Шоқжұлдыздар. Ай және күннің көрінерлік қозғалысы

Мақсаты: Шоқжұлдыздар туралы мәліметтер беру, олардың аспан әлемін бағдарлаудағы қажеттілігін түсіндіру. Аспан денелерінің көрінерлік қозғалыстарын қарастыру.
Біз жер бетінің қай нүктесінен бақыласақ та, бізге аспан денелері бірдей қашықтықта орналасқандай болады, қандай да бір сфера ішінде тұрғандаймыз. Бұл кеңістік қарапайым тілде аспан немесе аспан күмбезі деп аталады. Бұлтсыз түнде біз жұлдыздарды, планеталарды, тұмандықтарды, кейде кометаларды және басқа да аспан денелерін көре аламыз. Бізге ең бірінші байқалатыны ретсіз орналасқан жұлдыздар және олардың сансыз көптігі. Бірақ шындығында көзге оңай көрінетін жұлдыздар саны шектеулі, аспанда барлығы 6000-дай ғана, ал біз нақты уақытта оның жартысын ғана көреміз, яғни 3000 жұлдызды. Аспанды бағдарлау мақсатында жарық жұлдыздар топтарға біріктірілген, оларды шоқжұлдыздар деп атайды. Олар әдетте жан-жануарлар (Үлкен Аю, арыстан, Айдаһар,...), грек мифологиясы қаһармандары (Андромеда, Кассиопея, Персей,...) немесе жәй ғана фигуралар мен заттар (Үшбұрыш, Солтүстік Тәж, Жебе, Таразы,...)есімімен аталады. XVII ғ. бастап шоқжұлдыздардағы жекелеген жұлдыздар грек алфавитімен атала бастады. Кейінірек және осы күнге дейін кейбір жарықтылығы әлсіз жұлдыздар нөмірлене бастады. Кейбір жарық жұлдыздар жекелеген аттарға ие. Егер тұнық түнде жұлдыздарды бірнеше сағат бойы бақылайтын болсақ, онда аспан жұлдыздармен бірге тұтастай, қандай да бір ойша сызылған ось бойымен айнала бастайды. Бұл құбылыс тәуліктік қозғалыс деп аталады, себебі толық бір айналымға бір тәулік уақыт кетеді. Осыған байланысты аспан денелері көкжиекке қатысты орындарын үнемі ауыстырып отырады.
Күн және Ай жұлдыздар сияқты көкжиектің шығысынан шығып, оңтүстік полюс үстінде ең биікке көтеріліп, батыс жағынан батады. Бірақ, жылдың әр күнінде шығыста әртүрлі нүктелерден шығып, батыс жағының әртүрлі нүктелерінде батады. Мыс., Күн қыс басында оңтүстік-шығыста шығады, оңтүстік-батыста батады. Әр күн сайын оның шығыс және батыс нүктелері көкжиектің солтүстігіне қарай қозғалады. Күн көкжиек үстінен биіктей береді, яғни күн ұзарады, түн қысқарады. Жазда солтүстік-шығыста және солтүстік-батыста қандай да бір шегіне жеткен соң, Күннің шығыс және батыс нүктелері кері бағытта жылжи бастайды, яғни солтүстіктен оңтүстікке қарай. Бұл кезде Күннің талтүстегі биіктігі және ұзақтығы қысқарады, ал түн ұзарады, осылайша жалғаса береді. Айды бақылайтын болсақ, ол өне бойы шоқжұлдыздар маңайында тұра бермейді, батыстан шығысқа қарай бірінен екіншісіне ауысып отырады. 12 шоқжұлдыз арқылы өтеді және аспанды толық бір айналуына 27,32 тәулік уақыт кетеді. Күн де Ай сияқты 12 шоқжұлдыз бойымен жүріп өтеді, бірақ оның қозғалыс жылдамдығы төмен және ол өз жолын 1 жылда жүріп өтеді. Күн және Ай жүріп өтетін шоқжұлдыздар зодиакалды (“зоон”-жануар) деп аталады. Бұл шоқжұлдыздардың 3-ін Күн көктем, 3-ін жаз, 3-ін күз, ал 3-ін қыс айларында жүріп өтеді.