Малды сұрыптау және жұп таңдау

Кіріспе
І бөлім. Мал тұқымын асылдандыру жұмысының әдістері
1.1 Малды сұрыптау
1.2 Жұп таңдау
ІІ бөлім Мал сұрыптаудың мәні мен түрлері
2.1 Табиғи сұрыптау
2.2 Қолдан сұрыптау
ІІІ бөлім Қолдан сұрыптауды жүргізу тәсілдері
3.1 Жаппай сұрыптау
3.2 Жеке сұрыптау
3.3 Жанама сұрыптау
3.4 Технологиялық сұрыптау
Қортынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Мал шаруашылығында әр түрлі мал тұқымдары негізгі еңбек құралы болып есептелінеді. Материалдық өндірістің барлық саласындағы сияқты, мал шаруашылығында да негізгі еңбек құралы — мал тұқымы, қоғамның дамуына сәйкес жетілдіріп отыруға тиісті.
Мал тұқымын асылдандыру жұмысының негізгі әдістеріне, белгілі бір мақсатқа сәйкес сұрыптау мен жұп таңдау жатады.
Сұрыптау деп тіршілік пен өндіріс технологиясы жағдайына жақсы бейімделген, құнды малды ұрпақтан ұрпаққа іріктеп отыруды айтамыз.
Жұп таңдау іріктсп алған малдың ішінен ұнамды ұрпақ беретін бір-біріне лайықты аталық және аналық жұп құру.
Сұрыптау мен жұп таңдаудың мақсаты бір, бірін-бірі толықтырады, бір-бірімен тыңыз байланысты.
Сұрыптау мен жұп құру бірлігін селекция деп атайды.
Мал тұқымын асылдандыру жұмысының нәтижслілігі бұл екі зоотехниялық әдістің үздіксіз жүргізіліп отыруына тікелей байланысты. Кез келген мал табынымен жүргізілетін тиянақты селекция жұмысы сұрыптаудан басталын сол жылы жұп таңдаумен аяқталуы тиісті. Келешекте осы жұп таңдаудан алынған ұрпақ қайтадан сұрыпталып, олардан тағы да жұп құрылады. Сөйтіп шын мәнінде жүргізілген селекцияға ұрпақтан ұрпаққа үздіксіз жүргізілетін сұрыптау мен жұп таңдау тізбсгі деп қарауымыз керек.
МАЛ СҰРЫПТАУДЫҢ МӘНІ МЕН ТҮРЛЕРІ
Сұрыптау-таңдау — жалпы тұрғыдан алғанда адамға ежелден түсінікті ұғым. Тіпті сонау басында аңшылықпен айналысқан кездің өзінде тағы хайуандарды адам өзінің бір талғамы бойынша атқан. Сол сияқты хайуанаттарды қолға үйреткен кезеңде де адам белгілі бір талғамды басшылыққа алғаны сөзсіз.
Ежелгі Египет, грек, рим мәдениеттері ескерткіштерінен малды қалай өсіріп-өндіру, азықтандыру және күтіп-бағу мәселелеріне байланысты нақтылы кецестерді кездестіруге болады. Мысалы, 4 осыдан екі мың жыл бұрын ежелгі дүниенің аса ұлы ақыны Вергилийдің «Буколики» және «Георгики» атты поэзиялық мұраларын, кезінде шын мәнінде басшылыққа алатын елеулі агрозоотехниялық дүниелер деп есептелінеді. Бұл сияқты мал өсіруге байланысты кағидаларды орта ғасыр және одан кейінгі кезеңдердің мәдени ескерткіштерінен, әдебиет шығармаларынан жиі кездестіруге бо- лады. Бірақ та бұлардың бәрінің де бірегейлі ғылыми жүйесі болған жоқ.
Сұрыптаудың ғылыми теориясының негізін қалаушы Ч. Дарвин (1809—1882) болды. Ол органикалық дүниенің эволюциялық дамуында, тірі организмнің жаңа түрлерінің, жаңа тұқымдық топтардың пайда болуында сұрыптаудың шешуші ролі барын анықтады. Ч. Дарвин сұрыптау, тұқым қуалаушылық және өзгергіштік біріге отырып, эволюцияның негізгі қозғаушы күшін құрайтындығын дәлелдеді. Өзгергіштік әр ұрпақта онша көзге көрінбейтін көптегсн жаңа нәсілдік қасиеттер туғызады. Ал, сұрыптау осы көзге көрінбейтін, ұсақ, пайдалы жаңа нәсілдік қасиеттерді жинақтап, белгілі бір арнаға түсіріп отырады. Сөйтіп тіршілік формалары бірте-бірте өзгеріп, дамып отырады.
Ч. Дарвин сұрыптауды негізінен екі түрге бөлді: табиғи сұрыптау және қолдан сұрыптау.

1. Байжұманов Ә. Мал өсіру/оқу құралы.-Алматы: Қайнар, 1987ж
2. Ә.Байжұманұлы, К.Бекболатұлы. Мал шаруашылығы сөздігі. Алматы-2011ж
3. http://bilimdiler.kz/