ХХ ғасырдың басындағы діни-ағартушылық бағыт
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Қазақ әдебиетіндегі діни.ағартушылық ағым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Діни.ағартушы бағыттың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 ХІХ ғасыр аяғы мен ХХ ғасыр басындағы саяси әлеуметтік жағдайдың әдебиеттегі көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2. Діни.ағартушылық бағыттың басты көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.1 Дидактикалық өлеңдердегі исламдық дүниетаным ... ... ... ... ... ...14
2.2 Мадақ, мінажат жанрларындағы діни.ағартушылық сарын ... ... ...17
3. Діни.ағартушылық бағыттың белгілі өкілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Қазақ әдебиетіндегі діни.ағартушылық ағым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Діни.ағартушы бағыттың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 ХІХ ғасыр аяғы мен ХХ ғасыр басындағы саяси әлеуметтік жағдайдың әдебиеттегі көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2. Діни.ағартушылық бағыттың басты көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.1 Дидактикалық өлеңдердегі исламдық дүниетаным ... ... ... ... ... ...14
2.2 Мадақ, мінажат жанрларындағы діни.ағартушылық сарын ... ... ...17
3. Діни.ағартушылық бағыттың белгілі өкілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Кіріспе
Зерттеу жұмысының сипаттамасы: Ғасырлар бойына қалыптасқан қазақ әдебиетінің даму жолы халқымыздың рухани дүниетанымының көркемдік ойлау жүйесін танытады. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі діни-ағартушылық бағыт белсенді сипатымен ерекшеленеді. Қазақ халқының сол кездегі бастан өткізген сан алуан саяси-әлеуметтік жағдайлар, оқиғалар сипатталады. Сол дәуірдегі халықтың тағдырымен қатар өрілетін рухани-адамгершілік мұратты мақсат тұту идеялары, ислам діні, сахабалар мен пайғамбарлардың өмірі, Аллаһтың хақ жолы арқылы халықты ілім-білімге үйрету мен дамытудағы ерекшеліктеріне назар аударылған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ халқының өткен өміріне зерделей қарасақ, халықтың өміріндегі басынан өткізген елеулі оқиғалар, қазақ даласындағы ислам дінін, қазақ әдебиетінің арнайы зерттеуге лайықты, өзекті мәселелердің бірі – қазақ ақын-жырауларының дидактикалық өлеңдерімен исламды насихаттау арқылы ілім-білімге шақыру.
Алдыңғы толқын С.Мұқанов, Б.Кенжебаев, Т.Кәкішов, М.Мырзахметов, Р.Бердібев, Ә.Дербісәлиннің еңбектерінен мұсылмандық –ағартушылық, сол кезеңдегі әдеби процес, бағыт жайында жазылғанын білеміз. Сонымен бірге, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы діни-ағартушылық бағытты жаңаша зерттеген, қазақ әдебиетіндегі оның ішінде ислам дінінің қалыптасу, халыққа насихаттау мәселелері, діни-ағартушылық ағым жөнінде, арнайы зерттеу обьектісі ретінде Ғ.Тұяқбаев, Ұ.Байбосынова, Б.Жүсіпов, Д.Сатемирова, Ф.Жұмажанова, С.Жұбандықұлы, т.б. ғалымдардың зерттеу еңбектерінде сөз болады. Ғалымдардың еңбектерінде тұтас бір кезеңнің әдеби мұралары, жеке автордың көтерген мәселелері зерттелді.
Зерттеудің мақсаты: Зерттеу жұмысының басты мақсаты –ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүрген ақын-жыраулардың діни-ағартушылық бағытта жырлаған өлеңдеріне ғылыми тұрғыдан талдау жасап көрсету;
Зерттеудің міндеттері:
- ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы саяси-әлеуметтік жағдайдың әдебиеттегі көрінісін айқындау;
- Ақын-жазушылардың дидактикалық өлеңдеріндегі исламдық дүниетанымды сипаттау;
- Ақын-жыраулардың шығармаларындағы адамгершілікті, ислам дінін насихаттау арқылы мадақ, мінажат жырларындағы діни-ағартушылық сарынды көрсету;
- Аллаһтан түсірілген иляһи Құран кітабымыз бен сүйікті Пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с.) уағыздары мен хадистері арқылы, ақын-жыраулардың дастандарына талдау жасау;
Жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысының сипаттамасы: Ғасырлар бойына қалыптасқан қазақ әдебиетінің даму жолы халқымыздың рухани дүниетанымының көркемдік ойлау жүйесін танытады. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі діни-ағартушылық бағыт белсенді сипатымен ерекшеленеді. Қазақ халқының сол кездегі бастан өткізген сан алуан саяси-әлеуметтік жағдайлар, оқиғалар сипатталады. Сол дәуірдегі халықтың тағдырымен қатар өрілетін рухани-адамгершілік мұратты мақсат тұту идеялары, ислам діні, сахабалар мен пайғамбарлардың өмірі, Аллаһтың хақ жолы арқылы халықты ілім-білімге үйрету мен дамытудағы ерекшеліктеріне назар аударылған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ халқының өткен өміріне зерделей қарасақ, халықтың өміріндегі басынан өткізген елеулі оқиғалар, қазақ даласындағы ислам дінін, қазақ әдебиетінің арнайы зерттеуге лайықты, өзекті мәселелердің бірі – қазақ ақын-жырауларының дидактикалық өлеңдерімен исламды насихаттау арқылы ілім-білімге шақыру.
Алдыңғы толқын С.Мұқанов, Б.Кенжебаев, Т.Кәкішов, М.Мырзахметов, Р.Бердібев, Ә.Дербісәлиннің еңбектерінен мұсылмандық –ағартушылық, сол кезеңдегі әдеби процес, бағыт жайында жазылғанын білеміз. Сонымен бірге, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы діни-ағартушылық бағытты жаңаша зерттеген, қазақ әдебиетіндегі оның ішінде ислам дінінің қалыптасу, халыққа насихаттау мәселелері, діни-ағартушылық ағым жөнінде, арнайы зерттеу обьектісі ретінде Ғ.Тұяқбаев, Ұ.Байбосынова, Б.Жүсіпов, Д.Сатемирова, Ф.Жұмажанова, С.Жұбандықұлы, т.б. ғалымдардың зерттеу еңбектерінде сөз болады. Ғалымдардың еңбектерінде тұтас бір кезеңнің әдеби мұралары, жеке автордың көтерген мәселелері зерттелді.
Зерттеудің мақсаты: Зерттеу жұмысының басты мақсаты –ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүрген ақын-жыраулардың діни-ағартушылық бағытта жырлаған өлеңдеріне ғылыми тұрғыдан талдау жасап көрсету;
Зерттеудің міндеттері:
- ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы саяси-әлеуметтік жағдайдың әдебиеттегі көрінісін айқындау;
- Ақын-жазушылардың дидактикалық өлеңдеріндегі исламдық дүниетанымды сипаттау;
- Ақын-жыраулардың шығармаларындағы адамгершілікті, ислам дінін насихаттау арқылы мадақ, мінажат жырларындағы діни-ағартушылық сарынды көрсету;
- Аллаһтан түсірілген иляһи Құран кітабымыз бен сүйікті Пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с.) уағыздары мен хадистері арқылы, ақын-жыраулардың дастандарына талдау жасау;
Жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Құран Кәрим (қазақша мағынасы мен түсінігі). Аударған Халифа Алтай. Екі харамның қызметкері Фахд патшаның З Құран Шәриф басым комбинаты. – 595 б.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Жаңа онжылдық – жаңа экономикалқ өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері. Астана:2010.-74б.
3. Мұқанов С. Қазақтың ХYІІ – ХІХғасыр әдебиетінің тарихи очеркі. І бөлім. Алматы: ҚААББ,1942
4. Жұмажанова Ф.Т. Қазақ әдебиетіндегі шариғат негіздерінің көрінісі. Кандидаттық диссертация, - Алматы:2010
5. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. – Алматы:1956
6. Қоңыратбаев Ә. Шеберлік сыры. – Алматы:1979
7. Қазақ тілі мен әдебиеті.// №1, 1992
8. Қабдолов З. Сөз өнері, Алматы: Қазақ университеті, 1992.
9. Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым, Алматы: Білім, 1998.
10. Ізтілеуұлы Т. Шығармалары, Алматы: Дешті Қыпшақ, 2007.
11. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары, Алматы: Рауан, 1995.
12. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті, Алматы: Ана тілі, 1991.
13. Қаңлы Жүсіп. Сайраған бақта бұлбұлдай, Тараз: Қайнар университетінің баспа орталығы, 2002.
14. Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. - Алматы: Санат, 2006.-998б.
15. Сыр еліндегі діни-ағартушылық ой-сана. Ғылыми-теориялық конф. Материалдары. Қызылорда.2010.-436б.
16. Ізтілеуов Т.Өлеңдері. Әдебиет және өнер институты.(№975 папка)
17. Тұрмағамбет І.Тұрмағамбет Ізтілеуұлы шағырмалары.-Астана: Фолиант, 2009
18. Кете Жүсіп Ешниязұлы, Қаңлы Жүсіп Қадірбергенұлы, Жүсіп Таубайұлы шығармалары. «Фолиант»баспасы, Астана,2009.-370б.
19. Рустемов Л. 3. Араб-иран кірме сөздерінің қазақша-орысша түсіндірме сөздігі. -Алматы: Мектеп, 1989. - 320 6.
20. БайтұрсыновА. Шығармалары(өлеңдер,аудармалар,зерттеулер).-Алматы: Жазушы,1989
21. Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті.-Алматы: Дәуір, 2012
1. Құран Кәрим (қазақша мағынасы мен түсінігі). Аударған Халифа Алтай. Екі харамның қызметкері Фахд патшаның З Құран Шәриф басым комбинаты. – 595 б.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Жаңа онжылдық – жаңа экономикалқ өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері. Астана:2010.-74б.
3. Мұқанов С. Қазақтың ХYІІ – ХІХғасыр әдебиетінің тарихи очеркі. І бөлім. Алматы: ҚААББ,1942
4. Жұмажанова Ф.Т. Қазақ әдебиетіндегі шариғат негіздерінің көрінісі. Кандидаттық диссертация, - Алматы:2010
5. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. – Алматы:1956
6. Қоңыратбаев Ә. Шеберлік сыры. – Алматы:1979
7. Қазақ тілі мен әдебиеті.// №1, 1992
8. Қабдолов З. Сөз өнері, Алматы: Қазақ университеті, 1992.
9. Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым, Алматы: Білім, 1998.
10. Ізтілеуұлы Т. Шығармалары, Алматы: Дешті Қыпшақ, 2007.
11. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары, Алматы: Рауан, 1995.
12. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті, Алматы: Ана тілі, 1991.
13. Қаңлы Жүсіп. Сайраған бақта бұлбұлдай, Тараз: Қайнар университетінің баспа орталығы, 2002.
14. Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. - Алматы: Санат, 2006.-998б.
15. Сыр еліндегі діни-ағартушылық ой-сана. Ғылыми-теориялық конф. Материалдары. Қызылорда.2010.-436б.
16. Ізтілеуов Т.Өлеңдері. Әдебиет және өнер институты.(№975 папка)
17. Тұрмағамбет І.Тұрмағамбет Ізтілеуұлы шағырмалары.-Астана: Фолиант, 2009
18. Кете Жүсіп Ешниязұлы, Қаңлы Жүсіп Қадірбергенұлы, Жүсіп Таубайұлы шығармалары. «Фолиант»баспасы, Астана,2009.-370б.
19. Рустемов Л. 3. Араб-иран кірме сөздерінің қазақша-орысша түсіндірме сөздігі. -Алматы: Мектеп, 1989. - 320 6.
20. БайтұрсыновА. Шығармалары(өлеңдер,аудармалар,зерттеулер).-Алматы: Жазушы,1989
21. Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті.-Алматы: Дәуір, 2012
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Ахмет Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті
Тіл және әдебиет теориясы кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: ХХ ғасырдың басындағы діни-ағартушылық бағыт
Пәні: ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті дамуының алғашқы кезеңі
Мамандығы: 5B020500 - филология: қазақ тілі
Орындаған: Жузтаева Н.А.,
3 курс студенті, күндізгі бөлім
Ғылыми жетекшісі: Уразбаева С.Б.,
аға оқытушы
Курстық жұмыстың қорғалуы
___ ________ 20__ж. өтті
Бағасы __________
Қостанай, 2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Діни-ағартушы бағыттың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 ХІХ ғасыр аяғы мен ХХ ғасыр басындағы саяси әлеуметтік жағдайдың әдебиеттегі көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2. Діни-ағартушылық бағыттың басты көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.1 Дидактикалық өлеңдердегі исламдық дүниетаным ... ... ... ... ... ...14
2.2 Мадақ, мінажат жанрларындағы діни-ағартушылық сарын ... ... ...17
3. Діни-ағартушылық бағыттың белгілі өкілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Кіріспе
Зерттеу жұмысының сипаттамасы: Ғасырлар бойына қалыптасқан қазақ әдебиетінің даму жолы халқымыздың рухани дүниетанымының көркемдік ойлау жүйесін танытады. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі діни-ағартушылық бағыт белсенді сипатымен ерекшеленеді. Қазақ халқының сол кездегі бастан өткізген сан алуан саяси-әлеуметтік жағдайлар, оқиғалар сипатталады. Сол дәуірдегі халықтың тағдырымен қатар өрілетін рухани-адамгершілік мұратты мақсат тұту идеялары, ислам діні, сахабалар мен пайғамбарлардың өмірі, Аллаһтың хақ жолы арқылы халықты ілім-білімге үйрету мен дамытудағы ерекшеліктеріне назар аударылған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ халқының өткен өміріне зерделей қарасақ, халықтың өміріндегі басынан өткізген елеулі оқиғалар, қазақ даласындағы ислам дінін, қазақ әдебиетінің арнайы зерттеуге лайықты, өзекті мәселелердің бірі - қазақ ақын-жырауларының дидактикалық өлеңдерімен исламды насихаттау арқылы ілім-білімге шақыру.
Алдыңғы толқын С.Мұқанов, Б.Кенжебаев, Т.Кәкішов, М.Мырзахметов, Р.Бердібев, Ә.Дербісәлиннің еңбектерінен мұсылмандық - ағартушылық, сол кезеңдегі әдеби процес, бағыт жайында жазылғанын білеміз. Сонымен бірге, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы діни-ағартушылық бағытты жаңаша зерттеген, қазақ әдебиетіндегі оның ішінде ислам дінінің қалыптасу, халыққа насихаттау мәселелері, діни-ағартушылық ағым жөнінде, арнайы зерттеу обьектісі ретінде Ғ.Тұяқбаев, Ұ.Байбосынова, Б.Жүсіпов, Д.Сатемирова, Ф.Жұмажанова, С.Жұбандықұлы, т.б. ғалымдардың зерттеу еңбектерінде сөз болады. Ғалымдардың еңбектерінде тұтас бір кезеңнің әдеби мұралары, жеке автордың көтерген мәселелері зерттелді.
Зерттеудің мақсаты: Зерттеу жұмысының басты мақсаты - ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүрген ақын-жыраулардың діни-ағартушылық бағытта жырлаған өлеңдеріне ғылыми тұрғыдан талдау жасап көрсету;
Зерттеудің міндеттері:
- ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы саяси-әлеуметтік жағдайдың әдебиеттегі көрінісін айқындау;
- Ақын-жазушылардың дидактикалық өлеңдеріндегі исламдық дүниетанымды сипаттау;
- Ақын-жыраулардың шығармаларындағы адамгершілікті, ислам дінін насихаттау арқылы мадақ, мінажат жырларындағы діни-ағартушылық сарынды көрсету;
- Аллаһтан түсірілген иляһи Құран кітабымыз бен сүйікті Пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с.) уағыздары мен хадистері арқылы, ақын-жыраулардың дастандарына талдау жасау;
Жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым
1.1 Діни-ағартушы бағыттың жалпы сипаттамасы
Адамзаттың қазіргі биігінен көз салсақ, тарих көшінің бет алысын түзеп, әлемге ұлы өзгеріс енгізген ірі құбылыстарға куә боламыз. Соның бірі де, Ислам діні екені сөзсіз. Бақытқа бастаймыз деп ұрандатқан күллібірегейі де идеологиялардың тоқырауға ұшырауы жаңа ізденістерге жол ашып, жыл өткен сайын Ислам дінінің әлемді баурап бара жатқаны баршамызға аян. Бүгінгідей жаһандану ғасырында мәдени-рухани фактор ретінде Ислам дінінің маңызы неліктен еселеп артуда? Ол адамзатқа не берді? Дамуға қандай үлес қосты? Құндылықтары не?
Алғашқы бұйрығы Оқы! деп келген Ислам діні ең әуелі адамзатты білімге, оқуға үндеді. Құранға үңілумен қатар мына алып ғалам кітабын да қоса зерделеуге шақырып, Ұлы Шебердің құдіретіне саналы түрде бас идірді. Қасиетті Құрандағы Білетіндер мен білмейтіндер тең бе?[1,459] (Зүмәр сүресі, 9-аят); Бұлардың ішіндегі ғылымға бойлағандарға зор сый береміз[3,103] (Ниса сүресі, 162-аят); Сондай-ақ, құлдарынан (ең алдымен) ғалымдар Алладан қорқады[1,437] (Фатыр сүресі, 28-аят); Раббым, білімімді арттыра гөр! [1,312]Таһа сүресі, 11аят) деген аяттарды, Пайғамбарлардың мирасқорлары (Әбу Дауыд), Талсондай-ақ, Ғалымдар мұсылманбесіктен көр бесікке дейін білім іздеңдер (Әл-Аж - луни), Білім іздеу әйелге де, ерге де парыз (Ибн Мажә. Мұқаддима. 17), Ілім үйренуге шыққан адам Алла жолында (Муслим, Зикр. 38) деген секілді хадистерді көкейге түйген мұсылмандар ілім үйренуге талпынып, сауаттылықты барынша жаюға тырысқан. Пайғамбарымыз он мұсылманға оқу-жазу үйреткен тұтқындарды босатып, суффа сахабаларын мешітке жинап, тек қана іліммен шұғылдануға жұмылдырған. Алғашқы ілім ошағы әл-Мәсжидул Нәбәуимен басталған.
Тәуелсіздігімізді алып, көк туымыз желбіреп, егемендігімізді алдық. Берекеміз кіріп, ел тірлігі күннен-күнге ілгері басуда. Даламыз - дәнге, өрісіміз малға, үй ішіміз - жанға толды.
Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында: Халқымызда Ынтымақты елде бақ тұрар деген дана сөз бар.
Біз қазығы берік, мемлекеттігі бекем, төрт құбыласы сай Қазақ елінің айбынын асырып, атағын әлемге әйгіледік.
Біз толайым табыстарға қол жеткізіп, биік белестерді бағындырдық, алайда алар асуымыз әлі де алда..., - деп көрсеткеніндей қазақ халқы қиын-қыстау кезеңдерден өтіп, халқымыз арман еткен дүниелермен қауыштық [2,36]. Біздің ең басты құндылығымыз - Отанымыз, Тәуелсіз Қазақстан!
Демокртаиялық, зайырлы ел боламыз дегенше аласапыран заманның дүниелеріне көз жіберіп, қазақ әдебиетінің тарихын парақтап, қыр-сырына мән беріп, саналы оймен қарап, байыпты безбендеп бағдарлаған жөн.
1868 жылы Ресей патшылығы қазақ жерін иемденіп, басып алу мақсатымен Қазақ даласын билеу ережелері деген атпен заң шығарды. Жазушы Сәбит Мұқанов: Жер отарлаудың мәнісі - қазақ даласына ішкі Россиядан переселендерді қаптатып, жиілетіп, орыс шаруа поселкаларын орнату,қазақтың бар құнарлы жерін переселендерге беру, сөйтіп жерге мал бағумен ғана кәсіп еткен қазақ халқын мал отынан айырып (отынан айырылған соң мал өсе ме?) қазақты кедейлендіру, содан кейін, аздырып-тоздырып, елдігін жою, [3,118] - деп өзінің зерттеуінде ой түйіндейміз.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қазақ әдебиетінде, жалпы қазақ қоғамындағы жетекші наным-сенім бағыты Ислам діні болды.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы ислам діні жөнінде Жұмажанова Фарида Тоқанқызы өзінің Қазақ әдебиетіндегі шариғат негіздерінің көрінісі атты кандидаттық диссертациясында былай дейді: Дін адамдарды қиын кезеңдерде төмен түсірмейтін, қажырлығын жоғалттырмайтын, болашаққа деген үмітін үздірмейтін сүйеу болып табылады.Бұл сүйеніш сезімі дәуірдің шешуші сәттерінде, заң, әдет қоғамдағы құндылықтар, өмір шарттары, жанұя, денсаулық, күнделікті өмір қиыншылықтарында, күйреген сәттерінде адамдарға өте қажет. Өкінішке орай, адамзат тарихында бұндай кезеңдер өте көп. Ал, ХІХ ғасыр соңы мен ХХІ ғасыр басындағы оқиғалар бұндай көңіл күйдің пайда болуына жаңа серпіліс береді. Бұдан индивидтің қоғамдық және жеке өмірінде көрініс табатын діншілдіктің жаңа белгілері шықты. Бұл ретте жазушының сана-сезімін діни әдебиеттерді жазуға талпынып қана қоймайды, сондай-ақ оқырмандар да діни шығармаларды қабылдауға дайын тұрғанын айту керек[4,57].
Ислам дінін насихаттай отырып, Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады дегенге көштік. Абай, Ыбырай, Шоқандар күресудің осы жолын дұрыс деп тапты. Олар бір-бірімен таныс болмаса да бұлардың идеялық жолы мен бағыты бір болды.
Дін - насихат дейді хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с) пайғамбарымыз. Себебі, діннің көбеюі шын мәнінде үгіт-насихат жұмыстарына тікелей байланысты. Кеңес дәуірінде діни насихат түгілі жұрт мешітке де ойлана барған. Оның үстіне қылышынан қан тамған атеизм де дінімізді тұқырта қаралап, бірнеше дінсіз ұрпақ тәрбиеленіп те үлгерген. Жұрт ата діннің құндылықтарынан айырылып қалды. Дегенмен де, кеңес үкіметі кезінде қазақ қоғамында жетекші бағыт - ислам діні болды.
Әдебиетіміздің тарихында діни-ағартушылық ағым оның өкілдері туралы бірер-сараң зерттеушілер болмаса, толық ағым туралы еңбектер жоқтың қасы. Ол кезеңде діни-ағартушылықтар туралы еңбекте жазбақ түгілі, дінді ұстанған, ауызда бисмилләсі бар ақын-жазушылардың шығармаларын қоғамымызға жат деп санап, өздерін молда ақын деп айыптап жүрді.Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағымды айтпақ түгілі, қазақ топырағында дүниеге келген ақын-жазушылардың аттары мен шығармаларын айтудың өзі қиынға соқты.
Осы кезеңде ғалым Бисембай Кенжебаев 1956 жылы өзінің ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті тақырыбында докторлық диссертациясын қорғады. Аталған еңбекте әдебиет тарихында жазылмай жүрген көптеген ақын-жазушылардың өмірі зерттеліп, баяндалады. Жалпы алғанда, ХХ ғасыр басындағы әдебиетті сол кезеңдегі үш түрлі бағытқа бөліп қарастырады:
1. Клерикалдық - феодалдық, буржуазиялық-ұлтшылдық бағыттағы әдебиет.
2. Демократтық-ағартушылық бағыттағы әдебиет.
3. Революциялық халық поэзиясы[5,93].
ХІХ ғасыр аяғы мен ХХ ғасыр басындағы әдебиет тарихы жөнінде жазылған ғылыми зерттеулер мен жоғары оқу орындарына арналған бірізділік болмады.
Ғалым Ә.Қоңыратбаев Шеберлік сыры шығармасында ХІХ ғасырдың аяғында, әсересе, 1905-1917 жылдар арасында көрінген бірқатар толғау ақындарының мұрасы жалпы қазақ әдебиетінің кезеңінен көп мәлемет береді. Оларды зерттеп, игеру керек дей келе, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы әдебиет тарихын:
1. Толғау ақындары
2. Ағартушылық әдебиет
3. Шығыс үлгісіндегі әдебиет деп үш салаға бөледі де, мұның үшеуі де жазба түрде дамыған, соңғысын шайырлық әдебиет десе де болады,[6,144] - деген оймен толықтыра білді.
С.Жұбандықұлы 1992 жылы жазылған өзінің докторлық диссертациясында ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті бағдарламасы туралы мақаласында С.Ордалиевтің пікірін былай көрсетеді: Біздіңше, ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетін екі әдеби бағытта бөлуіміз керек. Біріншісі - ағартушы бағыттағы ақын-жазушылар, оған Ақмолла, Нұржан, Әбубәкір, Қалтай, Шәді, Жаяу Мұса, Мәшһүр Жүсіп, Тұрмағамбет шығармашылығы енсе, екіншісі, қазақтың ағартушы - демократтық бағыттағы ақын-жазушылары, оның қатарында: Ахмет, Шәкәрім, Міржақып, Мағжан, (революцияға дейінгі шығармаларын ақтау қажет) Ғұмар, Мұхамеджан, Сұлтанмахмұт, Спандияр, т.б. өмірі мен еңбектерін жатқызар едік[7,76].
Діни-ағартушылықтар заман тудырған халық перзенттері. Олардың шығармалары елді бірлікке, ізгілікке, білімділікке, шыншылдыққа шақырады.
1.2 ХІХ ғасыр аяғы мен ХХ ғасыр басындағы саяси әлеуметтік жағдайдың әдебиеттегі көрінісі
Қазақ поэзиясындағы діни-ағартушылық ағым туралы сөз болғанда ой көзімен електен қайта өткізіп, таным таразысына қайта салар рухани мұраларымыздың бірі - ХІХ ғасырдың аяқ кезеңі мен ХХ ғасырдың басында өмір сүрген Сыр бойы ақындарының шығармашылығы. Әдеби ағым туралы З.Қабдолов: Бір жазушының бірнеше шығармасы ғана емес, бір топ жазушының бір алуан шығармасында өзара ұқсас сипаттар, сыбайлас сырлар жатады. Мұндай сыр мен сипатты әр жазушы өз шығармасына әншейін қолдан жасап, жапсыра салмайды. Мұндай өзара ұқсас сыр мен сипатты бір топ жазушының бір алуан шығармасына мезгілдің, олар өмір сүрген дәуірдің өзі дарытады,-дейді [8,334]. Әдебиеттің қоғаммен, заман тудырған кезеңдік идеологиямен тағдырлас екендігін ескерсек ғалымның бұл пікірі турасында талас болмаса керек-ті. Дегенмен, әлдеқашан ғылыми иі қанған бұл қағида турасында әлі күнге әдебиеттану ғылымында әр алуан пікірлер бар. Әдеби ағым мәселесін әдіс, тәсіл тұрғысынан қараушылар да жоқ емес. Әрине, әдеби ағымның көркемдік ізденіспен, эстетикалық таным-білікпен, тіптен суреткерлік шеберлікпен де тығыз байланысы бар екендігін жоққа шығара алмаймыз. Суреткер өзі таныған заман шындығын алдымен талғам таразысына салып, шығармашылық ой елегінен өткізіп барып, идеялық мақсатына пайдаланады. Содан соң оны көркем оймен берудің түрлі әдіс-тәсілдерін іздестірері анық. Яғни, алдымен идея, сонан соң барып сол ақындық мұратты жеткізудің әдіс-тәсілі туады емес пе? Осы тұрғыдан қарар болсақ, алдымен ағым содан соң әдеби әдіс өмірге келеді деп пайымдауымызға болар еді. Тағы бір ескерер мәселе әдеби ағым әдіс - тақырып - идея үш бірлігінің нәтижесі. Осы ғылыми формула әдеби ағымның әдеби әдіс-тәсілмен өзара байланысын, сонымен бірге ерекшелігін көрсетіп тұрғандай.
Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағымды зерттеген ғалымдарымыз бұл ағымның өмірге етене араласуын ХІХ ғасырдың аяқ кезеңі мен ХХ ғасыр басындағы саяси-әлеуметтік жағдайлармен байланыстырады. Мәселен, У. Қалижанұлы: Қазақ даласын түгелдей отарлап алған патшалық Ресей енді қазақ халқын мүлде басқа дінге ендіру мақсатын көздеді. Сібірдің ұсақ ұлттарын күшпен шоқындырған патша өкіметі осындай миссионерлік саясатты қазақ жерінде де жүргізуге кірісті. Бірақ бұл саясат жергілікті халық тарапынан қатты қарсылыққа ұшырап отырды. ХХ ғасырдың бас кезіндегі ақындар патшалы Ресейдің қазақтың жерін алумен бірге оның өзін әр түрлі саясатпен жою мақсатын жүзеге асыруға жанын салғанын сезді. Олар патшалық Ресейдің осы қитұрқылығына қарсы тұрар жолдың бірі деп халықтың діни сауатын ашу жолын таңдады - дейді [9,31]. Патшалық Ресей тарапынан болған осы идеологиялық қысым қазақ даласында мұсылмандық қозғалыстың тууына алып келді. Оның көшбасында ХІХ-ХХ ғасыр басындағы әдебиет өкілдері - діни-ағартушылық бағытты ұстанған ақындар поэзиясы болды. Бұл бағытты ұстанған ақындар шығармаларының негізгі арқауы - адамдардың сана-сезімдерін мұсылмандықтың ізгі нұрымен сәулелендіру арқылы адал өмір сүру, адамгершілік, имандылық сияқты қасиеттерге тәрбиелеу, оқу-білім алуға шақыру еді. Сондай-ақ, олар адам мінезінің азуын, жауыздық, алдау-арбау, парақорлықтың кең өріс алуын дінсіздіктен деп түсінді. Және осы мұсылмандық жолдан тая бастауымызға негізгі себепкердің бірі Ресей отаршылдары екендігін білді. Сондықтан да адамды аздырудан сақтап қалудың бірден-бір жолы ретінде дін моралін ұсынды. Қазақ қоғамындағы осындай рухани сілкініс әдебиетке діни-ағартушылық бағытты ұстанған ақындар шоғырын алып келді. Мәшһүр Жүсіп Көпеев (1858-1931), Нұржан Наушабаев (1859-1919), Ақмолла Мұхамедияров (1831-1895), Әбубәкір Кердері (1861-1905), Мұсабек (Молда Мұса) Байзақұлы (1849-1932) т.б. ақындар өз шығармашылығының бір арнасын мұсылманшылық-ағартушылық бағытқа арнады.
Қоғамдағы осы өзгеріс төменде айтылатын ақындарың Балқы Базардың, Шораяқтың Омарының, Тұрмағамбеттің, Қарасақал Ерімбеттің, Кете Жүсіптің, Қаңлы Жүсіп Қадірбергенұлының шығармашылығына, өмірлік ұстанымына әсерін тигізбей қоймады. Діни сауаты терең ақын-жазушылар діни-ағартушылық бағыттың басында тұрды. Исламды адамгершілік пен имандылық, ар, жан тазалығы деп ұққан олар адамгершілік, гуманистік, имандылық ой қорытуларын діни ұғымдармен жанастыра отырып беруге тырысты. Құран Кәрим сүрелерінен, аят, хадистерден алынған үлгі, өсиет, ғибрат сөздерді философиялық астарлы ойды беруге, қарапайым халықтың ислам дінін шынайы, имандылық тұрғысынан терең мән бере қабылдауына (түсінуіне) ықпал жасау үшін пайдаланды. Мұсылман дінін дәріптейтін дастандар жазды, мінажат, мадақ т.б. діни жанрларды өз шығармаларының негізгі арқауына айналдырды.
Патшалық Ресейдің түпкі мақсаты қазақты шоқындыру арқылы ұлттың рухын өлтіріп, жадымызды өшіру саясатын терең түсінген діни-ағартушылар шығармаларында тек ағартушылық идеясын ғана емес, азаматтық-азатшылдық мұраттарын да анық аңғартты. Олар бірде ашық, бірде бүкпе-бүркеме ой арқылы халықты азат ел болу мұратына жетеледі. Мәселен, Тұрмағамбеттің:
Туымды ер туралықпен билейді ұлтын,
Жібермес жаман жолға пірлер мүритін.
Бұл күнде әһлі исламнан ықпал тайып,
Бақ-дәулет қашуға тұр беріп сыртын.
Қаптады халықтың үстін қараңғылық,
Жиһад қыл жарыққа шық, жатпай түртін.
Қызметін қалыс қылып Қадыр Хақтың,
Ғасияның лайынан бетті сүртін,- [10,75]
деген өлең жолдарынан ақынның азатшылдық мұраты менмұндалайды. Ал рухани отарлауға деген мұндай қарсылықты тек Тұрмағамбет шығармашылығынан ғана емес, Қарасақал Ерімбет, Шораяқтың Омары, Қаңлы Жүсіп өлеңдерінен де мол кездестіреміз. Аталған сөз зергерлерінің кеңестік кезеңде ескішіл, діншіл аталуына да басты себеп ақындар шығармаларындағы осы азатшылдық, ұлтшылдық, ағартушылық рух болатын. Түптеп келгенде кеңестік идеология мұндай шығармалардың халық санасын сілкіндіріп, рухын оятатын ұлттық мұратынан сескенді. Сондықтан да оларды жасырын, жабық ұстауға тырысты.
Діни-ағартушылық ағымның өрістей дамуына әсер еткен тағы бір жағдай Орта Азия қалаларымен территориялық, мәдени, әдеби байланыс еді. Орта Азия қашаннан көне дін, мәдениет, білім ошағы болғаны тарихтан белгілі. Осы мәдени даму қазақ даласына оң әсерін тигізді. Ә. Дербісалиев: Орта ғасырларда қарыштап дамыған, өзіндік мәдениеті болған Сыр бойының Асанас (Ашанас), Жанкент, Қыштөбе, Заңғарқала, Құмқала, Баршынкент (Сырлытам), Жент, Қабылқала, Аркөк (Архук, Артық), Құмиян (Құмия), Үзкент, Қыпшақ, Сығынақ (Суғынақ, Сунақ) сияқты қалалары мен егінші-қолөнерші қоныстарының қазақ тарихында атқарған рөлі, алған орны жөнінде қызғылықты деректер араб-парсы авторлары Әль ад-Дин Ата Малик Жуайнидің (1226-1283), Рашид ад-Диннің (1227-?), орыс тарихшылары В. В. Бартольдтің (1869-1930), А. Ю. Якубовскийдің (1886-1956), С. П. Толстовтың (1908-1980) еңбектерінде кездеседі,-дейді [11,103]. Ал Н. Келімбетов: Ислам дінінің көбірек тараған жері Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстік аймақтары болды. Мұнда Х-ХІІ ғасырларда мұсылман дінінің суфизм немесе сопылық деп аталатын мистикалық ағымы тараған еді,-деп ой білдіреді [12,116-117].
Қазақ топырағынан шыққан ғұлама ғалымдар, ақындар, шайырлар Бұхара, Самарқан, Хорезм т. б. Орта Азия қалаларынан шыққан ғылым, дін, мәдениет қайраткерлерімен тығыз байланыста болды. Мәселен, ХІХ ғасырда өмір сүрген көптеген ақындар Бұхара, Самарқан, Ташкен шаһарларында оқып, білім алды. Көшпелі қазақ жерінен Орта Азияның атақты қалаларына білім іздеп келген олар, оның бай кітапханасынан Шығыстың, Орта Азияның мәдени мол мұраларын мейірлене оқыды. Омар Хайям, Хожа Хафиз, Шайхы Сағди, Низами, Навой, Рудаки, Физули, Йассауи жырларынан құмарлана сусындады, үйреніп үлгі алды. Шығыс жауһары Шаһнаманы алғаш аударушылардың бірі - Ораз молда Бұхара, Тұрмағамбет Ізтілеуов алғашында Шығыс және Орта Азия елдері үшін ұлық саналатын, қабырғасы XVI ғасырда қаланған Бұхарадағы әйгілі оқу орны Мир - Араб, ал 1899 жылдан бастап сондағы Көкелташ медресесінде, Ерімбет Көлдейбекұлы Хиуадағы Шеккі Хазіреті, Қаңлы Жүсіп Қадірбергенұлы Бұхара медреселерінде білім алған. Діни-ағартушы ақындардың туындыларын зерделей отырып, олардың діни-танымдық шығармаларында Құран Карим аяттары мен Мұхаммед пайғамбар Хадистерін насихаттағанын, адамгершілік, имандылық рухында жыр толғап, азаматтық пікір туындатқанын аңғарамыз. Олардың адам өмірі турасындағы ойлары да мұсылмандық тұрғыда қалыптасқан. Адалдық пен тазалық, кісі ақысын жемеу, ел үшін еңбек ету - имандылық, Алла Тағала осындай пенделерін сүйеді деген тұжырымға әкелді. Мәселен, Қаңлы Жүсіп Қадірбергенұлы діни-танымдық туындыларының бірі - Құдіреті хақ субханның деп аталатын өлеңінде:
Құран Кәрім бұйырғанды,
Жан, діліңмен бата ойла!
Жан барында болса тірлік.
Мұстафаның сүндеттері
Тұтып мықты қызметтерін,
Жылап көзден жасыңды ірік.
Шайтан ласин жолға салмай
Уәсуасын қабыл алмай,
Етегіңді ерте сілік.
Сонда ғана хақ құлым дер
Уматым деп ақ хазірет,
Келсе орынға бәндешілік.
Дүниенің ләззаты сол,
Болсаң түзу денсаулықта
Малың болып неше түлік, -[13,26]
- дейді. Ақынның Алла Тағалаға деген пәк сезімі төгіліп тұр. Жаратушыға адалдық, оның хақтығына шек келтірмеу, бойыңды таза ұстау - адамгершіліктің түп қазығы деген ой тастайды. Қаңлы Жүсіптің Құран Кәрім бұйырғанды, Жан, діліңмен бата ойла, Дүниенің ләззаты сол, Болсаң түзу денсаулықта деуі - имандылық шарттарын мегзеу екені түсінікті. Ақынның айтып отырған түзу денсаулығы - жан тазалығы, рухтың биіктігі екені сөзсіз.
Осы жерде ақын қолданысындағы кейбір діни терминдер түсінік беруді қажет етеді. Мәселен, күнделікті өмірде мән-мағынасына бойламай-ақ жиі қолданылатын шайтан сөзі Құран Кәримде 89 жерде кездеседі. Хақтан ұзақтасқан, әмірге қарсы келген, азғырушы, Ібіліс, ғазезіл деген мағына береді. Ал уәсуә - шайтанның көңілге күдік салуы, іштей азғырушы, делсалдық деген мағынада 5 жерде қолданылады. Хақ - шындық, растық деген ұғымды білдіреді. Бұл жерде Хақ Тағала, яғни, Алла Тағала адал, таза деген мәнде қолданылып тұр. Умат - үмбет - мұсылманшылықты мойындаған қалың қауым, Алланың сүйген құлдары деген мағынада. Алла Тағалаға құлшылық етіп, ислам дінін мойындаған бүкіл мұсылман қауымы Құран Кәрим тілін жетік меңгеріп, онда не айтылғандығының барлығын білді дей алмаймыз. Көпшілігі тек мұсылмандық шарттарын ғана біліп, Құран Кәрим сүрелерін жатқа оқумен ғана шектелді. Әрине, бұл мүмкін де емес еді. Өйткені исламды тереңдей меңгеру үшін арнайы мектеп, медресе көріп, тіл игеру қажет болатын-ды. Ал бұндай діни мектептер қазақ даласында бола қойған жоқ. Орта Азия қалаларындағы оқу орындарына екінің бірі барып оқи алмасы анық. Қаңлы Жүсіп және басқа да діни-ағартушылық бағыттағы ақындар осындай олқылықтың орнын толтыруды мақсат тұтты деп айтуымызға әбден болады. Діни сауатты ақындар Құран Кәрим сүрелерінде, Пайғамбар хадистерінде не айтылғандығын халыққа жеткізуге тырысты. Жоғарыда біз мысалға келтірген үзінді осының бір ғана көрінісі.
ХІХ ғасырдың аяғынан басталған қазақ жерінде саяси, тарихи оқиғалар қоғам айнасы - әдебиетте түрлі қырынан, сан алуан мазмұн, идеясымен көрінеді.
ХІХ ғасыр әдебиеті өзінің мазмұны мен идеясы жағынан біраз ілгерілеген, қоғамдық мәні зорайып, әлеуметтік беті айқындала бастаған әдебиет. Бұл кезеңде әдебиеттегі дәуір көрінісі айқын суреттеледі. Ұлттық сананың ояна бастағаны, әлеуметтік қайшылықтар, заман сыры жан-жақты ашылып, ақындардың қоғамдағы болып жатқан іс-әрекетке араласуы бейнеленеді. Осы кезеңде ақын-жыраулардың әділетсіздікке, зұлымдыққа, батыл күреске үндейтін қазақ поэзиясында жаңа бір өршіл сарын пайда болады. Халқының қамын ойлап, ел үшін еңіреп туған ерлер істері дәріптеліп, әділеттік, адамгершілік пікірлер ұсынылады.
Бұл кезең жөнінде зерттеуші Х.Сүйіншәлиев: ХІХ ғасыр ақындары өзінің жаңа идеяларын поэзияның бұрынғы дәстүрлі үлгі формаларында жырлады. Ертеден қалыптасып, қазақ поэзиясында берік орныққан поэтика, көркем түр, стиль, әдіс-тәсілдер әрбір ақынның үйреншікті, төселген, жатыққан бейнелеу, суреттеу құралдары болатын. Ең алдымен, халықтың поэтикалық шығармашылығы қалыптастырған өлең құрылысы, буын өлшем, ырғақ-ұйқас жүйелері қаз-қалпында сақталды. Әсіресе, халықтың қара өлең, толғау, терме, жыр жүйелері кең пайдаланылды. Ақындар арнау, айтыс, өлең формасын жиі қолданады. Осылардың ішінде, ХІХ ғасыр поэзиясын кең өріске көтеріп, ілгері дамытқан жанрлары деп арнау, толғау, айтыс формаларын ерекше атап көрсеткен орынды, - деп жазады[14,421].
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ даласында ағартушылық бағыт жәйдан-жәй туған жоқ. Ол тарихи-әлеуметтік дамудың қажеттілігінен, өмір талабынан туған. Қазақ даласына жоғарыда атап көрсеткеніміздей, капитализмнің еніп, феодалдық құрылыстың ыдырай бастауы, Ресейде оянған төңкеріс идеясының толқыны себеп болды. Патшалық Ресейдің отары болып өзінің тәуелсіздігінен, еркін даму мүмкіншілігінен айырылған, оның үстіне екі жақты қанауға түскен қазақ шаруалары бұл кезде іздерінің елдік талабын, саяси құқығын тарих шеңберіне қоя бастайды.
ХХ ғасырда қазақ әдебиетінде жаңадан әдебиет жанрлары пайда бола бастады. Бұрын соңды өлең-жыр түрінде келетін болса, кейін прозалық (повесть, роман) драмалық шығармалар көрініс тапты.
ХХ ғасыр басындағы ақын-жазушыларымыздың көпшілігі көне діни мектеп, медреселерде оқып, тәрбиеленді. Олар тек діни ұғымдармен қатар діни тәлім-тәрбие алған жазушылар болды. Бірлі-жарысы ғана жаңа білім алған, орысша оқыған еді. Сондықтан да, бұл кезеңде саяси білімдері мен мәдениеті төмен, білім дәрежелері аз ақын-жазушылардың қатары көбейді. Қазақтың жазушылары ағартушылық, ағартушылық-демократтық бағытты ұстанған көзқараста болды.
ХХ ғасыр қазақ әдебиеті - өзінің мазмұны мен идеясы жағынан біраз ілгеріледі, қоғамдық мәні үлкейіп, әлеуметтік беті айқындала бастаған әдебиет. Бұл кезеңде дәуір көрінісі айқын бейнеленеді. Заманның шындығы ашылып, халықтың ұлттық санасы оянып, әлеуметтік теңсіздіктер жырланып, ақындар ел ісіне араласып жатқан кезеңі еді. Халықтың қамын ойлап, ол үшін туған ерлердің еңбектері жырланды. Жоғарыда атап өткеніміздей ХІХ ғасыр поэзиясы ілгері дамып, әдеби жанрлардың дүниеге келуі кең өріс алды. Бұл кезеңде айтыс жанры да біржақты дамыды. Осыған дейінгі кейбір арнаулар толғау, кейбір толғаулар дастан дәрежесіне көтерілгені белгілі.
Ал, ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті дәуір талабына сай мазмұнды дамыған, әдебиеттің көне үлгілерін өз бойына сақтап келген дәстүрлі реалисттік әдебиет болды.
2. Діни-ағартушылық бағыттың басты көрінісі
Бұл бағыттағы ақын-жазушылар негізінен діни білім алып, шығыстық өркениетті мұрат тұтқандықтан замана сыры, қоғамдық-әлеуметтік өзгерістерге сол көзқарас тұрғысынан қарайды. Сондықтан да, олардың көпшілгі батыстық үрдістен өріс алған Ресейдегі қоғамдық өзгерістердің шынайы себебін, олардың сан қырлы сыр-сипатын нақты ажырата алмағанын ашық айту керек. Бұлардың шығармашылығында ел қамын ойлаған тынышсыздану, халықты қайтсем түзу жолға салам деген қиналыс бары рас, бірақ бұл халден арылар нақты жолды олар түптеп көрсете алмады. Өз заманына қарай ілгерішіл ой-пікірлері мол болғанымен, кейбірі көбіне біржақтылыққа бой ұрып, жалаң түрдегі діншілдікті насихаттау жолымен кетті.
Шығармашылық тұрғыдан алғанда бұл бағыттағы ақындар өздері нәр алған шығыстың озық үлгілі әдебиетінен үйреніп қана қоймай, шығыс шайырларының көрнекті шығармаларының бірсыпырасын қазақ тіліне аударды. Шығыс сюжетіндегі тақырыптарға негіздеп өздері де шығарма жазды. Сөйтіп нәзирашылдық дәстүрді дамытты. Шығыстың классикалық әдебиетінің қазақ сахарасына кеңірек таралуына ең игілікті еңбек еткен осы бағыттағы ақын-жазушылар. Діни-ағартушы ақындар шығармашылығына тірек болған қазақ поэзиясының арғы арналарындағы Ахмет Яссауи, Рабғузи, Ахмет Жүйнеки және т.б. шығармашылақтары, ідебиеттегі діни сарындар. Бұл бағыттағы ақындардың бір тобына тән ерекшелік - қиссашылдық, кітаби сюжеттерге еліктеушілік. Жалпы алғанда, діни-ағартушы ақындар өз дәрежесінде қазақ поэзиясының көркемдік деңгейін биікке көтерді. ХХ ғасыр басындағы поэзияның жанрлық тұрғыдан баюына елеулі үлес қосты.
Діни-ағартушы бағытта шығармашылық мүмкіндіктері әр түрлі ақындар еңбек етті. Бірақ шығармасының мазмұны, түрі әрқилы, идеялық көзқарастары сан алуан, шеберлік деңгейі түрліше болғанымен, бұл бағыттағы ақындарға тән бірнеше басты белгілер бар. Бірінші белгісі, бұлар - діни мектептерде оқып мұсылманша білім алған ақын-жазушылар. Олардың орыс оқуымен, орыс жазушыларының шығармаларымен атүсті ғана таныстығы болды. Екіншіден, бұлар - шығыс әдебиетін, оның түрлі мектептерін жетік біліп, озық үлгілі дәстүрін, көркемдік тәсілдерін өз бойына үйір етіп, өз шығармаларын сол деңгейде жазуға талпынғандар. Үшіншіден, олар қаршадайынан діни тақырыптағы шығармаларды, ертегі-аңыздарды, қисса-дастандарды жаттап, ондағы кейіпкерлерге еліктеп, сондағы өсиет-өнегеге тұщынып өскендер. Кейін құрғақ еліктеуден, мағынасыз жаттаудан құтылып, діни ілім-білімге бой ұрып, іздегендерін дін жолынан тапқандар. Төртіншіден, бұлардың көпшілігі ірі медреселерде білім алып, Ташкент, Бұқара, Қазан, Стамбул сияқты діни орталықтарда болып, ислами әдебиеттің классикалық үлгілерімен танысып, діни ілімнің қыр-сырын жетік меңгергендер.
Бұл бағыттағы ақын-жазушылардың кейбірі Шәді Жәңгіров, Ақылбек Сабалұлы, Жүсіпбек Шайхисламұлы, Шораяқтың Омары, Мәулекей Жұмашев және т.б. бірыңғай қиссашылдықпен айналысып, шығыс, ислам сюжеттеріне шығарма жазып, нәзирашылдықты дамытты. Олардың шығыс сюжетінен, діни кітаптардан аударып, өз бетінше жазған шығарма-дастандарын мынадай топтарға бөлуге болады. Діни тақыраптағы қиссалар: Зарқұм, Мәлікаджар, Кербаланың шөлінде, Сал-Сал, Мұхаммед-Ханафия, Сүлеймен Пайғамбар, Жұм-Жұма; Қиял-ғажайып ертегі іспетті қиссалар: Шәкір-Шәкірат, Сейфіл-Мәлік - Бәдіғұл-Жамал, Шаһмарал, Абушаһма; Ғашықтық қиссалар: Жүсіп-Зылиқа, Таһир-Зухра, Ләйлә-Мәжнүн, Мұңлық-Зарлық, Боз жігіт; Батырлық қиссалар: Рүстем-Дастан, Кескен бас, Ескендір, Қисса Баһрам, т.б.
Міне осы шығармалады жазған, тәржімалаған ақындарды қиссашыл ақындар деуіміз керек. Өйткені оларға тән шығармашылық ізденістің негізгі өзегі осы қиссашылыдық. Ал енді бізде қиссашыл-кітаби ақындар деген ұғым бар. Бұл ұғым әлі күнге дейін түрлі пікір таластарға арқау болып келеді. Бұл туралы кезінде ғалым Ы. Дүйсенбаев "Кейбір зерттеушілер "Кітаби ақын", "Қиссашыл ақын" деген терминдерді жиі қолданатын болып жүр. Бірақ осы бір ұғымдарды қалай туып, нені қамтитын ешкім жөнді білмейді" деген болатын. Негізінде бұл топқа бұрынғыдай М. Қалтаевты, Н.Наушабаевты, М.Ж.Көпеевті, қосу өте қатар болар еді. Олар - өзіндік стилі, әдеби беті, бағыты қалыптасқан ақындар. Кітаптарында кейбір арабтан, парсыдан, татардың жазба тілінен ауысқан сөздер жүр екен деп "кітаби" ақын атандыру - ешбір әдеби танымға сиымсыз нәрсе. Онда "Оян, қазақты" жазған М.Дулатовты да осы топқа жатқызуға тура келеді. Оның осы кітабында түсініксіз сөздер жетерлік.
Әңгіме кітаби сөздерде емес, ақынның мақсатында. Біз ХХ ғасыр бас кезіндегі түрлі кітаптардағы шығармаларды мейлі ол қарасөзді болсын, мейлі өлең түрінде болсын тәржімалап немес сол сюжетті негізге ала отырып соған еліктеп шығарма жазған, яғни қисса-дастан тудырған, өзгедей шығармашылқпен айналыспаған ақындарды кітаби-қиссашыл ақындар деуіміз керек. Бұларға Ақылбек Сабалұлы, Мәулекей Жұмашев, Жүсіпбек Шайхысламұлы т.б. жатады. Себебі олар өзіндік өлең жазып,оны кітап етіп бастырған емес. Жәй ауыл арасындағы тіршілікте айтқандары да бар шығар, бірақ олары көп емес, әрі сапасы да талапқа сай емес. Олардың сіңірген еңбегі - шығыстық үлгідегі қисса-дастандарды көбірек жазып қалдыруы және оны өзгеше бір әдеби дәстүр, әдеби мектеп дәрежесіне көтеруі. Бұл дәстүр қазақ даласына кеңінен қанат жайған. Ол Алатауда да, Алтайда да, Атырауда да, Сырда да, Жетісуда да өз жемісін беріп, небір майталман жүйріктерді еліктірген.
Кеңестік кездегі әйтеуір сол тұстағы идеяларға жат көзқарасты айдар тағып, ат қойып аластауды әдетке айналдыған мақсаттан туған "Кітаби-қиссашылдықты" Мәшһүрдей, Мақыштай, Нұржандай ақындық өнердің, асыл сөздің шеберлеріне айдар ғып тағу, олардың "шекпендеріне" тарлық жасайды. Олар - діни ағарту тұрғысынан ұлттық поэзиямыздың өресін биікке көтеріп, әдебиет тарихында өзіне ғана тән ақындық қолтаңбасын қалдырған өнерпаздар. Бұл бағыттың көрнекті өкілдеріне төменгі ақындарды жатқызуға болады [21,85-87].
2.1 Дидактикалық өлеңдердегі исламдық дүниетаным
Ақынның жүрек лүпілінің үндеуі - ислам дінінің адамзатты қылаудай қиянатқа барғызбайтын тура жолымен сарындас. Оның діни тақырыптағы өлеңдерінен философиялық ой-толғам, өмірге деген құштарлық байқалады. Атақты Марал ишан бабамызға арналған өлеңінің өзі бір мақалаға жүк боларлық салмағы бар. Бекшентайұлы Сейтжан, Сейтжан сал 1874 жылы Қызылорда облысы, Қармақшы ауданында туған. Патша заманының және кеңестік дәуірдің алғашқы кезеңінде өмір сүрген. Ақын кеңес өкіметінің қас жауы деген жаламен 1938 жылы атылып кетеді. Содан соң жарты ғасырдан соң 1989 жылы ақталып, өлеңдері баспа беттерінде жариялана бастайды. Ақын шығармаларын зерттеу ісі 1944 жылдан бастау алып, Ә.Қоңыратбаев, М.Байділдаев, Н.Керейтбаев, Қ.Есжанов, Т.Дайрабай т.б. зерттеушілер көптеген деректер қалдырады. Аз ғана ғұмырында бірнеше ақындармен айтысқан, жұмбақ айтысқа да қатысқан. Діни тақырыпта жазылған өлеңдерінде жаратылыс сыры, жан мен рухтың тереңдігінің мәнін ашуға тырысады. Түсейік жолға адамдық атты жырында:
Бауырларым неге мұнша,
Дүние деп зарладық.
Сол дүниенің қасіреті-
Адамдық жолға бармадық,
Білім, өнер үйренуге,
Назарды бір салмадық
Алжастырып әркімдерді
Туғанды да алдадық
Жиған дүние көрінбей
Адамдық арды жалмадық...
Құрысын енді надандық
Түсейік жолға адамдық[15,12]
- деп поэзия арқылы қазақ қауымының санасын тәрбиелейді.Адамның ішкі әлеміндегі сапалық құндылықтарды көтеру арқылы, қоғамды жақсарту туралы ой толғайды.Адамды ізгілікке ұмтылу арқылы алланы сүюді, адамзатты құрметтеуді және өзінің ішкі әлеміне үңілуді, жамандық атаулыдан аулақ болуға шақырады. Ақын адамның жетілуі оның өзіне қатысты екенін ескертеді. Өз бойындағы, жаратылысындағы жақсы қасиеттерді өзінің дұрыс өмір сүруіне пайдалана алса, ізгілікке бейімделуге құштарланса ғана, адам өмірі мәнді болады деп пайымдайды.
Сұлу Сырдың бойында ғұмыр кешіп, халқы мен елінің тіршілігі өссін, армандарына қолдары жетсін деп тіршілік кешіп, ауыры мен қиынын, ащысы мен тұщысын жөндесем деп армандаған талай ақын-жазушылар өтті. Солардың ішінде ел есінде ақындығымен есте қалған, тұлпар ақын деп атақ алған Тұрмағамбет Ізтілеуұлы еді. Ақын шағармашылығында өз кезең әдебиетіне тән өсиет, ғақлия, насхат өлеңдер көп кездеседі. Адамгершілік қасиеттерге шақыру, білімге ұмтылдыру, өзінің елін жоғары елдің қатарына қосу, халқын ұйқыдан оятып көзін ашу, Аллаһты мойындауды, ислам дінін насихаттау ақынның шығармашылығында кең орын алады. Оның:
Қалайда да өзіңнің
Құлыңнан болам бір, Алла.
Көңілімді басты кір, Алла!
Сол кірімді кетіріп,
Ойыма орнат нұр, Алла! [16,375]
Ақын бұл өлеңінде Алла жолынан таймай, медет сұрайды. Көңіліндегі кірді кетіру үшін Аллаһтан жәрдем сұрайды, тілек тілейді. Ақынның ислам діні аясындағы көзқарастары барлық шығармаларында да айқын байқалады. Әсіресе, көңіл айту және жоқтау жырларында Аллаһтын құдіретін, фәни мен бақи дүние жалғастығын мойындау идеялық - композициялық желі болып жырланған. Ақын халыққа көңіл айтуда және бұл дүниеден өткендерді жоқтауда адамзаттың өмір шындығын, имандылық қағидасы тұрғысынан қабылдауды ұсынады.
Мына бір өлеңін ақын халыққа үгіт-насихаттық жанрда көрсеткен:
Осы айтқан үгітімді ескеріңдер,
Емес едім өзім де ескерімді ер.
Сонда да сұм дүниенің соңына ермей,
Қаһарынан қорқып Хақтың,сескеніңдер!
Шартынан шариғаттың сөйлемесек,
Халық саған қанарыңды шешпедің дер.
Керегін беріп көптің көңіл алмасақ,
Ұялтып: Өте сараң,пәс пе едің дер.
Кемеменен кең теңізді кездірейін,
Қолыма енді, ерлерім, ескегім бер! [17,84]
Исламдық дүниетаным ойлары мен адамдардың сана - сезімдерін мұсылмандылықтың ізгі нұрымен сәулелендіріп, оқу-білім алу, халыққа қызмет ету, адал өмір сүру және адамгершіліктің, исламдылықтың сан алуан қасиеттерін иеленуге жөн сілтеу - Тұрмағамбет ақын шығармаларының алтын арқауы.
Ақын-жыраулар шығармаларында Құдай-бір, Құран-шын, Пайғамбар-хақ деп берік сенім қалыптастырып, Құран-Кәрім сүрелерінен, аят, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ахмет Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті
Тіл және әдебиет теориясы кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: ХХ ғасырдың басындағы діни-ағартушылық бағыт
Пәні: ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті дамуының алғашқы кезеңі
Мамандығы: 5B020500 - филология: қазақ тілі
Орындаған: Жузтаева Н.А.,
3 курс студенті, күндізгі бөлім
Ғылыми жетекшісі: Уразбаева С.Б.,
аға оқытушы
Курстық жұмыстың қорғалуы
___ ________ 20__ж. өтті
Бағасы __________
Қостанай, 2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Діни-ағартушы бағыттың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 ХІХ ғасыр аяғы мен ХХ ғасыр басындағы саяси әлеуметтік жағдайдың әдебиеттегі көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2. Діни-ағартушылық бағыттың басты көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.1 Дидактикалық өлеңдердегі исламдық дүниетаным ... ... ... ... ... ...14
2.2 Мадақ, мінажат жанрларындағы діни-ағартушылық сарын ... ... ...17
3. Діни-ағартушылық бағыттың белгілі өкілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Кіріспе
Зерттеу жұмысының сипаттамасы: Ғасырлар бойына қалыптасқан қазақ әдебиетінің даму жолы халқымыздың рухани дүниетанымының көркемдік ойлау жүйесін танытады. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі діни-ағартушылық бағыт белсенді сипатымен ерекшеленеді. Қазақ халқының сол кездегі бастан өткізген сан алуан саяси-әлеуметтік жағдайлар, оқиғалар сипатталады. Сол дәуірдегі халықтың тағдырымен қатар өрілетін рухани-адамгершілік мұратты мақсат тұту идеялары, ислам діні, сахабалар мен пайғамбарлардың өмірі, Аллаһтың хақ жолы арқылы халықты ілім-білімге үйрету мен дамытудағы ерекшеліктеріне назар аударылған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ халқының өткен өміріне зерделей қарасақ, халықтың өміріндегі басынан өткізген елеулі оқиғалар, қазақ даласындағы ислам дінін, қазақ әдебиетінің арнайы зерттеуге лайықты, өзекті мәселелердің бірі - қазақ ақын-жырауларының дидактикалық өлеңдерімен исламды насихаттау арқылы ілім-білімге шақыру.
Алдыңғы толқын С.Мұқанов, Б.Кенжебаев, Т.Кәкішов, М.Мырзахметов, Р.Бердібев, Ә.Дербісәлиннің еңбектерінен мұсылмандық - ағартушылық, сол кезеңдегі әдеби процес, бағыт жайында жазылғанын білеміз. Сонымен бірге, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы діни-ағартушылық бағытты жаңаша зерттеген, қазақ әдебиетіндегі оның ішінде ислам дінінің қалыптасу, халыққа насихаттау мәселелері, діни-ағартушылық ағым жөнінде, арнайы зерттеу обьектісі ретінде Ғ.Тұяқбаев, Ұ.Байбосынова, Б.Жүсіпов, Д.Сатемирова, Ф.Жұмажанова, С.Жұбандықұлы, т.б. ғалымдардың зерттеу еңбектерінде сөз болады. Ғалымдардың еңбектерінде тұтас бір кезеңнің әдеби мұралары, жеке автордың көтерген мәселелері зерттелді.
Зерттеудің мақсаты: Зерттеу жұмысының басты мақсаты - ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүрген ақын-жыраулардың діни-ағартушылық бағытта жырлаған өлеңдеріне ғылыми тұрғыдан талдау жасап көрсету;
Зерттеудің міндеттері:
- ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы саяси-әлеуметтік жағдайдың әдебиеттегі көрінісін айқындау;
- Ақын-жазушылардың дидактикалық өлеңдеріндегі исламдық дүниетанымды сипаттау;
- Ақын-жыраулардың шығармаларындағы адамгершілікті, ислам дінін насихаттау арқылы мадақ, мінажат жырларындағы діни-ағартушылық сарынды көрсету;
- Аллаһтан түсірілген иляһи Құран кітабымыз бен сүйікті Пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с.) уағыздары мен хадистері арқылы, ақын-жыраулардың дастандарына талдау жасау;
Жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым
1.1 Діни-ағартушы бағыттың жалпы сипаттамасы
Адамзаттың қазіргі биігінен көз салсақ, тарих көшінің бет алысын түзеп, әлемге ұлы өзгеріс енгізген ірі құбылыстарға куә боламыз. Соның бірі де, Ислам діні екені сөзсіз. Бақытқа бастаймыз деп ұрандатқан күллібірегейі де идеологиялардың тоқырауға ұшырауы жаңа ізденістерге жол ашып, жыл өткен сайын Ислам дінінің әлемді баурап бара жатқаны баршамызға аян. Бүгінгідей жаһандану ғасырында мәдени-рухани фактор ретінде Ислам дінінің маңызы неліктен еселеп артуда? Ол адамзатқа не берді? Дамуға қандай үлес қосты? Құндылықтары не?
Алғашқы бұйрығы Оқы! деп келген Ислам діні ең әуелі адамзатты білімге, оқуға үндеді. Құранға үңілумен қатар мына алып ғалам кітабын да қоса зерделеуге шақырып, Ұлы Шебердің құдіретіне саналы түрде бас идірді. Қасиетті Құрандағы Білетіндер мен білмейтіндер тең бе?[1,459] (Зүмәр сүресі, 9-аят); Бұлардың ішіндегі ғылымға бойлағандарға зор сый береміз[3,103] (Ниса сүресі, 162-аят); Сондай-ақ, құлдарынан (ең алдымен) ғалымдар Алладан қорқады[1,437] (Фатыр сүресі, 28-аят); Раббым, білімімді арттыра гөр! [1,312]Таһа сүресі, 11аят) деген аяттарды, Пайғамбарлардың мирасқорлары (Әбу Дауыд), Талсондай-ақ, Ғалымдар мұсылманбесіктен көр бесікке дейін білім іздеңдер (Әл-Аж - луни), Білім іздеу әйелге де, ерге де парыз (Ибн Мажә. Мұқаддима. 17), Ілім үйренуге шыққан адам Алла жолында (Муслим, Зикр. 38) деген секілді хадистерді көкейге түйген мұсылмандар ілім үйренуге талпынып, сауаттылықты барынша жаюға тырысқан. Пайғамбарымыз он мұсылманға оқу-жазу үйреткен тұтқындарды босатып, суффа сахабаларын мешітке жинап, тек қана іліммен шұғылдануға жұмылдырған. Алғашқы ілім ошағы әл-Мәсжидул Нәбәуимен басталған.
Тәуелсіздігімізді алып, көк туымыз желбіреп, егемендігімізді алдық. Берекеміз кіріп, ел тірлігі күннен-күнге ілгері басуда. Даламыз - дәнге, өрісіміз малға, үй ішіміз - жанға толды.
Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында: Халқымызда Ынтымақты елде бақ тұрар деген дана сөз бар.
Біз қазығы берік, мемлекеттігі бекем, төрт құбыласы сай Қазақ елінің айбынын асырып, атағын әлемге әйгіледік.
Біз толайым табыстарға қол жеткізіп, биік белестерді бағындырдық, алайда алар асуымыз әлі де алда..., - деп көрсеткеніндей қазақ халқы қиын-қыстау кезеңдерден өтіп, халқымыз арман еткен дүниелермен қауыштық [2,36]. Біздің ең басты құндылығымыз - Отанымыз, Тәуелсіз Қазақстан!
Демокртаиялық, зайырлы ел боламыз дегенше аласапыран заманның дүниелеріне көз жіберіп, қазақ әдебиетінің тарихын парақтап, қыр-сырына мән беріп, саналы оймен қарап, байыпты безбендеп бағдарлаған жөн.
1868 жылы Ресей патшылығы қазақ жерін иемденіп, басып алу мақсатымен Қазақ даласын билеу ережелері деген атпен заң шығарды. Жазушы Сәбит Мұқанов: Жер отарлаудың мәнісі - қазақ даласына ішкі Россиядан переселендерді қаптатып, жиілетіп, орыс шаруа поселкаларын орнату,қазақтың бар құнарлы жерін переселендерге беру, сөйтіп жерге мал бағумен ғана кәсіп еткен қазақ халқын мал отынан айырып (отынан айырылған соң мал өсе ме?) қазақты кедейлендіру, содан кейін, аздырып-тоздырып, елдігін жою, [3,118] - деп өзінің зерттеуінде ой түйіндейміз.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қазақ әдебиетінде, жалпы қазақ қоғамындағы жетекші наным-сенім бағыты Ислам діні болды.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы ислам діні жөнінде Жұмажанова Фарида Тоқанқызы өзінің Қазақ әдебиетіндегі шариғат негіздерінің көрінісі атты кандидаттық диссертациясында былай дейді: Дін адамдарды қиын кезеңдерде төмен түсірмейтін, қажырлығын жоғалттырмайтын, болашаққа деген үмітін үздірмейтін сүйеу болып табылады.Бұл сүйеніш сезімі дәуірдің шешуші сәттерінде, заң, әдет қоғамдағы құндылықтар, өмір шарттары, жанұя, денсаулық, күнделікті өмір қиыншылықтарында, күйреген сәттерінде адамдарға өте қажет. Өкінішке орай, адамзат тарихында бұндай кезеңдер өте көп. Ал, ХІХ ғасыр соңы мен ХХІ ғасыр басындағы оқиғалар бұндай көңіл күйдің пайда болуына жаңа серпіліс береді. Бұдан индивидтің қоғамдық және жеке өмірінде көрініс табатын діншілдіктің жаңа белгілері шықты. Бұл ретте жазушының сана-сезімін діни әдебиеттерді жазуға талпынып қана қоймайды, сондай-ақ оқырмандар да діни шығармаларды қабылдауға дайын тұрғанын айту керек[4,57].
Ислам дінін насихаттай отырып, Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады дегенге көштік. Абай, Ыбырай, Шоқандар күресудің осы жолын дұрыс деп тапты. Олар бір-бірімен таныс болмаса да бұлардың идеялық жолы мен бағыты бір болды.
Дін - насихат дейді хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с) пайғамбарымыз. Себебі, діннің көбеюі шын мәнінде үгіт-насихат жұмыстарына тікелей байланысты. Кеңес дәуірінде діни насихат түгілі жұрт мешітке де ойлана барған. Оның үстіне қылышынан қан тамған атеизм де дінімізді тұқырта қаралап, бірнеше дінсіз ұрпақ тәрбиеленіп те үлгерген. Жұрт ата діннің құндылықтарынан айырылып қалды. Дегенмен де, кеңес үкіметі кезінде қазақ қоғамында жетекші бағыт - ислам діні болды.
Әдебиетіміздің тарихында діни-ағартушылық ағым оның өкілдері туралы бірер-сараң зерттеушілер болмаса, толық ағым туралы еңбектер жоқтың қасы. Ол кезеңде діни-ағартушылықтар туралы еңбекте жазбақ түгілі, дінді ұстанған, ауызда бисмилләсі бар ақын-жазушылардың шығармаларын қоғамымызға жат деп санап, өздерін молда ақын деп айыптап жүрді.Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағымды айтпақ түгілі, қазақ топырағында дүниеге келген ақын-жазушылардың аттары мен шығармаларын айтудың өзі қиынға соқты.
Осы кезеңде ғалым Бисембай Кенжебаев 1956 жылы өзінің ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті тақырыбында докторлық диссертациясын қорғады. Аталған еңбекте әдебиет тарихында жазылмай жүрген көптеген ақын-жазушылардың өмірі зерттеліп, баяндалады. Жалпы алғанда, ХХ ғасыр басындағы әдебиетті сол кезеңдегі үш түрлі бағытқа бөліп қарастырады:
1. Клерикалдық - феодалдық, буржуазиялық-ұлтшылдық бағыттағы әдебиет.
2. Демократтық-ағартушылық бағыттағы әдебиет.
3. Революциялық халық поэзиясы[5,93].
ХІХ ғасыр аяғы мен ХХ ғасыр басындағы әдебиет тарихы жөнінде жазылған ғылыми зерттеулер мен жоғары оқу орындарына арналған бірізділік болмады.
Ғалым Ә.Қоңыратбаев Шеберлік сыры шығармасында ХІХ ғасырдың аяғында, әсересе, 1905-1917 жылдар арасында көрінген бірқатар толғау ақындарының мұрасы жалпы қазақ әдебиетінің кезеңінен көп мәлемет береді. Оларды зерттеп, игеру керек дей келе, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы әдебиет тарихын:
1. Толғау ақындары
2. Ағартушылық әдебиет
3. Шығыс үлгісіндегі әдебиет деп үш салаға бөледі де, мұның үшеуі де жазба түрде дамыған, соңғысын шайырлық әдебиет десе де болады,[6,144] - деген оймен толықтыра білді.
С.Жұбандықұлы 1992 жылы жазылған өзінің докторлық диссертациясында ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті бағдарламасы туралы мақаласында С.Ордалиевтің пікірін былай көрсетеді: Біздіңше, ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетін екі әдеби бағытта бөлуіміз керек. Біріншісі - ағартушы бағыттағы ақын-жазушылар, оған Ақмолла, Нұржан, Әбубәкір, Қалтай, Шәді, Жаяу Мұса, Мәшһүр Жүсіп, Тұрмағамбет шығармашылығы енсе, екіншісі, қазақтың ағартушы - демократтық бағыттағы ақын-жазушылары, оның қатарында: Ахмет, Шәкәрім, Міржақып, Мағжан, (революцияға дейінгі шығармаларын ақтау қажет) Ғұмар, Мұхамеджан, Сұлтанмахмұт, Спандияр, т.б. өмірі мен еңбектерін жатқызар едік[7,76].
Діни-ағартушылықтар заман тудырған халық перзенттері. Олардың шығармалары елді бірлікке, ізгілікке, білімділікке, шыншылдыққа шақырады.
1.2 ХІХ ғасыр аяғы мен ХХ ғасыр басындағы саяси әлеуметтік жағдайдың әдебиеттегі көрінісі
Қазақ поэзиясындағы діни-ағартушылық ағым туралы сөз болғанда ой көзімен електен қайта өткізіп, таным таразысына қайта салар рухани мұраларымыздың бірі - ХІХ ғасырдың аяқ кезеңі мен ХХ ғасырдың басында өмір сүрген Сыр бойы ақындарының шығармашылығы. Әдеби ағым туралы З.Қабдолов: Бір жазушының бірнеше шығармасы ғана емес, бір топ жазушының бір алуан шығармасында өзара ұқсас сипаттар, сыбайлас сырлар жатады. Мұндай сыр мен сипатты әр жазушы өз шығармасына әншейін қолдан жасап, жапсыра салмайды. Мұндай өзара ұқсас сыр мен сипатты бір топ жазушының бір алуан шығармасына мезгілдің, олар өмір сүрген дәуірдің өзі дарытады,-дейді [8,334]. Әдебиеттің қоғаммен, заман тудырған кезеңдік идеологиямен тағдырлас екендігін ескерсек ғалымның бұл пікірі турасында талас болмаса керек-ті. Дегенмен, әлдеқашан ғылыми иі қанған бұл қағида турасында әлі күнге әдебиеттану ғылымында әр алуан пікірлер бар. Әдеби ағым мәселесін әдіс, тәсіл тұрғысынан қараушылар да жоқ емес. Әрине, әдеби ағымның көркемдік ізденіспен, эстетикалық таным-білікпен, тіптен суреткерлік шеберлікпен де тығыз байланысы бар екендігін жоққа шығара алмаймыз. Суреткер өзі таныған заман шындығын алдымен талғам таразысына салып, шығармашылық ой елегінен өткізіп барып, идеялық мақсатына пайдаланады. Содан соң оны көркем оймен берудің түрлі әдіс-тәсілдерін іздестірері анық. Яғни, алдымен идея, сонан соң барып сол ақындық мұратты жеткізудің әдіс-тәсілі туады емес пе? Осы тұрғыдан қарар болсақ, алдымен ағым содан соң әдеби әдіс өмірге келеді деп пайымдауымызға болар еді. Тағы бір ескерер мәселе әдеби ағым әдіс - тақырып - идея үш бірлігінің нәтижесі. Осы ғылыми формула әдеби ағымның әдеби әдіс-тәсілмен өзара байланысын, сонымен бірге ерекшелігін көрсетіп тұрғандай.
Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағымды зерттеген ғалымдарымыз бұл ағымның өмірге етене араласуын ХІХ ғасырдың аяқ кезеңі мен ХХ ғасыр басындағы саяси-әлеуметтік жағдайлармен байланыстырады. Мәселен, У. Қалижанұлы: Қазақ даласын түгелдей отарлап алған патшалық Ресей енді қазақ халқын мүлде басқа дінге ендіру мақсатын көздеді. Сібірдің ұсақ ұлттарын күшпен шоқындырған патша өкіметі осындай миссионерлік саясатты қазақ жерінде де жүргізуге кірісті. Бірақ бұл саясат жергілікті халық тарапынан қатты қарсылыққа ұшырап отырды. ХХ ғасырдың бас кезіндегі ақындар патшалы Ресейдің қазақтың жерін алумен бірге оның өзін әр түрлі саясатпен жою мақсатын жүзеге асыруға жанын салғанын сезді. Олар патшалық Ресейдің осы қитұрқылығына қарсы тұрар жолдың бірі деп халықтың діни сауатын ашу жолын таңдады - дейді [9,31]. Патшалық Ресей тарапынан болған осы идеологиялық қысым қазақ даласында мұсылмандық қозғалыстың тууына алып келді. Оның көшбасында ХІХ-ХХ ғасыр басындағы әдебиет өкілдері - діни-ағартушылық бағытты ұстанған ақындар поэзиясы болды. Бұл бағытты ұстанған ақындар шығармаларының негізгі арқауы - адамдардың сана-сезімдерін мұсылмандықтың ізгі нұрымен сәулелендіру арқылы адал өмір сүру, адамгершілік, имандылық сияқты қасиеттерге тәрбиелеу, оқу-білім алуға шақыру еді. Сондай-ақ, олар адам мінезінің азуын, жауыздық, алдау-арбау, парақорлықтың кең өріс алуын дінсіздіктен деп түсінді. Және осы мұсылмандық жолдан тая бастауымызға негізгі себепкердің бірі Ресей отаршылдары екендігін білді. Сондықтан да адамды аздырудан сақтап қалудың бірден-бір жолы ретінде дін моралін ұсынды. Қазақ қоғамындағы осындай рухани сілкініс әдебиетке діни-ағартушылық бағытты ұстанған ақындар шоғырын алып келді. Мәшһүр Жүсіп Көпеев (1858-1931), Нұржан Наушабаев (1859-1919), Ақмолла Мұхамедияров (1831-1895), Әбубәкір Кердері (1861-1905), Мұсабек (Молда Мұса) Байзақұлы (1849-1932) т.б. ақындар өз шығармашылығының бір арнасын мұсылманшылық-ағартушылық бағытқа арнады.
Қоғамдағы осы өзгеріс төменде айтылатын ақындарың Балқы Базардың, Шораяқтың Омарының, Тұрмағамбеттің, Қарасақал Ерімбеттің, Кете Жүсіптің, Қаңлы Жүсіп Қадірбергенұлының шығармашылығына, өмірлік ұстанымына әсерін тигізбей қоймады. Діни сауаты терең ақын-жазушылар діни-ағартушылық бағыттың басында тұрды. Исламды адамгершілік пен имандылық, ар, жан тазалығы деп ұққан олар адамгершілік, гуманистік, имандылық ой қорытуларын діни ұғымдармен жанастыра отырып беруге тырысты. Құран Кәрим сүрелерінен, аят, хадистерден алынған үлгі, өсиет, ғибрат сөздерді философиялық астарлы ойды беруге, қарапайым халықтың ислам дінін шынайы, имандылық тұрғысынан терең мән бере қабылдауына (түсінуіне) ықпал жасау үшін пайдаланды. Мұсылман дінін дәріптейтін дастандар жазды, мінажат, мадақ т.б. діни жанрларды өз шығармаларының негізгі арқауына айналдырды.
Патшалық Ресейдің түпкі мақсаты қазақты шоқындыру арқылы ұлттың рухын өлтіріп, жадымызды өшіру саясатын терең түсінген діни-ағартушылар шығармаларында тек ағартушылық идеясын ғана емес, азаматтық-азатшылдық мұраттарын да анық аңғартты. Олар бірде ашық, бірде бүкпе-бүркеме ой арқылы халықты азат ел болу мұратына жетеледі. Мәселен, Тұрмағамбеттің:
Туымды ер туралықпен билейді ұлтын,
Жібермес жаман жолға пірлер мүритін.
Бұл күнде әһлі исламнан ықпал тайып,
Бақ-дәулет қашуға тұр беріп сыртын.
Қаптады халықтың үстін қараңғылық,
Жиһад қыл жарыққа шық, жатпай түртін.
Қызметін қалыс қылып Қадыр Хақтың,
Ғасияның лайынан бетті сүртін,- [10,75]
деген өлең жолдарынан ақынның азатшылдық мұраты менмұндалайды. Ал рухани отарлауға деген мұндай қарсылықты тек Тұрмағамбет шығармашылығынан ғана емес, Қарасақал Ерімбет, Шораяқтың Омары, Қаңлы Жүсіп өлеңдерінен де мол кездестіреміз. Аталған сөз зергерлерінің кеңестік кезеңде ескішіл, діншіл аталуына да басты себеп ақындар шығармаларындағы осы азатшылдық, ұлтшылдық, ағартушылық рух болатын. Түптеп келгенде кеңестік идеология мұндай шығармалардың халық санасын сілкіндіріп, рухын оятатын ұлттық мұратынан сескенді. Сондықтан да оларды жасырын, жабық ұстауға тырысты.
Діни-ағартушылық ағымның өрістей дамуына әсер еткен тағы бір жағдай Орта Азия қалаларымен территориялық, мәдени, әдеби байланыс еді. Орта Азия қашаннан көне дін, мәдениет, білім ошағы болғаны тарихтан белгілі. Осы мәдени даму қазақ даласына оң әсерін тигізді. Ә. Дербісалиев: Орта ғасырларда қарыштап дамыған, өзіндік мәдениеті болған Сыр бойының Асанас (Ашанас), Жанкент, Қыштөбе, Заңғарқала, Құмқала, Баршынкент (Сырлытам), Жент, Қабылқала, Аркөк (Архук, Артық), Құмиян (Құмия), Үзкент, Қыпшақ, Сығынақ (Суғынақ, Сунақ) сияқты қалалары мен егінші-қолөнерші қоныстарының қазақ тарихында атқарған рөлі, алған орны жөнінде қызғылықты деректер араб-парсы авторлары Әль ад-Дин Ата Малик Жуайнидің (1226-1283), Рашид ад-Диннің (1227-?), орыс тарихшылары В. В. Бартольдтің (1869-1930), А. Ю. Якубовскийдің (1886-1956), С. П. Толстовтың (1908-1980) еңбектерінде кездеседі,-дейді [11,103]. Ал Н. Келімбетов: Ислам дінінің көбірек тараған жері Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстік аймақтары болды. Мұнда Х-ХІІ ғасырларда мұсылман дінінің суфизм немесе сопылық деп аталатын мистикалық ағымы тараған еді,-деп ой білдіреді [12,116-117].
Қазақ топырағынан шыққан ғұлама ғалымдар, ақындар, шайырлар Бұхара, Самарқан, Хорезм т. б. Орта Азия қалаларынан шыққан ғылым, дін, мәдениет қайраткерлерімен тығыз байланыста болды. Мәселен, ХІХ ғасырда өмір сүрген көптеген ақындар Бұхара, Самарқан, Ташкен шаһарларында оқып, білім алды. Көшпелі қазақ жерінен Орта Азияның атақты қалаларына білім іздеп келген олар, оның бай кітапханасынан Шығыстың, Орта Азияның мәдени мол мұраларын мейірлене оқыды. Омар Хайям, Хожа Хафиз, Шайхы Сағди, Низами, Навой, Рудаки, Физули, Йассауи жырларынан құмарлана сусындады, үйреніп үлгі алды. Шығыс жауһары Шаһнаманы алғаш аударушылардың бірі - Ораз молда Бұхара, Тұрмағамбет Ізтілеуов алғашында Шығыс және Орта Азия елдері үшін ұлық саналатын, қабырғасы XVI ғасырда қаланған Бұхарадағы әйгілі оқу орны Мир - Араб, ал 1899 жылдан бастап сондағы Көкелташ медресесінде, Ерімбет Көлдейбекұлы Хиуадағы Шеккі Хазіреті, Қаңлы Жүсіп Қадірбергенұлы Бұхара медреселерінде білім алған. Діни-ағартушы ақындардың туындыларын зерделей отырып, олардың діни-танымдық шығармаларында Құран Карим аяттары мен Мұхаммед пайғамбар Хадистерін насихаттағанын, адамгершілік, имандылық рухында жыр толғап, азаматтық пікір туындатқанын аңғарамыз. Олардың адам өмірі турасындағы ойлары да мұсылмандық тұрғыда қалыптасқан. Адалдық пен тазалық, кісі ақысын жемеу, ел үшін еңбек ету - имандылық, Алла Тағала осындай пенделерін сүйеді деген тұжырымға әкелді. Мәселен, Қаңлы Жүсіп Қадірбергенұлы діни-танымдық туындыларының бірі - Құдіреті хақ субханның деп аталатын өлеңінде:
Құран Кәрім бұйырғанды,
Жан, діліңмен бата ойла!
Жан барында болса тірлік.
Мұстафаның сүндеттері
Тұтып мықты қызметтерін,
Жылап көзден жасыңды ірік.
Шайтан ласин жолға салмай
Уәсуасын қабыл алмай,
Етегіңді ерте сілік.
Сонда ғана хақ құлым дер
Уматым деп ақ хазірет,
Келсе орынға бәндешілік.
Дүниенің ләззаты сол,
Болсаң түзу денсаулықта
Малың болып неше түлік, -[13,26]
- дейді. Ақынның Алла Тағалаға деген пәк сезімі төгіліп тұр. Жаратушыға адалдық, оның хақтығына шек келтірмеу, бойыңды таза ұстау - адамгершіліктің түп қазығы деген ой тастайды. Қаңлы Жүсіптің Құран Кәрім бұйырғанды, Жан, діліңмен бата ойла, Дүниенің ләззаты сол, Болсаң түзу денсаулықта деуі - имандылық шарттарын мегзеу екені түсінікті. Ақынның айтып отырған түзу денсаулығы - жан тазалығы, рухтың биіктігі екені сөзсіз.
Осы жерде ақын қолданысындағы кейбір діни терминдер түсінік беруді қажет етеді. Мәселен, күнделікті өмірде мән-мағынасына бойламай-ақ жиі қолданылатын шайтан сөзі Құран Кәримде 89 жерде кездеседі. Хақтан ұзақтасқан, әмірге қарсы келген, азғырушы, Ібіліс, ғазезіл деген мағына береді. Ал уәсуә - шайтанның көңілге күдік салуы, іштей азғырушы, делсалдық деген мағынада 5 жерде қолданылады. Хақ - шындық, растық деген ұғымды білдіреді. Бұл жерде Хақ Тағала, яғни, Алла Тағала адал, таза деген мәнде қолданылып тұр. Умат - үмбет - мұсылманшылықты мойындаған қалың қауым, Алланың сүйген құлдары деген мағынада. Алла Тағалаға құлшылық етіп, ислам дінін мойындаған бүкіл мұсылман қауымы Құран Кәрим тілін жетік меңгеріп, онда не айтылғандығының барлығын білді дей алмаймыз. Көпшілігі тек мұсылмандық шарттарын ғана біліп, Құран Кәрим сүрелерін жатқа оқумен ғана шектелді. Әрине, бұл мүмкін де емес еді. Өйткені исламды тереңдей меңгеру үшін арнайы мектеп, медресе көріп, тіл игеру қажет болатын-ды. Ал бұндай діни мектептер қазақ даласында бола қойған жоқ. Орта Азия қалаларындағы оқу орындарына екінің бірі барып оқи алмасы анық. Қаңлы Жүсіп және басқа да діни-ағартушылық бағыттағы ақындар осындай олқылықтың орнын толтыруды мақсат тұтты деп айтуымызға әбден болады. Діни сауатты ақындар Құран Кәрим сүрелерінде, Пайғамбар хадистерінде не айтылғандығын халыққа жеткізуге тырысты. Жоғарыда біз мысалға келтірген үзінді осының бір ғана көрінісі.
ХІХ ғасырдың аяғынан басталған қазақ жерінде саяси, тарихи оқиғалар қоғам айнасы - әдебиетте түрлі қырынан, сан алуан мазмұн, идеясымен көрінеді.
ХІХ ғасыр әдебиеті өзінің мазмұны мен идеясы жағынан біраз ілгерілеген, қоғамдық мәні зорайып, әлеуметтік беті айқындала бастаған әдебиет. Бұл кезеңде әдебиеттегі дәуір көрінісі айқын суреттеледі. Ұлттық сананың ояна бастағаны, әлеуметтік қайшылықтар, заман сыры жан-жақты ашылып, ақындардың қоғамдағы болып жатқан іс-әрекетке араласуы бейнеленеді. Осы кезеңде ақын-жыраулардың әділетсіздікке, зұлымдыққа, батыл күреске үндейтін қазақ поэзиясында жаңа бір өршіл сарын пайда болады. Халқының қамын ойлап, ел үшін еңіреп туған ерлер істері дәріптеліп, әділеттік, адамгершілік пікірлер ұсынылады.
Бұл кезең жөнінде зерттеуші Х.Сүйіншәлиев: ХІХ ғасыр ақындары өзінің жаңа идеяларын поэзияның бұрынғы дәстүрлі үлгі формаларында жырлады. Ертеден қалыптасып, қазақ поэзиясында берік орныққан поэтика, көркем түр, стиль, әдіс-тәсілдер әрбір ақынның үйреншікті, төселген, жатыққан бейнелеу, суреттеу құралдары болатын. Ең алдымен, халықтың поэтикалық шығармашылығы қалыптастырған өлең құрылысы, буын өлшем, ырғақ-ұйқас жүйелері қаз-қалпында сақталды. Әсіресе, халықтың қара өлең, толғау, терме, жыр жүйелері кең пайдаланылды. Ақындар арнау, айтыс, өлең формасын жиі қолданады. Осылардың ішінде, ХІХ ғасыр поэзиясын кең өріске көтеріп, ілгері дамытқан жанрлары деп арнау, толғау, айтыс формаларын ерекше атап көрсеткен орынды, - деп жазады[14,421].
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ даласында ағартушылық бағыт жәйдан-жәй туған жоқ. Ол тарихи-әлеуметтік дамудың қажеттілігінен, өмір талабынан туған. Қазақ даласына жоғарыда атап көрсеткеніміздей, капитализмнің еніп, феодалдық құрылыстың ыдырай бастауы, Ресейде оянған төңкеріс идеясының толқыны себеп болды. Патшалық Ресейдің отары болып өзінің тәуелсіздігінен, еркін даму мүмкіншілігінен айырылған, оның үстіне екі жақты қанауға түскен қазақ шаруалары бұл кезде іздерінің елдік талабын, саяси құқығын тарих шеңберіне қоя бастайды.
ХХ ғасырда қазақ әдебиетінде жаңадан әдебиет жанрлары пайда бола бастады. Бұрын соңды өлең-жыр түрінде келетін болса, кейін прозалық (повесть, роман) драмалық шығармалар көрініс тапты.
ХХ ғасыр басындағы ақын-жазушыларымыздың көпшілігі көне діни мектеп, медреселерде оқып, тәрбиеленді. Олар тек діни ұғымдармен қатар діни тәлім-тәрбие алған жазушылар болды. Бірлі-жарысы ғана жаңа білім алған, орысша оқыған еді. Сондықтан да, бұл кезеңде саяси білімдері мен мәдениеті төмен, білім дәрежелері аз ақын-жазушылардың қатары көбейді. Қазақтың жазушылары ағартушылық, ағартушылық-демократтық бағытты ұстанған көзқараста болды.
ХХ ғасыр қазақ әдебиеті - өзінің мазмұны мен идеясы жағынан біраз ілгеріледі, қоғамдық мәні үлкейіп, әлеуметтік беті айқындала бастаған әдебиет. Бұл кезеңде дәуір көрінісі айқын бейнеленеді. Заманның шындығы ашылып, халықтың ұлттық санасы оянып, әлеуметтік теңсіздіктер жырланып, ақындар ел ісіне араласып жатқан кезеңі еді. Халықтың қамын ойлап, ол үшін туған ерлердің еңбектері жырланды. Жоғарыда атап өткеніміздей ХІХ ғасыр поэзиясы ілгері дамып, әдеби жанрлардың дүниеге келуі кең өріс алды. Бұл кезеңде айтыс жанры да біржақты дамыды. Осыған дейінгі кейбір арнаулар толғау, кейбір толғаулар дастан дәрежесіне көтерілгені белгілі.
Ал, ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті дәуір талабына сай мазмұнды дамыған, әдебиеттің көне үлгілерін өз бойына сақтап келген дәстүрлі реалисттік әдебиет болды.
2. Діни-ағартушылық бағыттың басты көрінісі
Бұл бағыттағы ақын-жазушылар негізінен діни білім алып, шығыстық өркениетті мұрат тұтқандықтан замана сыры, қоғамдық-әлеуметтік өзгерістерге сол көзқарас тұрғысынан қарайды. Сондықтан да, олардың көпшілгі батыстық үрдістен өріс алған Ресейдегі қоғамдық өзгерістердің шынайы себебін, олардың сан қырлы сыр-сипатын нақты ажырата алмағанын ашық айту керек. Бұлардың шығармашылығында ел қамын ойлаған тынышсыздану, халықты қайтсем түзу жолға салам деген қиналыс бары рас, бірақ бұл халден арылар нақты жолды олар түптеп көрсете алмады. Өз заманына қарай ілгерішіл ой-пікірлері мол болғанымен, кейбірі көбіне біржақтылыққа бой ұрып, жалаң түрдегі діншілдікті насихаттау жолымен кетті.
Шығармашылық тұрғыдан алғанда бұл бағыттағы ақындар өздері нәр алған шығыстың озық үлгілі әдебиетінен үйреніп қана қоймай, шығыс шайырларының көрнекті шығармаларының бірсыпырасын қазақ тіліне аударды. Шығыс сюжетіндегі тақырыптарға негіздеп өздері де шығарма жазды. Сөйтіп нәзирашылдық дәстүрді дамытты. Шығыстың классикалық әдебиетінің қазақ сахарасына кеңірек таралуына ең игілікті еңбек еткен осы бағыттағы ақын-жазушылар. Діни-ағартушы ақындар шығармашылығына тірек болған қазақ поэзиясының арғы арналарындағы Ахмет Яссауи, Рабғузи, Ахмет Жүйнеки және т.б. шығармашылақтары, ідебиеттегі діни сарындар. Бұл бағыттағы ақындардың бір тобына тән ерекшелік - қиссашылдық, кітаби сюжеттерге еліктеушілік. Жалпы алғанда, діни-ағартушы ақындар өз дәрежесінде қазақ поэзиясының көркемдік деңгейін биікке көтерді. ХХ ғасыр басындағы поэзияның жанрлық тұрғыдан баюына елеулі үлес қосты.
Діни-ағартушы бағытта шығармашылық мүмкіндіктері әр түрлі ақындар еңбек етті. Бірақ шығармасының мазмұны, түрі әрқилы, идеялық көзқарастары сан алуан, шеберлік деңгейі түрліше болғанымен, бұл бағыттағы ақындарға тән бірнеше басты белгілер бар. Бірінші белгісі, бұлар - діни мектептерде оқып мұсылманша білім алған ақын-жазушылар. Олардың орыс оқуымен, орыс жазушыларының шығармаларымен атүсті ғана таныстығы болды. Екіншіден, бұлар - шығыс әдебиетін, оның түрлі мектептерін жетік біліп, озық үлгілі дәстүрін, көркемдік тәсілдерін өз бойына үйір етіп, өз шығармаларын сол деңгейде жазуға талпынғандар. Үшіншіден, олар қаршадайынан діни тақырыптағы шығармаларды, ертегі-аңыздарды, қисса-дастандарды жаттап, ондағы кейіпкерлерге еліктеп, сондағы өсиет-өнегеге тұщынып өскендер. Кейін құрғақ еліктеуден, мағынасыз жаттаудан құтылып, діни ілім-білімге бой ұрып, іздегендерін дін жолынан тапқандар. Төртіншіден, бұлардың көпшілігі ірі медреселерде білім алып, Ташкент, Бұқара, Қазан, Стамбул сияқты діни орталықтарда болып, ислами әдебиеттің классикалық үлгілерімен танысып, діни ілімнің қыр-сырын жетік меңгергендер.
Бұл бағыттағы ақын-жазушылардың кейбірі Шәді Жәңгіров, Ақылбек Сабалұлы, Жүсіпбек Шайхисламұлы, Шораяқтың Омары, Мәулекей Жұмашев және т.б. бірыңғай қиссашылдықпен айналысып, шығыс, ислам сюжеттеріне шығарма жазып, нәзирашылдықты дамытты. Олардың шығыс сюжетінен, діни кітаптардан аударып, өз бетінше жазған шығарма-дастандарын мынадай топтарға бөлуге болады. Діни тақыраптағы қиссалар: Зарқұм, Мәлікаджар, Кербаланың шөлінде, Сал-Сал, Мұхаммед-Ханафия, Сүлеймен Пайғамбар, Жұм-Жұма; Қиял-ғажайып ертегі іспетті қиссалар: Шәкір-Шәкірат, Сейфіл-Мәлік - Бәдіғұл-Жамал, Шаһмарал, Абушаһма; Ғашықтық қиссалар: Жүсіп-Зылиқа, Таһир-Зухра, Ләйлә-Мәжнүн, Мұңлық-Зарлық, Боз жігіт; Батырлық қиссалар: Рүстем-Дастан, Кескен бас, Ескендір, Қисса Баһрам, т.б.
Міне осы шығармалады жазған, тәржімалаған ақындарды қиссашыл ақындар деуіміз керек. Өйткені оларға тән шығармашылық ізденістің негізгі өзегі осы қиссашылыдық. Ал енді бізде қиссашыл-кітаби ақындар деген ұғым бар. Бұл ұғым әлі күнге дейін түрлі пікір таластарға арқау болып келеді. Бұл туралы кезінде ғалым Ы. Дүйсенбаев "Кейбір зерттеушілер "Кітаби ақын", "Қиссашыл ақын" деген терминдерді жиі қолданатын болып жүр. Бірақ осы бір ұғымдарды қалай туып, нені қамтитын ешкім жөнді білмейді" деген болатын. Негізінде бұл топқа бұрынғыдай М. Қалтаевты, Н.Наушабаевты, М.Ж.Көпеевті, қосу өте қатар болар еді. Олар - өзіндік стилі, әдеби беті, бағыты қалыптасқан ақындар. Кітаптарында кейбір арабтан, парсыдан, татардың жазба тілінен ауысқан сөздер жүр екен деп "кітаби" ақын атандыру - ешбір әдеби танымға сиымсыз нәрсе. Онда "Оян, қазақты" жазған М.Дулатовты да осы топқа жатқызуға тура келеді. Оның осы кітабында түсініксіз сөздер жетерлік.
Әңгіме кітаби сөздерде емес, ақынның мақсатында. Біз ХХ ғасыр бас кезіндегі түрлі кітаптардағы шығармаларды мейлі ол қарасөзді болсын, мейлі өлең түрінде болсын тәржімалап немес сол сюжетті негізге ала отырып соған еліктеп шығарма жазған, яғни қисса-дастан тудырған, өзгедей шығармашылқпен айналыспаған ақындарды кітаби-қиссашыл ақындар деуіміз керек. Бұларға Ақылбек Сабалұлы, Мәулекей Жұмашев, Жүсіпбек Шайхысламұлы т.б. жатады. Себебі олар өзіндік өлең жазып,оны кітап етіп бастырған емес. Жәй ауыл арасындағы тіршілікте айтқандары да бар шығар, бірақ олары көп емес, әрі сапасы да талапқа сай емес. Олардың сіңірген еңбегі - шығыстық үлгідегі қисса-дастандарды көбірек жазып қалдыруы және оны өзгеше бір әдеби дәстүр, әдеби мектеп дәрежесіне көтеруі. Бұл дәстүр қазақ даласына кеңінен қанат жайған. Ол Алатауда да, Алтайда да, Атырауда да, Сырда да, Жетісуда да өз жемісін беріп, небір майталман жүйріктерді еліктірген.
Кеңестік кездегі әйтеуір сол тұстағы идеяларға жат көзқарасты айдар тағып, ат қойып аластауды әдетке айналдыған мақсаттан туған "Кітаби-қиссашылдықты" Мәшһүрдей, Мақыштай, Нұржандай ақындық өнердің, асыл сөздің шеберлеріне айдар ғып тағу, олардың "шекпендеріне" тарлық жасайды. Олар - діни ағарту тұрғысынан ұлттық поэзиямыздың өресін биікке көтеріп, әдебиет тарихында өзіне ғана тән ақындық қолтаңбасын қалдырған өнерпаздар. Бұл бағыттың көрнекті өкілдеріне төменгі ақындарды жатқызуға болады [21,85-87].
2.1 Дидактикалық өлеңдердегі исламдық дүниетаным
Ақынның жүрек лүпілінің үндеуі - ислам дінінің адамзатты қылаудай қиянатқа барғызбайтын тура жолымен сарындас. Оның діни тақырыптағы өлеңдерінен философиялық ой-толғам, өмірге деген құштарлық байқалады. Атақты Марал ишан бабамызға арналған өлеңінің өзі бір мақалаға жүк боларлық салмағы бар. Бекшентайұлы Сейтжан, Сейтжан сал 1874 жылы Қызылорда облысы, Қармақшы ауданында туған. Патша заманының және кеңестік дәуірдің алғашқы кезеңінде өмір сүрген. Ақын кеңес өкіметінің қас жауы деген жаламен 1938 жылы атылып кетеді. Содан соң жарты ғасырдан соң 1989 жылы ақталып, өлеңдері баспа беттерінде жариялана бастайды. Ақын шығармаларын зерттеу ісі 1944 жылдан бастау алып, Ә.Қоңыратбаев, М.Байділдаев, Н.Керейтбаев, Қ.Есжанов, Т.Дайрабай т.б. зерттеушілер көптеген деректер қалдырады. Аз ғана ғұмырында бірнеше ақындармен айтысқан, жұмбақ айтысқа да қатысқан. Діни тақырыпта жазылған өлеңдерінде жаратылыс сыры, жан мен рухтың тереңдігінің мәнін ашуға тырысады. Түсейік жолға адамдық атты жырында:
Бауырларым неге мұнша,
Дүние деп зарладық.
Сол дүниенің қасіреті-
Адамдық жолға бармадық,
Білім, өнер үйренуге,
Назарды бір салмадық
Алжастырып әркімдерді
Туғанды да алдадық
Жиған дүние көрінбей
Адамдық арды жалмадық...
Құрысын енді надандық
Түсейік жолға адамдық[15,12]
- деп поэзия арқылы қазақ қауымының санасын тәрбиелейді.Адамның ішкі әлеміндегі сапалық құндылықтарды көтеру арқылы, қоғамды жақсарту туралы ой толғайды.Адамды ізгілікке ұмтылу арқылы алланы сүюді, адамзатты құрметтеуді және өзінің ішкі әлеміне үңілуді, жамандық атаулыдан аулақ болуға шақырады. Ақын адамның жетілуі оның өзіне қатысты екенін ескертеді. Өз бойындағы, жаратылысындағы жақсы қасиеттерді өзінің дұрыс өмір сүруіне пайдалана алса, ізгілікке бейімделуге құштарланса ғана, адам өмірі мәнді болады деп пайымдайды.
Сұлу Сырдың бойында ғұмыр кешіп, халқы мен елінің тіршілігі өссін, армандарына қолдары жетсін деп тіршілік кешіп, ауыры мен қиынын, ащысы мен тұщысын жөндесем деп армандаған талай ақын-жазушылар өтті. Солардың ішінде ел есінде ақындығымен есте қалған, тұлпар ақын деп атақ алған Тұрмағамбет Ізтілеуұлы еді. Ақын шағармашылығында өз кезең әдебиетіне тән өсиет, ғақлия, насхат өлеңдер көп кездеседі. Адамгершілік қасиеттерге шақыру, білімге ұмтылдыру, өзінің елін жоғары елдің қатарына қосу, халқын ұйқыдан оятып көзін ашу, Аллаһты мойындауды, ислам дінін насихаттау ақынның шығармашылығында кең орын алады. Оның:
Қалайда да өзіңнің
Құлыңнан болам бір, Алла.
Көңілімді басты кір, Алла!
Сол кірімді кетіріп,
Ойыма орнат нұр, Алла! [16,375]
Ақын бұл өлеңінде Алла жолынан таймай, медет сұрайды. Көңіліндегі кірді кетіру үшін Аллаһтан жәрдем сұрайды, тілек тілейді. Ақынның ислам діні аясындағы көзқарастары барлық шығармаларында да айқын байқалады. Әсіресе, көңіл айту және жоқтау жырларында Аллаһтын құдіретін, фәни мен бақи дүние жалғастығын мойындау идеялық - композициялық желі болып жырланған. Ақын халыққа көңіл айтуда және бұл дүниеден өткендерді жоқтауда адамзаттың өмір шындығын, имандылық қағидасы тұрғысынан қабылдауды ұсынады.
Мына бір өлеңін ақын халыққа үгіт-насихаттық жанрда көрсеткен:
Осы айтқан үгітімді ескеріңдер,
Емес едім өзім де ескерімді ер.
Сонда да сұм дүниенің соңына ермей,
Қаһарынан қорқып Хақтың,сескеніңдер!
Шартынан шариғаттың сөйлемесек,
Халық саған қанарыңды шешпедің дер.
Керегін беріп көптің көңіл алмасақ,
Ұялтып: Өте сараң,пәс пе едің дер.
Кемеменен кең теңізді кездірейін,
Қолыма енді, ерлерім, ескегім бер! [17,84]
Исламдық дүниетаным ойлары мен адамдардың сана - сезімдерін мұсылмандылықтың ізгі нұрымен сәулелендіріп, оқу-білім алу, халыққа қызмет ету, адал өмір сүру және адамгершіліктің, исламдылықтың сан алуан қасиеттерін иеленуге жөн сілтеу - Тұрмағамбет ақын шығармаларының алтын арқауы.
Ақын-жыраулар шығармаларында Құдай-бір, Құран-шын, Пайғамбар-хақ деп берік сенім қалыптастырып, Құран-Кәрім сүрелерінен, аят, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz