Жергілікті бюджеттерді салықтық реттеу механизміне экономикалық талдау жасау (Шығыс Қазақстан облысы мысалында)
1 ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІ САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМІНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ ЖАСАУ (ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ МЫСАЛЫНДА)
2 Жергiлiктi бюджеттерді қалыптастырудағы салықтардың рөлi
3 Облыстың экономикалық жағдайына салықтардың әсерін бағалау
4 Жергілікті бюджеттерді салықтық реттеуге талдау жасау
2 Жергiлiктi бюджеттерді қалыптастырудағы салықтардың рөлi
3 Облыстың экономикалық жағдайына салықтардың әсерін бағалау
4 Жергілікті бюджеттерді салықтық реттеуге талдау жасау
Жергiлiктi бюджеттер Қазақстан Республикасы бюджет жүйесiнiң құрамдас бөлiгi болып табылады. Жергiлiктi бюджеттердi қалыптастыру барысында әр түрлi көкейтестi проблемалар және осы проблемаларды шешу бойынша әр түрлі көзқарастар қалыптасқан. Олардың көпшiлiгi бiзге «ескi» бюджет жүйесiнен келген.
Қазақстан Республикасының салық заңдылығында «реттеушi салықтар және алымдар» ұғымы жоқ. 2002 жылдан бастап күшiне енген Салық кодексiне сәйкес салықтар және бюджетке төленетiн басқа мiндеттi төлемдер: салықтар, алымдар, төлемдер, мемлекеттiк баж, кеден төлемдерi болып бөлiнедi. Салық төлеушiнiң жоғарыда аталып өткен төлемдердi төлеу мiндетi Қазақстан Республикасының Салық кодексiмен немесе салықтар және алымдар туралы басқа заңдық актпен бекiтiлген шарттар негiзiнде пайда болады, өзгередi және тоқтатылады. Реттеушi салықтар бюджетаралық реттеу негiзiнде бөлінетін республикалық бюджет кiрiстерiнiң көздерi болып табылады. Бюджетаралық реттеу объектiсi салықтар және алымдар емес, ол салықтар және алымдарды төлеуден республикалық бюджет кiрiстерi болып табылады. Салық кодексi ережелерiне сәйкес салық төлеушi бюджеттiк құқықтық қатынас емес, салықтық құқық қатынастар субъектiсi болып табылады. Реттеушi салықтарды төлеу кезiнде, бюджеттер деңгейiне қатыссыз жалпы салықты төлеу бойынша мiндеттеме пайда болады. Реттеушi салықтарды бюджеттiк жүйе деңгейлерi бойынша бөлу бюджетаралық қатынастарға жатады.
Қазақстан Республикасының салық заңдылығында «реттеушi салықтар және алымдар» ұғымы жоқ. 2002 жылдан бастап күшiне енген Салық кодексiне сәйкес салықтар және бюджетке төленетiн басқа мiндеттi төлемдер: салықтар, алымдар, төлемдер, мемлекеттiк баж, кеден төлемдерi болып бөлiнедi. Салық төлеушiнiң жоғарыда аталып өткен төлемдердi төлеу мiндетi Қазақстан Республикасының Салық кодексiмен немесе салықтар және алымдар туралы басқа заңдық актпен бекiтiлген шарттар негiзiнде пайда болады, өзгередi және тоқтатылады. Реттеушi салықтар бюджетаралық реттеу негiзiнде бөлінетін республикалық бюджет кiрiстерiнiң көздерi болып табылады. Бюджетаралық реттеу объектiсi салықтар және алымдар емес, ол салықтар және алымдарды төлеуден республикалық бюджет кiрiстерi болып табылады. Салық кодексi ережелерiне сәйкес салық төлеушi бюджеттiк құқықтық қатынас емес, салықтық құқық қатынастар субъектiсi болып табылады. Реттеушi салықтарды төлеу кезiнде, бюджеттер деңгейiне қатыссыз жалпы салықты төлеу бойынша мiндеттеме пайда болады. Реттеушi салықтарды бюджеттiк жүйе деңгейлерi бойынша бөлу бюджетаралық қатынастарға жатады.
2 Жергілікті бюджеттерді салықтық реттеу механизміне экономикалық
талдау жасау (Шығыс Қазақстан облысы мысалында)
2.3 Жергiлiктi бюджеттерді қалыптастырудағы салықтардың рөлi
Жергiлiктi бюджеттер Қазақстан Республикасы бюджет жүйесiнiң құрамдас
бөлiгi болып табылады. Жергiлiктi бюджеттердi қалыптастыру барысында әр
түрлi көкейтестi проблемалар және осы проблемаларды шешу бойынша әр түрлі
көзқарастар қалыптасқан. Олардың көпшiлiгi бiзге ескi бюджет жүйесiнен
келген.
Қазақстан Республикасының салық заңдылығында реттеушi салықтар және
алымдар ұғымы жоқ. 2002 жылдан бастап күшiне енген Салық кодексiне сәйкес
салықтар және бюджетке төленетiн басқа мiндеттi төлемдер: салықтар,
алымдар, төлемдер, мемлекеттiк баж, кеден төлемдерi болып бөлiнедi. Салық
төлеушiнiң жоғарыда аталып өткен төлемдердi төлеу мiндетi Қазақстан
Республикасының Салық кодексiмен немесе салықтар және алымдар туралы басқа
заңдық актпен бекiтiлген шарттар негiзiнде пайда болады, өзгередi және
тоқтатылады. Реттеушi салықтар бюджетаралық реттеу негiзiнде бөлінетін
республикалық бюджет кiрiстерiнiң көздерi болып табылады. Бюджетаралық
реттеу объектiсi салықтар және алымдар емес, ол салықтар және алымдарды
төлеуден республикалық бюджет кiрiстерi болып табылады. Салық кодексi
ережелерiне сәйкес салық төлеушi бюджеттiк құқықтық қатынас емес, салықтық
құқық қатынастар субъектiсi болып табылады. Реттеушi салықтарды төлеу
кезiнде, бюджеттер деңгейiне қатыссыз жалпы салықты төлеу бойынша
мiндеттеме пайда болады. Реттеушi салықтарды бюджеттiк жүйе деңгейлерi
бойынша бөлу бюджетаралық қатынастарға жатады. Салық төлеушiлерден түскен
реттеушi салықтардың тиісті бюджетке бөлiнуiн қазынашылық органдары
қадағалап отырады. Жергiлiктi қазынашылық органның республикалық және
жергiлiктi бюджеттердi атқару секторы түсiмдердiң әр түрлі деңгейлер
арасында бөлуді iске асырады. Салықтар және бюджеттерге барлық мiндеттi
төлемдер № 080 Бюджеттер арасында бөлінетін кiрiстер баланстық шотына
енгiзiледi. Салықтарды және басқа мiндеттi төлемдердi республикалық және
жергiлiктi бюджеттер арасында бөлу Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесi
туралы заңында бектiлген нормативтерге сәйкес бөлінеді. Салықтарды және
басқа мiндеттi төлемдердi жергiлiктi және республикалық бюджеттерге бөлу
мөлшерлерi Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгi тиісті қаржылық
органдарға және Қазынашылық комитетке хабарлайды. Кiрiстердi облыстық
бюджет және аудандар бюджеттерi арасында бөлу тиісті жергiлiктi атқарушы
органдар қарастырады және тиісті жергiлiктi өкiлеттi органдар бекiтедi.
Тиісті жергiлiктi атқарушы органдар облыстық бюджет және аудандар
бюджеттерi арасында кiрiстердiң бөлінуінің тұрақты нормативтерiн анықтайды,
ал тиісті жергiлiктi өкiлеттi органдар оны бекітеді.
Республикалық және жергiлiктi бюджеттер арасында түсiмдердi бөлу
схемасы және мәслихаттар сессиясында бекiтiлген нормативтер негiзiнде
облыстық қаржы басқармасымен, облыстық қазынашылық басқармасымен және
облыстық салық комитетiмен қол қойылатын бөлу ведомосы құрылады.
Түсiмдердi бөлуді күнделiктi облыстық қазынашылық басқармасы
жүргiзедi және күн ағымында бiрнеше рет барлық аумақтық қаржылық органдар
үшiн жүргiзiлуi мүмкiн. Түсiмдердi бөлу операциялық күн ағымында түскен
төлем құжаттарының нәтижелерi бойынша орындалады. Бөлінген түсiмдер сомасы
080 к 00 шотының дебеты бойынша қажетсiздендiрiледi және қаражатты алушы
шотының кредитына, яғни республикалық бюджет кiрiстерiнiң есебi бойынша
(100 к 00) шоты және қаржылық органдарды шоты № 130 және № 132 баланстық
шоттарға енгiзiледi.
Түсiмдердiң бөлінген сомалары аудандық қаржы органдарының шоттарына,
жедел электрондық төлемдермен аудандық қазынашылық бөлiмдерiнiң
субкорреспонденттiк шоттары арқылы енгiзiледi.
Әр түрлi деңгейлер бюджеттерi арасында кiрiстердi бөлгеннен кейiн
№ 080 Бюджеттер арасында бөлінген кiрiстер шотында қалдық қалмауы
керек.
Аумақтың қаржылық жағдайын сипаттайтын көрсеткiштер оның әлеуметтiк-
экономикалық жағдайының индикаторлар жүйесiнiң үздiксiз бөлiгi болып
табылады. Қаржылық өрiсiнiң жағдайын бiлмей, аумақтың даму деңгейi туралы
айтуға болмайды, өйткенi, ол кез келген әлеуметтiк-экономикалық
бағдарламалар және жобаларды енгiзудiң базасы болып табылады. Мемлекет үшiн
аумақ қаржылары әлеуметтiк саясатты белсенді жүргiзудің негiзi болады.
Бюджеттiк талдау бюджеттiк үдерістің әр түрлі кезеңдерiнде әр түрлі
мақсаттармен жүргiзiледi:
- бюджеттi құру кезiнде – соңғы нәтижелердi бағалау
көрсеткiштерiнiң параметрлерiнiң негiзделуi үшiн;
- бюджеттi орындау кезiнде – алынған нәтижелердi бағалау үшiн,
резервтердi айқындау үшiн, бекiтiлген бюджеттiк көрсеткiштерден ауытқу
себептерiн анықтау үшiн, бюджет кiрiстерiн жоғарылату бойынша ұсыныстарды
өңдеу және шығындарды уақтылы және толық қаржыландыруды қамтамасыз ету
үшiн, аумақтық бюджет тұрақтылығының деңгейiн өңдеу үшiн.
Талдау мақсаттарының және оның ақпараттық қамтамасыз етiлуiндегi
айырмашылықтар, қазiргi уақытта аумақтық бюджеттi бағалаудың бiртұтас
кешендi әдiстемесiнiң болмауына тiреледi. Басқарудың жергiлiктi органдары
базалық бюджеттiк көрсеткiштердiң абсалюттi көрсеткiштерiн бағалайды,
салықтық және салықтық емес кiрiстер үлесiн салыстырады, бюджет
кiрiстерiнiң жалпы көлемiндегi қаржылық көмектер және несиегерлік берешек
үлесiн салыстырады, сонымен қатар жиынтық шығыстардағы бюджет шығындарының
әр түрлі түрлерiнiң үлесiн салыстырады.
Әр түрлi уақыт кезеңіндегі бюджеттер сипаттарын және аумақтар
бюджеттерiнiң ұқсас көрсеткiштерiн салыстыру үшiн мынадай талдамалық
құралдарды қолдануға болады:
- µњірлік кiрiстерiнiң және шығындарының өзгеру перспективаларын
бағалауға негiзделген, µњірдіњ бюджеттiк әлуетін бағалау әдiсi;
- аумақтық бюджет тұрақтылығын бағалау;
- аумақ жағдайының индикаторлары ретiндегi, әр түрлі бюджеттiк
коэффициенттердi есептеу (мысалы, тұрғындардың бюджеттiк қамтамасыз етiлуi,
аумақтың салықтық нәтижелiгi және т.б).
Бюджет кiрiстерiнiң өзгерiсiне оның шығындарының әсер етуiн (реакции)
бағалау әдiсiмен бюджеттi талдау жолдарын толықтыруға болады. Мұндай
талдаудың нәтижесi бюджеттiк қаржыларды шығындаудың басымдықты баптарын
анықтау болып табылады. Бюджет қаражатын шығындаудың басымдықты өрiстерiне,
бюджет кiрiстерiне қарағанда жоғары қарқынмен жоғарылайтын немесе
кiрiстердiң төмендеуi кезiнде жоғарылай беретiн шығындар түрлерiн
жатқызамыз. Бюджеттiң шығыс бөлiгiнiң орындалуының талдауы кезiнде жалпы
бюджеттiң орындалуына, сонымен қатар бюджеттiк мекемелердiң түрлерi
шығындарының жеке баптары және бөлiмдерi бойынша қорытынды жасалады. Осы
кезде бюджет шығындарының белгiлi түрлерi мен оның кiрiстерiнiң арасындағы
тәуелдiктiң болуын анықтау маңызды.
Бюджеттiк талдауды мемлекеттiк бюджеттiң салыќтыќ т‰сімдеріне талдау
жасаудан бастаған жөн. Мемлекеттiк бюджеттiң түсiмдерi кiрiстерден, алынған
ресми трансфертерден, бұрын бюджеттен берiлген кредит бойынша негiзгi
борышты өтеуден тұрады. Оның iшiнде кiрiстерге салықтық түсiмдер, салықтық
емес түсiмдер, капиталмен жасалған операциялардан алынатын кiрiстер жатады.
Кесте мәліметтерін талдайтын болсақ, бюджет кірістеріндегі салықтық
түсімдер көлемі жылдан жылға жоғарылауда. Осы салықтық түсімдердің басым
көпшілігін, республикалық бюджеттің кіріс көзі болып табылатын,
корпорациялық табыс салығы алады. Салыќтыќ т‰сімдер жыл сайын жалпы
кірістердіњ 90% жоѓары мµлшерді ќ±раѓан. Сондай-аќ жылдан жылѓа мемлекеттік
бюджет ќ±рылымындаѓы республикалыќ бюджеттіњ салыќтыќ т‰сімдерініњ ‰лесі
жоѓарылауда. Егер б±л ‰лес 2001 жылы 56,7% респуликалыќ бюджет жєне 36,5 %
жергілікті бюджет болса, 2004 жылы б±л ‰лес 63,5 % республикалыќ бюджет
жєне 28,7 % жергілікті бюджет ќ±раѓан. Єрине м±ндай µте ‰лкен ауытќудыњ
пайда болуы, жоѓарыда айтып µткендей, корпорациялыќ табыс салыѓыныњ
республикалыќ бюджетке берілуімен т‰сіндіріледі. Салыќтыќ т‰сімдердіњ
ќ±рылымына келетін болсаќ, ол А. 1, А.2 кестелер (қосымша А) мєліметтері
бойынша ќарастырылѓан. Кестеде салыќтардыњ негізгі т‰рлері бойынша
т‰сімдердіњ басым ‰лесі республикалыќ бюджетке келетіндігі келтірілген.
1999 жылы ғана мемлекеттік бюджет құрылымының 52,6 % құраған жергілікті
бюджетттер 2005 жылы 21,8 % құраған. Бұл еліміздің барынша орталықтандыруға
аяқ басып бара жатқанының көрінісі болып тұр.
Мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдеріне талдау 3-кесте
мәліметтерінде келтірілген. 3-кесте мәліметтерін талдай келе мыналарды
байқауға болады. Жалпы мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдеріне талдау
2003-2005 жылдар мәліметтері негізінде жасалған, ал 2003 жыл базалық жыл
негізінде қарастырылып, осы базалық жылмен салыстырулар жасалған. Салықтық
түсулер динамикасы жылдан жылға жоғарылаған. Талдау мәліметтері 2002 жылғы
салық заңдылығында болған өзгерістер нәтижесіне негізделген. Негізгі
салықтар түрлері бойынша түсімдер қарастырылған корпорациялық табыс салығы
2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 238836 млн теңгеге, яғни 40,4% (140,4%-
100,0%) артық түскен, ал 2005 жылмен салыстырғанда 561700 млн теңгеге, яғни
206,0 %-ға (306,0-100,0) артық түскен. Жеке табыс салығы бойынша артық
түсімдер 2004 жыл бойынша 5254 млн теңге, 2005 жыл бойынша 29718 млн
теңгені құрады. Бұл мынадай өзгерістердің болуымен байланысты: төлем
көздерінен салық төлеуші субъект табысы жылына 12 еселенген ең төмен еңбек
ақыдан аспайтын болса, табыстан салық мөлшерлемесі 0 ге тең болады; арнаулы
салық режимінде бюджетпен есеп айырысуды іске асыратын субъектілер үшін
салық салу шәкілі төмендетілген; жеке кәсіпкерлердің тоқсан үшін 1500 мың
теңге табысы бойынша табысынан салық шәкілі 4%-дан 3%-ға төмендетілді,
заңды тұлғалардан салық шәкілі 5%-дан 4%-ға төмендетілді.
3 кесте 2003-2005 жылдардаѓы мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдері
Атауы 2003 2004 2005 2004 жылды 2005 жылды
жыл млнжыл млнжыл млн2003 жылмен 2003 жылмен
теңге теңге теңге салыстыру салыстыру
абсол % абсол %
Салықтық түсімдер 947251 11861371998314238886 125,2 1051063211,0
Оның ішінде:
корпорациялық табыс 272632 382814 834332 110180 140,4 561700 306,0
салығы
жеке табыс салығы 93281 98535 122999 5254 105,6 29718 131,9
әлеуметтік салық 157676 167995 197300 10319 106,5 39624 125,1
қосылған құн салығы231338 242955 343926 11617 105,0 112588 148,7
акциздер 26986 29913 33416 2927 110,8 6430 123,8
басқа салықтар 165338 263925 466341 98587 159,6 301003 282,1
Ескертпе ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтері негізінде есептелген
Аталған өзгерістер көлеңкелі бизнес субъектілерінің заңдылық өріске
шығуына жағдай жасады. Сондай-ақ бұл көрсеткішке Қазақстан Республикасының
аумағында қызмет ететін шағын кәсіпорындар санының 123029-дан 130961-ге
дейін, орта кәсіпорындардың 9711-ден 9865-ке дейін, ірі кәсіпорындардың
1770-тен 1802-ге дейін көбеюі, сәйкесінше осы кәсіпорындардағы жұмысшылар
санының көбеюі барынша әсерін тигізді. Әлеуметтік салық бойынша да болған
10319 млн теңге және 39624 млн. теңге мөлшеріндегі артық түсулерге
кәсіпорындар санының жылдан жылға көбеюі, орта еңбек ақы мөлшерінің
жоғарылауы әсер етті.
4-кестеде келтірілген мәліметтер негізінде салықтық түсімдер
құрылымындағы басым үлес корпорациялық салыққа келеді. Осы салық жалпы
мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдерінде 2003 жылы 28,7 % құраса, 2004
жылы 32,3 % құраған, ал 2005 жылы бұл үлес 9,5 %-ға өскен, яғни 41,8 %
құраған. Жалпы кестеде келтірілген салықтардың барлық түрлері бойынша
түсімдердің елеулі жоғарылауы болғанымен, салықтық түсімдердің үлесінде
жоғарылау байқалмайды. Мемелекеттік бюджет барлық негізгі ұстанымдар
бойынша атқарылды. Айталық, республикалық бюджет түсімдерінің жоспары қарыз
алуды есепке алмағанда, 109,2%-ға немесе 1 746,3 млрд теңге сомасында
атқарылды, оның ішінде кірістер 1 723,9 млрд теңгені құрады немесе 9,5%-ға
артығымен орындалды және негізінен үлесі жалпы көлемде 90,6%-ды құрайтын
салық түсімдерімен қамтамасыз етілді. 2004 жылдың басынан бастап бересі
2005 жылғы 1 қаңтарға 40,2 млрд теңгені құрай отырып, 2,7 млрд теңгеге
азайды. Бересі корпоративтік табыс салығы бойынша 2,6 млрд теңгеге,
әлеуметтік салық бойынша 1,8 млрд теңгеге, іште өндірілген тауарларға 1,3
млрд теңгеге азайды.
4 кесте Мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдерінің құрылымы
Атауы 2003 жыл 2004 жыл 2005 жыл
сомасы, үлесі %сомасы, млнүлесі сомасы, млнүлесі
млн теңге теңге % теңге
%
Салықтық түсімдер 947251 100,0 1186137 100,0 1998314 100,0
Соның ішінде:
корпорациялық табыс 272632 28,8 382814 32,3 834332 41,8
салығы
жеке табыс салығы 93281 9,8 98535 8,3 122999 6,2
әлеуметтік салық 157676 16,6 167995 14,2 197300 9,9
қосылған құн салығы 231338 24,4 242955 20,5 343926 17,2
акциздер 26986 2,8 29913 2,5 33416 1,7
басқа салықтар 165338 17,5 263925 22,3 466341 23,3
Ескертпе ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтері негізінде есептелген
Жалпы жоғарыдағы кестелер мәліметтерін талдауды қорытындылай келе
салық заңдылығында болған өзгерістердің мемлекеттік бюджетке оңтайлы әсер
еткенін байқауға болады. Ал осы өзгерістер жергілікті бюджет түсімдеріне
қаншалықты әсер еткенін анықтау үшін мынадай талдау жасайық (5 кесте). Ол
үшін ең алдымен жергілікті бюджетке түсетін салықтық түсімдерге тоқталайық.
Бюджет кодексініњ 47 бабына сєйкес жергілікті бюджеттерге түсетін
салықтық түсімдерге мыналар жатады:
1. Облыстық бюджетке түсетін салықтық түсімдер:
- облыстық маслихат белгілеген кірістерді бөлу нормативтері бойынша
жеке табыс салығы;
- облыстық маслихат белгілеген кірістерді бөлу нормативтері бойынша
әлеуметтік салық;
- қоршаған ортаны ластағаны үшін төленетін төлем;
- облыстық маңызы бар ақылы мемлекеттік автомобиль жолдары арқылы
жүріп өткені үшін алынатын алым;
- облыстық маңызы бар жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарының
бөлінген белдеуінде сыртқы (көрнекі) жарнама орналастырғаны үшін төленетін
төлем;
- жер үсті су көздерінің ресурстарын пайдаланғаны үшін төленетін
төлем;
- орманды пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
- жергілікті маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды
пайдаланғаны үшін төленетін төлем болып табылады.
2. Аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетіне түсетін салық түсімдері:
- облыстық маслихат белгілеген кірістерді бөлу нормативтері бойынша
жеке табыс салығы;
- облыстық маслихат белгілеген кірістерді бөлу нормативтері бойынша
әлеуметтік салық;
- жеке тұлғалар, жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғалардың мүлкіне
салынатын салық;
- жер салығы;
- бірыңғай жер салығы;
- жеке және заңды тұлғалардың көлік құралдарына салынатын салық;
- Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген спирттің барлық
түріне;
- Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген алкоголь өніміне;
- Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген темекі бұйымдарына;
- Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген құрамында темекі бар
басқа да бұйымдарға;
- ойын бизнесіне;
- лотерея ойынын ұйымдастыруға және өткізуге;
- Қазақстан Республикасының аумағында шығарылған жеңіл автомобильдерге
(мүгедектер үшін арнайы жасалған қолмен басқарылатын автомобильдерден
басқа);
- бензинге (авиациялық бензинді қоспағанда) және дизель отынына
акциздер;
- жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
- жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
- қызметтің жекелеген түрлерімен айналысу құқығы үшін алынатын
лицензиялық алым;
- заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
- аукциондардан алынатын алым;
- механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алынатын алым;
- жылжымайтын мүлікке және олармен жасалатын мәмілелерге құқықтарды
мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
- жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
- аудандық маңызы бар жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарының
бөлінген белдеуінде және елді мекендерде сыртқы (көрнекі) жарнаманы
орналастырғаны үшін төленетін төлем;
- консулдық алымнан және республикалық бюджеттің есебіне алынатын
мемлекеттік баждардан басқа, мемлекеттік баж болып табылады [1, 25 б.].
5-кестеде алымдарды қоспағанда жергілікті бюджеттерге түсетін салықтық
түсімдердің түсуіне талдау жасалған. Кестеде қосылған құн салығы бойынша
түсімдердің 2003-2004 жылдардан кейін жергілікті бюджетке түспегенін
байқауға болады, себебі осы салық толығымен республикалық бюджетке түсетін
салық болып табылады, тек Астана қаласы бойынша ғана қосылған құн салығы
2080 қатынасы бойынша түскен, бірақ боджет кодексіндегі өзгерістерге
сәйкес 2005 жылдан бастап бұл салық толығымен республикалық бюджетке түсті.
2002 жылы бюджет жүйесінде болған өзгерістерге сәйкес акциздер толығымен
жергілікті бюджеттерге тусетін салықтарға жатқызылған болатын, оның бірден
бір себебі акциздерді жергілікті деңгейде жоғарғы деңгейде
әкімшіліктендіру, қадағалау еді.
5 кесте - Жергілікті бюджеттердің салықтық түсімдерінің түсуін талдау
Атауы 2003 жыл 2004 жыл 2005жыл 2005 жылды 2005 жылды
млн теңгемлн теңгемлн теңге2003 жылмен 2004 жылмен
салыстыру салыстыру
абсол % абсол %
Салықтық түсімдер 343855 369979 436402 92442 126,9 66423 117,9
Соның ішінде:
Жеке табыс салығы 93281 98535 122999 29718 131,8 24464 124,8
Әлеуметтік салық 157676 167995 197300 39624 125,8 29305 117,4
Қосылған құн 9177 8167 - - - - -
салығы
Акциздер 20967 21492 23347 2380 111,3 1855 108,6
Басқа салықтар 62754 73490 92756 30002 147,8 19266 126,2
Ескертпе - ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтері негізінде есептелген
Кесте мәліметтерінен акциздердің жылдан жылға тек шамалы ғана жоғарылағанын
байқаймыз, сәйкесінше бюджет жүйесінде акциздерге қатысты енгізілген
өзгерістердің оңтайлылығы байқалмайды. Жергілікті бюджеттердің салықтық
түсімдеріндегі әрбір салықтың алатын үлесіне сипаттама 6-кестеде
келтірілген.
6 кесте - Жергілікті бюджеттердің салықтық түсімдерінің құрылымына талдау
Атауы 2003 жыл 2004 жыл 2005 жыл
сомасы млнүлесі %сомасы млн үлесі сомасы млн үлесі
теңге теңге теңге
% %
Салықтық түсімдер 343855 100,0 369979 100,0 436402 100,0
Оның ішінде:
Жеке табыс салығы 93281 27,1 98535 26,6 122999 28,1
Әлеуметтік салық 157676 45,8 167995 45,4 197300 45,6
Қосылған құн салығы 9177 2,7 8167 2,2 -
Акциздер 20967 6,1 21492 5,8 23347 6,0
Басқа салықтар 62754 18,3 73490 20,0 92756 20,0
Ескертпе - ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтері негізінде есептелген
Кестеде жергілікті бюджеттерге түскен негізгі салықтардың жалпы
салықтық түсімдердегі үлесі келтірілген. Мұндағы басқа салықтарға меншікке
салынатын салықтар жатады. Олар: жер салығы, мүлік салығы, көлік
құралдарына салық. Жергілікті бюджеттердің салықтық түсімдерінің
құрылымындағы жеке табыс салығы және әлеуметтік салықтың салықтық түсімдер
құрылымындағы үлесі жылдан жылға тұрақты екенін байқауға болады. Акциздер
бойынша түсімдердің төмендеуі, оның салықтық түсімдердің құрылымындағы
үлесінің де едәуір төмендеуіне әкелген.
Мемлекеттік бюджет құрылымындағы жергілікті бюджеттің алатын орнын
қарастырғаннан кейін, жергілікті бюджеттерді құрайтын облыстар деңгейіндегі
түсімдерге шолу жасау Б.1, Б. 2 кестелерінде келтірілген (қосымша Б)
Түсімдер деңгейінің едәуір жоғары болуы Алматы қаласын қаржы орталығы
ретінде құруға оңтайлы фактор бола алады. Кестеде түсімдер деңгейі бойынша
екінші болып Оңтүстік Қазақстан облысы бейнеленген, бірақ бұл түсімдердің
50 пайыздан жоғары бөлігі субвенциялар түріндегі ресми трансферттер
негізінде қалыптасқан. Мемлекеттік деңгейдегі бюджетаралық қатынастар
бюджеттік алулар және субвенциялар көмегімен реттелетіндіктен кесте
негізінде 1999-2004 жылдар аралығындағы түсімдер құрылымындағы
субвенциялар, бюджеттік алулар және кірістер құрамына талдау жасалған,
осының негізінде жылдан жылға субвенциялар деңгейінің жоғарылап келе
жатқандығын айта кету қажет. Мұның себебі жергілікті бюджеттің кірістерінің
басым бөлігін құраған корпорациялық табыс салығының толығымен республикалық
бюджетке берілуі. Алматы қаласынан, Атырау, Маңғыстау облыстарынан жоғары
мөлшерде бюджеттік алып қоюлар жасалатындығын және Оңтүстік Қазақстан,
Жамбыл облыстарына жоғары мөлшерде субвенциялар берілетіндігі кесте
мәліметтерінде көрсетілген. Ал түсімдердегі бюджеттік алулар және
субвенциялар үлесі 5-суретте кескінделген.
Сурет 5 – Т‰сімдердегі субвенциялар жєне бюджеттік алулар
Бюджеттік қамтамасыз етілудің әр түрлі деңгейі бюджеттер кірістерін
теңестіруді іске асыру қажеттігін туғызады. Пайдалы қазбаларға бай
облыстар, жоғарғы өнеркәсіптік өндіріс деңгейінде болады және сәйкесінше
салықтық әлуеті жоғары болады. Ал экономикасының құрылымында ауыл
шаруашылығы басым облыстардың салықтық түсімдерінің деңгейі төмен болады.
Осыған байланысты Үкімет қаражаттарды республикалық бюджет арқылы қайта
бөлу саясатын белсенді іске асырады. 90 жылдардың басынан бастап 1998 жылға
дейін бюджеттік реттеу үшін республикалық және жергілікті бюджеттер
арасында салықтарды бөлудің жеке нормативтері пайдаланылды. 100 пайыз
қалдырылатын салықтардың өзі міндетті шығындарды қаржыландыруға жетпеді,
республикалық бюджеттен субвенциялар аударылды. 1999 жылдан бастап
субвенциялар және бюджеттік алып қоюлар механизмі пайдаланылуда: кіріс
деңгейі жоғары облыстардан кірістің бөлігі республикалық бюджетке алынады.
Содан кейін республикалық бюджеттен кіріс деңгейі төмен облыстарға
субвенция беру жүзеге асырылады. 1999-2001 жылдарға бюджеттік алулар
мөлшерін анықтау әдістемесі Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен
белгіленген.
Бұл субвенциялар кірістер және шығыстар арасындағы үзілісті толтыру үшін
бағытталады. Мұнда трансферттердің шамасын есептеу үшін арнайы формула
қолданылмайды. Тек әрбір облыс үшін өткен жылдың мәліметтері негізінде
қаржыландыруға қажетті, инфляцияға сәйкес түзетілген шығындар деңгейі
есептеледі.
1999 жылы жергілікті бюджеттерден республикалық бюджеттік алып қоюлар
үлесі 37 млрд теңгені құрады, ал берілетін субвенциялар үлесі 24.8 млрд
теңгені құрады. 2001 жылы алулар үлесі 85 млрд теңгеге дейін өсіп кетті, ал
субвенция түрінде 35,5 млрд теңге берілді (7кесте). Бұл жалпы экономикалық
жағдайдың жақсаруы және қолайлы сыртқы экономикалық конъюнктура негізінде
(негізгі экспорттық тауар – шикізатқа әлемдік бағаның жоғарылауы) донор-
облыстарда кірістердің жоғарылауымен байланысты, сәйкесінше Үкімет алулар
деңгейін жоғарылатқан: 2001 жылы алынған және берілген қаражаттар
арасындағы айырмашылық 50 млрд теңгені құраған.
Бүгінгі уақытта Қазақстанда салықтарды бюджеттік жүйе деңгейлері
арасында бөлу қолданылмайды. 2002 жылдың 1 қаңтарына дейін корпорациялық
табыс салығы, спирт өнімдеріне акциздер және қоршаған ортаны ластатағаны
үшін төлемақы бюджет жүйесі деңгейлері арасында 50:50 қатынасында
таратылған. 2001 жылдың қараша айында Бюджет жүйесі туралы Заңға
өзгерістер енгізілгеннен кейін корпорациялық табыс салығы толығымен
республикалық бюджетке, ал спирт өнімдеріне акциздер және қоршаған ортаны
ластағаны үшін төлемдер жергілікті бюджетке берілген.
Бұл жергілікті бюджеттердің кірістерінің төмендеуіне елеулі әсер
етті. Нәтижесінде, республикалық бюджеттің донор облыстарының саны
төмендеп, республикалық бюджеттен субвенциялар алатын облыстар саны
көбейіп кетті. Бұл 7 кесте мәліметтерінде айқын бейнеленген. 2002 жылдың 1
қаңтарынан бастап, бюджеттік жүйе деңгейлері арасында салықтарды бөлуді
қайта қарастыру жергілікті бюджеттер кірістерінің төмендеуіне әкелді: донор-
облыстардан аз алынып, реципиент-облыстарға көп беру қажет болды.
Нәтижесінде, субвенцияланатын облыстар саны 7 ден 9% өсіп кетті. Ал 2004
жылы 12 облысқа дейін өсіп кетті.2004 жылдың бюджетінде 12 облыс
субвенциялар алатындығы қарастырылған.
7 кесте - 1999-2005 жылдардағы субвенциялар және бюджеттік алулар
(млн. теңге)
Облыстар 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
жыл жыл жыл жыл жыл жыл жыл
Бюджеттік алулар 37259 50251 84155 49065 57630 66673 95009
Ақтөбе 1646 1830 3626 569 429 - 1371
Атырау 6766 13227 28790 19601 70115 22669 28989
Шығыс Қазақстан - 1279 2460 - - - -
Батыс Қазақстан - - 887 - 497 - -
Қарағанды 3939 5820 9856 81 - - -
Маңғыстау 4844 4262 10629 9000 10651 10139 15989
Павлодар 3539 1590 2106 1896 974 - -
Алматы қаласы 16162 21867 25801 17915 24637 32061 45358
Астана қаласы - - - - - 1804 3301
Субвенциялар 24814 27118 35504 59763 80513 134395 133028
Ақмола 3928 4153 4391 7192 - 14112 13864
Алматы 5891 6055 8298 10289 10125 14425 15419
Ақтөбе - - - - - 2131 -
Шығыс Қазақстан 275 - - 5190 9348 15010 15469
Жамбыл 2286 3158 4866 6877 10470 15065 15058
Батыс Қазақстан 335 254 - 1286 - 5657 7665
Қарағанды - - - - 1835 6998 5026
Қызылорда 3169 2403 1262 6645 8972 10909 11099
Қостанай - - 841 4182 5191 8892 9478
Павлодар - - - - - 1043 1259
Солтүстік 2971 3192 3732 5202 6206 11468 11461
Қазақстан
Оңтүстік Қазақстан5959 7902 12115 12901 19072 28685 27317
Көзі: ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтері
Ал 2005 жылы 11 облыс субвенция алатын, 6 облыс бюджеттік алулар
төлейтін облыстар болды. Жергілікті бюджеттер түсімінің жалпы көлемінде
республикалық бюджеттен трансферттер 15 % құрайды шығындардың жалпы
үлесінде олар 11% құрайды.
Әрине, егер әрбір облысты жеке қарастырсақ, онда олардың арасында
едәуір айырмашылық бар. Мысалы Жамбыл облысында 2003 жылғы кірістердің 71%
республикалық бюджеттен субвенциялар алынып, олар осы облыстың шығындарының
72,5 % қаржыландыруға мүмкіндік берді. Субвенцияның мұндай жоғарғы мөлшері
2003 жылғы жер сілкінісі шығындарымен байланысты. Алматы қаласының
бюджетінен алулар бюджеттің барлық шығыстарының 40% құрайды, тек 2003 жылы
осы қаражаттар қалалық бюджетке мақсатты трансферттер түрінде шамалы
мөлшерде қайтып келді (түсімдердің 5%). Атырау облысының бюджетінен алулар
шығыстардың 41% құрады, олар жергілікті бюджетке мақсатты трансферттер
түрінде шамалы мөлшерде қайтарылды (түсімдердің 8%).
2002 жылдан бастап мектеп, аурухана құрылысына, Ауыз су
бағдарламасын іске асыру үшін су құбырларының құрылысына жыл сайын
жергілікті бюджеттерге мақсатты трансферттерді бөлу қарастырылуда. Бірақ
арнайы формулалық есептеулер жасалмайды.
Жоғарыдағы кестелерде жалпы жергілікті бюджеттерге салықтық түімдердің
түсуіне талдау жасалды, енді жеке Шығыс Қазақстан облысы шегіндегі осы
салықтардың құрылымын көрсетейік (8 кесте).
8 кесте - ШҚО бюджетінің салықтық түсімдерінің құрылымына талдау
Атауы 2001 жыл 2002 жыл 2003 жыл 2004 жыл 2005 жыл
Шығыс Қазақстан облысы бойынша салықтық түсімдердің мөлшері жылдан
жылға жоғарылаған 2003 жылы 2002 жылмен салыстырғанда 1820 млн теңгеге
(22901-21081) артық түскен, ал 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 1280 млн
теңгеге (24181-22901) артық түскен. Жеке табыс салығының жыл сайын
жоғарылау үрдісін байқауға болады, алдағы жылмен салыстырғанда 2003 жылы
561млн теңгеге (5318-4757), ал 2004 жылы 419 млн теңгеге (5737-5318) артық
түсті. Әлеуметтік салық бойынша да салықтық түсімдердің жоғарылау үрдісі
байқалады. Өткен жылмен салыстырғанда 2003 жылы 1123 млн теңгеге (11685-
10562), ал 2004 жылы 488 млн теңгеге (12173-11685) артық түсті. Осы екі
салық бойынша түсімдердің жоғарылауына Шығыс Қазақстан облысы бойынша ірі
кәсіпорындардың санының 170-тен 176-ға дейін өсуі, орта кәсіпорындардың 978-
ден 979-ға дейін өсуі, ал шағын кәсіпорындардың 12327-ден 12989-ға дейін
өсуі, сонымен қатар облыс бойынша орта айлық еңбек ақының 2001 жылы – 16832
теңгені, 2002 жылы – 18816 теңгені, ал 2003 жылы – 20099 теңгені құрағаны
әсер етті. Сондай-ақ, экономикалық белсенді тұрғындарға қарағанда
жұмыссыздық деңгейі тұрақты болды және 7,3% - ды құрады. 2005 жылы жалпы
салықтық түсімдерде басым үлесті әлеуметтік салық және жеке тұлғалардан
табыс салығы құраған. Енді жоғарыдағы кестелер мәліметтері негізінде жалпы
жергілікті бюджеттердің салықтық түсімдеріндегі Шығыс Қазақстан облысы
бойынша салықтық түсімдердің үлесін қарастырайық (9- кесте).
9 кесте - ШҚО бойынша салықтық түсімдердің жергілікті бюджеттердің салықтық
түсімдеріндегі үлесі, %
Атауы 2002 жыл 2003 жыл 2004 жыл 2005 жыл
Салықтық түсімдер 7,1 6,7 6,5 6,0
Оның ішінде:
Жеке табыс салығы 6,1 5,7 5,8 5,4
Әлеуметтік салық 7,9 7,4 7,2 6,7
Акциздер 5,4 3,8 4,2 1,4
Басқа салықтар 8,8 8,1 7,3 6,3
Ескертпе: ШҚО Қаржы басқармасының мәліметтері негізінде автормен есептелген
Жергілікті бюджеттердегі Шығыс Қазақстан облысы бойынша салықтық
түсімдердің алатын үлесі жылдан жылға шағын төмендегенін байқауға болады.
Бұл акциздер бойынша түсімдердің төмендеуімен тікелей байланысты. 2004
жылғы жалпы республика бойынша жергілікті салықтар түсімдерінде Шығыс
Қазақстан облысының салықтық түсімдері 6,5%-ды (24181х100:369979) құраған.
Бұл өткен жылмен салыстырғанда 0,2%-ға төмен. Оның ішінде жеке табыс салығы
жергілікті салықтар түсімдерінде 5,8%-ды (5737х100:98535) құраған, бұл
өткен жылмен салыстырғанда 0,1%-ға артық. Әлеуметтік салық жергілікті
салықтар түсімдерінде 7,2%-ды (12173х100:167995) құраған, бұл өткен жылмен
салыстырғанда 0,2%-ға төмен. Акциздер жергілікті салықтар түсімдерінде 4,2%-
ды (913х100:21492) құраған, бұл өткен жылмен салыстырғанда 0,4%-ға артық
болғанымен, 2002 жылмен салыстырғанда бұл үлес 1,2%-ға (4,2-5,4) төмен.
10-кесте мәліметтерін талдай келе мынаны байқауға болады, акциздерден
басқа салықтардың барлық түрлері бойынша болжам артығымен орындалған. Жеке
табыс салығы бойынша болжам 2002 жылы 7,5%-ға (107,5%-100,0%) артығымен
орандалса, 2003 жылы 2,2%-ға (102,2%-100,0%), 2004 жылы 5,3% -ға (105,3%-
100,0%) артығымен орындалған. Облыс қалалары және аудандары шегінде жеке
табыс салығының түсуіне талдау кестеде келтірілген. Салық кодексі шегінде
жеке табыс салығының мөлшерлемесі төмендетілді, әлеуметтік салық
мөлшерлемесінің кемімелі шәкілі енгізілді, қосылған құн салығының
мөлшерлемесі төмендетілді, ғылыми өңдеулер және ақпараттық технологиялар
саласындағы арнаулы экономикалық аймақ аумағында қызметін іске асыратын,
ұйымдар үшін салық салудың арнаулы режимдері белгіленді, шағын бизнес
субъектілері үшін салық салудың арнаулы ықшамдалған режимін қолдану өрісі
кеңейді. 21%-дық еңбек ақыдан тіркелген әлеуметтік салық мөлшерлемесі –
кемімелі шәкіл бойынша 20 пайыздан 7 пайызға өзгерді. Кемімелі шәкіл жұмыс
берушінің жұмысшыларға неғұрлым жоғары еңбекақы төлеуге мүдделілігін
жоғарылатады.
10 кесте – ШҚО бюджетіне салықтық түсімдердің түсуін талдау
Атауы 2003 жыл 2004 жыл 2005 жыл
Жеке табыс салығының мөлшерлемесі 5%-дан 20%-ға дейін өзгерді және 200
ден 600 еселенген жылдық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшердегі еңбек ақы
ауқымы енгізілді. Егер жеке табыс салығының салық мөлшерлемелері 5, 10, 20
және 30 пайыз болса, салық кодексіндегі өзгерістерге сәйкес жоғары
мөлшерлемелер деңгейіне өту неғұрлым икемді жүргізіледі 5, 8, 13, 15 және
20 пайыз, ал 30 пайыздық салық мөлшерлемесі алынып тасталды. Салық
заңдылығына енгізілген өзгерістер мен толықтырулар азаматтардың белгілі
категорияларының табыстарын ресмилендіруді ынталандыруға және еңбек ақы
мөлшерін жоғарылатуға бағытталған. Аталып өткен өзгерістер әлеуметтік салық
бойынша түсімдердің жылдан жылға 9,1%; 5,4%; 3,7%-ға артық орындалуына әсер
етті. Әлеуметтік салықтың облыс қалалары және аудандары бойынша түсуіне
талдау 11-кестеде келтірілген. Мүлік салығы бойынша болжам да жыл сайын
артығымен орындалған 2003 жылғы артық түскен 98817 мың теңге (1632258-
1533441) болжамның 6,4 %- ға артық орындалуына жеткізді, 2004 жылғы артық
түскен 47890 мың теңге (1374227-1326337) болжамның 3,6%-ға артық
орындалуына, ал 2005 жылғы артық түскен 81369 мың теңге (2052522-1971153)
болжамның 3,6%-ға артық орындалуына жеткізді. Жалпы мүлік салығының артық
түсуіне әсер еткен жаңа кәсіпорындардың ашылуы, жаңа құрылымдардың, тұрғын
үйлердің іске қосылуы және мүлікті бағалау деңгейінің өсуі. Жер салығы
бойынша бюджетке 80496 мың теңге (780439-699493), 88535 мың теңге (854420-
765885), 6789 мың теңгеге (695906-689117) артық түсулердің болуы болжамның
1,6 %-ға, 1,0 %-ға, 3,6 %-ға артық орындалуына әкелді. 12-кестеде жер
салығының облыстың қалалары және аудандары бойынша қаншалықты мөлшерде
түскеніне талдау жасалған және себептері айқындалған. Көлік құралдары
салыѓы бойынша болжам жылдан жылға артығымен орындалған. 2002 жылы 8487 мың
теңгеге (495397-486910) артығымен орындалып, бұл артықшылық 1,7%-ды құрады,
2003 жылы 8638 мың теңгеге (489199-480561) артығымен орындалып, бұл
артықшылық 1,8%-ды құрады, ал 2004 жылы 23429 мың теңгеге (510285-486856)
артығымен орындалып, бұл артықшылық 4,8%-ды құрады. 17-кестеде көлік
құралдары салыѓыныњ облыстың қалалары және аудандары бойынша қаншалықты
мөлшерде түскеніне талдау жасалған. Бірыңғай жер салығы бойынша болжам
басқа салықтармен салыстырғанда басым мөлшерде артығымен орындалған. 2003
жылы болжам 12,1%-ға артығымен орындалған, сәйкесінше 3654 мың теңгеге
(33942-30288) түсімдер артық түскен, 2004 жылы болжам 27,1%-ға артығымен
орындалған, сәйкесінше 7504 мың теңгеге (35245-27741) түсімдер артық
түскен, 2005 жылы болжам 14,1 %-ға артығымен орындалған, сәйкесінше 4600
мың теңгеге (37263-32663) түсімдер артық түскен. Бірыңғай жер салығы
бойынша түсімдердің аудандар және қалалар шегінде түсу көлеміне талдау
15 -кестеде келтірілген. Облыс бюджетіне түсетін салықтар ішінде акциздер
бойынша болжам орындалмағанын кесте мәліметтерінен көруге болады. 2002 жылы
86887 мың теңгенің (1153630-1240517) толық түспеуі, болжамның 7%-ға (93,0-
100,0) орындалмауына, 2003 жылы 367122 мың теңгенің (796541-1163663) толық
түспеуі болжамның 31,5%-ға (68,5-100,0) орындалмауына әкелді, тек 2004
жылы артық түскен 94724 мың теңге (913320-818596) болжамның 11,5%-ға артық
орындалуына әкелді. Акциздер бойынша болжамның орындалмауына әсер еткен
акцизделетін өнім өндіруші кейбір кәсіпорындардың жұмысын тоқтауы болды.
Қандай кәсіпорындар, облыстың қай қаласы, ауданында акциздер бойынша
міндеттемені орындамағанына тереңдетілген талдау 16-кестеде келтірілген.
Шығыс Қазақстан облысы бойынша салықтық түсімдердің түсуіне талдау
жасағаннан кейін, әрбір салықтың түрінің облыстың аудандары және
қалаларының бюджеттеріне түсуіне талдау жасау қажет. Осы мақсатта келесідей
кестелер мәліметтері негізінде әрбір салық бойынша түсімдерді жеке
қарастырайық. Әлеуметтік салық бойынша облыс қалалары және аудандарының
түсімдерінің динамикасына талдау келесі 11-кестеде келтірілген.
Салық кодексіне сәйкес әлеуметтік салықтың салық салу объектісіне
жұмыс берушінің табыстар түрінде өзінің қызметкерлеріне төленетін шығыстары
жатады. Сәйкесінше, әлеуметтік салық деңгейі жұмысшылардың орта еңбек
ақысына тәуелді болады. 2002 жылы күшіне енгізілген салық кодексіне сәйкес,
азаматтардың белгілі категорияларының кірістерін жария етуді ынталандыру
және еңбек ақыны жоғарылату мақсатында әлеуметтік салықтың кемімелі
мµлшерлемелі шәкілі енгізілген. Кесте мәліметтері бойынша әлеуметтік
салықтың түсімдері бойынша барлық аудандар және қалалар бойынша дерлік
болжам артығымен орындалғанын байқауға болады.
11 кесте - Шығыс Қазақстан облысы аудандары және қалалары бойынша
әлеуметтік салықтың түсуін талдау
(мың теңге)
Атаулары 2003 жыл 2004 жыл 2005 жыл
1
Облыс қалалары ішінде Зыряновск қаласы бойынша болжам жыл сайын
артығымен орындалған, мұндағы жұмыскерлердіњ орта еңбек ақысының мөлшері
2003 жылы 19903 теңгені, ал өнеркәсіп өнімдерінің көлемі 25029686 мың
теңгені құраған. Осы көрсеткіштер 2003 жылы болжамның 5,2% -ға артық
орындалуына, ал 2004 жылы 26,7%-ға (126,7% -100,0%) артық орындалуына
әкелді. Облыс аудандары ішінде Аягөз, Көкпекті, Бесқарағай, Тарбағатай,
Ұлан, Зайсан аудандары бойынша әлеуметтік салық түсімдерінің болжамы жыл
сайын артығымен орындалуда. Бұл осы аудандарда орта айлық еңбек ақының
мөлшері елеулі болғанымен, сондай-ақ қызмет етуші кәсіпорындардың санымен
сипатталады.
Шығыс Қазақстан облысы бойынша жер салығының құрылымы 6-суретте
келтірілген, ал облыс аудандары және қалалары бойынша жер салығының түсуіне
талдау 12-кестеде келтірілген.
Салық кодексіне сәйкес, салық салу мақсатында барлық жерлер олардың
арналған нысанасы мен тиесілілігіне қарай мынадай санаттарға: ауыл
шаруашылық мақсатындағы жерлерге; елді мекендер жерлеріне; өнеркәсіп,
көлік, байланыс, қорғаныс және өзге ауыл шаруашылығы емес мақсаттағы
жерлерге; ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлеріне; орман қорының
жерлеріне; су қорының жерлеріне; запастағы жерлерге жатқызылуына қарай
қарастырылады. Жер салығын анықтау үшін жер учаскесінің алаңы салық базасы
болып белгіленеді. Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге салынатын жер
салығының мµлшерлемелері 1 гектарға есептеліп белгіленеді және топырақтың
сапасы бойынша сараланады. Жердің белгілі бір немесе өзге санатқа
жататындығы Қазақстан Республикасының жер туралы заң актілерімен
белгіленеді.
Сурет 6 – Жер салығының құрылымы
6 суретте келтірілген мәліметтерге қарай облыс бойынша жер салығы
түсімдерінің ішінде басым үлесті елді мекендер жерлері алатындығын көреміз,
бұл үлес жылдан жылға жоғарылауда. Орман қорының және су қорының жерлері
жер салығы құрылымында ең аз үлес алады. 2004 жылы орман қорының жерлеріне
келген үлес 0,04%-ды құраса, су қорына келген үлес 0,06%-ды құрады. Жалпы
Шығыс Қазақстан облысында Марқакөл қорығы сияқты орман қорының жерлері кең
ауқымды алып жатыр, бірақ бұл қорық аумағындағы жерлер жер салығын төлеуден
босатылған.
Шығыс Қазақстан облысы аудандары және қалалары көбінесе ауыл
шаруашылық мақсатындағы жерлер; елді мекендер жерлері; өнеркәсіп, көлік,
байланыс, қорғаныс және өзге де ауыл шаруашылығы емес мақсаттағы жерлер
үшін жер салығын төлейді. Тек Бесқарағай ауданы және Зыряновск, Риддер
қалалары орман қорының жерлеріне салық төлейді. 2004 жылғы мәліметтерге
сәйкес орман қорларының жерлері үшін Бесқарағай ауданы бойынша 750 мың
теңге, Зыряновск қаласы бойынша 94 мың теңге түскен. Зыряновск және Риддер
қалалары су қорының жерлеріне салық төлейді, мұнда Бұхтарма су қоймасы
орналасқан.
12 кесте - Шығыс Қазақстан облысы аудандары және қалалары бойынша жер
салығының түсуін талдау
(мың теңге)
Атаулары 2003 жыл 2004 жыл 2005 жыл
1
Су қорының жерлеріне Риддер қаласынан 234 мың теңге, Зыряновск
қаласынан 191 мың теңге түсті. Кесте мәліметтерінен көріп отырғанымыздай
Шығыс Қазақстан облысының барлық аудандары және қалалары бойынша жер салығы
бойынша түсімдер болжамы артығымен орындалған. Бұл осы салық жергілікті
бюджеттің негізгі түсім көзі болғандықтан жергілікті деңгейде жоғарғы
әкішіліктендіру нәтижесіде болды. Сондай ақ осы салық бойынша түсім мөлшері
аудандар және қалалар арасында келесідей сараланған: Өскемен қаласы бойынша
жер салығынан түсім 347749 мың теңге мөлшерінде ең жоғарғы шаманы құраса,
Абай ауданы бойынша 661 мың теңге мөлшерінде ең төменгі түсім мөлшерін
құраған. Әрине, бұған жер көлемі, құнарлылығы сияқты факторлар әсер
ететіндігімен, 347088 мың теңгені құрайтын мұндай ауытқу аумақтар
арасындағы айырмашылықтың өте елеулі екендігін дәлелдейді.
Жер салығы бойынша түсімдер мөлшері қалалардың және аудандардың алып
жатқан аумағының көлеміне, жер топырағының құнарлылық деңгейіне тәуелді
болады. Жер салығы бойынша түсімдер динамикасы 7- суретте келтірілген.
Келтірілген 7 суретке сәйкес 2004 жылы жер салығының қалалар ішінде
Өскемен 11180 мың теңгеге (261412-250232) және Риддер 3880 мың теңгеге
(147482-143602), ал аудандар ішінде Шемонаиха 2536 мың теңгеге (18272-
15736), Жарма 314 мың теңгеге (11082-10768); Глубокий 1347 мың теңгеге
(15375-14028), Аягөз 502 мың теңгеге(11690-11102) басым мөлшерде түскенін
байқауға болады. Осы қалалар және аудандар бойынша салықтың басым мөлшерде
түсуінің себептерінің бірі олардың облыс бойынша өте құнарлы аумақтарда
орналасуы. Өскемен қаласы бойынша салықтың басым мөлшерде түсуінің себебі,
қала ішінде автотұрақтар, автомобильге май құю станциялары және базарлар
алып жатқан жерлер өте көп, ал салық заңдылығына сәйкес елді мекендердің
автотұрақтар мен автомобильге май құю станциялары орналасқан жерлеріне,
жергілікті атқарушы орган белгілеген сауда орындары тікелей орналастырылған
базарлар аумағына бөлінген жерлерге елді мекендер жерлеріне белгіленген
базалық мµлшерлемелер бойынша он есе ұлғайтылған салық салынады.
Сурет 7 – ШҚО қалалары және аудандары бойынша жер салығының түсу
динамикасы
Жер салығы түсімдерінің ішінде Абай ауданы бойынша салықтық
түсімдердің мөлшері өте төмен, ол небары 612 мың теңгені құраған.
Мұның себебі Абай ауданы облыстың шөлейтті, ашық-сарғылт топырақты
жерлерінде орналасқандықтан бонитет балына сәйкес салықтың базалық
мµлшерлемесі тµмен.
Жеке табыс салығы бойынша түсімдерге талдау жасауды жалпы жеке табыс
салығының құрылымына талдау жасаудан бастайық. Ол 8-суретте келтірілген.
Салық кодексіне сәйкес жеке табыс салығын салу объектісне төлем көзінен
салық салынатын табыстар, төлем көзінен салық салынбайтын табыстар жатады.
Облыс деңгейінде жеке табыс салығы бір жолѓы талондар бойынша, төлем
көзінен алынған және төлем көзінен алынбаған салықтардан тұрады. Кез келген
кәсіпорында жұмыс жасайтын жұмысшының, қызметкердің еңбек ақысынан төлем
көзінен жеке табыс салығы ұсталады, яғни төлем көзінен жеке табыс салығының
мөлшеріне жұмысшылардың орта еңбек ақысы және саны әсер етеді, сондықтан ол
жалпы жеке табыс салығы құрылымында басым үлес алған. Суреттен төлем
көзінен жеке табыс салығының үлесінің жылдан жылға төмендегенін байқауға
болады. 2003 жылы бұл үлес 1%-ға төмендесе, 2004 жылы 1,4%-ға төмендеген,
бірақ 2005 жылы бұл үлес 2,1 %-ға жоғарылаған.
Сурет 8 – Жеке табыс салығының құрылымы
Ал төлем көзінен салық салынбайтын жеке табыс салығы бойынша
түсімдердер үлесінің жылдан жылға жоғарылағанын байқауға болады. 2003 жылы
бұл үлес 1,8%-ға жоғарыласа, 2004 жылы 1,6%-ға жоғарылады. Бұған жеке
кәсіпкерлердің, адвокаттар мен жеке нотариустардың қызметінің кеңеюі әсерін
тигізді. Енді осы жеке табыс салығының облыс аудандары және қалалары
арасында түсуіне талдау жасайық (13 кесте).
13 кесте - Шығыс Қазақстан облысы аудандары және қалалары бойынша жеке
табыс салығының түсуін талдау
мың теңге
Атаулары 2003 жыл 2004 жыл 2005 жыл
1
13 кесте мәліметтерінен көріп отырғанымыздай, 2004 жылы жеке табыс
салығы бойынша болжам барлық аудандармен артығымен орындалған, тек Риддер
қаласы бойынша 4,4%-ға және Курчатов қаласы бойынша 3,1%-ға орындалмады.
Сәйкесінше, 4455 мың теңгеге (97769-102224) және 857 мың теңгеге (26763-
27620) толық түспеу болды. Ал қалған аудандар бойынша нақты түсімдер
мөлшері болжамнан жоғары болды. Олардың ішінде Шемонаиха, Жарма, Аягөз,
Глубокий, Үржар аудандары бойынша түсімдер мөлшері 50000 мың теңгеден
жоғары болды.
Сурет 9 Шығыс Қазақстан облысы бойынша көлік құралдары салығының және
мүлік салығының түсу динамикасы келтірілген. Жеке және заңды тұлғалардың
көлік салығын және мүлік салығын төлеуіне сипаттама берілген.
Сурет 9 – ШҚО бойынша көлік құралдарына салықтың
және мүлік салығының түсу динамикасы
Келесі кестеде меншікке салынатын салықтардың бірі болып табылатын, көлік
құралдары салыѓыныњ және мүлік салығының түсу динамикасына талдау жасалған.
Көлік құралдары салыѓы жеке тұлғалардан және заңды тұлғалардан түседі.
Салық заңдылығына сәйкес Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіркеуге
жататын және есепте тұрған көлік құралдары, тіркемелерді қоспағанда, көлік
құралдары салыѓыныњ объектілері болып табылады.
14 кесте – Шығыс Қазақстан облысы аудандары және қалалары бойынша көлік
құралдары салыѓының және мүлік салығының түсуне талдау
(мың теңге)
Облыс қалаларыКөлік құралдарына салық Мүлік салығы
мен аудандары
2004 2005 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
талдау жасау (Шығыс Қазақстан облысы мысалында)
2.3 Жергiлiктi бюджеттерді қалыптастырудағы салықтардың рөлi
Жергiлiктi бюджеттер Қазақстан Республикасы бюджет жүйесiнiң құрамдас
бөлiгi болып табылады. Жергiлiктi бюджеттердi қалыптастыру барысында әр
түрлi көкейтестi проблемалар және осы проблемаларды шешу бойынша әр түрлі
көзқарастар қалыптасқан. Олардың көпшiлiгi бiзге ескi бюджет жүйесiнен
келген.
Қазақстан Республикасының салық заңдылығында реттеушi салықтар және
алымдар ұғымы жоқ. 2002 жылдан бастап күшiне енген Салық кодексiне сәйкес
салықтар және бюджетке төленетiн басқа мiндеттi төлемдер: салықтар,
алымдар, төлемдер, мемлекеттiк баж, кеден төлемдерi болып бөлiнедi. Салық
төлеушiнiң жоғарыда аталып өткен төлемдердi төлеу мiндетi Қазақстан
Республикасының Салық кодексiмен немесе салықтар және алымдар туралы басқа
заңдық актпен бекiтiлген шарттар негiзiнде пайда болады, өзгередi және
тоқтатылады. Реттеушi салықтар бюджетаралық реттеу негiзiнде бөлінетін
республикалық бюджет кiрiстерiнiң көздерi болып табылады. Бюджетаралық
реттеу объектiсi салықтар және алымдар емес, ол салықтар және алымдарды
төлеуден республикалық бюджет кiрiстерi болып табылады. Салық кодексi
ережелерiне сәйкес салық төлеушi бюджеттiк құқықтық қатынас емес, салықтық
құқық қатынастар субъектiсi болып табылады. Реттеушi салықтарды төлеу
кезiнде, бюджеттер деңгейiне қатыссыз жалпы салықты төлеу бойынша
мiндеттеме пайда болады. Реттеушi салықтарды бюджеттiк жүйе деңгейлерi
бойынша бөлу бюджетаралық қатынастарға жатады. Салық төлеушiлерден түскен
реттеушi салықтардың тиісті бюджетке бөлiнуiн қазынашылық органдары
қадағалап отырады. Жергiлiктi қазынашылық органның республикалық және
жергiлiктi бюджеттердi атқару секторы түсiмдердiң әр түрлі деңгейлер
арасында бөлуді iске асырады. Салықтар және бюджеттерге барлық мiндеттi
төлемдер № 080 Бюджеттер арасында бөлінетін кiрiстер баланстық шотына
енгiзiледi. Салықтарды және басқа мiндеттi төлемдердi республикалық және
жергiлiктi бюджеттер арасында бөлу Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесi
туралы заңында бектiлген нормативтерге сәйкес бөлінеді. Салықтарды және
басқа мiндеттi төлемдердi жергiлiктi және республикалық бюджеттерге бөлу
мөлшерлерi Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгi тиісті қаржылық
органдарға және Қазынашылық комитетке хабарлайды. Кiрiстердi облыстық
бюджет және аудандар бюджеттерi арасында бөлу тиісті жергiлiктi атқарушы
органдар қарастырады және тиісті жергiлiктi өкiлеттi органдар бекiтедi.
Тиісті жергiлiктi атқарушы органдар облыстық бюджет және аудандар
бюджеттерi арасында кiрiстердiң бөлінуінің тұрақты нормативтерiн анықтайды,
ал тиісті жергiлiктi өкiлеттi органдар оны бекітеді.
Республикалық және жергiлiктi бюджеттер арасында түсiмдердi бөлу
схемасы және мәслихаттар сессиясында бекiтiлген нормативтер негiзiнде
облыстық қаржы басқармасымен, облыстық қазынашылық басқармасымен және
облыстық салық комитетiмен қол қойылатын бөлу ведомосы құрылады.
Түсiмдердi бөлуді күнделiктi облыстық қазынашылық басқармасы
жүргiзедi және күн ағымында бiрнеше рет барлық аумақтық қаржылық органдар
үшiн жүргiзiлуi мүмкiн. Түсiмдердi бөлу операциялық күн ағымында түскен
төлем құжаттарының нәтижелерi бойынша орындалады. Бөлінген түсiмдер сомасы
080 к 00 шотының дебеты бойынша қажетсiздендiрiледi және қаражатты алушы
шотының кредитына, яғни республикалық бюджет кiрiстерiнiң есебi бойынша
(100 к 00) шоты және қаржылық органдарды шоты № 130 және № 132 баланстық
шоттарға енгiзiледi.
Түсiмдердiң бөлінген сомалары аудандық қаржы органдарының шоттарына,
жедел электрондық төлемдермен аудандық қазынашылық бөлiмдерiнiң
субкорреспонденттiк шоттары арқылы енгiзiледi.
Әр түрлi деңгейлер бюджеттерi арасында кiрiстердi бөлгеннен кейiн
№ 080 Бюджеттер арасында бөлінген кiрiстер шотында қалдық қалмауы
керек.
Аумақтың қаржылық жағдайын сипаттайтын көрсеткiштер оның әлеуметтiк-
экономикалық жағдайының индикаторлар жүйесiнiң үздiксiз бөлiгi болып
табылады. Қаржылық өрiсiнiң жағдайын бiлмей, аумақтың даму деңгейi туралы
айтуға болмайды, өйткенi, ол кез келген әлеуметтiк-экономикалық
бағдарламалар және жобаларды енгiзудiң базасы болып табылады. Мемлекет үшiн
аумақ қаржылары әлеуметтiк саясатты белсенді жүргiзудің негiзi болады.
Бюджеттiк талдау бюджеттiк үдерістің әр түрлі кезеңдерiнде әр түрлі
мақсаттармен жүргiзiледi:
- бюджеттi құру кезiнде – соңғы нәтижелердi бағалау
көрсеткiштерiнiң параметрлерiнiң негiзделуi үшiн;
- бюджеттi орындау кезiнде – алынған нәтижелердi бағалау үшiн,
резервтердi айқындау үшiн, бекiтiлген бюджеттiк көрсеткiштерден ауытқу
себептерiн анықтау үшiн, бюджет кiрiстерiн жоғарылату бойынша ұсыныстарды
өңдеу және шығындарды уақтылы және толық қаржыландыруды қамтамасыз ету
үшiн, аумақтық бюджет тұрақтылығының деңгейiн өңдеу үшiн.
Талдау мақсаттарының және оның ақпараттық қамтамасыз етiлуiндегi
айырмашылықтар, қазiргi уақытта аумақтық бюджеттi бағалаудың бiртұтас
кешендi әдiстемесiнiң болмауына тiреледi. Басқарудың жергiлiктi органдары
базалық бюджеттiк көрсеткiштердiң абсалюттi көрсеткiштерiн бағалайды,
салықтық және салықтық емес кiрiстер үлесiн салыстырады, бюджет
кiрiстерiнiң жалпы көлемiндегi қаржылық көмектер және несиегерлік берешек
үлесiн салыстырады, сонымен қатар жиынтық шығыстардағы бюджет шығындарының
әр түрлі түрлерiнiң үлесiн салыстырады.
Әр түрлi уақыт кезеңіндегі бюджеттер сипаттарын және аумақтар
бюджеттерiнiң ұқсас көрсеткiштерiн салыстыру үшiн мынадай талдамалық
құралдарды қолдануға болады:
- µњірлік кiрiстерiнiң және шығындарының өзгеру перспективаларын
бағалауға негiзделген, µњірдіњ бюджеттiк әлуетін бағалау әдiсi;
- аумақтық бюджет тұрақтылығын бағалау;
- аумақ жағдайының индикаторлары ретiндегi, әр түрлі бюджеттiк
коэффициенттердi есептеу (мысалы, тұрғындардың бюджеттiк қамтамасыз етiлуi,
аумақтың салықтық нәтижелiгi және т.б).
Бюджет кiрiстерiнiң өзгерiсiне оның шығындарының әсер етуiн (реакции)
бағалау әдiсiмен бюджеттi талдау жолдарын толықтыруға болады. Мұндай
талдаудың нәтижесi бюджеттiк қаржыларды шығындаудың басымдықты баптарын
анықтау болып табылады. Бюджет қаражатын шығындаудың басымдықты өрiстерiне,
бюджет кiрiстерiне қарағанда жоғары қарқынмен жоғарылайтын немесе
кiрiстердiң төмендеуi кезiнде жоғарылай беретiн шығындар түрлерiн
жатқызамыз. Бюджеттiң шығыс бөлiгiнiң орындалуының талдауы кезiнде жалпы
бюджеттiң орындалуына, сонымен қатар бюджеттiк мекемелердiң түрлерi
шығындарының жеке баптары және бөлiмдерi бойынша қорытынды жасалады. Осы
кезде бюджет шығындарының белгiлi түрлерi мен оның кiрiстерiнiң арасындағы
тәуелдiктiң болуын анықтау маңызды.
Бюджеттiк талдауды мемлекеттiк бюджеттiң салыќтыќ т‰сімдеріне талдау
жасаудан бастаған жөн. Мемлекеттiк бюджеттiң түсiмдерi кiрiстерден, алынған
ресми трансфертерден, бұрын бюджеттен берiлген кредит бойынша негiзгi
борышты өтеуден тұрады. Оның iшiнде кiрiстерге салықтық түсiмдер, салықтық
емес түсiмдер, капиталмен жасалған операциялардан алынатын кiрiстер жатады.
Кесте мәліметтерін талдайтын болсақ, бюджет кірістеріндегі салықтық
түсімдер көлемі жылдан жылға жоғарылауда. Осы салықтық түсімдердің басым
көпшілігін, республикалық бюджеттің кіріс көзі болып табылатын,
корпорациялық табыс салығы алады. Салыќтыќ т‰сімдер жыл сайын жалпы
кірістердіњ 90% жоѓары мµлшерді ќ±раѓан. Сондай-аќ жылдан жылѓа мемлекеттік
бюджет ќ±рылымындаѓы республикалыќ бюджеттіњ салыќтыќ т‰сімдерініњ ‰лесі
жоѓарылауда. Егер б±л ‰лес 2001 жылы 56,7% респуликалыќ бюджет жєне 36,5 %
жергілікті бюджет болса, 2004 жылы б±л ‰лес 63,5 % республикалыќ бюджет
жєне 28,7 % жергілікті бюджет ќ±раѓан. Єрине м±ндай µте ‰лкен ауытќудыњ
пайда болуы, жоѓарыда айтып µткендей, корпорациялыќ табыс салыѓыныњ
республикалыќ бюджетке берілуімен т‰сіндіріледі. Салыќтыќ т‰сімдердіњ
ќ±рылымына келетін болсаќ, ол А. 1, А.2 кестелер (қосымша А) мєліметтері
бойынша ќарастырылѓан. Кестеде салыќтардыњ негізгі т‰рлері бойынша
т‰сімдердіњ басым ‰лесі республикалыќ бюджетке келетіндігі келтірілген.
1999 жылы ғана мемлекеттік бюджет құрылымының 52,6 % құраған жергілікті
бюджетттер 2005 жылы 21,8 % құраған. Бұл еліміздің барынша орталықтандыруға
аяқ басып бара жатқанының көрінісі болып тұр.
Мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдеріне талдау 3-кесте
мәліметтерінде келтірілген. 3-кесте мәліметтерін талдай келе мыналарды
байқауға болады. Жалпы мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдеріне талдау
2003-2005 жылдар мәліметтері негізінде жасалған, ал 2003 жыл базалық жыл
негізінде қарастырылып, осы базалық жылмен салыстырулар жасалған. Салықтық
түсулер динамикасы жылдан жылға жоғарылаған. Талдау мәліметтері 2002 жылғы
салық заңдылығында болған өзгерістер нәтижесіне негізделген. Негізгі
салықтар түрлері бойынша түсімдер қарастырылған корпорациялық табыс салығы
2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 238836 млн теңгеге, яғни 40,4% (140,4%-
100,0%) артық түскен, ал 2005 жылмен салыстырғанда 561700 млн теңгеге, яғни
206,0 %-ға (306,0-100,0) артық түскен. Жеке табыс салығы бойынша артық
түсімдер 2004 жыл бойынша 5254 млн теңге, 2005 жыл бойынша 29718 млн
теңгені құрады. Бұл мынадай өзгерістердің болуымен байланысты: төлем
көздерінен салық төлеуші субъект табысы жылына 12 еселенген ең төмен еңбек
ақыдан аспайтын болса, табыстан салық мөлшерлемесі 0 ге тең болады; арнаулы
салық режимінде бюджетпен есеп айырысуды іске асыратын субъектілер үшін
салық салу шәкілі төмендетілген; жеке кәсіпкерлердің тоқсан үшін 1500 мың
теңге табысы бойынша табысынан салық шәкілі 4%-дан 3%-ға төмендетілді,
заңды тұлғалардан салық шәкілі 5%-дан 4%-ға төмендетілді.
3 кесте 2003-2005 жылдардаѓы мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдері
Атауы 2003 2004 2005 2004 жылды 2005 жылды
жыл млнжыл млнжыл млн2003 жылмен 2003 жылмен
теңге теңге теңге салыстыру салыстыру
абсол % абсол %
Салықтық түсімдер 947251 11861371998314238886 125,2 1051063211,0
Оның ішінде:
корпорациялық табыс 272632 382814 834332 110180 140,4 561700 306,0
салығы
жеке табыс салығы 93281 98535 122999 5254 105,6 29718 131,9
әлеуметтік салық 157676 167995 197300 10319 106,5 39624 125,1
қосылған құн салығы231338 242955 343926 11617 105,0 112588 148,7
акциздер 26986 29913 33416 2927 110,8 6430 123,8
басқа салықтар 165338 263925 466341 98587 159,6 301003 282,1
Ескертпе ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтері негізінде есептелген
Аталған өзгерістер көлеңкелі бизнес субъектілерінің заңдылық өріске
шығуына жағдай жасады. Сондай-ақ бұл көрсеткішке Қазақстан Республикасының
аумағында қызмет ететін шағын кәсіпорындар санының 123029-дан 130961-ге
дейін, орта кәсіпорындардың 9711-ден 9865-ке дейін, ірі кәсіпорындардың
1770-тен 1802-ге дейін көбеюі, сәйкесінше осы кәсіпорындардағы жұмысшылар
санының көбеюі барынша әсерін тигізді. Әлеуметтік салық бойынша да болған
10319 млн теңге және 39624 млн. теңге мөлшеріндегі артық түсулерге
кәсіпорындар санының жылдан жылға көбеюі, орта еңбек ақы мөлшерінің
жоғарылауы әсер етті.
4-кестеде келтірілген мәліметтер негізінде салықтық түсімдер
құрылымындағы басым үлес корпорациялық салыққа келеді. Осы салық жалпы
мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдерінде 2003 жылы 28,7 % құраса, 2004
жылы 32,3 % құраған, ал 2005 жылы бұл үлес 9,5 %-ға өскен, яғни 41,8 %
құраған. Жалпы кестеде келтірілген салықтардың барлық түрлері бойынша
түсімдердің елеулі жоғарылауы болғанымен, салықтық түсімдердің үлесінде
жоғарылау байқалмайды. Мемелекеттік бюджет барлық негізгі ұстанымдар
бойынша атқарылды. Айталық, республикалық бюджет түсімдерінің жоспары қарыз
алуды есепке алмағанда, 109,2%-ға немесе 1 746,3 млрд теңге сомасында
атқарылды, оның ішінде кірістер 1 723,9 млрд теңгені құрады немесе 9,5%-ға
артығымен орындалды және негізінен үлесі жалпы көлемде 90,6%-ды құрайтын
салық түсімдерімен қамтамасыз етілді. 2004 жылдың басынан бастап бересі
2005 жылғы 1 қаңтарға 40,2 млрд теңгені құрай отырып, 2,7 млрд теңгеге
азайды. Бересі корпоративтік табыс салығы бойынша 2,6 млрд теңгеге,
әлеуметтік салық бойынша 1,8 млрд теңгеге, іште өндірілген тауарларға 1,3
млрд теңгеге азайды.
4 кесте Мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдерінің құрылымы
Атауы 2003 жыл 2004 жыл 2005 жыл
сомасы, үлесі %сомасы, млнүлесі сомасы, млнүлесі
млн теңге теңге % теңге
%
Салықтық түсімдер 947251 100,0 1186137 100,0 1998314 100,0
Соның ішінде:
корпорациялық табыс 272632 28,8 382814 32,3 834332 41,8
салығы
жеке табыс салығы 93281 9,8 98535 8,3 122999 6,2
әлеуметтік салық 157676 16,6 167995 14,2 197300 9,9
қосылған құн салығы 231338 24,4 242955 20,5 343926 17,2
акциздер 26986 2,8 29913 2,5 33416 1,7
басқа салықтар 165338 17,5 263925 22,3 466341 23,3
Ескертпе ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтері негізінде есептелген
Жалпы жоғарыдағы кестелер мәліметтерін талдауды қорытындылай келе
салық заңдылығында болған өзгерістердің мемлекеттік бюджетке оңтайлы әсер
еткенін байқауға болады. Ал осы өзгерістер жергілікті бюджет түсімдеріне
қаншалықты әсер еткенін анықтау үшін мынадай талдау жасайық (5 кесте). Ол
үшін ең алдымен жергілікті бюджетке түсетін салықтық түсімдерге тоқталайық.
Бюджет кодексініњ 47 бабына сєйкес жергілікті бюджеттерге түсетін
салықтық түсімдерге мыналар жатады:
1. Облыстық бюджетке түсетін салықтық түсімдер:
- облыстық маслихат белгілеген кірістерді бөлу нормативтері бойынша
жеке табыс салығы;
- облыстық маслихат белгілеген кірістерді бөлу нормативтері бойынша
әлеуметтік салық;
- қоршаған ортаны ластағаны үшін төленетін төлем;
- облыстық маңызы бар ақылы мемлекеттік автомобиль жолдары арқылы
жүріп өткені үшін алынатын алым;
- облыстық маңызы бар жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарының
бөлінген белдеуінде сыртқы (көрнекі) жарнама орналастырғаны үшін төленетін
төлем;
- жер үсті су көздерінің ресурстарын пайдаланғаны үшін төленетін
төлем;
- орманды пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
- жергілікті маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды
пайдаланғаны үшін төленетін төлем болып табылады.
2. Аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетіне түсетін салық түсімдері:
- облыстық маслихат белгілеген кірістерді бөлу нормативтері бойынша
жеке табыс салығы;
- облыстық маслихат белгілеген кірістерді бөлу нормативтері бойынша
әлеуметтік салық;
- жеке тұлғалар, жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғалардың мүлкіне
салынатын салық;
- жер салығы;
- бірыңғай жер салығы;
- жеке және заңды тұлғалардың көлік құралдарына салынатын салық;
- Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген спирттің барлық
түріне;
- Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген алкоголь өніміне;
- Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген темекі бұйымдарына;
- Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген құрамында темекі бар
басқа да бұйымдарға;
- ойын бизнесіне;
- лотерея ойынын ұйымдастыруға және өткізуге;
- Қазақстан Республикасының аумағында шығарылған жеңіл автомобильдерге
(мүгедектер үшін арнайы жасалған қолмен басқарылатын автомобильдерден
басқа);
- бензинге (авиациялық бензинді қоспағанда) және дизель отынына
акциздер;
- жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
- жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
- қызметтің жекелеген түрлерімен айналысу құқығы үшін алынатын
лицензиялық алым;
- заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
- аукциондардан алынатын алым;
- механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алынатын алым;
- жылжымайтын мүлікке және олармен жасалатын мәмілелерге құқықтарды
мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
- жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
- аудандық маңызы бар жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарының
бөлінген белдеуінде және елді мекендерде сыртқы (көрнекі) жарнаманы
орналастырғаны үшін төленетін төлем;
- консулдық алымнан және республикалық бюджеттің есебіне алынатын
мемлекеттік баждардан басқа, мемлекеттік баж болып табылады [1, 25 б.].
5-кестеде алымдарды қоспағанда жергілікті бюджеттерге түсетін салықтық
түсімдердің түсуіне талдау жасалған. Кестеде қосылған құн салығы бойынша
түсімдердің 2003-2004 жылдардан кейін жергілікті бюджетке түспегенін
байқауға болады, себебі осы салық толығымен республикалық бюджетке түсетін
салық болып табылады, тек Астана қаласы бойынша ғана қосылған құн салығы
2080 қатынасы бойынша түскен, бірақ боджет кодексіндегі өзгерістерге
сәйкес 2005 жылдан бастап бұл салық толығымен республикалық бюджетке түсті.
2002 жылы бюджет жүйесінде болған өзгерістерге сәйкес акциздер толығымен
жергілікті бюджеттерге тусетін салықтарға жатқызылған болатын, оның бірден
бір себебі акциздерді жергілікті деңгейде жоғарғы деңгейде
әкімшіліктендіру, қадағалау еді.
5 кесте - Жергілікті бюджеттердің салықтық түсімдерінің түсуін талдау
Атауы 2003 жыл 2004 жыл 2005жыл 2005 жылды 2005 жылды
млн теңгемлн теңгемлн теңге2003 жылмен 2004 жылмен
салыстыру салыстыру
абсол % абсол %
Салықтық түсімдер 343855 369979 436402 92442 126,9 66423 117,9
Соның ішінде:
Жеке табыс салығы 93281 98535 122999 29718 131,8 24464 124,8
Әлеуметтік салық 157676 167995 197300 39624 125,8 29305 117,4
Қосылған құн 9177 8167 - - - - -
салығы
Акциздер 20967 21492 23347 2380 111,3 1855 108,6
Басқа салықтар 62754 73490 92756 30002 147,8 19266 126,2
Ескертпе - ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтері негізінде есептелген
Кесте мәліметтерінен акциздердің жылдан жылға тек шамалы ғана жоғарылағанын
байқаймыз, сәйкесінше бюджет жүйесінде акциздерге қатысты енгізілген
өзгерістердің оңтайлылығы байқалмайды. Жергілікті бюджеттердің салықтық
түсімдеріндегі әрбір салықтың алатын үлесіне сипаттама 6-кестеде
келтірілген.
6 кесте - Жергілікті бюджеттердің салықтық түсімдерінің құрылымына талдау
Атауы 2003 жыл 2004 жыл 2005 жыл
сомасы млнүлесі %сомасы млн үлесі сомасы млн үлесі
теңге теңге теңге
% %
Салықтық түсімдер 343855 100,0 369979 100,0 436402 100,0
Оның ішінде:
Жеке табыс салығы 93281 27,1 98535 26,6 122999 28,1
Әлеуметтік салық 157676 45,8 167995 45,4 197300 45,6
Қосылған құн салығы 9177 2,7 8167 2,2 -
Акциздер 20967 6,1 21492 5,8 23347 6,0
Басқа салықтар 62754 18,3 73490 20,0 92756 20,0
Ескертпе - ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтері негізінде есептелген
Кестеде жергілікті бюджеттерге түскен негізгі салықтардың жалпы
салықтық түсімдердегі үлесі келтірілген. Мұндағы басқа салықтарға меншікке
салынатын салықтар жатады. Олар: жер салығы, мүлік салығы, көлік
құралдарына салық. Жергілікті бюджеттердің салықтық түсімдерінің
құрылымындағы жеке табыс салығы және әлеуметтік салықтың салықтық түсімдер
құрылымындағы үлесі жылдан жылға тұрақты екенін байқауға болады. Акциздер
бойынша түсімдердің төмендеуі, оның салықтық түсімдердің құрылымындағы
үлесінің де едәуір төмендеуіне әкелген.
Мемлекеттік бюджет құрылымындағы жергілікті бюджеттің алатын орнын
қарастырғаннан кейін, жергілікті бюджеттерді құрайтын облыстар деңгейіндегі
түсімдерге шолу жасау Б.1, Б. 2 кестелерінде келтірілген (қосымша Б)
Түсімдер деңгейінің едәуір жоғары болуы Алматы қаласын қаржы орталығы
ретінде құруға оңтайлы фактор бола алады. Кестеде түсімдер деңгейі бойынша
екінші болып Оңтүстік Қазақстан облысы бейнеленген, бірақ бұл түсімдердің
50 пайыздан жоғары бөлігі субвенциялар түріндегі ресми трансферттер
негізінде қалыптасқан. Мемлекеттік деңгейдегі бюджетаралық қатынастар
бюджеттік алулар және субвенциялар көмегімен реттелетіндіктен кесте
негізінде 1999-2004 жылдар аралығындағы түсімдер құрылымындағы
субвенциялар, бюджеттік алулар және кірістер құрамына талдау жасалған,
осының негізінде жылдан жылға субвенциялар деңгейінің жоғарылап келе
жатқандығын айта кету қажет. Мұның себебі жергілікті бюджеттің кірістерінің
басым бөлігін құраған корпорациялық табыс салығының толығымен республикалық
бюджетке берілуі. Алматы қаласынан, Атырау, Маңғыстау облыстарынан жоғары
мөлшерде бюджеттік алып қоюлар жасалатындығын және Оңтүстік Қазақстан,
Жамбыл облыстарына жоғары мөлшерде субвенциялар берілетіндігі кесте
мәліметтерінде көрсетілген. Ал түсімдердегі бюджеттік алулар және
субвенциялар үлесі 5-суретте кескінделген.
Сурет 5 – Т‰сімдердегі субвенциялар жєне бюджеттік алулар
Бюджеттік қамтамасыз етілудің әр түрлі деңгейі бюджеттер кірістерін
теңестіруді іске асыру қажеттігін туғызады. Пайдалы қазбаларға бай
облыстар, жоғарғы өнеркәсіптік өндіріс деңгейінде болады және сәйкесінше
салықтық әлуеті жоғары болады. Ал экономикасының құрылымында ауыл
шаруашылығы басым облыстардың салықтық түсімдерінің деңгейі төмен болады.
Осыған байланысты Үкімет қаражаттарды республикалық бюджет арқылы қайта
бөлу саясатын белсенді іске асырады. 90 жылдардың басынан бастап 1998 жылға
дейін бюджеттік реттеу үшін республикалық және жергілікті бюджеттер
арасында салықтарды бөлудің жеке нормативтері пайдаланылды. 100 пайыз
қалдырылатын салықтардың өзі міндетті шығындарды қаржыландыруға жетпеді,
республикалық бюджеттен субвенциялар аударылды. 1999 жылдан бастап
субвенциялар және бюджеттік алып қоюлар механизмі пайдаланылуда: кіріс
деңгейі жоғары облыстардан кірістің бөлігі республикалық бюджетке алынады.
Содан кейін республикалық бюджеттен кіріс деңгейі төмен облыстарға
субвенция беру жүзеге асырылады. 1999-2001 жылдарға бюджеттік алулар
мөлшерін анықтау әдістемесі Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен
белгіленген.
Бұл субвенциялар кірістер және шығыстар арасындағы үзілісті толтыру үшін
бағытталады. Мұнда трансферттердің шамасын есептеу үшін арнайы формула
қолданылмайды. Тек әрбір облыс үшін өткен жылдың мәліметтері негізінде
қаржыландыруға қажетті, инфляцияға сәйкес түзетілген шығындар деңгейі
есептеледі.
1999 жылы жергілікті бюджеттерден республикалық бюджеттік алып қоюлар
үлесі 37 млрд теңгені құрады, ал берілетін субвенциялар үлесі 24.8 млрд
теңгені құрады. 2001 жылы алулар үлесі 85 млрд теңгеге дейін өсіп кетті, ал
субвенция түрінде 35,5 млрд теңге берілді (7кесте). Бұл жалпы экономикалық
жағдайдың жақсаруы және қолайлы сыртқы экономикалық конъюнктура негізінде
(негізгі экспорттық тауар – шикізатқа әлемдік бағаның жоғарылауы) донор-
облыстарда кірістердің жоғарылауымен байланысты, сәйкесінше Үкімет алулар
деңгейін жоғарылатқан: 2001 жылы алынған және берілген қаражаттар
арасындағы айырмашылық 50 млрд теңгені құраған.
Бүгінгі уақытта Қазақстанда салықтарды бюджеттік жүйе деңгейлері
арасында бөлу қолданылмайды. 2002 жылдың 1 қаңтарына дейін корпорациялық
табыс салығы, спирт өнімдеріне акциздер және қоршаған ортаны ластатағаны
үшін төлемақы бюджет жүйесі деңгейлері арасында 50:50 қатынасында
таратылған. 2001 жылдың қараша айында Бюджет жүйесі туралы Заңға
өзгерістер енгізілгеннен кейін корпорациялық табыс салығы толығымен
республикалық бюджетке, ал спирт өнімдеріне акциздер және қоршаған ортаны
ластағаны үшін төлемдер жергілікті бюджетке берілген.
Бұл жергілікті бюджеттердің кірістерінің төмендеуіне елеулі әсер
етті. Нәтижесінде, республикалық бюджеттің донор облыстарының саны
төмендеп, республикалық бюджеттен субвенциялар алатын облыстар саны
көбейіп кетті. Бұл 7 кесте мәліметтерінде айқын бейнеленген. 2002 жылдың 1
қаңтарынан бастап, бюджеттік жүйе деңгейлері арасында салықтарды бөлуді
қайта қарастыру жергілікті бюджеттер кірістерінің төмендеуіне әкелді: донор-
облыстардан аз алынып, реципиент-облыстарға көп беру қажет болды.
Нәтижесінде, субвенцияланатын облыстар саны 7 ден 9% өсіп кетті. Ал 2004
жылы 12 облысқа дейін өсіп кетті.2004 жылдың бюджетінде 12 облыс
субвенциялар алатындығы қарастырылған.
7 кесте - 1999-2005 жылдардағы субвенциялар және бюджеттік алулар
(млн. теңге)
Облыстар 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
жыл жыл жыл жыл жыл жыл жыл
Бюджеттік алулар 37259 50251 84155 49065 57630 66673 95009
Ақтөбе 1646 1830 3626 569 429 - 1371
Атырау 6766 13227 28790 19601 70115 22669 28989
Шығыс Қазақстан - 1279 2460 - - - -
Батыс Қазақстан - - 887 - 497 - -
Қарағанды 3939 5820 9856 81 - - -
Маңғыстау 4844 4262 10629 9000 10651 10139 15989
Павлодар 3539 1590 2106 1896 974 - -
Алматы қаласы 16162 21867 25801 17915 24637 32061 45358
Астана қаласы - - - - - 1804 3301
Субвенциялар 24814 27118 35504 59763 80513 134395 133028
Ақмола 3928 4153 4391 7192 - 14112 13864
Алматы 5891 6055 8298 10289 10125 14425 15419
Ақтөбе - - - - - 2131 -
Шығыс Қазақстан 275 - - 5190 9348 15010 15469
Жамбыл 2286 3158 4866 6877 10470 15065 15058
Батыс Қазақстан 335 254 - 1286 - 5657 7665
Қарағанды - - - - 1835 6998 5026
Қызылорда 3169 2403 1262 6645 8972 10909 11099
Қостанай - - 841 4182 5191 8892 9478
Павлодар - - - - - 1043 1259
Солтүстік 2971 3192 3732 5202 6206 11468 11461
Қазақстан
Оңтүстік Қазақстан5959 7902 12115 12901 19072 28685 27317
Көзі: ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтері
Ал 2005 жылы 11 облыс субвенция алатын, 6 облыс бюджеттік алулар
төлейтін облыстар болды. Жергілікті бюджеттер түсімінің жалпы көлемінде
республикалық бюджеттен трансферттер 15 % құрайды шығындардың жалпы
үлесінде олар 11% құрайды.
Әрине, егер әрбір облысты жеке қарастырсақ, онда олардың арасында
едәуір айырмашылық бар. Мысалы Жамбыл облысында 2003 жылғы кірістердің 71%
республикалық бюджеттен субвенциялар алынып, олар осы облыстың шығындарының
72,5 % қаржыландыруға мүмкіндік берді. Субвенцияның мұндай жоғарғы мөлшері
2003 жылғы жер сілкінісі шығындарымен байланысты. Алматы қаласының
бюджетінен алулар бюджеттің барлық шығыстарының 40% құрайды, тек 2003 жылы
осы қаражаттар қалалық бюджетке мақсатты трансферттер түрінде шамалы
мөлшерде қайтып келді (түсімдердің 5%). Атырау облысының бюджетінен алулар
шығыстардың 41% құрады, олар жергілікті бюджетке мақсатты трансферттер
түрінде шамалы мөлшерде қайтарылды (түсімдердің 8%).
2002 жылдан бастап мектеп, аурухана құрылысына, Ауыз су
бағдарламасын іске асыру үшін су құбырларының құрылысына жыл сайын
жергілікті бюджеттерге мақсатты трансферттерді бөлу қарастырылуда. Бірақ
арнайы формулалық есептеулер жасалмайды.
Жоғарыдағы кестелерде жалпы жергілікті бюджеттерге салықтық түімдердің
түсуіне талдау жасалды, енді жеке Шығыс Қазақстан облысы шегіндегі осы
салықтардың құрылымын көрсетейік (8 кесте).
8 кесте - ШҚО бюджетінің салықтық түсімдерінің құрылымына талдау
Атауы 2001 жыл 2002 жыл 2003 жыл 2004 жыл 2005 жыл
Шығыс Қазақстан облысы бойынша салықтық түсімдердің мөлшері жылдан
жылға жоғарылаған 2003 жылы 2002 жылмен салыстырғанда 1820 млн теңгеге
(22901-21081) артық түскен, ал 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 1280 млн
теңгеге (24181-22901) артық түскен. Жеке табыс салығының жыл сайын
жоғарылау үрдісін байқауға болады, алдағы жылмен салыстырғанда 2003 жылы
561млн теңгеге (5318-4757), ал 2004 жылы 419 млн теңгеге (5737-5318) артық
түсті. Әлеуметтік салық бойынша да салықтық түсімдердің жоғарылау үрдісі
байқалады. Өткен жылмен салыстырғанда 2003 жылы 1123 млн теңгеге (11685-
10562), ал 2004 жылы 488 млн теңгеге (12173-11685) артық түсті. Осы екі
салық бойынша түсімдердің жоғарылауына Шығыс Қазақстан облысы бойынша ірі
кәсіпорындардың санының 170-тен 176-ға дейін өсуі, орта кәсіпорындардың 978-
ден 979-ға дейін өсуі, ал шағын кәсіпорындардың 12327-ден 12989-ға дейін
өсуі, сонымен қатар облыс бойынша орта айлық еңбек ақының 2001 жылы – 16832
теңгені, 2002 жылы – 18816 теңгені, ал 2003 жылы – 20099 теңгені құрағаны
әсер етті. Сондай-ақ, экономикалық белсенді тұрғындарға қарағанда
жұмыссыздық деңгейі тұрақты болды және 7,3% - ды құрады. 2005 жылы жалпы
салықтық түсімдерде басым үлесті әлеуметтік салық және жеке тұлғалардан
табыс салығы құраған. Енді жоғарыдағы кестелер мәліметтері негізінде жалпы
жергілікті бюджеттердің салықтық түсімдеріндегі Шығыс Қазақстан облысы
бойынша салықтық түсімдердің үлесін қарастырайық (9- кесте).
9 кесте - ШҚО бойынша салықтық түсімдердің жергілікті бюджеттердің салықтық
түсімдеріндегі үлесі, %
Атауы 2002 жыл 2003 жыл 2004 жыл 2005 жыл
Салықтық түсімдер 7,1 6,7 6,5 6,0
Оның ішінде:
Жеке табыс салығы 6,1 5,7 5,8 5,4
Әлеуметтік салық 7,9 7,4 7,2 6,7
Акциздер 5,4 3,8 4,2 1,4
Басқа салықтар 8,8 8,1 7,3 6,3
Ескертпе: ШҚО Қаржы басқармасының мәліметтері негізінде автормен есептелген
Жергілікті бюджеттердегі Шығыс Қазақстан облысы бойынша салықтық
түсімдердің алатын үлесі жылдан жылға шағын төмендегенін байқауға болады.
Бұл акциздер бойынша түсімдердің төмендеуімен тікелей байланысты. 2004
жылғы жалпы республика бойынша жергілікті салықтар түсімдерінде Шығыс
Қазақстан облысының салықтық түсімдері 6,5%-ды (24181х100:369979) құраған.
Бұл өткен жылмен салыстырғанда 0,2%-ға төмен. Оның ішінде жеке табыс салығы
жергілікті салықтар түсімдерінде 5,8%-ды (5737х100:98535) құраған, бұл
өткен жылмен салыстырғанда 0,1%-ға артық. Әлеуметтік салық жергілікті
салықтар түсімдерінде 7,2%-ды (12173х100:167995) құраған, бұл өткен жылмен
салыстырғанда 0,2%-ға төмен. Акциздер жергілікті салықтар түсімдерінде 4,2%-
ды (913х100:21492) құраған, бұл өткен жылмен салыстырғанда 0,4%-ға артық
болғанымен, 2002 жылмен салыстырғанда бұл үлес 1,2%-ға (4,2-5,4) төмен.
10-кесте мәліметтерін талдай келе мынаны байқауға болады, акциздерден
басқа салықтардың барлық түрлері бойынша болжам артығымен орындалған. Жеке
табыс салығы бойынша болжам 2002 жылы 7,5%-ға (107,5%-100,0%) артығымен
орандалса, 2003 жылы 2,2%-ға (102,2%-100,0%), 2004 жылы 5,3% -ға (105,3%-
100,0%) артығымен орындалған. Облыс қалалары және аудандары шегінде жеке
табыс салығының түсуіне талдау кестеде келтірілген. Салық кодексі шегінде
жеке табыс салығының мөлшерлемесі төмендетілді, әлеуметтік салық
мөлшерлемесінің кемімелі шәкілі енгізілді, қосылған құн салығының
мөлшерлемесі төмендетілді, ғылыми өңдеулер және ақпараттық технологиялар
саласындағы арнаулы экономикалық аймақ аумағында қызметін іске асыратын,
ұйымдар үшін салық салудың арнаулы режимдері белгіленді, шағын бизнес
субъектілері үшін салық салудың арнаулы ықшамдалған режимін қолдану өрісі
кеңейді. 21%-дық еңбек ақыдан тіркелген әлеуметтік салық мөлшерлемесі –
кемімелі шәкіл бойынша 20 пайыздан 7 пайызға өзгерді. Кемімелі шәкіл жұмыс
берушінің жұмысшыларға неғұрлым жоғары еңбекақы төлеуге мүдделілігін
жоғарылатады.
10 кесте – ШҚО бюджетіне салықтық түсімдердің түсуін талдау
Атауы 2003 жыл 2004 жыл 2005 жыл
Жеке табыс салығының мөлшерлемесі 5%-дан 20%-ға дейін өзгерді және 200
ден 600 еселенген жылдық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшердегі еңбек ақы
ауқымы енгізілді. Егер жеке табыс салығының салық мөлшерлемелері 5, 10, 20
және 30 пайыз болса, салық кодексіндегі өзгерістерге сәйкес жоғары
мөлшерлемелер деңгейіне өту неғұрлым икемді жүргізіледі 5, 8, 13, 15 және
20 пайыз, ал 30 пайыздық салық мөлшерлемесі алынып тасталды. Салық
заңдылығына енгізілген өзгерістер мен толықтырулар азаматтардың белгілі
категорияларының табыстарын ресмилендіруді ынталандыруға және еңбек ақы
мөлшерін жоғарылатуға бағытталған. Аталып өткен өзгерістер әлеуметтік салық
бойынша түсімдердің жылдан жылға 9,1%; 5,4%; 3,7%-ға артық орындалуына әсер
етті. Әлеуметтік салықтың облыс қалалары және аудандары бойынша түсуіне
талдау 11-кестеде келтірілген. Мүлік салығы бойынша болжам да жыл сайын
артығымен орындалған 2003 жылғы артық түскен 98817 мың теңге (1632258-
1533441) болжамның 6,4 %- ға артық орындалуына жеткізді, 2004 жылғы артық
түскен 47890 мың теңге (1374227-1326337) болжамның 3,6%-ға артық
орындалуына, ал 2005 жылғы артық түскен 81369 мың теңге (2052522-1971153)
болжамның 3,6%-ға артық орындалуына жеткізді. Жалпы мүлік салығының артық
түсуіне әсер еткен жаңа кәсіпорындардың ашылуы, жаңа құрылымдардың, тұрғын
үйлердің іске қосылуы және мүлікті бағалау деңгейінің өсуі. Жер салығы
бойынша бюджетке 80496 мың теңге (780439-699493), 88535 мың теңге (854420-
765885), 6789 мың теңгеге (695906-689117) артық түсулердің болуы болжамның
1,6 %-ға, 1,0 %-ға, 3,6 %-ға артық орындалуына әкелді. 12-кестеде жер
салығының облыстың қалалары және аудандары бойынша қаншалықты мөлшерде
түскеніне талдау жасалған және себептері айқындалған. Көлік құралдары
салыѓы бойынша болжам жылдан жылға артығымен орындалған. 2002 жылы 8487 мың
теңгеге (495397-486910) артығымен орындалып, бұл артықшылық 1,7%-ды құрады,
2003 жылы 8638 мың теңгеге (489199-480561) артығымен орындалып, бұл
артықшылық 1,8%-ды құрады, ал 2004 жылы 23429 мың теңгеге (510285-486856)
артығымен орындалып, бұл артықшылық 4,8%-ды құрады. 17-кестеде көлік
құралдары салыѓыныњ облыстың қалалары және аудандары бойынша қаншалықты
мөлшерде түскеніне талдау жасалған. Бірыңғай жер салығы бойынша болжам
басқа салықтармен салыстырғанда басым мөлшерде артығымен орындалған. 2003
жылы болжам 12,1%-ға артығымен орындалған, сәйкесінше 3654 мың теңгеге
(33942-30288) түсімдер артық түскен, 2004 жылы болжам 27,1%-ға артығымен
орындалған, сәйкесінше 7504 мың теңгеге (35245-27741) түсімдер артық
түскен, 2005 жылы болжам 14,1 %-ға артығымен орындалған, сәйкесінше 4600
мың теңгеге (37263-32663) түсімдер артық түскен. Бірыңғай жер салығы
бойынша түсімдердің аудандар және қалалар шегінде түсу көлеміне талдау
15 -кестеде келтірілген. Облыс бюджетіне түсетін салықтар ішінде акциздер
бойынша болжам орындалмағанын кесте мәліметтерінен көруге болады. 2002 жылы
86887 мың теңгенің (1153630-1240517) толық түспеуі, болжамның 7%-ға (93,0-
100,0) орындалмауына, 2003 жылы 367122 мың теңгенің (796541-1163663) толық
түспеуі болжамның 31,5%-ға (68,5-100,0) орындалмауына әкелді, тек 2004
жылы артық түскен 94724 мың теңге (913320-818596) болжамның 11,5%-ға артық
орындалуына әкелді. Акциздер бойынша болжамның орындалмауына әсер еткен
акцизделетін өнім өндіруші кейбір кәсіпорындардың жұмысын тоқтауы болды.
Қандай кәсіпорындар, облыстың қай қаласы, ауданында акциздер бойынша
міндеттемені орындамағанына тереңдетілген талдау 16-кестеде келтірілген.
Шығыс Қазақстан облысы бойынша салықтық түсімдердің түсуіне талдау
жасағаннан кейін, әрбір салықтың түрінің облыстың аудандары және
қалаларының бюджеттеріне түсуіне талдау жасау қажет. Осы мақсатта келесідей
кестелер мәліметтері негізінде әрбір салық бойынша түсімдерді жеке
қарастырайық. Әлеуметтік салық бойынша облыс қалалары және аудандарының
түсімдерінің динамикасына талдау келесі 11-кестеде келтірілген.
Салық кодексіне сәйкес әлеуметтік салықтың салық салу объектісіне
жұмыс берушінің табыстар түрінде өзінің қызметкерлеріне төленетін шығыстары
жатады. Сәйкесінше, әлеуметтік салық деңгейі жұмысшылардың орта еңбек
ақысына тәуелді болады. 2002 жылы күшіне енгізілген салық кодексіне сәйкес,
азаматтардың белгілі категорияларының кірістерін жария етуді ынталандыру
және еңбек ақыны жоғарылату мақсатында әлеуметтік салықтың кемімелі
мµлшерлемелі шәкілі енгізілген. Кесте мәліметтері бойынша әлеуметтік
салықтың түсімдері бойынша барлық аудандар және қалалар бойынша дерлік
болжам артығымен орындалғанын байқауға болады.
11 кесте - Шығыс Қазақстан облысы аудандары және қалалары бойынша
әлеуметтік салықтың түсуін талдау
(мың теңге)
Атаулары 2003 жыл 2004 жыл 2005 жыл
1
Облыс қалалары ішінде Зыряновск қаласы бойынша болжам жыл сайын
артығымен орындалған, мұндағы жұмыскерлердіњ орта еңбек ақысының мөлшері
2003 жылы 19903 теңгені, ал өнеркәсіп өнімдерінің көлемі 25029686 мың
теңгені құраған. Осы көрсеткіштер 2003 жылы болжамның 5,2% -ға артық
орындалуына, ал 2004 жылы 26,7%-ға (126,7% -100,0%) артық орындалуына
әкелді. Облыс аудандары ішінде Аягөз, Көкпекті, Бесқарағай, Тарбағатай,
Ұлан, Зайсан аудандары бойынша әлеуметтік салық түсімдерінің болжамы жыл
сайын артығымен орындалуда. Бұл осы аудандарда орта айлық еңбек ақының
мөлшері елеулі болғанымен, сондай-ақ қызмет етуші кәсіпорындардың санымен
сипатталады.
Шығыс Қазақстан облысы бойынша жер салығының құрылымы 6-суретте
келтірілген, ал облыс аудандары және қалалары бойынша жер салығының түсуіне
талдау 12-кестеде келтірілген.
Салық кодексіне сәйкес, салық салу мақсатында барлық жерлер олардың
арналған нысанасы мен тиесілілігіне қарай мынадай санаттарға: ауыл
шаруашылық мақсатындағы жерлерге; елді мекендер жерлеріне; өнеркәсіп,
көлік, байланыс, қорғаныс және өзге ауыл шаруашылығы емес мақсаттағы
жерлерге; ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлеріне; орман қорының
жерлеріне; су қорының жерлеріне; запастағы жерлерге жатқызылуына қарай
қарастырылады. Жер салығын анықтау үшін жер учаскесінің алаңы салық базасы
болып белгіленеді. Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге салынатын жер
салығының мµлшерлемелері 1 гектарға есептеліп белгіленеді және топырақтың
сапасы бойынша сараланады. Жердің белгілі бір немесе өзге санатқа
жататындығы Қазақстан Республикасының жер туралы заң актілерімен
белгіленеді.
Сурет 6 – Жер салығының құрылымы
6 суретте келтірілген мәліметтерге қарай облыс бойынша жер салығы
түсімдерінің ішінде басым үлесті елді мекендер жерлері алатындығын көреміз,
бұл үлес жылдан жылға жоғарылауда. Орман қорының және су қорының жерлері
жер салығы құрылымында ең аз үлес алады. 2004 жылы орман қорының жерлеріне
келген үлес 0,04%-ды құраса, су қорына келген үлес 0,06%-ды құрады. Жалпы
Шығыс Қазақстан облысында Марқакөл қорығы сияқты орман қорының жерлері кең
ауқымды алып жатыр, бірақ бұл қорық аумағындағы жерлер жер салығын төлеуден
босатылған.
Шығыс Қазақстан облысы аудандары және қалалары көбінесе ауыл
шаруашылық мақсатындағы жерлер; елді мекендер жерлері; өнеркәсіп, көлік,
байланыс, қорғаныс және өзге де ауыл шаруашылығы емес мақсаттағы жерлер
үшін жер салығын төлейді. Тек Бесқарағай ауданы және Зыряновск, Риддер
қалалары орман қорының жерлеріне салық төлейді. 2004 жылғы мәліметтерге
сәйкес орман қорларының жерлері үшін Бесқарағай ауданы бойынша 750 мың
теңге, Зыряновск қаласы бойынша 94 мың теңге түскен. Зыряновск және Риддер
қалалары су қорының жерлеріне салық төлейді, мұнда Бұхтарма су қоймасы
орналасқан.
12 кесте - Шығыс Қазақстан облысы аудандары және қалалары бойынша жер
салығының түсуін талдау
(мың теңге)
Атаулары 2003 жыл 2004 жыл 2005 жыл
1
Су қорының жерлеріне Риддер қаласынан 234 мың теңге, Зыряновск
қаласынан 191 мың теңге түсті. Кесте мәліметтерінен көріп отырғанымыздай
Шығыс Қазақстан облысының барлық аудандары және қалалары бойынша жер салығы
бойынша түсімдер болжамы артығымен орындалған. Бұл осы салық жергілікті
бюджеттің негізгі түсім көзі болғандықтан жергілікті деңгейде жоғарғы
әкішіліктендіру нәтижесіде болды. Сондай ақ осы салық бойынша түсім мөлшері
аудандар және қалалар арасында келесідей сараланған: Өскемен қаласы бойынша
жер салығынан түсім 347749 мың теңге мөлшерінде ең жоғарғы шаманы құраса,
Абай ауданы бойынша 661 мың теңге мөлшерінде ең төменгі түсім мөлшерін
құраған. Әрине, бұған жер көлемі, құнарлылығы сияқты факторлар әсер
ететіндігімен, 347088 мың теңгені құрайтын мұндай ауытқу аумақтар
арасындағы айырмашылықтың өте елеулі екендігін дәлелдейді.
Жер салығы бойынша түсімдер мөлшері қалалардың және аудандардың алып
жатқан аумағының көлеміне, жер топырағының құнарлылық деңгейіне тәуелді
болады. Жер салығы бойынша түсімдер динамикасы 7- суретте келтірілген.
Келтірілген 7 суретке сәйкес 2004 жылы жер салығының қалалар ішінде
Өскемен 11180 мың теңгеге (261412-250232) және Риддер 3880 мың теңгеге
(147482-143602), ал аудандар ішінде Шемонаиха 2536 мың теңгеге (18272-
15736), Жарма 314 мың теңгеге (11082-10768); Глубокий 1347 мың теңгеге
(15375-14028), Аягөз 502 мың теңгеге(11690-11102) басым мөлшерде түскенін
байқауға болады. Осы қалалар және аудандар бойынша салықтың басым мөлшерде
түсуінің себептерінің бірі олардың облыс бойынша өте құнарлы аумақтарда
орналасуы. Өскемен қаласы бойынша салықтың басым мөлшерде түсуінің себебі,
қала ішінде автотұрақтар, автомобильге май құю станциялары және базарлар
алып жатқан жерлер өте көп, ал салық заңдылығына сәйкес елді мекендердің
автотұрақтар мен автомобильге май құю станциялары орналасқан жерлеріне,
жергілікті атқарушы орган белгілеген сауда орындары тікелей орналастырылған
базарлар аумағына бөлінген жерлерге елді мекендер жерлеріне белгіленген
базалық мµлшерлемелер бойынша он есе ұлғайтылған салық салынады.
Сурет 7 – ШҚО қалалары және аудандары бойынша жер салығының түсу
динамикасы
Жер салығы түсімдерінің ішінде Абай ауданы бойынша салықтық
түсімдердің мөлшері өте төмен, ол небары 612 мың теңгені құраған.
Мұның себебі Абай ауданы облыстың шөлейтті, ашық-сарғылт топырақты
жерлерінде орналасқандықтан бонитет балына сәйкес салықтың базалық
мµлшерлемесі тµмен.
Жеке табыс салығы бойынша түсімдерге талдау жасауды жалпы жеке табыс
салығының құрылымына талдау жасаудан бастайық. Ол 8-суретте келтірілген.
Салық кодексіне сәйкес жеке табыс салығын салу объектісне төлем көзінен
салық салынатын табыстар, төлем көзінен салық салынбайтын табыстар жатады.
Облыс деңгейінде жеке табыс салығы бір жолѓы талондар бойынша, төлем
көзінен алынған және төлем көзінен алынбаған салықтардан тұрады. Кез келген
кәсіпорында жұмыс жасайтын жұмысшының, қызметкердің еңбек ақысынан төлем
көзінен жеке табыс салығы ұсталады, яғни төлем көзінен жеке табыс салығының
мөлшеріне жұмысшылардың орта еңбек ақысы және саны әсер етеді, сондықтан ол
жалпы жеке табыс салығы құрылымында басым үлес алған. Суреттен төлем
көзінен жеке табыс салығының үлесінің жылдан жылға төмендегенін байқауға
болады. 2003 жылы бұл үлес 1%-ға төмендесе, 2004 жылы 1,4%-ға төмендеген,
бірақ 2005 жылы бұл үлес 2,1 %-ға жоғарылаған.
Сурет 8 – Жеке табыс салығының құрылымы
Ал төлем көзінен салық салынбайтын жеке табыс салығы бойынша
түсімдердер үлесінің жылдан жылға жоғарылағанын байқауға болады. 2003 жылы
бұл үлес 1,8%-ға жоғарыласа, 2004 жылы 1,6%-ға жоғарылады. Бұған жеке
кәсіпкерлердің, адвокаттар мен жеке нотариустардың қызметінің кеңеюі әсерін
тигізді. Енді осы жеке табыс салығының облыс аудандары және қалалары
арасында түсуіне талдау жасайық (13 кесте).
13 кесте - Шығыс Қазақстан облысы аудандары және қалалары бойынша жеке
табыс салығының түсуін талдау
мың теңге
Атаулары 2003 жыл 2004 жыл 2005 жыл
1
13 кесте мәліметтерінен көріп отырғанымыздай, 2004 жылы жеке табыс
салығы бойынша болжам барлық аудандармен артығымен орындалған, тек Риддер
қаласы бойынша 4,4%-ға және Курчатов қаласы бойынша 3,1%-ға орындалмады.
Сәйкесінше, 4455 мың теңгеге (97769-102224) және 857 мың теңгеге (26763-
27620) толық түспеу болды. Ал қалған аудандар бойынша нақты түсімдер
мөлшері болжамнан жоғары болды. Олардың ішінде Шемонаиха, Жарма, Аягөз,
Глубокий, Үржар аудандары бойынша түсімдер мөлшері 50000 мың теңгеден
жоғары болды.
Сурет 9 Шығыс Қазақстан облысы бойынша көлік құралдары салығының және
мүлік салығының түсу динамикасы келтірілген. Жеке және заңды тұлғалардың
көлік салығын және мүлік салығын төлеуіне сипаттама берілген.
Сурет 9 – ШҚО бойынша көлік құралдарына салықтың
және мүлік салығының түсу динамикасы
Келесі кестеде меншікке салынатын салықтардың бірі болып табылатын, көлік
құралдары салыѓыныњ және мүлік салығының түсу динамикасына талдау жасалған.
Көлік құралдары салыѓы жеке тұлғалардан және заңды тұлғалардан түседі.
Салық заңдылығына сәйкес Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіркеуге
жататын және есепте тұрған көлік құралдары, тіркемелерді қоспағанда, көлік
құралдары салыѓыныњ объектілері болып табылады.
14 кесте – Шығыс Қазақстан облысы аудандары және қалалары бойынша көлік
құралдары салыѓының және мүлік салығының түсуне талдау
(мың теңге)
Облыс қалаларыКөлік құралдарына салық Мүлік салығы
мен аудандары
2004 2005 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz