Күн-жер байланыстары

Күн-Жер байланыстары – гелио- және геофизикалық құбылыстар арасындағы тура немесе ортақ физикалық байланыстар жүйесі. Жер Күннен тек оның бетінің температурасы мен жарықтығын қамтитын жарық пен жылуды ғана алмайды, сонымен қатар ультракүлгін және рентген сәулеленуін, күн желі, күндік ғарыштық сәулелердің аралас әсерлесуін қамтиды. Күн белсенділігінің дәрежесі өзгергенде бұл факторлардың қуатының вариациясы планетааралық кеңістікте, магнитосферада, ионосферада, нейтралдық атмосферада, биосферада, гидросферада және мүмкін Жер литосферасында өзара байланысты құбылыстар тізбегіне(тізіміне) әкеледі. Осы құбылыстарды зерттеу Күн-Жер байланыстарының негізгі мәселесі болып табылады. Жер Күнге біршама кері әсерін тигізеді(ең болмағанда, гравитациялық), дегенмен ол өте кішкентай, сондықтан әдетте тек күн белсенділігінің Жерге әсерін қарастырады. Бұл әсер не Күндегі стационар емес процесстерден шығатын Күннен Жерге берілетін энергияға көшіріледі, не энергияға толы Жердің магнитосферасында, ионосферасында және нейтралды атмосферасында қайта бөлінеді. Энергияның қайта бөлінуі не жай, не секірмелі түрде болуы мүмкін.
Күн-Жер байланысы туралы түсінік бірте-бірте, басқа ашылулар мен болжамдар негізінде қалыптасты. Сөйтіп, 19 ғ аяғында В.О. Биркелан алғаш Күн толқындық сәуледен басқа бөлшектер де шығарады деп пікірін айтты. 1915ж А.Л. Чижевский Күннің дақ тәрізді түрі мен кейбір эпидемиялар дамуының арасындағы байланысқа назар аударды. Көптеген гелио- және геофизикалық құбылыстардың бірдей болуы планетааралық кеңістікте күндік ауытқуларды(қозулар) Жерге жіберіп тұратын агент бар деген ой туындатты. Бұл агент 1960 жылдардың басында бар екендігі эксперименталды түрде дәлелденген күн желі болып шықты. Күн желінің күн белсенділігінің басқа да көрінулерімен бірге ашылуы Күн-Жер физикасын зерттеудің негізі болды.
Күн-Жер жүйесіндегі құбылыстардың реттілігін Күндегі қатты(үлкен)жарқ етулерді, яғни күн белсенділігінің жоғарғы көрінісін сипаттайтын құбылыстар тізбегін бақылау арқылы анықтауға болады. Жарқ етудің нәтижесі(зардабы) жерге жақын кеңістікте Күндегі құбылыстармен бір уақытта дерліктей басталады. Көбіне, ультракүлгін және рентгендік сәулеленулер жоғарғы атмосфераның қосымша ионизациясына әкеледі, бұл Жердің жарықтанған жағындағы радиобайланыстың нашарлауына, тіпті толығымен жойылуына да(Деллинджер эффекті) әкелуі мүмкін.
Әдетте, үлкен(қатты) жарқ ету көп мөлшердегі үдетілген бөлшектер, яғни күндік ғарыштық сәулелердің(КҒС) шығарылуымен анықталады. Олардың ішіндегі ең белсенділері (энергиясы EK > 108-109 эВ) сызығындағы максимум жарқ етуден кейін > 10 мин соң Жерге келе бастайды. EK < 108 эВ энергиялы КҒС-ң көбейген ағыны Жерде бірнеше ондаған сағат бойы бақылануы мүмкін болады. КҒС-ң полярлы ендіктер ионосферасына енуі қосымша ионизацияны қажет етеді және сәйкесінше қысқа толқындағы радиобайланыстың нашарлауына әкеледі. КҒС-ң белгілі бір мөлшері Жердің озондық қабатын(озоносфера) бүлдіруі(босатуы) мүмкін деген болжамдар бар. КҒС-ң үдетілген ағындары экипажға және ғарыштық кемелердің жабдықтарына басты радиациялық қауіп болып саналады.