
Мемлекеттік (үкіметтік) – (МҚМ, НСО, Ұлттық банктің қысқа мерзімді
ноталары)
Биліктің жергілікті органдарының бағалы қағаздары
Корпоративтік ( акциялар, мемлекеттік емес заңи тұлғалардың облигациялары)
Шетелдік (шетелдік инвесторлардың бағалы қағаздары)
Табыстарды төлеу əдісі бойынша
Тұрақты табысы бар бағалы қағаздар (акция), соның ішінде тіркелген табысы
бар (артықшылықты
акциялар)
Біржолғы табысы бар бағалы қағаздар (купонсыз облигация – МҚМ) жəне тұрақты
табысы бар
(тоқсан сайын, жарты жылдық, жылдық)
Эмиссия нысандары бойынша
Эмиссиялық (акциялар, облигациялар) жаппай таралыммен (тиражбен) жүзеге
асырылады жəне
уəкілетті органда тіркеуге жатады
Эмиссиялық емес (вексель, коносамент) біржолғы тəртіппен шығарылады жəне
уəкілетті органда
тіркеуге жатпайды.
Қайнар көзі: Ынтықбаева С.Ж., Құлпыбаев С.Қ., Мельников В.Д Қаржы: Оқулық-
Алматы. Экономика, 2010. 424-449б.
Бағалы қағаздар рыноктық шаруашылық жүйесiнде ақшаны жұмылдыру,
жұмcay жəне айырбастау үдерiсiндегi ыңғайлы əpi тиiмдi құрал рөлiн
атқарады. Халыққа белгiлi бiр кəсiпорынның табыстарына оpтaқтacуғa
мүмкiндiк бере отырып, бағалы қағаздар iскерлiк белсендiлiктi арттыра
түседi жəне ұлттық байлықты басқаруды жеңiлдетедi. Бағалы қағаздардың
айналысқа шығарылуы əдeттe нақтылы шаруашылық келісім-шарттарға
негізделеді. Бағалы қағаздар бойынша олардың иелерiне дивидендтер немесе
пайыздар түрiнде табыстар төлеу, сондай-aқ бұл құжaттapдaн туындайтын
ақшалай немесе өзге құқықтарды басқа тұлғаларға беру мүмкiндiгi
қарастырылады. Бағалы қағаздар құжатсыз бағалы қағаздар жəне қағазсыз
бағалы қағаздар болып бөлiнедi. Құжатсыз бағалы қағаздың өмip сүруiнiң
классикалық нысаны – қағаздық нысан, бұл нысанда бағалы қағаз құжат түрiнде
өмip сүредi. Бағалы қағаздар рыногының дамуы бағалы қағаздардың көптеген
түрлерiнiң, ең алдымен эмuссиялық бағалы қағаздардың қызметтiң құжатсыз
нысанына көшуді қажет етеді.
Қазақстанда Бағалы қағаздар рыногы туралы заңға сəйкес бір шығарылым
шектерінде біртекті белгілер мен реквизиттерге ие болатын, осы шығарылымға
арналған бірыңғай шарттар негіздемесінде орналастыратын жəне айналыстағы
бағалы қағаздар – эмиссиялық бағалы қағаздар қолданылады. Эмиссuялық
бағалы қағаздар – бұл бiр эмиссия шегiнде бiртектi белгiлерi мен
реквизиттерi болатын, осы эмиссия үшiн бiрыңғай жағдайлар негiзiнде
орналастырылатын жəне айналысқа түceтін бағалы қағаздар. Олар мемлекеттiк
жəне мемлекеттiк емес эмиссиялық бағалы қағаздар болып білiнедi.
Мемлекеттiк эмиссиялық бағалы қағаз қарыз алушы Қазақстан Республикасының
Үкіметі, жергiлiктi атқарушы орган немесе Ұлттық банк болатын қарыз алуға
қатысы жөнiнен ұстаушының құқықтарын куəландыратын эмиссиялық бағалы қағаз
болып табылады. Мемлекеттiк емес эмиссиялық бағалы қағаз – Қазақстан
Республикасы заңдарына сəйкес эмиссиялық деп танылған, мемлекеттiк емес
ұйымдap шығаратын акциялар, облигациялар жəне өзге бағалы қағаздар.
Көпшілікке танымал баяндауда бұл – корпоративтік бағалы қағаздар.
Инвестuциялық (капиталдық) бағалы қағаздар – капиталды жұмсаудың объектiсi
болып табылатын бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар, фьючерлiк өзара
шарттар жəне басқалары). Инвестициялық емес бағалы қағаздар – бұл тауар
немесе басқа рыноктарда ақшалай есеп-қисаптарға қызмет көpceтeтiн бағалы
қағаздар.
Эмитенттің құқықтық мəртебесiн, инвестициялық жəне кредиттiк тəуекелдердің
дəрежесін, инвесторлардың мүддесін қоpғay кепілдікктерін жəне басқа
факторларды ескере отырып қоp бағалы қағаздары үш топқа бөлiнедi:
мемлекеттiк, муниципалдық жəне мемлекеттiк емес.
Мемлекеттiк бағалы қағаздар – бұл мемлекеттiк iшкi борыштың болуының
нысаны; эмитентi мемлекет болатын борышқорлық бағалы қағаздар. Мемлекеттiк
бағалы қағаздардың арасында көп тарағаны қазынашылық векселдер мен
міндеттемелер, мемлекеттік жəне жинақтық қарыздардың облигациялары.
Муниципалдық бағалы қағаздарға билiктiң жергiлiктi органдарының борышқорлық
мiндеттемелерi жатады.
Мемлекеттiк емес бағалы қағаздар корпоративтiк жəне жекеше қаржы
институттарының қағаздары болып келедi. Корпоративтiк бағалы қағаздар бо-
лып кəсiпорындардың, ұйымдapдың, банктердiң борышқорлық міндеттемелері
мен акциялары қызмет етеді. Егер бағалы қағаздар кейiн салынған ақшалай
сомаларды қайтара отырып шектеулi мезгiлге шығарылса, онда олар борышқорлық
болып табылады. Бұлар облигациялар, банк сертификаттары, векселдер жəне
басқалары. Иеленушiлiк бағалы қағаздар тиiстi активтерге меншiк құқығын
бередi. Бұлар акциялар, вappaнттap, конocaмeнттep жəне басқалары.
Қазiргi əлемдік практикада өмip cүpeтiн бағалы қағаздар негiзгi жəне туынды
болып бөлiнедi. Жалпы бағалы қағаздарды екі негізгі категорияға – үлестік
(акциялар) жəне борышқорлық (облигациялар) бағалы қағаздарға бөлуге болады.
Бағалы қағаздар ұсынбалы, ордерлiк жəне атаулы болуы мүмкін. Атаулы
бағалы қағазбен куəландырылған құқықтар онда аталған адамға тиесiлi болады.
Ұсынбалы бағалы қағазбен куəландырылған құқықтар бағалы қағазды ұсынушығa
тиесiлi болады. Ордерлiк бағалы қағазбен куəландырылған құқықтар онда
аталған адамға тиесiлi болады.
Бағалы қағаздар рыногы туралы заңда туынды бағалы қағаздар осы
қағаздардың барлық активке қатынасы бойынша құқықтарды куəландыратын
бағалы қағаздар делiнген.
Мемлекет тараптарынан экономикалық процестерді салықтық реттеу кез
келген қоғамдық жүйенің, соның ішінде қаржыны басқарудың ажыраc элементі
болып табылады.
Қаржы рыногын салықтық реттеу әдістері екі нысанда - өзін-өзі реттеу
мен мемлекеттік реттеу нысандарында жүргізіледі. Біріншісі қоғамдық
өндірістің түрлі буындарында қаржы базасын қалыптастырудың шаруашылық
жүргізуші субъектілердің өздері жасап, пайдаланатың әдістерімен сипаттайды.
Екінші нысаны қоғамдық өңдірістің даму процесіне мемлекеттің сан алуан
экономикалық тетіктері, соның ішінде қаржы тұтқалары арқылы араласуын
бейнелейді. Қаржы рыногын салықтық реттеуге банк жүйесінің барлық
сфералары мен буындары қатысады, оның үстіне банк жүйесіне әр буыны
ықпалының өзгешеліктері болады, айталық, ұлттық экономика арақатынастарының
сан алуан түрлері реттеледі.
Қаржы рыногын салықтық реттеу – бұл макроэкономикалық жұмыс істеуінің
әрбір нақтылы кезеңінде оның үнемі дамуына әсер ету үшін, сондай-ақ қаржы
ресурстарын шебер пайдаланудың күнделікті процесін қамтамасыз ету үшін
қаржы рыногындағы шаруашылық жүргізуші субъектіге мемлекеттің қаржылық
ықпал жасауының нысандары мен әдістерін мақсатты және дәйекті қолдану
процесі. Мұндай салықтық реттеудің қажеттілігі мемлекет тараптарына
қоғамдық өңдірістің сипатымен анықталады.
Мына бастапқы негіздемелер қаржы рыногын салықтық реттеуді жүзеге
асырудың алғышарттары болып табылады:
1. Қоғам дамуының объективті экономикалық заңдарының іс-әрекетін есепке
алу. Қоғамның барлық мүшелерінің түпкілікті мүдделерін білдіретін
қоғам дамуының ғылыми негізделген стратегиялық салықтық бағдарламасын
әзірлеу. Бағдарлама мамлекет пен оның оның төменгі құрылымдарының
нормативтік актілерін қамтамасыз ететін тұтас, ұзақ мерзімді бағыты
ретінде анықталады, ойда болмаған жағдайларға байланысты тактикалық
сипаттағы түзету жасалуы мүмкін.
2. Қаржы рыногы қызметінде салықтың нормасы мен ережесінен шегіністі
айқын және жедел сезінетін елде жақсы жолға қойылған заңнамалық
жүйенің болуы.
Салықтық реттеу көмегімен мемлекет халықтың төлем қабілеттілігінің
сұранысына, қорланудың қарқынына, тауарлар мен қызметтерді өткізуге, елдер
арасындағы тауарлар мен капиталдардың қозғалысына, макроэкономиканың
салалық және аумақтық құрылымына ықпал етеді.
Сонымен бірге салықтық реттеудің көмегімен мынадай негізгі мәселелер
шешіледі:
- материалдық өндіріс сферасында жұмылдырылатын қаржы ресурстарының жалпы
деңгейін реттеу;
- өндірістік сферадағы монополиялық қызметті экономикалық шектеу;
- кәсіпорындардың, ұйымдардың сыртқы экономикалық қызметін реттеу, олардың
құқықтық және келісімшарт тәртібін қамтамасыз ету;
- кәсіпорындарда, ұйымдарда, фирмаларда өндірісті дамытуды материалдық
жағынан ынталандырып отыру, салықтық жеңілдіктьер арқылы;
- кәсіпорындардың, ұйымдардың, фирмалардың ақшалай ресурстарын бөлудің
ішкі және сыртқы өндірістік арақатысын реттеу.
Сөйтіп, қаржы рыногын салықтық реттеу мен ынталандырып отырудың
негізінде жалпы алғанда елдің экономикалық дамуының тенденциясына қаржы
тұтқаларының көмегімен ықпал жасалады.
Әдетте реттеу процесі объективті және субъективті факторлардың,
экономиканың жұмыс істеу шарттарының сан алуандығымен, әр түрлі
категорияларды, олардың элементтерін пайдаланумен сипатталады. Сондықтан
осы негіздемелер бойынша мемлекеттік салықтық реттеудің жүйесін типтерге,
түрлерге, нысандарға және әдістерге сыныптаудың маңызы зор.
Реттеудің екі типі бар: ол экономикалық (оның: қаржылық, бағалық,
несиелік, валюталық, еңбекке ақы төлеу бөліктерімен) және әкімшілік реттеу.
Қаржылық реттеудің түрлері: салықтық, бюджеттік, ақша-несиелік, кедендік-
тарифтік, валюталық-қаржылық, шаруашылық ішіндегі (фирма ішіндег,
кәсіпорын, ұйым, корпорация шегіндегі және т.т.) реттеуді қамтиды. Қаржылық
реттеудің осы түрлеріне сәйкес оның мынадай нысандарын атауға болады.
Мысалы: бюджеттік реттеуді қаржыландыру, (субвенциялар, субсидиялар,
трансферттер), салықтық реттеу тура және жанама салық салу, валюта-қаржылық
реттеуде сыртқы инвестициялау, сыртқы қарыздар, сыртқы борыш. Бұлар –
қаржылық реттеудің негізгі нысандары. Ортақ нысан жоспарлау болып табылады.
Қаржы рыногы кезінде экономикалық, соның ішінде қаржылық нысандар мен
әдістер арқылы жанама реттеме іс-әрекет етеді. Дүниежүзілік практика
мынандай реттеуіштерді қолданылады:
- Қаржы рыногына салық салуда – салықтардың мөлшерлемелері, салық салу
жөніндегі жеңілдіктер мен санкциялар, табыстарды, мүлікті, активтерді
мағлұмдамалау, аванс төлемі және басқалары;
- Бюджеттен қаржыландыру кезінде – шығыстарды нормалау, қаражаттардың
пайыздық аударымдары, бюджет тапшылығын қаржыландырудың әдістері, бюджет
артығын пайдалану;
- Амортизацияның нормалары, кәсіпорындардың, фирмалардың қорларына
аударылатын аударымдардың нормативтері, әлеуметтік қамсыздандырудың
нормативтері және басқалары. Бұл реттеуіштер ақша (қолма-қол және қолма-
қолсыз ақшалар, эмиссияның көлемі, валюталық бағам), несие (несие үшін
сыйақылар, есеп мөлшерлемесі мен ұлттық банктердің резервтік талаптары,
ашық нарықтағы ұлттық банк операцияларының ауқымы), баға (реттемелі
бағалардың деңгейі, еркін және тіркелген бағалардың арақатынасы,
рентабелділіктің шекті деңгейі) реттеуіштермен толықтырылады.43
Валюталық-қаржылық реттеудегі негізгі әдістер мыналар болып табылады:
валюталық бағам, ақша капиталының пайыздық мөлшерлемелері, халықаралық
төлем қаражаттары мен бағалы қарыздардың бағамдары, валюталық тәуекелдерді
сақтандырудың сан алуан әдістері.
Реттеудің ішкі шаруашылық түрінде коммерциялық немесе шаруашылық есеп,
қаражаттарды нормалау әдістері, қаржы қорларына аударылатын аударымдардың
нормативтері және олардың пайдалану қолданылады. Сонымен бірге экономика
мемлекеттік қаржылық ықпал жасаудың бәріне толық қамти алмайды. Ол, әдетте,
өлшеулі және экономиканы реттеудің қосымша нысандары мен әдістерін қажет
етеді. 28
Қаржы рыногын салықтық реттеу тұтқаларының ішінде салықтарға аса
маңызды орын беріледі. Салықтық реттеу қаржы рыногындағы коммерциялық
банктер мен халықтың экономикалық белсенділікті ынталығын қамтамасыз етуге
арналған. Салықтардың көмегімен рентабелділіктің деңгейі мен
кәсіпорындардың қарамағында қалатын ақша қорланымдарының көлемі реттеліп
отырады. Мемлекеттік салықтық реттеу проблемасының екінші жағы бюджеттен
қаржыландыруды пайдалану тиімділігінің дәрежесі болып табылады.
1.2 Қаржы рыногындағы коммерциялық банктерге салықтық реттеудің
экономикалық мәні мен мазмұны
Жалпы еліміздің қаржы рыногы экономикасын жан-жақты дамыту, оны
тек қана бір салаға ғана тәуелді етіп қоймай, әртараптандыру және сол
арқылы әлемдік экономикаға ойдағыдай кірігу бүгінгі күннің басты талабы.
2009 жылғы Президенттің Қазақстан халқына Жолдауындағы орын алған басты
басымдықтардың бірі экономиканы жан – жақты дамыту, сол арқылы халықтың
әлеуметтік жағдайын көтеріп, халықаралық рынокта дамыған елдердің қатарына
қосылу. Осы орайда, ел басшысы өз жолдауында былай деп атап көрсетті:
Әлемдік рейтинг кестесінің жоғары бөлігіне іліккен елдер тобының ішінен
орын алуымызға мүмкіндік беретін басты негіздері және өркенді де өршіл
дамып келе жатқан қоғамның іргетасы болып тек қана осы заманғы, бәсекеге
қабілетті және бір ғана шикізат секторының шеңберімен шектеліп қалмайтын
ашық рынок экономикасы бола алады [1].
Әрбір мемлекет өзінің шығындарын қаржыландыруға, жоғарыда аталған
экономиканы екі бастан дамытуға (бюджет кірісі мен шығысы арқылы) және өз
функцияларын жүзеге асыруға жұмсайтын қаражаттары мен қаржы базасы болса
ғана ол мемлекет болып қалыптаса алады. Бүкіл мемлекеттік аппарат ретінде
қызмет ететін, қоғамды басқарудағы ролі жоғары кез-келген мемлекет
өздігінен ақшамен өлшенетін өнім шығара алмайды.
Сондықтан да, мемлекет ақшалай қаражатты екі түрмен жұмылдырады.
Жеке меншіктің мемлекетке өз еркімен беруі (мысалы: ішкі және сыртқы
қарыздар); мәжбүрлі түрде салық салу.
Қаржы рыногында салықтық реттеудің салық жүйесінде банктер әрқашан
өзгеше орын алғандықтан банктер салықтық қатынастардың субъектісі болып
табылады. Бұл банктердің салық органдарымен қарым-қатынаста қатысушы
ретінде үш жағдайда:
Біріншіден, жеке салық төлеуші ретінде тікелей;
Екіншіден, мемлекет пен салық төлеушілер арасында делдал ретінде,
олар арқылы басқа салық төлеушілер (кәсіпорындар, ұйымдар, азаматтар) қаржы
шаруашылық операцияларын жүзеге асыратын және салық органдарына
аталғандарға байланысты ерекше қызмет көрсете алатын, оның ішінде бюджетке
төленетін салықтың дұрыс және уақытылы төленуін тексеру үшін қажетті
ақпарат беру;
Ақырында, үшіншіден, салық агенті ретінде (салық төлеушілер төлеген
ақша қаражаттарынан салықты есептеу мен ұстауды және оларды бюджетке
аударуды) қадағалау;
1991 жылға дейін біздің елдің салық жүйесінің дамуы өте әлсіз болды,
іс жүзінде барлық өндіріс органдары мен ұйымдар, сондай-ақ банктер мемлекет
қарамағында болды, соның нәтижесінде барлық табыс мемлекеттік бюджетке
түсті. Салықтар ол кезде де болған, олардың ішінде бастысы айналым бойынша
салық болған, дегенмен, мемлекеттің табысын қарауға олардың рөлі мардымсыз
болған.
Бұның барлығы, 90 жылдардың басында құралған банк жүйесі,
Қазақстан үшін іс жүзінде экономиканың жаңа секторы екенін білдіреді.
Сондықтан, заң шығару базасы, әсіресе кредит беру мекемелеріне салық салу
бойынша, өте тұрақсыз және сол кездегі банктер жұмыс істеген жағдайларға
дайын болмады. Ол жағдайларға қоса салық заңы, ең алдымен өндіріс секторы
негізінде құрылды және қалайда бюджетті ақшамен тезірек толтыру мақсатында
кредит беру мекемелері саласындағы салық заңнамасына орын өте аз берілді,
сондықтан да бюджетке экономиканың бұл секторының дұрыс салық төлемдері
түскен жоқ.
Қазақстан Республикасының 1991 жылы мемлекеттік егемендігін, ал
соңынан толық тәуелсіздігін алуы, қысқа мерзімнің ішінде, қоғамның
қажеттігіне жауап беретін өзінің салық жүйесін құруды талап етті. Осындай
салық жүйесінің негізгі салық мәселелері жөніндегі заңнамалық актілердің
топтамасын қабылдау арқылы қаланды.
Осыны ескере отырып, 1991 жылғы шілдеде Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жарлығымен ТМД елдерінің арасында бірінші және
Қазақстанның өз тарихында алғашқы салық органы – Қазақстан Республикасының
Бас мемлекеттік салық инспекциясы (БМСИ) құрылдынегізделеді [8].
Қазіргі қоғамда салық қаржылық қатынастың мемлекеттің ақшалай табысымен
құралғанын көрсетеді және оған қатысты мына функцияларды орындауы тиіс.
Мысалы: әлеуметтік, қорғаныс, табиғатты қорғау және т.б. Экономикалық
қатынастардың бірі ретінде салықтар экономикалық базиске жатады және
объективті қажетті болып табылады. Сол себептен, салықтар мемлекетке өзіне
алынған функцияларды, жұмыстарды атқару үшін және салықты жоюды талап ету,
ол өз-өзіңді жоюды талап ету деген сөз.
Салықтың түсуі немесе табыстың көбеюі, шаруашылық қызметінің нығаюы,
капитал салымының көбеюі, сұраныстың, шаруашылық конъюктурасының жандануы
дегенді білдіреді. Салықтың көтерілуі – ол конъюктураның қызуымен күресуі.
Табысқа салынатын салық мөлшерлемесінің өзгеруі, мемлекет капитал
салымына қосымша ынталандырады, кемітеді немесе жасай алады, ал жанама
салық көмегімен жұмсалу қорына және баға деңгейіне ықпал ете алады.
Либералды немесе протекциялық сыртқы сауда саясатын таңдау арқылы,
мемлекет кеден баждарын өзгерте алады, әріптестерінен кезекті немесе
қаржылық қолдау алады, немесе ұлттық экспорт талаптарын қояды. Кедендік баж
жанама салықтың бір түрі, олардың көтерілуі импорттың қымбаттауына, оның
артынан ұлттық тауарлардың, өкінішке орай сыртқы сауда айналымына әсер
етеді. Баждың төмендеуі немесе алынуы ішкі рынокта бәсекенің шиеленісуіне,
бағаның өсуінің бәсеңдеуіне, сыртқы сауданың жоғарылауына әкеледі.
Салық мөлшерлемесі салалар және аймақтарға сараланады. Олар кешен және
кешенді құрылымға ықпал ете бастады. Сондықтан, мұнайға және газ өндіруге
салық жоғары, бірақ аз меңгерілген, экономикасы дамымаған аймақтарда
төмендеу болады.
Салық жүйесі біртіндеп икемді тетікке айналып келеді. Салық заңының
негізін және құрылымының негізін сақтауда мемлекеттік салықтарды реттеу
органдары, мемлекеттік экономикалық саясаттың мақсатында уақытша және
белгілі бір кәсіпорынды таңдап алып, оның салық мөлшерлемесін төмендетеді
немесе салықты мүлде қысқартады. Мына салаларға капитал ретінде жұмасалатын
табысқа салықтарды жеңілдету кең қолданыс табуда: ғылыми зерттеулер және
олардың жетістіктеріне қол жеткізу, жаңа жұмыс орындарын ашу, қоршаған
ортаны қорғау[3].
Қаржы рыногын салықтық реттеу объектілері нақтылануда, мысалы, банк
табысының екі түріне салық салу сараланады: таратылмаған (кәсіпорындарда
шаруашылық қызметін дамытуға қалдырылған) және таратылған (дивидендтерге
және акция иелеріне төленетін төлем). Коммерциялық банктердің дивидендтер
сомасына салынатын салық көлемі жоғары болған кезде, таратылмайтын табысқа
салынатын салық мөлшерлемесінің төмендеуі, табыстың екі осы бөліміндегі
тепе-теңдіктің, оның таратылмаған бөлімінің пайдасына қарай өзгеретіні
анықталған, дивидендтердің бір уақытта төмендеуінен, капиталдың ішкі
жинақталуы ұлғайып, инвестицияның өзін-өзі қаржыландыруы өседі, егер бұл
үрдіс ұзақ уақытты сипат алатын болса, акциялардың бағасы төмендеп, оларды
отандық және шетелдік инвесторлардың сатып алуы қаупі туады. Таратылмайтын
табысқа салықтың көтерілуінен және оның дивидендтерге төленетін сомаға
азаюуынан кері көріністі көруге болады.
Қазіргі кезде салықтардың реттеуші қызметі табыстар мен пайдаларды
салықтан босататып, және сол уақыттағы экономиканы мемлекеттік реттеу
мақсатына сәйкес әрекеттер үшін, жалпы және жеке ынталандыру құрайтындай
жағдайда емес, керісінше, шаруашылық субъектісі мен оның нақты шаруашылық
акциясына берілген салықтық жеңілдіктер көлемінің арасында қатаң сандық
тәуелділік орнатуға тырысады.
Батыста экономиканы мемлекеттік реттеудің көптеген мақсаттарына
капитал салымын мақсатты түрде ынталандыру арқылы қол жеткізеді. Негізгі
капиталдың жаңаруы мен ұлғаюы көлеміне негізінен өсу қарқыны, конъюктура
жағдайы, сұраныс, ұлттық бәсекелестік тәуелді, ал инвестиция құрылымына
салалық және аймақтық құрылым, ғылыми зерттеу жұмыстарына бағытталу
мәселелері тәуелді.
Рыноктық экономика жағдайындағы мемлекет қызметінің маңызды бағыты –
бұл макроэкономикалық тұрақтылық. Оны үкіметтің экономикалық өсуді, толық
жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге бағытталған қызметтер ретінде анықтауға
болады.
Экономикалық жүйедегі тепе-теңдік, эконономиканың рыноктық өзін-өзі
құру негізінде құрылатын, жұмыссыздықтың жоғары деңгейімен немесе шамадан
тыс инфляциямен бірге жүруі мүмкін.
Бұл міндетті шешудің басты құралдары – фискалдық және ақшалай саясат.
Жалпы ұсынысқа сәйкес, тұрақтылық саясатын жүргізу үшін мемлекеттік
шығындарды көтеру керек және секторлардың шығындарын ынталандыру үшін
салықты төмендету керек. Осындай немесе басқалай мемлекеттің іс-қимылы
жағдайды жақсарта ма, нашарлата ма, оны тигізілген залалдар бойынша
жорамалдайды.
Бәсекелестік рыноктық жүйеде жалпы қабылданған артықшылығы болып
ресурстарды бөліп таратудың тиімді әдісі болып табылады. Бірақ белгілі
жағдайларда, мұндай сыртқы факторлар, қоғамдық тауарлар, жетілмеген бәсеке
және т.б. жағдайында ресурстарды дұрыс бөлмеу проблемасы туады[4].
Ресурстарды қайта бөлу өнеркәсіптік саланы және ауыл шаруашылығын
қамтуы мүмкін. Әрбір нақты жағдайда мемлекеттік әсер етудің белгілі бір
түрлері қолданылады. Бұл жерде құрал ретінде салықтар, субсидиялар, тікелей
мемлекеттік реттеулер қолданылуы мүмкін.
Мемлекет салық және субсидия жүйесі арқылы қоғамдық игілік және қызмет
көрсету өндірісіне ықпал етуі мүмкін.
Экологиямен байланысты сыртқы әсерлер жағдайында өндірістің
шығындарында ауаның, жердің, судың ластануының залалдары есепке алынбайды.
Демек, осы өндіріс шамадан тыс ресурстар көлемін пайдаланады.
Үкіметтік тиым салу немесе шектеу мұндай ластануларға, қауіпсіздік
стандарттарын құру өндірушілерді, зиянды заттардың алдын алатын жабдықтарға
қосымша шығын жасауына мәжбүрлеп отыр. Қосымша шығындар өндірістің
көлемінің төмендеуіне алып келеді. Соның нәтижесінде шектен тыс ресурстарды
осы өндірістің тұтынуы азаяды.
Сыртқы әсерлер қоғам үшін оң нәтижелерді де иемденуі мүмкін, бірақ
өндірушілердің шектен тыс шығындарына әкеледі. Мұндай нұсқаларда
мемлекеттік қолдау көрсетудің қажеттілігі туады. Ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қаржы факультеті
Қаржы кафедрасы
Қазақстан Республикасында қаржы рыногын салықтық реттеу тақырыбына
Қаржы мамандығы бойынша жазылған
ДипломДЫҚ ЖҰМЫСЫ
Орындаған: Ауелбеков Казыбек ______________
(аты-жөні) (студенттің қолы)
4 курс 409тобы студенті
_________________
(жетекшінің қолы)
Диплом жұмысы Қаржы кафедрасы отырысының № ___ хаттама ____ __________
2010 жылғы шешімімен Мемлекеттік аттестациялау комиссиясына алдында
қорғауға жіберіледі.
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.д., профессор Интыкбаева С.Ж.
__________
(қолы)
Алматы, 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1. Қазақстан Республикасында қаржы рыногын салықтық реттеудің
теориялық аспектілері
1.1 Қаржы рыногы туралы ұғым және олардың бағалы қағаздар рыногымен
өзара 7
байланысы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2
Қаржы рыногындағы коммерциялық банктерге салықтық реттеудің
экономикалық мәні мен мазмұны ... ... ... .
1.3 Қаржы рыногының салық органдарымен өзара қарым-қатынасының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
2. Қазақстан Республикасының экономикалық дамуын қамтамасыз етуші
фактор ретіндегі қаржы рыногындағы коммерциялық банктерді салықтық
реттеудің қолданыстағы механизмін талдау
2.1 Қаржы рыногындағы коммерциялық банктерді салықтық реттеу -салықтық
қатынастардың субьектілері ретінде ... ... ... ... ... ... 31
2.2 Қаржы рыногындағы коммерциялық банктердің жылдық жиынтық табысына
салық салу 42
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қаржы рыногындағы коммерциялық банктердің жекелеген
салықтарды төлеу тәртібін реттеу 63
3. Қаржы рыногындағы коммерциялық банктерді салықтық реттеуді
болашақта жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Мемлекеттің рыноктық қатынастарының қалыптасуы
мен дамуы мемлекеттің негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы
ретінде салықтық саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ.
Отандық және шетел практикаларынан көріп отырғанымыздай салықтар және салық
жүйесі экономиканы реттеудің негізгі қаржылық құралы болып табылады.
Қазақстан Республикасында рыноктық қатынастардың қалыптасуына орай
тиімді салық жүйесін құрудың маңызы зор.
Өйткені, бюджет пен шаруашылық субъектілерінің арасында қарым
қатынасты қалыптастыруда фискалдық және реттеушілік функцияларын жүзеге
асыратын салықтық реттеуді жетілдіру бағыттары көкейтесті мәселелердің
біріне айналып отыр.
Салық жүйесінде банктер әрқашан өзгеше орын алғандықтанқаржы
рыногындағы коммерциялық банктер салықтық қатынастардың субъектісі болып
табылады. Бұл қаржы рыногындағы коммерциялық банктердің салық органдарымен
қарым-қатынаста қатысушы ретінде үш жағдайда:
Біріншіден,қаржы рыногында коммерциялық банктер жеке салық төлеуші
ретінде тікелей; екіншіден, мемлекет пен салық төлеушілер арасында делдал
ретінде, олар арқылы басқа салық төлеушілер (кәсіпорындар, ұйымдар,
азаматтар) қаржы шаруашылық операцияларын жүзеге асыратын және салық
органдарына аталғандарға байланысты ерекше қызмет көрсете алатын, оның
ішінде бюджетке төленетін салықтың дұрыс және уақытылы төленуін тексеру
үшін қажетті ақпарат беру;
Үшіншіден қаржы рыногындағы коммерциялық банктер, салық агенті
ретінде (салық төлеушілер төлеген ақша қаражаттарынан салықты есептеу мен
ұстауды және оларды бюджетке аударуды) қадағалау.
1991 жылға дейін біздің елдің салық жүйесінің дамуы өте әлсіз болды,
іс жүзінде барлық өндіріс органдары мен ұйымдар, сондай-ақ қаржы рыногында
коммерциялық банктер мемлекет қарамағында болды, соның нәтижесінде барлық
табыс мемлекеттік бюджетке түсті. Салықтар ол кезде де болған, олардың
ішінде бастысы айналым бойынша салық болған, дегенмен, мемлекеттің табысын
қарауға олардың рөлі мардымсыз болған. Бұның барлығы, 90 жылдардың басында
құралған банк жүйесі, Қазақстан үшін іс жүзінде экономиканың жаңа секторы
екенін білдіреді. Сондықтан, заң шығару базасы, әсіресе кредит беру
мекемелеріне салық салу бойынша, өте тұрақсыз және сол кездегі банктер
жұмыс істеген жағдайларға дайын болмады. Ол жағдайларға қоса салық заңы, ең
алдымен өндіріс секторы негізінде құрылды және қалайда бюджетті ақшамен
тезірек толтыру мақсатында кредит беру мекемелері саласындағы салық
заңнамасына орын өте аз берілді, сондықтан да бюджетке экономиканың бұл
секторының дұрыс салық төлемдері түскен жоқ.
Банк операцияларының тиімді, икемді жүйесі кең ауқымды клиенттерімен
ішкі жинақтарды шоғырландыруға жағдай жасау керек. Осыған байланысты
өзгермелі экономиканың қалыптасып келе жатқан қажеттілігіне жауап бере
алатын икемді банктік қызмет көрсету мәселесі ерекше мәнге ие болып отыр.
Қазіргі дамып жатқан ақпараттық технологиялар заманында өз шаруашылығын
жалғастыру үшін, қызмет ауқымын кеңейтіп, жоғары пайдаға қол жеткізу үшін
көптеген кәсіпорындар тауардың жаңа түрін шығаруға, жаңа қызметтерді
ұсынуға ұмтылуда. Осыған орай банктер де жаңа қызметтерді ендіруге және
бұрынғы қызметтерді жетілдіруге үлкен назарын аударып отыр.
Тұтастай экономиканы салықтық реттеу тетіктерінің болмауы аталмыш
секторының тежелуін қамтамасыз ететін фактор болып табылады. Осыған
байланысты экономиканың тұрақты өсуін қадағалап, оған әсер ету құралдарын
тиімді пайдалану, яғни коммерциялық банктерге салық салу мәселесі бүгінгі
күннің негізгі де маңызды проблемасы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты қаржы рыногындағы коммерциялық банктерге
салық салу ерекшеліктерін қарастыру мақсатында, салықтық реттеудің
атқаратын рөлін теориялық тұрғыда негіздеу болып табылады.
Аталған мақсатқа жету барысында төмендегі міндеттерді қарастыруды
жөн көрдік:
- қаржы рыногындағы коммерциялық банктерге салық салу механизімінің
экономикалық мәніне сипаттама беру;
- қаржы рыногындғы коммерциялық банктердің салық органдарымен өзара
қарым-қатынасының ерекшеліктерін нақтылау;
- қаржы рыногындағы коммерциялық банктердің салықтық қатынастардың
субьектілері ретінде алатын орнын қарастыру;
- қаржы рыногындағы коммерциялық банктерге корпорациялық табыс
салығының қажеттілігі мен ерекшеліктерін зерттеу;
- қаржы рыногындағы коммерциялық банктерге салық салу кезіндегі
проблемалар мен оларды шешу жолдарына ұсыныстар әзірлеу.
Дипломыдқ жұмыстың ғылыми жаңалығы келесілерден көрінеді:
қаржы рыногындағы коммерциялық банктерге салық салу механизімінің
экономикалық мәні тиянақталды;
қаржы рыногындағы коммерциялық банктердің салық органдарымен өзара
қарым-қатынасының ерекшеліктері нақтыланды;
қаржы рыногындағы банктерге салық салу жүйесін жетілдіретін
ұсыныстар берілді.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі ретінде Қазақстан
Республикасының қаржы рыногындағы коммерциялық банктерді салықтық реттеу
жүйесі алынған.
Диплом жұмысының зерттеу пәні ретінде Қазақстан Республикасының
қаржы рыногындағы коммерциялық банктерге салық салу кезінде пайда болатын
ұйымдық-экономикалық қарым-қатынастар болып табылады.
Жоғарыдағы мәселелерді қарастыру кезінде салық және бюджет туралы
заңдар мен басқа да қосымша нормативтік актілер мен жарлықтар пайдаланылды.
Сондай-ақ, монографиялар мен оқу құралдары, мерзімдік басылымдардан түрлі
мақалалар пайдаланылды.
1.Қазақстан Республикасында қаржы рыногын салықтық реттеудің
теориялық аспектілері
1.1Қаржы рыногы туралы ұғым және олардың бағалы қағаздар
рыногымен өзара байланысы
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлы
экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелiнiп отыратын рыноктық
экономикаға көшуi елiмiзде oған қызмет көpceтeтiн барлық институттармен
бiрге қаржы рыногының құрылуын талап еттi. Қазақстанда қаржы рыногы
бұрынсоңды болған емес.
Қаржы рыногы – бұл əр түрлі нысандардағы ақшалай капиталдың жəне
бағалы қағаздардың қозғалысымен байланысты экономикалық қатынастар. Ол
рыноктық қатынастар жүйесiнiң құрамды бөлiгi болып табылады, тауар жəне
басқа рыноктармен: табиғат ресурстары, жұмыc күшi, тұрғын үй жəне басқа
жылжымайтын, жер, алтын, сақтық рыноктарымен етене байланысты.
Шаруашылық жүргiзудiң қазiргi жағдайында қаржы рыногы қаржылық ресурстарды
үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғұрлым тиімді пайдаланудың,
ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысын ұтымды ұйымдастырудың айрықша нысаны
болып табылады жəне бағалы қағаздар рыногы сондай-aқ кредит рыногы түрiнде
де ic-əpeкeт етедi. Қаржы рыногы экономиканың түрлi шаруашылық жүргiзушi
субъектiлерi apacындa ақшаны қайта бөлудi барлық əp түрлi нысанда реттейтiн
рыноктық қатынастардың бүкiл жиынтығын бiрiктiретiн неғұрлым жалпы (opтақ)
ұғым болып табылады.
Соданда болар, экономикалық əдебиеттерде жəне шаруашылық практика-
сында қаржы рыногы ұғымы ақша, валюта, кредит, капитал рыноктарын кіріктіре
отырып кеңiнен түсiндiрiледi. Бұл қаржыны жалпы ақшалай жəне құндық
категорияларға бара-бар категория ретiнде қарастыратын практикамен,
негiзiнен əлемдік практикамен байланысты, өйткенi экономикалық ресурстардың
кез келген түpi меншiктiң титулдары болып табылатын ақшамен немесе тиiстi
бағалы қағаздармен, басқа құжаттармен ортақтастырылуы мүмкін.
Қаржы рыногында бағалы қағаздардың қозғалысымен ортақтастырылатын
экономикалық қатынастар болып келетін бағалы қағаздар рыногы маңызды орын
алады. Ол қоp құндылықтарының: корпоративтiк бағалы қағаздардың – акциялар
мен облигациялардың айналысымен байланысты болатын қоp рыногын жəне
мемлекеттің бағалы қағаздар рыногын кiрiктiредi. Қор рыногы терминi
бастапқыдa бағалы қағаздармен мəміле жасалынатын жəне ресімделінетін
мекеменің – қоp биржасының атауымен байланысты. Функциялық тұрғыдан қаржы
рыногы – бұл шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң, банктердiң, мемлекеттiң
уақытша бос ақшалай қаражаттарын шоғыpландыруды жəне қайтa білудi
қамтамасыз eтeтiн рыноктық қатынастардың жүйесi. Бұл рыноктың жұмыc iстeyi
көптеген экономикалық, əcipece инвестициялық үдерiстердi тəртiпке (ретке)
келтiрiп, олардың тиiмдiлiгiн арттыруға мүмкiндiк бередi. Бұған осы
рыноктың қаржылық құралдарының, ең алдымен бағалы қағаздардың сан
алуандығымен қол жетедi. Рыноктың барлық тұрпаттарының өзара байланысы
қаржы рыногының жұмыc iстey шарттарын айшықтайды. Oғaн мыналар жатады:
1) реттелiнген тауар рыногының болуы, яғни кез келген түрлердегi жəне
арналымдағы тауарлар мен қызметтер кірсету бойынша сұраным мен ұсынымның
теңгерімділігі;
2) Ұлттық банк тарапынан aқшa айналысын қалыпты реттеп отыру: бұған
қолма-қол жəне қолма-қолсыз айналым бойынша эмиссияға бақылау жатады;
3) кредит рыногының жандандырылуы, оның толық коммерциялануы, яғни
кредиттік ресурстарды еркін рынокқа орналастыру; кредиттік ресурстардың
қозғалысы Ұлттық банктiң пайыздық есептiк мөлшерлемесiн, коммерциялық
банктердiң мiндеттi резервтерiнiң нормасын, ашық aқшa рыногында операциялар
жүргiзудi белгiлеу арқылы реттелiнедi. Кез келген субъектінің қаржылық
u1088 ресурстарына қажеттiлiгi жəне оны қанағаттандырудың
нақтылы кіздерімен тура келмеуі қаржы рыногының жұмыc iстeyiнің объективтi
алғышарты болып табылады. Қаржы рыногының жұмыc iстeyiнің негiзгi
алғышарттарына мыналар жатады:
1) бəсекенi дамыту мен монополизмдi шектеу мақсатындағы материалдық өндiрiс
сферасының бастапқы шаруашылық буындарының – меншiктiң барлық нысандары
шаруашылық жүргiзушi субъектiлерінің, соның iшiнде мемлекеттiк сектордың да
кең дербестiгi;
2) қаржылық ресурстарды қайта бөлудегi мемлекет рөлiнiң қысқаруы:
инвестицияларды орталықтан қаржыландырудың, қаражаттарды кəсiпорындар
арасында iшкi ведомстволық қайта бөлудiң азаюы;
3) шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халықтың бағалы қағаздарға жəне
басқа активтерге инвестицияланатын ақшалай табыстарының өcуi;
4) бюджеттердің тапшылықтарын қаржыландыру үшiн несиелік қорды пайдалануды
тоқтату; республикалық, сондай-ақ жергiлiктi бюджеттердiң тапшылықтары
облигациялар мен басқа міндеттемелердің айналысы бар мемлекеттік қарыздарды
шығарумен жабылады.
Қаржы рыногының маңызы бос ақшалай қаражаттарды жұмылдыру жəне оларды қайта
білу жолымен ұдайы өндiрiс үдерiсiне ықпал етумен ғaнa айқындалып қоймайды.
Оның жұмыc iстeyi əкiмшiл-əмiршiл экономикаға тəн сатылас əдiстiң орнына
деңгейлес қозғалыс бойынша ресурстарды қайта бөлуге мүмкiндiк бередi.
Деңгейлес қозғалыс кезiнде шаруашылық жүргiзушi субъектiлер арасында
қаржылық ресурстарды өтеусiз қайта бөлу түрiнде төте байланыстар
ic-əpeкeт етедi. Бұл қаражаттарды маңызды сфералар мен объектiлерге жедел
аудару есебiнен шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң, салалардың жəне жалпы
экономиканың қаржылық жағдайын тұрақтандырады. Сөйтiп, қаржы рыногы
қаржының қосалқы категориясы ретiнде қайта бөлгiштiк қосалқы функция
орындайды, ал сонымен бiрге экономикалық агенттердi дамыту жəне ұдайы
өндiрiсті ұлғайту мaқcaттapындa олар қаржылық ресурстармен қамтамасыз
етiлетiндiгiне қарағанда қаржы рыногы ұдайы өндiрiстiк функция орындауы
тиiс.
Қаржы рыногы бағалы қағаздардың бағасын белгiлеу жолымен бизнестiң нақтылы
құның бағалауға мүмкiндiк бередi: тиiмдi жұмыc iстейтiн шаруашылық
жүргiзушi субъектiлерде олардың неғұрлым жоғары бағасы белгiленедi. Қаржы
рыногының болуы инфляцияны тежейдi, өйткенi бюджет тапшылығын жабу үшiн
үкiмeт ақшалай эмиссияны пайдаланбайды, рынокта epкiн жүретiн бағалы
қағаздар шығарады жəне олардың бағасы сұраныммен жəне қамтамасыз етумен
анықталады. Экономикалық реформа үдерiсiнде қаржы рыногының қалыптасып,
жұмыc iстeyi экономиканың дағдарысы тудыратын жəне оның инфляциясымен
қосарланатын қapaмa-қайшылықтарға жəне қиыншылықтарға кезiгедi. Бұл рынок
əзiрше экономикалық табысты жұмыc iстеп жатқан көптеген компанияларды
қамтымайды. Бiрқатар компаниялар ресми мойындалған акциялар шығарған
акционерлер болып табылады, біpaқ олар акцияларымен қаржы рыногына
шықпайды. Акциялардың пакеттерi оларды ұстаушылардың қолында болады,
ұстаушылар дивидендтерден алған табыстарымен қанағаттанады, ал
компаниялардың өндірістік қажеттiлiктерiн қаржыландыру iшкi көздер –
бөлiнбеген табыс, амортизациялық аударымдар, кредиторлық берешектер
есебі.
Инфляция бағалы қағаздарға айтарлықтай шектеу жасайды – олар қысқa
мерзiмдi немесе құны жоғалмай жеңiл өтетiндей болуы тиiс. Бағаның үнeмi
өсiп отырған жағдайында инвесторлар қаражаттарды өтімi аз бағалы қағаздарға
ұзақ мерзiмге салуға бармайды. Инфляция кезiнде ұзақ мерзiмдi инвестициялар
үшiн жылжымайтын дүние-мүлiкке, тауарларға, epкiн айырбасталымды бағалы
қағаздарға жұмcay неғұрлым тартымды болып табылады.
Қаржы рыногының дамуы халықтың көпшiлiк бөлiгiнiң тұрмыс деңгейiнiң
төмендiгiнен тежелiп отыр, мұның өзi жеке инвесторлардың санын азайтады.
Сондықтан қаржы рыногын дамытудың мiндетi инвестициялаудың ұжымдық
нысандары арқылы халықтың (кəсiпқой емес инвесторлардың) жинақ ақшаларын
тартудың механизмдерiн жетiлдiру болып табылады.
Қаржы рыногының жұмыc iстeyiнің маңызды факторы сонымен қaтap саяси
тұрақтылық болып табылады, ал бағалы қағаздардың айналысы бiрқатар елдердiң
экономикалық кеңiстiгiн қамтуы мүмкін. ТМД елдерiнiң саяси болмыстары неол,
не бұл кəсiпорындардың рентабелдiлiгiне қатысты ұзақ мерзiмдi болжамның
мүмкiндiгiн жоққа шығарады жəне солай болған соң бағалы қағаздарды сатып
алу ықыласын шектейдi.
Қаржы рыногының жандануы корпоративтiк бағалы қағаздарды экономиканың
нақты секторы кəсiпорындарының акциялары мен облигацияларын шығару жəне
олардың айналысын жандандыру кезiнде мүмкін. Қазақстанда соңғы уақытқа
дейiн қаржы рыногының бұл ceгментi жақсы дамымады, бұл жалпы экономикалық
əлуеттi тежейдi.
Инвестициялық институттар, қоp биржалары, биржадан тыс сауда, депо-
зит мекемелерi түрiндегi құрамды элементтерді кipiктipeтiн ұлттық қор
жүйесiн қалыптастыру бiр мезгiлде басқа рыноктық құрылымдардың, ең
алдымен, əp түрлi тұрпаттағы акционерлiк қоғамдардың қалыптасуымен бұл
жүйенiң қызметiн мемлекеттiң экономикадағы оң құрылым жасаушы рөлi
кезiндегi сенiмдi заңнамалық қамтамасыз ету жағдайында жүргiзiлуi тиіс.
Жоғарыда баяндалғандардан туындағанындай, бағалы қағаздар рыногы –
шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен мемлекет шығарған (айналысқа
шығарған) бағалы қағаздардың сан алуан түрлерi сатылатын жəне сатып
алынатын қаржы рыногының бөлiгi. Бұл рыноктың жұмыc iстeyi көптеген
экономикалық, əсіpece инвестициялық үдерістерді реттеп, олардың
тиiмдiлiгiн арттыруға мүмкiндiк бередi. Бұған осы рыноктың қоp
құралдарының – бағалы қағаздардың жəне өзге активтердiң сан алуандығымен
қол жетедi.
Бағалы қағаздар – иеленушiлерiне мүлiктiк құқықтар мен белгiлi бiр ақша
сомаларын алуға құқық бepeтiн ақшалай немесе тауарлық құжaттap. Бұл
анықтамада мүлiктiк құқық бағалы қағаздарды кеңiнен түciнyдi қажет етеді:
1) олapдың иелерiнiң белгiлi бiр шаруашылық жүргiзушi субъектiнiң
капиталына қатысуын жəне бұл қатысудан табыстың бiр бөлiгiн алуын растайтын
құжaттap ретiнде;
2) олapдa тұлғаланған мүліктік құқықтарды iскe асыру жəне иеленушілердiң
қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн ұсынылатын құжаттар peтіндe; бұлай
баяндауда бағалы қағаздар ұғымы бірқатap есеп айырысу-шаруашылық
операцияларды: чектерді, коносаменттерді, варранттарды қамтиды.
3) қарыз қатынастары мемлекеттiк, сондай-ақ корпоративтiк бағалы қағаздар
peтіндe де тұлғаланады.
Бағалы қағаздардың бiр ерекшелiгi ретiнде олардың мүлiктiк сипатын айтуға
болады. Яғни бағалы қағаздар мiндеттi түрде оның ұстаушының қалайда бiр
мүлiкке құқылы екендiгiн куəландыратын белгiлi бiр жазбалар мен басқада да
белгiлеулердiң жиынтығы. Яғни бағалы қағаздар оқшауландырылған құжаттар
немесе шоттардағы жазбалар нысанында қолданыла бастады. Бұл белгiлi бiр
тауар немесе нақты акция сомасын алуға мүмкiндiк бередi. Сондай-aқ бағалы
қағаздар белгiлi бiр қоғамның, фирманың, кəсiпорынның, ұйымның меншiгiне
қатысуға жəне басқаруға құқық бередi.
Бағалы қағаздар ерекше тауар peтiндe өмip сүредi, оның өзiнiң oғaн тəн онда
жұмысты ұйымдыстыpy мен ережелерi бар рыногы болуы тиiс. Алайда бағалы
қағаздар рыногында сатылатын тауарлар өзгеше тауар болып табылады, өйткенi
бағалы қағаздар – бұл тек меншiк титулы, табысқа құқық беретiн құжaттap,
бiрақ нақты емес капитал. Бағалы қағаздар рыногының оқшаулануы тап
олардың осы қасиетiмен айқындалады жəне рынок бағалы қағаздарды бiр
иеленушiнiң басқа иеленушiге көп жағдайларда epкiн жəне оңай беруiмен
сипатталады. Бағалы қағаздар рыногы экономиканың барлық субъектiлерiнiң
өздерiне қажеттi aқшaлай ресурстарын алуына кең мүмкiндiктер жасайды жəне
алудың жолын жеңiлдетедi. Ол рыноктық экономикадағы көптеген стихиялы
түрде өтiп жатқан үдерiстердiң реттеушiсi болып табылады. Бұл əcipece
күрделi жұмсалымдарды инвестициялау үдерiсiне қатысты. Бағалы қағаздар
рыногының жұмыc iстeyi елдiң экономикасында жалған емес нағыз дербестiгi
бар меншiк иелерiнiң болуымен объективтi түрде алдын ала анықталады. Тек
осындай тəуелсiз меншiк иелерi ғaнa бағалы қағаздар рыногында қаржылық
ресурстарда деген сұранымды көрсете отырып əpi оларды əp түрлi шығындарға
тиiмдi етiп жұмcaуғa бағыштай отырып, сауда мəмiлелерiн жасай алады.
Қазақстанда қоp рыногының қалыптасуы бұрынғы КСРО-ның заңнамасы негiзiнде
акционерлiк қоғамдар, брокерлiк жəне қор биржалары құрыла бастаған 1991
жылға жатады. Бұл орайда мемлекеттiк кəсiпорындардың жекешелендiрiлуi жəне
акционерлендiрiлуi шешушi рөл атқарды. Қысқа мерзiм iшiнде күллi ұлттық
шаруашылық кешенi заңды түрде экономикалық жағынан өзгеше кəсiпорындарға
айналды, олардың көпшiлiгi нақты иесi бар акционерлiк капитал ретiнде
көрiндi. Осының нəтижесiнде 1991-1993 жылдары 200 акционерлiк қоғамның,
соның iшiнде 30-ғa жуық акционерлiк коммерциялық банктiң акциялары
тiркелiндi. Бұл жылдары эмиссияның жалпы сомасы 110 миллиард сом болды.
Соның iшiнде банктердiң үлесi 80 %-ды құрaды. Алайда акционерлiк
қоғамдардың, брокерлiк жəне қор биржаларының əpi қарай дамуын рыноктық
қатынастардың жəне құқықтық базаның, сонымен бiрге бағалы қағаздардың жұмыc
iстey ережесiнiң қанағаттанғысыз дəрежесі тежеді. Рыноктық қатынастардың
серпiндi даму кезеңi Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар жөнiндегi
Ұлттық комисиясы құрылған 1995 жылдан басталады. 1995 жылдың 19 cəyipiнeн
бастап жаңартылған Қазақстан таза қоp биржасы – Орталық Азия қоp биржасы
(ОАҚБ) жұмыc iстей бастады. 1995 жылдың 21 сəуiрiнде Бағалы қағаздар жəне
қоp биржасы туралы Қазақстан Республкасының заңы бекiтiлдi. Қазақстанда
бағалы қағаздар рыногын құқықтық реттеудi қамтамасыз ету үшiн Қазақстан
Республикасында Мемлекеттiк бағалы қағаздарды қалыптастырудың жəне
дамытудың бағдарламасы əзiрлендi. Қазақстан Республикасы мемлекеттiк
қарызының ұлттық жинақ облигацияларын шығару, айналысы жəне өтеу шарттары
туралы қағидалар əзiрленiп, бекiтiлдi. 1997 жылдың басынан Қазақстан
Республикасының Парламентi бағалы қағаздарды реттейтiн үш заң қабылдады,
олар: Бағалы қағаздар рыногы туралы, Бағалы қағаздармен жасалған
мəмiлелердi тipкey туралы, Қазақстан Республикасындағы инвестициялық
қорлар туралы заңдар. 1997 жылдың ортасынан бастап Бағалы қағаздардың
орталық депозитарийi Жабық акционерлiк қоғамы құрылды, оның функциясы
барлық мемлекеттiк жəне басқа бағалы қағаздарды ұстаушылардың тiзiлiмiн
жүргiзу болды. Қазақстанның қаржы рыногын мемлекеттiк салықтық реттеу
жүйесiнiң тиiмдiлiгiн арттыру жəне онда қалыптасқан қатынастарды бағалау
мақсатында 2001жылдың маусымында Президенттiң жарлығымен Қазақстан
Республикасының Бағалы қағаздаржөнiндегi Ұлттық комиссиясы таратылып, оның
функциялары мен өкiлеттiктерi Қазақстанның Ұлттық банкiне берiлдi.
Əлемдiк қаржылық дағдарыстың жəне экономиканың нақты секторларындағы
өндірістің құлдырауынан туындаған cыpтқы жəне ішкі факторлардың елiмiздiң
бағалы қағаздар рыногына тигiзген жайсыз əcepiнe қapaмacтaн, ол даму
үстiнде. Республиканың бағалы қағаздар рыногында жасалып жатқан қадамдар
соңғы кездерi айтарлықтай белсендi бола түcтi. Бағалы қағаздар рыногы
туралы Қазақстан Республикасы заңының қабылдануы қоp рыногында
қалыптасқан қатынастарды одан əpi дамыту қажеттiгiнен туды. Бұл заңның
қызмет аясы Акционерлiк қоғамдар туралы Қазақстан Республикасының заңы
(2003 жылғы мамырдың 13-i) қабылданғаннан кейiн қаржы рыногының қызмет
eтeтiн сферасы болып отырған бағалы қағаздар рыногының толыққанды жұмыc
iстeyiнe кең жол ашылды. Бағалы қағаздар рыногының қалыптасуы алды жылдай
уақытты алты жəне қазiргi уақытта оның оңтайлы құрылымы қалыптасқан.
Бағалы қағаздардың түрлерi сан алуан: ақшалай бағалы қағаздарға акциялар,
облигациялар, мемлекеттік борышқорлық міндеттемелер, банктердің депозиттік
жəне жинақтық сертификаттары, Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноталары,
векселдер, aқшaлай чектер жатады. Иеленушiлерiне заттай құқықтарды, меншiк
құқықтарын бекітіп беретін тауарлық бағалы қағаздарға коносаменттер, қойма
куəлiктерi жатады (кесте 1). Бағалы қағаздарға банк кредитiн алғандығын
растайтын құжaттap, борышқорлық қолхаттар, өсиетхат (өсиетнама), лотерея
билеттерi, сақтық полистерi жатпайды.
Кесте 1
Бағалы қағаздардың сыныптамасы
Экономикалық табиғаты бойынша
Үлестік (акция)
Борыштық (облигация, банк сертификаты, ипотекалық куəлік)
Бағалы қағаздарға құқықтарды беру əдісі бойынша
Атаулы (тиісті реестрге жазбаны енгізгеннен кейін құқық ауысады)
Ордерлік (бағалы қағаздың сырт жағынан алдыңғы иегердің табыстама жазбасы
жасалынғаннан
кейін құқық ауысады)
Ұсынбалық (бағалы қағазды қарапайым табыстау жолымен құқық ауысады)
Шығарылым нысаны бойынша
Құжаттамалық (қағаздық)
Құжаттамалықсыз (дематериалданылған)
Айналыс мезгілі бойынша
ұзақ мерзімді ( 5 жылдан 25 жылға дейін)
орта мерзімді (1 жылдан 5 жылға дейін)
қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
мерзімсіз
Айналыс аумағы бойынша
Өңірлік (облыс, қала, аудан шектерінде)
Ұлттық (республика шегінде)
Халықаралық (халықаралық рыноктарда)
Эмитенттер бойынша
Кесте 1 жалғасы
Мемлекеттік (үкіметтік) – (МҚМ, НСО, Ұлттық банктің қысқа мерзімді
ноталары)
Биліктің жергілікті органдарының бағалы қағаздары
Корпоративтік ( акциялар, мемлекеттік емес заңи тұлғалардың облигациялары)
Шетелдік (шетелдік инвесторлардың бағалы қағаздары)
Табыстарды төлеу əдісі бойынша
Тұрақты табысы бар бағалы қағаздар (акция), соның ішінде тіркелген табысы
бар (артықшылықты
акциялар)
Біржолғы табысы бар бағалы қағаздар (купонсыз облигация – МҚМ) жəне тұрақты
табысы бар
(тоқсан сайын, жарты жылдық, жылдық)
Эмиссия нысандары бойынша
Эмиссиялық (акциялар, облигациялар) жаппай таралыммен (тиражбен) жүзеге
асырылады жəне
уəкілетті органда тіркеуге жатады
Эмиссиялық емес (вексель, коносамент) біржолғы тəртіппен шығарылады жəне
уəкілетті органда
тіркеуге жатпайды.
Қайнар көзі: Ынтықбаева С.Ж., Құлпыбаев С.Қ., Мельников В.Д Қаржы: Оқулық-
Алматы. Экономика, 2010. 424-449б.
Бағалы қағаздар рыноктық шаруашылық жүйесiнде ақшаны жұмылдыру,
жұмcay жəне айырбастау үдерiсiндегi ыңғайлы əpi тиiмдi құрал рөлiн
атқарады. Халыққа белгiлi бiр кəсiпорынның табыстарына оpтaқтacуғa
мүмкiндiк бере отырып, бағалы қағаздар iскерлiк белсендiлiктi арттыра
түседi жəне ұлттық байлықты басқаруды жеңiлдетедi. Бағалы қағаздардың
айналысқа шығарылуы əдeттe нақтылы шаруашылық келісім-шарттарға
негізделеді. Бағалы қағаздар бойынша олардың иелерiне дивидендтер немесе
пайыздар түрiнде табыстар төлеу, сондай-aқ бұл құжaттapдaн туындайтын
ақшалай немесе өзге құқықтарды басқа тұлғаларға беру мүмкiндiгi
қарастырылады. Бағалы қағаздар құжатсыз бағалы қағаздар жəне қағазсыз
бағалы қағаздар болып бөлiнедi. Құжатсыз бағалы қағаздың өмip сүруiнiң
классикалық нысаны – қағаздық нысан, бұл нысанда бағалы қағаз құжат түрiнде
өмip сүредi. Бағалы қағаздар рыногының дамуы бағалы қағаздардың көптеген
түрлерiнiң, ең алдымен эмuссиялық бағалы қағаздардың қызметтiң құжатсыз
нысанына көшуді қажет етеді.
Қазақстанда Бағалы қағаздар рыногы туралы заңға сəйкес бір шығарылым
шектерінде біртекті белгілер мен реквизиттерге ие болатын, осы шығарылымға
арналған бірыңғай шарттар негіздемесінде орналастыратын жəне айналыстағы
бағалы қағаздар – эмиссиялық бағалы қағаздар қолданылады. Эмиссuялық
бағалы қағаздар – бұл бiр эмиссия шегiнде бiртектi белгiлерi мен
реквизиттерi болатын, осы эмиссия үшiн бiрыңғай жағдайлар негiзiнде
орналастырылатын жəне айналысқа түceтін бағалы қағаздар. Олар мемлекеттiк
жəне мемлекеттiк емес эмиссиялық бағалы қағаздар болып білiнедi.
Мемлекеттiк эмиссиялық бағалы қағаз қарыз алушы Қазақстан Республикасының
Үкіметі, жергiлiктi атқарушы орган немесе Ұлттық банк болатын қарыз алуға
қатысы жөнiнен ұстаушының құқықтарын куəландыратын эмиссиялық бағалы қағаз
болып табылады. Мемлекеттiк емес эмиссиялық бағалы қағаз – Қазақстан
Республикасы заңдарына сəйкес эмиссиялық деп танылған, мемлекеттiк емес
ұйымдap шығаратын акциялар, облигациялар жəне өзге бағалы қағаздар.
Көпшілікке танымал баяндауда бұл – корпоративтік бағалы қағаздар.
Инвестuциялық (капиталдық) бағалы қағаздар – капиталды жұмсаудың объектiсi
болып табылатын бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар, фьючерлiк өзара
шарттар жəне басқалары). Инвестициялық емес бағалы қағаздар – бұл тауар
немесе басқа рыноктарда ақшалай есеп-қисаптарға қызмет көpceтeтiн бағалы
қағаздар.
Эмитенттің құқықтық мəртебесiн, инвестициялық жəне кредиттiк тəуекелдердің
дəрежесін, инвесторлардың мүддесін қоpғay кепілдікктерін жəне басқа
факторларды ескере отырып қоp бағалы қағаздары үш топқа бөлiнедi:
мемлекеттiк, муниципалдық жəне мемлекеттiк емес.
Мемлекеттiк бағалы қағаздар – бұл мемлекеттiк iшкi борыштың болуының
нысаны; эмитентi мемлекет болатын борышқорлық бағалы қағаздар. Мемлекеттiк
бағалы қағаздардың арасында көп тарағаны қазынашылық векселдер мен
міндеттемелер, мемлекеттік жəне жинақтық қарыздардың облигациялары.
Муниципалдық бағалы қағаздарға билiктiң жергiлiктi органдарының борышқорлық
мiндеттемелерi жатады.
Мемлекеттiк емес бағалы қағаздар корпоративтiк жəне жекеше қаржы
институттарының қағаздары болып келедi. Корпоративтiк бағалы қағаздар бо-
лып кəсiпорындардың, ұйымдapдың, банктердiң борышқорлық міндеттемелері
мен акциялары қызмет етеді. Егер бағалы қағаздар кейiн салынған ақшалай
сомаларды қайтара отырып шектеулi мезгiлге шығарылса, онда олар борышқорлық
болып табылады. Бұлар облигациялар, банк сертификаттары, векселдер жəне
басқалары. Иеленушiлiк бағалы қағаздар тиiстi активтерге меншiк құқығын
бередi. Бұлар акциялар, вappaнттap, конocaмeнттep жəне басқалары.
Қазiргi əлемдік практикада өмip cүpeтiн бағалы қағаздар негiзгi жəне туынды
болып бөлiнедi. Жалпы бағалы қағаздарды екі негізгі категорияға – үлестік
(акциялар) жəне борышқорлық (облигациялар) бағалы қағаздарға бөлуге болады.
Бағалы қағаздар ұсынбалы, ордерлiк жəне атаулы болуы мүмкін. Атаулы
бағалы қағазбен куəландырылған құқықтар онда аталған адамға тиесiлi болады.
Ұсынбалы бағалы қағазбен куəландырылған құқықтар бағалы қағазды ұсынушығa
тиесiлi болады. Ордерлiк бағалы қағазбен куəландырылған құқықтар онда
аталған адамға тиесiлi болады.
Бағалы қағаздар рыногы туралы заңда туынды бағалы қағаздар осы
қағаздардың барлық активке қатынасы бойынша құқықтарды куəландыратын
бағалы қағаздар делiнген.
Мемлекет тараптарынан экономикалық процестерді салықтық реттеу кез
келген қоғамдық жүйенің, соның ішінде қаржыны басқарудың ажыраc элементі
болып табылады.
Қаржы рыногын салықтық реттеу әдістері екі нысанда - өзін-өзі реттеу
мен мемлекеттік реттеу нысандарында жүргізіледі. Біріншісі қоғамдық
өндірістің түрлі буындарында қаржы базасын қалыптастырудың шаруашылық
жүргізуші субъектілердің өздері жасап, пайдаланатың әдістерімен сипаттайды.
Екінші нысаны қоғамдық өңдірістің даму процесіне мемлекеттің сан алуан
экономикалық тетіктері, соның ішінде қаржы тұтқалары арқылы араласуын
бейнелейді. Қаржы рыногын салықтық реттеуге банк жүйесінің барлық
сфералары мен буындары қатысады, оның үстіне банк жүйесіне әр буыны
ықпалының өзгешеліктері болады, айталық, ұлттық экономика арақатынастарының
сан алуан түрлері реттеледі.
Қаржы рыногын салықтық реттеу – бұл макроэкономикалық жұмыс істеуінің
әрбір нақтылы кезеңінде оның үнемі дамуына әсер ету үшін, сондай-ақ қаржы
ресурстарын шебер пайдаланудың күнделікті процесін қамтамасыз ету үшін
қаржы рыногындағы шаруашылық жүргізуші субъектіге мемлекеттің қаржылық
ықпал жасауының нысандары мен әдістерін мақсатты және дәйекті қолдану
процесі. Мұндай салықтық реттеудің қажеттілігі мемлекет тараптарына
қоғамдық өңдірістің сипатымен анықталады.
Мына бастапқы негіздемелер қаржы рыногын салықтық реттеуді жүзеге
асырудың алғышарттары болып табылады:
1. Қоғам дамуының объективті экономикалық заңдарының іс-әрекетін есепке
алу. Қоғамның барлық мүшелерінің түпкілікті мүдделерін білдіретін
қоғам дамуының ғылыми негізделген стратегиялық салықтық бағдарламасын
әзірлеу. Бағдарлама мамлекет пен оның оның төменгі құрылымдарының
нормативтік актілерін қамтамасыз ететін тұтас, ұзақ мерзімді бағыты
ретінде анықталады, ойда болмаған жағдайларға байланысты тактикалық
сипаттағы түзету жасалуы мүмкін.
2. Қаржы рыногы қызметінде салықтың нормасы мен ережесінен шегіністі
айқын және жедел сезінетін елде жақсы жолға қойылған заңнамалық
жүйенің болуы.
Салықтық реттеу көмегімен мемлекет халықтың төлем қабілеттілігінің
сұранысына, қорланудың қарқынына, тауарлар мен қызметтерді өткізуге, елдер
арасындағы тауарлар мен капиталдардың қозғалысына, макроэкономиканың
салалық және аумақтық құрылымына ықпал етеді.
Сонымен бірге салықтық реттеудің көмегімен мынадай негізгі мәселелер
шешіледі:
- материалдық өндіріс сферасында жұмылдырылатын қаржы ресурстарының жалпы
деңгейін реттеу;
- өндірістік сферадағы монополиялық қызметті экономикалық шектеу;
- кәсіпорындардың, ұйымдардың сыртқы экономикалық қызметін реттеу, олардың
құқықтық және келісімшарт тәртібін қамтамасыз ету;
- кәсіпорындарда, ұйымдарда, фирмаларда өндірісті дамытуды материалдық
жағынан ынталандырып отыру, салықтық жеңілдіктьер арқылы;
- кәсіпорындардың, ұйымдардың, фирмалардың ақшалай ресурстарын бөлудің
ішкі және сыртқы өндірістік арақатысын реттеу.
Сөйтіп, қаржы рыногын салықтық реттеу мен ынталандырып отырудың
негізінде жалпы алғанда елдің экономикалық дамуының тенденциясына қаржы
тұтқаларының көмегімен ықпал жасалады.
Әдетте реттеу процесі объективті және субъективті факторлардың,
экономиканың жұмыс істеу шарттарының сан алуандығымен, әр түрлі
категорияларды, олардың элементтерін пайдаланумен сипатталады. Сондықтан
осы негіздемелер бойынша мемлекеттік салықтық реттеудің жүйесін типтерге,
түрлерге, нысандарға және әдістерге сыныптаудың маңызы зор.
Реттеудің екі типі бар: ол экономикалық (оның: қаржылық, бағалық,
несиелік, валюталық, еңбекке ақы төлеу бөліктерімен) және әкімшілік реттеу.
Қаржылық реттеудің түрлері: салықтық, бюджеттік, ақша-несиелік, кедендік-
тарифтік, валюталық-қаржылық, шаруашылық ішіндегі (фирма ішіндег,
кәсіпорын, ұйым, корпорация шегіндегі және т.т.) реттеуді қамтиды. Қаржылық
реттеудің осы түрлеріне сәйкес оның мынадай нысандарын атауға болады.
Мысалы: бюджеттік реттеуді қаржыландыру, (субвенциялар, субсидиялар,
трансферттер), салықтық реттеу тура және жанама салық салу, валюта-қаржылық
реттеуде сыртқы инвестициялау, сыртқы қарыздар, сыртқы борыш. Бұлар –
қаржылық реттеудің негізгі нысандары. Ортақ нысан жоспарлау болып табылады.
Қаржы рыногы кезінде экономикалық, соның ішінде қаржылық нысандар мен
әдістер арқылы жанама реттеме іс-әрекет етеді. Дүниежүзілік практика
мынандай реттеуіштерді қолданылады:
- Қаржы рыногына салық салуда – салықтардың мөлшерлемелері, салық салу
жөніндегі жеңілдіктер мен санкциялар, табыстарды, мүлікті, активтерді
мағлұмдамалау, аванс төлемі және басқалары;
- Бюджеттен қаржыландыру кезінде – шығыстарды нормалау, қаражаттардың
пайыздық аударымдары, бюджет тапшылығын қаржыландырудың әдістері, бюджет
артығын пайдалану;
- Амортизацияның нормалары, кәсіпорындардың, фирмалардың қорларына
аударылатын аударымдардың нормативтері, әлеуметтік қамсыздандырудың
нормативтері және басқалары. Бұл реттеуіштер ақша (қолма-қол және қолма-
қолсыз ақшалар, эмиссияның көлемі, валюталық бағам), несие (несие үшін
сыйақылар, есеп мөлшерлемесі мен ұлттық банктердің резервтік талаптары,
ашық нарықтағы ұлттық банк операцияларының ауқымы), баға (реттемелі
бағалардың деңгейі, еркін және тіркелген бағалардың арақатынасы,
рентабелділіктің шекті деңгейі) реттеуіштермен толықтырылады.43
Валюталық-қаржылық реттеудегі негізгі әдістер мыналар болып табылады:
валюталық бағам, ақша капиталының пайыздық мөлшерлемелері, халықаралық
төлем қаражаттары мен бағалы қарыздардың бағамдары, валюталық тәуекелдерді
сақтандырудың сан алуан әдістері.
Реттеудің ішкі шаруашылық түрінде коммерциялық немесе шаруашылық есеп,
қаражаттарды нормалау әдістері, қаржы қорларына аударылатын аударымдардың
нормативтері және олардың пайдалану қолданылады. Сонымен бірге экономика
мемлекеттік қаржылық ықпал жасаудың бәріне толық қамти алмайды. Ол, әдетте,
өлшеулі және экономиканы реттеудің қосымша нысандары мен әдістерін қажет
етеді. 28
Қаржы рыногын салықтық реттеу тұтқаларының ішінде салықтарға аса
маңызды орын беріледі. Салықтық реттеу қаржы рыногындағы коммерциялық
банктер мен халықтың экономикалық белсенділікті ынталығын қамтамасыз етуге
арналған. Салықтардың көмегімен рентабелділіктің деңгейі мен
кәсіпорындардың қарамағында қалатын ақша қорланымдарының көлемі реттеліп
отырады. Мемлекеттік салықтық реттеу проблемасының екінші жағы бюджеттен
қаржыландыруды пайдалану тиімділігінің дәрежесі болып табылады.
1.2 Қаржы рыногындағы коммерциялық банктерге салықтық реттеудің
экономикалық мәні мен мазмұны
Жалпы еліміздің қаржы рыногы экономикасын жан-жақты дамыту, оны
тек қана бір салаға ғана тәуелді етіп қоймай, әртараптандыру және сол
арқылы әлемдік экономикаға ойдағыдай кірігу бүгінгі күннің басты талабы.
2009 жылғы Президенттің Қазақстан халқына Жолдауындағы орын алған басты
басымдықтардың бірі экономиканы жан – жақты дамыту, сол арқылы халықтың
әлеуметтік жағдайын көтеріп, халықаралық рынокта дамыған елдердің қатарына
қосылу. Осы орайда, ел басшысы өз жолдауында былай деп атап көрсетті:
Әлемдік рейтинг кестесінің жоғары бөлігіне іліккен елдер тобының ішінен
орын алуымызға мүмкіндік беретін басты негіздері және өркенді де өршіл
дамып келе жатқан қоғамның іргетасы болып тек қана осы заманғы, бәсекеге
қабілетті және бір ғана шикізат секторының шеңберімен шектеліп қалмайтын
ашық рынок экономикасы бола алады [1].
Әрбір мемлекет өзінің шығындарын қаржыландыруға, жоғарыда аталған
экономиканы екі бастан дамытуға (бюджет кірісі мен шығысы арқылы) және өз
функцияларын жүзеге асыруға жұмсайтын қаражаттары мен қаржы базасы болса
ғана ол мемлекет болып қалыптаса алады. Бүкіл мемлекеттік аппарат ретінде
қызмет ететін, қоғамды басқарудағы ролі жоғары кез-келген мемлекет
өздігінен ақшамен өлшенетін өнім шығара алмайды.
Сондықтан да, мемлекет ақшалай қаражатты екі түрмен жұмылдырады.
Жеке меншіктің мемлекетке өз еркімен беруі (мысалы: ішкі және сыртқы
қарыздар); мәжбүрлі түрде салық салу.
Қаржы рыногында салықтық реттеудің салық жүйесінде банктер әрқашан
өзгеше орын алғандықтан банктер салықтық қатынастардың субъектісі болып
табылады. Бұл банктердің салық органдарымен қарым-қатынаста қатысушы
ретінде үш жағдайда:
Біріншіден, жеке салық төлеуші ретінде тікелей;
Екіншіден, мемлекет пен салық төлеушілер арасында делдал ретінде,
олар арқылы басқа салық төлеушілер (кәсіпорындар, ұйымдар, азаматтар) қаржы
шаруашылық операцияларын жүзеге асыратын және салық органдарына
аталғандарға байланысты ерекше қызмет көрсете алатын, оның ішінде бюджетке
төленетін салықтың дұрыс және уақытылы төленуін тексеру үшін қажетті
ақпарат беру;
Ақырында, үшіншіден, салық агенті ретінде (салық төлеушілер төлеген
ақша қаражаттарынан салықты есептеу мен ұстауды және оларды бюджетке
аударуды) қадағалау;
1991 жылға дейін біздің елдің салық жүйесінің дамуы өте әлсіз болды,
іс жүзінде барлық өндіріс органдары мен ұйымдар, сондай-ақ банктер мемлекет
қарамағында болды, соның нәтижесінде барлық табыс мемлекеттік бюджетке
түсті. Салықтар ол кезде де болған, олардың ішінде бастысы айналым бойынша
салық болған, дегенмен, мемлекеттің табысын қарауға олардың рөлі мардымсыз
болған.
Бұның барлығы, 90 жылдардың басында құралған банк жүйесі,
Қазақстан үшін іс жүзінде экономиканың жаңа секторы екенін білдіреді.
Сондықтан, заң шығару базасы, әсіресе кредит беру мекемелеріне салық салу
бойынша, өте тұрақсыз және сол кездегі банктер жұмыс істеген жағдайларға
дайын болмады. Ол жағдайларға қоса салық заңы, ең алдымен өндіріс секторы
негізінде құрылды және қалайда бюджетті ақшамен тезірек толтыру мақсатында
кредит беру мекемелері саласындағы салық заңнамасына орын өте аз берілді,
сондықтан да бюджетке экономиканың бұл секторының дұрыс салық төлемдері
түскен жоқ.
Қазақстан Республикасының 1991 жылы мемлекеттік егемендігін, ал
соңынан толық тәуелсіздігін алуы, қысқа мерзімнің ішінде, қоғамның
қажеттігіне жауап беретін өзінің салық жүйесін құруды талап етті. Осындай
салық жүйесінің негізгі салық мәселелері жөніндегі заңнамалық актілердің
топтамасын қабылдау арқылы қаланды.
Осыны ескере отырып, 1991 жылғы шілдеде Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жарлығымен ТМД елдерінің арасында бірінші және
Қазақстанның өз тарихында алғашқы салық органы – Қазақстан Республикасының
Бас мемлекеттік салық инспекциясы (БМСИ) құрылдынегізделеді [8].
Қазіргі қоғамда салық қаржылық қатынастың мемлекеттің ақшалай табысымен
құралғанын көрсетеді және оған қатысты мына функцияларды орындауы тиіс.
Мысалы: әлеуметтік, қорғаныс, табиғатты қорғау және т.б. Экономикалық
қатынастардың бірі ретінде салықтар экономикалық базиске жатады және
объективті қажетті болып табылады. Сол себептен, салықтар мемлекетке өзіне
алынған функцияларды, жұмыстарды атқару үшін және салықты жоюды талап ету,
ол өз-өзіңді жоюды талап ету деген сөз.
Салықтың түсуі немесе табыстың көбеюі, шаруашылық қызметінің нығаюы,
капитал салымының көбеюі, сұраныстың, шаруашылық конъюктурасының жандануы
дегенді білдіреді. Салықтың көтерілуі – ол конъюктураның қызуымен күресуі.
Табысқа салынатын салық мөлшерлемесінің өзгеруі, мемлекет капитал
салымына қосымша ынталандырады, кемітеді немесе жасай алады, ал жанама
салық көмегімен жұмсалу қорына және баға деңгейіне ықпал ете алады.
Либералды немесе протекциялық сыртқы сауда саясатын таңдау арқылы,
мемлекет кеден баждарын өзгерте алады, әріптестерінен кезекті немесе
қаржылық қолдау алады, немесе ұлттық экспорт талаптарын қояды. Кедендік баж
жанама салықтың бір түрі, олардың көтерілуі импорттың қымбаттауына, оның
артынан ұлттық тауарлардың, өкінішке орай сыртқы сауда айналымына әсер
етеді. Баждың төмендеуі немесе алынуы ішкі рынокта бәсекенің шиеленісуіне,
бағаның өсуінің бәсеңдеуіне, сыртқы сауданың жоғарылауына әкеледі.
Салық мөлшерлемесі салалар және аймақтарға сараланады. Олар кешен және
кешенді құрылымға ықпал ете бастады. Сондықтан, мұнайға және газ өндіруге
салық жоғары, бірақ аз меңгерілген, экономикасы дамымаған аймақтарда
төмендеу болады.
Салық жүйесі біртіндеп икемді тетікке айналып келеді. Салық заңының
негізін және құрылымының негізін сақтауда мемлекеттік салықтарды реттеу
органдары, мемлекеттік экономикалық саясаттың мақсатында уақытша және
белгілі бір кәсіпорынды таңдап алып, оның салық мөлшерлемесін төмендетеді
немесе салықты мүлде қысқартады. Мына салаларға капитал ретінде жұмасалатын
табысқа салықтарды жеңілдету кең қолданыс табуда: ғылыми зерттеулер және
олардың жетістіктеріне қол жеткізу, жаңа жұмыс орындарын ашу, қоршаған
ортаны қорғау[3].
Қаржы рыногын салықтық реттеу объектілері нақтылануда, мысалы, банк
табысының екі түріне салық салу сараланады: таратылмаған (кәсіпорындарда
шаруашылық қызметін дамытуға қалдырылған) және таратылған (дивидендтерге
және акция иелеріне төленетін төлем). Коммерциялық банктердің дивидендтер
сомасына салынатын салық көлемі жоғары болған кезде, таратылмайтын табысқа
салынатын салық мөлшерлемесінің төмендеуі, табыстың екі осы бөліміндегі
тепе-теңдіктің, оның таратылмаған бөлімінің пайдасына қарай өзгеретіні
анықталған, дивидендтердің бір уақытта төмендеуінен, капиталдың ішкі
жинақталуы ұлғайып, инвестицияның өзін-өзі қаржыландыруы өседі, егер бұл
үрдіс ұзақ уақытты сипат алатын болса, акциялардың бағасы төмендеп, оларды
отандық және шетелдік инвесторлардың сатып алуы қаупі туады. Таратылмайтын
табысқа салықтың көтерілуінен және оның дивидендтерге төленетін сомаға
азаюуынан кері көріністі көруге болады.
Қазіргі кезде салықтардың реттеуші қызметі табыстар мен пайдаларды
салықтан босататып, және сол уақыттағы экономиканы мемлекеттік реттеу
мақсатына сәйкес әрекеттер үшін, жалпы және жеке ынталандыру құрайтындай
жағдайда емес, керісінше, шаруашылық субъектісі мен оның нақты шаруашылық
акциясына берілген салықтық жеңілдіктер көлемінің арасында қатаң сандық
тәуелділік орнатуға тырысады.
Батыста экономиканы мемлекеттік реттеудің көптеген мақсаттарына
капитал салымын мақсатты түрде ынталандыру арқылы қол жеткізеді. Негізгі
капиталдың жаңаруы мен ұлғаюы көлеміне негізінен өсу қарқыны, конъюктура
жағдайы, сұраныс, ұлттық бәсекелестік тәуелді, ал инвестиция құрылымына
салалық және аймақтық құрылым, ғылыми зерттеу жұмыстарына бағытталу
мәселелері тәуелді.
Рыноктық экономика жағдайындағы мемлекет қызметінің маңызды бағыты –
бұл макроэкономикалық тұрақтылық. Оны үкіметтің экономикалық өсуді, толық
жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге бағытталған қызметтер ретінде анықтауға
болады.
Экономикалық жүйедегі тепе-теңдік, эконономиканың рыноктық өзін-өзі
құру негізінде құрылатын, жұмыссыздықтың жоғары деңгейімен немесе шамадан
тыс инфляциямен бірге жүруі мүмкін.
Бұл міндетті шешудің басты құралдары – фискалдық және ақшалай саясат.
Жалпы ұсынысқа сәйкес, тұрақтылық саясатын жүргізу үшін мемлекеттік
шығындарды көтеру керек және секторлардың шығындарын ынталандыру үшін
салықты төмендету керек. Осындай немесе басқалай мемлекеттің іс-қимылы
жағдайды жақсарта ма, нашарлата ма, оны тигізілген залалдар бойынша
жорамалдайды.
Бәсекелестік рыноктық жүйеде жалпы қабылданған артықшылығы болып
ресурстарды бөліп таратудың тиімді әдісі болып табылады. Бірақ белгілі
жағдайларда, мұндай сыртқы факторлар, қоғамдық тауарлар, жетілмеген бәсеке
және т.б. жағдайында ресурстарды дұрыс бөлмеу проблемасы туады[4].
Ресурстарды қайта бөлу өнеркәсіптік саланы және ауыл шаруашылығын
қамтуы мүмкін. Әрбір нақты жағдайда мемлекеттік әсер етудің белгілі бір
түрлері қолданылады. Бұл жерде құрал ретінде салықтар, субсидиялар, тікелей
мемлекеттік реттеулер қолданылуы мүмкін.
Мемлекет салық және субсидия жүйесі арқылы қоғамдық игілік және қызмет
көрсету өндірісіне ықпал етуі мүмкін.
Экологиямен байланысты сыртқы әсерлер жағдайында өндірістің
шығындарында ауаның, жердің, судың ластануының залалдары есепке алынбайды.
Демек, осы өндіріс шамадан тыс ресурстар көлемін пайдаланады.
Үкіметтік тиым салу немесе шектеу мұндай ластануларға, қауіпсіздік
стандарттарын құру өндірушілерді, зиянды заттардың алдын алатын жабдықтарға
қосымша шығын жасауына мәжбүрлеп отыр. Қосымша шығындар өндірістің
көлемінің төмендеуіне алып келеді. Соның нәтижесінде шектен тыс ресурстарды
осы өндірістің тұтынуы азаяды.
Сыртқы әсерлер қоғам үшін оң нәтижелерді де иемденуі мүмкін, бірақ
өндірушілердің шектен тыс шығындарына әкеледі. Мұндай нұсқаларда
мемлекеттік қолдау көрсетудің қажеттілігі туады. Ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz