Мұхтар Шаханов

Кіріспе

Мұхтар Шаханов 1942 жылы Оңтүстік Қазақстан облысының Отырар ауданында туған. Аса көрнекті қазақ ақыны, мемлекет, қоғам қайраткері. Шығармалары дүние жүзінің 40-тан астам тілдеріне аударылған. Әкеден 9 жасында жетім қалған ол 7 сыныпты бітіре салысымен колхозда тракторшы, Шымкент цемент зауытында бетоншы, "Оңтүстік Қазақстан" газетінде корректор, әдеби қызметкер, "Лениншіл жас" газетінің Жамбыл, Шымкент, Қызылорда облыстары бойынша меншікті тілшісі және т.б. қызметтер атқарды. 1993-2003 жылдар аралығында он жыл қатарынан Қазақстан Республикасының Қырғыз Республикасындағы Төтенше және Өкілетті Елшісі болды. 2003-2004 жылдарда республикалық "Жалын" журналының Бас редакторы, "XXI ғасыр және Руханият" атты халықаралық элита клубының президенті, қазір ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты.
М.Шаханов 1986 жылы Кеңес Одағындағы тоталитарлық жүйеге ашық қарсы шыққаны үшін түрмеге қамалған, қуғын-сүргін көрген қазақ жастарын ақтап алуда өз басына төнген қауіпке қарамай, ерлікке барабар іс етті. Апат аймағы - Арал теңізі маңындағы адамдарды қорғау туралы әлемдік деңгейде дабыл қақты. Тіліміз бен тарихымыздың және сан салалы мәдениетіміздің көкейтесті мәселелеріне белсене ат салысты. 1988 жылы 62 жылғы үзілістен соң Қазақстанда, күллі Орта Азияда "Наурыз" мерекесінің қайта тойлануына мұрындық болды.
М.Шаханов 1989 жылы КСРО халық депутаты, КСРО Жоғарғы Кеңесінің мүшесі, 1990 жылы Қызылорда облысының Сырдария, Жалағаш, Тереңөзек аудандары бойынша Қазақ КСР халық депутаты болып сайланды.
Ф.Хитцер "Еуропа үстіндегі найзағай" деп атаған М.Шахановтың "Өркениеттің адасуы" атты романы әлемдік поэзиядағы жаңа құбылыс ретінде бағаланды. 1999 жылы ЮНЕСКО өзінің арнайы шешімімен Париждегі өз штаб-үйінде шығарманың тұсаукесерін өткізіп, оны әлемнің барлық басты тілдеріне аударуға ұсыныс жасады. Ал 2002 жылы ақынның "Жазагер жады космоформуласы" (Шыңғыс ханның пенделік құпиясы) атты екінші романы бойынша да ЮНЕСКО "Жібек жолындағы ғылым мен руханият" халықаралық конференциясы шеңберінде "Тарихи-адамгершілік жадыны жоғалту қаупі және рухани тазару проблемасы" деген тақырыпта дөңгелек үстел өткізді.
М.Шахановтың Ш.Айтматовпен бірлесіп жазған "Құз басындағы аңшының зары" атты эссе кітабы мен "Сократты ескеру түні" атты драмасы да көп тілдерге аударылды. Ақынның "Шыңғыс ханның пенделік құпиясы" атты драмалық туындысы негізінде Украинаның Довженко атындағы киностудиясы екі сериялы телефильм түсірді. Сондай-ақ бұл драма бірнеше мемлекеттің сахнасынан орын тепті. М.Шаханов - "Қырғыз Республикасының халық ақыны" (1994), "Қазақстан Республикасының халық жазушысы" (1996), ондаған шет елдік академиялардың, университеттердің құрметті докторы, профессоры. Біріккен Ұлттар Ұйымының Қоршаған Орта Бағдарламасы сыйлығының, Қазақстан және Бүкілодақтық Ленин комсомолы сыйлықтарының, Түрік Республикасының "Түрік дүниесіне қызметі үшін" халықаралық сыйлығының, Қырғыз Республикасы халықаралық "Руханият", Түрік дүниесі жазушылар бірлестігінің "Шахрияр", ЮНЕСКО-ның "Боорукер" клубы сыйлықтарының иегері. 2002 жылы М.Шахановқа "Жазагер жады космоформуласы" атты шығармасы үшін Калифорния Ғылым, Индустрия, Білім және Өнер академиясының А.Эйнштейн атындағы Алтын медалі мен Түркияның Гебзе қаласында "Түркі тілдес халықтар арасындағы ең үздік әлем ақыны" атағы берілді. "Нобель" сыйлығының 100 жылдығына орай Тамбов қаласында өткен "Нобель" сыйлығы лауреаттары мен нобелшілердің халықаралық конгресінде "Нобель" ақпарат орталығы, "Нобель" қоры, Ресей жаратылыс ғылымдары академиясы бірлесіп бекіткен "Нобельдің Алтын медалімен" марапатталды.

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Өмірбаяны
Мұхтар Шаханов 1942 жылы Оңтүстік Қазақстан облысының Отырар ауданында
туған. Аса көрнекті қазақ ақыны, мемлекет, қоғам қайраткері. Шығармалары
дүние жүзінің 40-тан астам тілдеріне аударылған. Әкеден 9 жасында жетім
қалған ол 7 сыныпты бітіре салысымен колхозда тракторшы, Шымкент цемент
зауытында бетоншы, "Оңтүстік Қазақстан" газетінде корректор, әдеби
қызметкер, "Лениншіл жас" газетінің Жамбыл, Шымкент, Қызылорда облыстары
бойынша меншікті тілшісі және т.б. қызметтер атқарды. 1993-2003 жылдар
аралығында он жыл қатарынан Қазақстан Республикасының Қырғыз
Республикасындағы Төтенше және Өкілетті Елшісі болды. 2003-2004 жылдарда
республикалық "Жалын" журналының Бас редакторы, "XXI ғасыр және Руханият"
атты халықаралық элита клубының президенті, қазір ҚР Парламенті Мәжілісінің
депутаты.
М.Шаханов 1986 жылы Кеңес Одағындағы тоталитарлық жүйеге ашық қарсы шыққаны
үшін түрмеге қамалған, қуғын-сүргін көрген қазақ жастарын ақтап алуда өз
басына төнген қауіпке қарамай, ерлікке барабар іс етті. Апат аймағы - Арал
теңізі маңындағы адамдарды қорғау туралы әлемдік деңгейде дабыл қақты.
Тіліміз бен тарихымыздың және сан салалы мәдениетіміздің көкейтесті
мәселелеріне белсене ат салысты. 1988 жылы 62 жылғы үзілістен соң
Қазақстанда, күллі Орта Азияда "Наурыз" мерекесінің қайта тойлануына
мұрындық болды.
М.Шаханов 1989 жылы КСРО халық депутаты, КСРО Жоғарғы Кеңесінің
мүшесі, 1990 жылы Қызылорда облысының Сырдария, Жалағаш, Тереңөзек
аудандары бойынша Қазақ КСР халық депутаты болып сайланды.
Ф.Хитцер "Еуропа үстіндегі найзағай" деп атаған М.Шахановтың
"Өркениеттің адасуы" атты романы әлемдік поэзиядағы жаңа құбылыс ретінде
бағаланды. 1999 жылы ЮНЕСКО өзінің арнайы шешімімен Париждегі өз штаб-
үйінде шығарманың тұсаукесерін өткізіп, оны әлемнің барлық басты тілдеріне
аударуға ұсыныс жасады. Ал 2002 жылы ақынның "Жазагер жады космоформуласы"
(Шыңғыс ханның пенделік құпиясы) атты екінші романы бойынша да ЮНЕСКО
"Жібек жолындағы ғылым мен руханият" халықаралық конференциясы шеңберінде
"Тарихи-адамгершілік жадыны жоғалту қаупі және рухани тазару проблемасы"
деген тақырыпта дөңгелек үстел өткізді.
М.Шахановтың Ш.Айтматовпен бірлесіп жазған "Құз басындағы аңшының
зары" атты эссе кітабы мен "Сократты ескеру түні" атты драмасы да көп
тілдерге аударылды. Ақынның "Шыңғыс ханның пенделік құпиясы" атты драмалық
туындысы негізінде Украинаның Довженко атындағы киностудиясы екі сериялы
телефильм түсірді. Сондай-ақ бұл драма бірнеше мемлекеттің сахнасынан орын
тепті. М.Шаханов - "Қырғыз Республикасының халық ақыны" (1994), "Қазақстан
Республикасының халық жазушысы" (1996), ондаған шет елдік академиялардың,
университеттердің құрметті докторы, профессоры. Біріккен Ұлттар Ұйымының
Қоршаған Орта Бағдарламасы сыйлығының, Қазақстан және Бүкілодақтық Ленин
комсомолы сыйлықтарының, Түрік Республикасының "Түрік дүниесіне қызметі
үшін" халықаралық сыйлығының, Қырғыз Республикасы халықаралық "Руханият",
Түрік дүниесі жазушылар бірлестігінің "Шахрияр", ЮНЕСКО-ның "Боорукер"
клубы сыйлықтарының иегері. 2002 жылы М.Шахановқа "Жазагер жады
космоформуласы" атты шығармасы үшін Калифорния Ғылым, Индустрия, Білім және
Өнер академиясының А.Эйнштейн атындағы Алтын медалі мен Түркияның Гебзе
қаласында "Түркі тілдес халықтар арасындағы ең үздік әлем ақыны" атағы
берілді. "Нобель" сыйлығының 100 жылдығына орай Тамбов қаласында өткен
"Нобель" сыйлығы лауреаттары мен нобелшілердің халықаралық конгресінде
"Нобель" ақпарат орталығы, "Нобель" қоры, Ресей жаратылыс ғылымдары
академиясы бірлесіп бекіткен "Нобельдің Алтын медалімен" марапатталды.

Мақалалар, сұхбаттар

Мемлекеттік тіл: толғақты тоғыз мәселе

   Мұхтар Шаханов, Мемлекеттік тіл қоғамдық қозғалысының төрағасы
Мемлекеттік тіл: толғақты тоғыз мәселе
       Астана қаласында ҚР Президентінің мәдениет орталығында Қазақстан
Республикасының мемлекеттік хатшы Оралбай Әбдікәрімов Тілдерді қолдану мен
дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының орындалу
барысы туралы кеңес өткізді. Сол кеңесте сөйлеген сөзін жариялап
отырмыз. Айта-айта Алтайды, Жамал апай қартайды демекші сан рет айтылып,
сан рет қайталанып, сан рет аяқсыз қалып келе жатқан тіл туралы іргелі
ойлардың еріні кезеріп, қабағы ызадан безергені қашан?! Бұл жиында ұзын-
сонар көпірме сөзден гөрі нақты-нақты ұсыныстарды саралауға күш салалық.
Сондықтан мен Мемлекеттік тіл қоғамдық қозғалысының төрағасы ретінде
қазақ тілін қазіргі тұралап қалған орнынан қозғаудың 9 кілтін қарастыруды
ұсынамын.
Бірінші. Ащы шындықтың бетіне тіктеп, тура қарамай іс оңалмайды. Ауру
адамның диагнозы дәл қойылмаса науқас жазылмайды. Кеңестік тоталитарлық
жүйе тұсында және егемендікке қол жеткізген кейінгі он төрт жыл көлемінде
қазақ ұлтының ішінен мүлде жаңа ұлт, яғни өз халқының тілінде оқып, жазу
былай тұрсын, басым көпшілігі қарапайым 50-60 сөздің төңірегінде бір-
бірімен зорға тіл қатыса алатын, ұзын саны екі миллионнан асып құлайтын
космополиттер тобы пайда болды. Осы күрделі процеске көзжұмбайлық жасау,
оны елемеуге тырысу, яғни, қазіргі таңда әбден ширығып, ушығып, бітеу
жараға айналған бұл ұлттық проблемаға терең бойламау – ел бірлігіне үлкен
қауіп. Енді тағы үш-төрт жыл сен тимесең мен тимен бадырақ көз бағытымен,
арқаны кеңге салып жайбарақат күн кешер болсақ космополиттік ағым бой
бермей кетері анық. Күрестің ең үлкені өзіңмен өзіңнің күресуің.
Республикамызда мемлекеттік тілдің кең құлаш жаюына өзге ұлт өкілдері қарсы
болмайды. Себебі барлық өркениетті елдердегі мемлекеттік тілге берілер
мәртебе мен артықшылықтарды олар жақсы біледі. Қарсылықты негізінен, өз
қандастарымыздан, космополит бауырларымыздан ғана күткеніміз абзал. Өйткені
олардың көбі ана тілін үйренуге құлықсыз. Сонау Жапониядан, Америкадан
келгендердің бас-аяғы бір жылға жетер-жетпес уақытта мемлекеттік тілімізде
таза сөйлеп кеткеніне талай рет куә болдық. Ал өз қандастарымыздың арасында
баба тіліміздің жұлдызы жанбай қалса екен деген жасырын үміт пен сенімнің
жетегінде жүрген мысықтілеулер көп. Сондықтан біз оларға баба тілінен
жерудің арғы жағында қандай қасірет бұғып жататынын ұғындырғанымыз
ләзім.Күллі рухани әлем мойындаған ортақ тұжырым мынау: Адам баласы өз
табиғатында жалқыдан жалпыға қарай жол алады. Тек өз анаңды терең тану, сүю
арқылы ғана өзге аналардың аналық болмысын, қасиетін терең ұғынуға,
түйсінуге мүмкіндік табасың. Өзіңді туған ұлттың тіліне, салт-санасына,
рухани байлығына терең тамыр жіберу арқылы ғана басқа халықтардың тіліне,
рухани өркеніне, ақыл-сана жетістігіне ерекше құрметпен, сеніммен,
сезімталдықпен қарайсың. Өз ана тіліңді ұмытқан сәттен бастап баба рухымен
байланысың толық үзіледі. Бұл қасіреттің ұлтыңа, өзіңе, айналаңа тигізер
залалы аз болмайды. ХІІІ ғасырда бет қаратпас алапат жаудан алты ай
қорғанған қаһарман қала Отырардың қақпасын Шыңғыс хан әскерлеріне ашып
берген Қарашоқы атты сатқынның әкесі өз перзентіне жат жерде білім, тәрбие
алып, ең бастысы, отаншылдық, тілдік, салт-саналық рухтан тыс өсуіне жағдай
жасағаны үшін өзіне өлім жазасын кесуді талап еткен. Өз ата-бабаңның тілі
мен рухын мойындамаудың, менсінбеудің киесі, мұңлы жаңғырығы болатынын
тарих сан рет дәлелдеген.Ендеше, бір мәселені түбегейлі шешіп алалық.
Бүгінгі таңда әбден еркелеп, тайраңдап, менменсіген қазақ космополитизмі
жеңіс пе, жеңіліс пе? Мақтанышымыз ба, әлде қайғымыз ба? Өткенде Парламент
Мәжілісінде бұл сұрақты Отан партиясының басшыларына бағыттадым. Өйткені,
Парламентте мемлекеттік тіл мүддесіне қарсы шығып жүргендер негізінен
Отан партиясының мүшелері. Отан партиясы қазір білікті жаңа басшылармен
толыққандай. Еліміздің бүгінгі кезеңдегі сандық құрамы жағынан ең көп мүше
жинақтаған бұл бас партия Парламент қабылдап, Президент қол қойған
мемлекеттік тіл мәртебесіне және оның төңірегіндегі сірескен проблемаларға
өз көзқарасын білдіруі керек деп есептеймін. Егер олар қазіргі космополит
қазақтардың өз ана тілі мен ұлттық рухынан жерініп, белгілі деңгейде
мәңгүртке айналуын жаңа дәуірдің жетістігі ретінде дәлелдей алса, біз де
мемлекеттік тіл айдынындағы нәтижесіз күресімізді тоқтаталық. Сонымен
қазақстандық космополитизмге мемлекеттік деңгейде баға берілмей мемлекеттік
тілдің алдындағы тосқауыл алынады деп ойламаймын.
Екінші. Бүгінге дейін Қазақстанның бес облысы мемлекеттік тілге көшті.
Бірақ бұл негізінен сөз жүзінде ғана. Ал іс жүзінде облыс әкімшіліктері
Президент әкімшілігіне, Үкіметке, Парламентке тиісті қатынас қағаздарын
орыс тілінде жолдауда. Себебі, аталмыш үштағанда да қазақ тілінде оқып,
жаза білетіндер саусақпен санарлықтай.Жалпы, Президент әкімшілігі, Үкімет,
Парламент өздері үлгі көрсетіп, мемлекеттік тілге көшпей іс
оңалмайды.
Үшінші. Атазаң мен Тілдер туралы және басқа да заңдарға мемлекеттік
тілдің мәртебесін ресми тілдің мәртебесімен шатаспайтындай етіп айқындап,
қажетті болатын міндеттемелер мен құқықтарды және жауапкершілікті нақтылау
жөніндегі түзетулер енгізу керек. Ол үшін Тілдерді дамыту комитеті жанынан
заңгерлер мен сарапшылардан жасақталған сараптамалық орталық құрып, оларға
қысқа мерзім ішінде тілге қатысы бар барлық сала бойынша заңдар мен
нормативтік актлерге енгізілетін қажетті өзгерістер мен толықтырулар
жобасын әзірлету керек. Қазір біз Парламент Мәжілісі жанынан арнайы
мемлекеттік тіл проблемасымен шұғылданатын жұмыс тобын құрдық. Егер
болашақта құрылар орталық осы жұмыс тобына жәрдем берер болса нұр үстіне
нұр.
Төртінші. Қазіргі кезде Тілдер туралы заңның орындалуын бақылайтын
орган жоқ, прокуратура мұнымен айналыспайды, ал жаңа құрылған Тілдерді
дамыту комитетіне бұл міндетті орындауға сәйкес құзыр мен қауқар
берілмеген. Сондықтан республика бойынша барлық прокуратура құрылымдары
жанынан Тілдер туралы заңдардың орындалуын бақылайтын тіл полициясы немесе
тіл инспекциясы құрылғаны жөн.
Бесінші. Мемлекеттік қызметкерлерді аттестациялау – мемлекеттік тілді
игертудегі маңызды қадам. Азаматтарға, әсіресе, мемлекеттік қызметкерлерге
тілді меңгерту үшін экономикалық ынталандыру тетігін іске қосу керек.
Кейбір категориялар бойынша үстеме жалақы тағайындалғаны жөн. Осылайша,
талап пен ынталандыру қатар жүрсе, онда қазақ тілін үйренушілер легі
көбейеді. Сұраныс көбейсе, үйрету әдістемелерінің де жетілген түрлері
шығады. Егер де тілді игеруге белгілі бір мерзім тағайындалса, онда істі
мемлекеттік тілге көшіру қазіргідей ашішекше шұбатылмайды, бас –аяғы 2-3
жылда бүкіл ел бойынша бір мезгілде жүзеге асады. Жалпы, республика бойынша
мемлекеттік тілге көшудің нақты мерзімін белгілейтін уақыт
жетті.
Алтыншы. Шетелге Болашақ бағдарламасымен оқып келіп жатқандардың
тиімділігін сараптау керек. Бізге келіп жатқан мәлімет бойынша, Қазақстанға
әсіресе, орыстілді және ағылшынтілді балалардың қайтпай қалуы жиі көрініс
табуда. Сондықтан шетелге оқитын балалардың ішінде қазақтілді студенттер
үлесін кемінде 60% -ға дейін көтеру керек. Жалпы, оларға мемлекеттік тілді
білу талабын күшейткен мақұл.
Жетінші. Орыс тілінде орта білім алып шығып жатқан жас ұрпақ
мемлекеттік тілді шетел тілі деңгейінде де біліп жатқан жоқ.
Сондықтанмектеп бітірушілер қай тілде орта білім алғанына қарамастан,
Қазақстан бойынша мемлекеттік тілді белгілі деңгейде меңгергені жөнінде
бірегей аттестациядан өту қажет. Республикалық білім және ғылым министрлігі
бұл мәселе төңірегінде нақты ұсыныс жасар деп үміттенеміз.
Сегізінші. Орыстілді ақпарат құралдары мемлекеттік тілге оң қабақ танытуы
тиіс. Казахстанская правда газетінен бастап барлық орыстілді БАҚ тіл
үйрету әдістемелерін беріп отыруын талап етуіміз қажет.
Тоғызыншы. Республикамызда мыңнан астам балабақшалар талан-таражға
түсіп, жекешелендіріліп кеткен. Мұны мемлекеттік тілге жасалған басты
қастандықтың бірі ретінде мойындамасқа шарамыз жоқ. Қазіргі таңда 61 мың
ғана жас өскін қазақтілді балабақшаларда тәрбиеленуде. Ал, 600 мыңнан астам
қазақ бүлдіршіні не қазақтілді балабақшалардың жоқтығынан, не төлемақының
тым жоғарылап кетуі себепті үйінде отыр. Парламент мәжілісінде мен кезінде
бір-екі мың теңгеге, яғни бір шиша коньяктың құнына жекешелендіріліп кеткен
балабақшаларды қайтару және оларды мектептер сияқты мемлекет есебінен
қаржыландыру мәселесін қойған болатынмын. Президент аппаратынан, үкіметтен
әлі жауап келген жоқ.Қазірдің өзінде Оңтүстік Қазақстан облысынан екі,
Ақтөбе облысынан бір, Қызылорда облысанан бір кәсіпкер өздері
жекешелендіріп алған балабақша ғимараттарын мемлекет меншігіне қайтарды.
Осы бағытпен қазір Алматы қаласы мен Қызылорда облысында бірнеше балабақша
үйлерін кері қайтару ісі жүріп жатыр. Бұл шараны республикамыздың облыс,
қала, аудан әкімдері қолға алар деп сенемін. Өйткені, балабақша –
мемлекеттік тіліміздің болашағы.
Астана қ. ҚР Президентінің мәдени орталығы.   Мемлекеттік тілді
дамыту жөніндегі мәжілісте сөйленген сөз. 27 сәуір 2005ж

Мақалалар, сұхбаттар

Өзге тілде тәрбиеленген бала өз ұлтына қызмет ете алмайды

Халық жазушысы Мұхтар Шаханов
Өзге тілде тәрбиеленген бала өз ұлтына қызмет ете алмайды
– Мұхтар аға, әңгімемізді сіздердің саяси партия құрсам деген
ниеттеріңізден бастасақ.
– Қазіргі кезең – қазақ халқы үшін ең күрделі кезең. Біздің көзіміз
көрген Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов сияқты жазушылар өмірден бақытты
өліммен кетті. Өйткені, олардың ойында Қазақ ұлты жойылып кетуі мүмкін,
Ертең ұлт боп қаламыз ба, жоқ па? деген қауіп болған жоқ. Өткен жылы мен
Қырғызстанда Сүйінбай Ералиев деген үлкен ақынның 85 жылдық мерейтойында
Боронтой Бедюров деген алтайлық ақынмен жолықтым. Сонда ол: Ресей
құрамындағы алтай халқының 85-90 пайызы көшеде, қызмет орнында, өз
отбасында бала-шағасымен, бір-бірімен туған тілінде емес, орыс тілінде ғана
сөйлеседі деп көзіне жас алды. Өкінішке қарай, қазақ халқының да 60
пайызға жуығы қызмет орнында, көшеде және өз отбасында бала-шағасымен,
немере-шөбересімен тек орысша әңгіме-дүкен құратыны айқын. Менің Астана –
ғасыр қуатын жиған жұлдызы шырқау жас қала. Бұл қала қашан атанар екен
мемлекеттік тілге бас қала? Мемлекеттік тілге бас қала болмаса, ол не үшін
астана? Он қазақты тоқтатып, байқасаң өз ана тіліне шамасын, соның
сегізінен сөзсіз орысша жауап аласың. Астана әлі шала қазақ қала,
космополит қала, масқара!... деген өлең жолдарым бар. Қазір ешкімге құпия
сыр емес. Көшеге шығып, бір-бірімен әңгімелесіп бара жатқан он қазақты
бақыласаңыз, соның сегізі, кейбір жерде жетеуі, кейбір жерде тоғызы бір-
бірімен орысша ұғысып бара жатады. Бұл не деген сөз? Бұл егер біз осылай
жүре берсек, енді 7-8 жылдан кейін космополитке ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.