Жергілікті бюджеттерді салықтық реттеу механизміне экономикалық талдау жасау (Шығыс Қазақстан облысы мысалында)

2 Жергілікті бюджеттерді салықтық реттеу механизміне экономикалық талдау жасау (Шығыс Қазақстан облысы мысалында)

2. 3 Жергiлiктi бюджеттерді қалыптастырудағы салықтардың рөлi

Жергiлiктi бюджеттер Қазақстан Республикасы бюджет жүйесiнiң құрамдас бөлiгi болып табылады. Жергiлiктi бюджеттердi қалыптастыру барысында әр түрлi көкейтестi проблемалар және осы проблемаларды шешу бойынша әр түрлі көзқарастар қалыптасқан. Олардың көпшiлiгi бiзге «ескi» бюджет жүйесiнен келген.

Қазақстан Республикасының салық заңдылығында «реттеушi салықтар және алымдар» ұғымы жоқ. 2002 жылдан бастап күшiне енген Салық кодексiне сәйкес салықтар және бюджетке төленетiн басқа мiндеттi төлемдер: салықтар, алымдар, төлемдер, мемлекеттiк баж, кеден төлемдерi болып бөлiнедi. Салық төлеушiнiң жоғарыда аталып өткен төлемдердi төлеу мiндетi Қазақстан Республикасының Салық кодексiмен немесе салықтар және алымдар туралы басқа заңдық актпен бекiтiлген шарттар негiзiнде пайда болады, өзгередi және тоқтатылады. Реттеушi салықтар бюджетаралық реттеу негiзiнде бөлінетін республикалық бюджет кiрiстерiнiң көздерi болып табылады. Бюджетаралық реттеу объектiсi салықтар және алымдар емес, ол салықтар және алымдарды төлеуден республикалық бюджет кiрiстерi болып табылады. Салық кодексi ережелерiне сәйкес салық төлеушi бюджеттiк құқықтық қатынас емес, салықтық құқық қатынастар субъектiсi болып табылады. Реттеушi салықтарды төлеу кезiнде, бюджеттер деңгейiне қатыссыз жалпы салықты төлеу бойынша мiндеттеме пайда болады. Реттеушi салықтарды бюджеттiк жүйе деңгейлерi бойынша бөлу бюджетаралық қатынастарға жатады. Салық төлеушiлерден түскен реттеушi салықтардың тиісті бюджетке бөлiнуiн қазынашылық органдары қадағалап отырады. Жергiлiктi қазынашылық органның республикалық және жергiлiктi бюджеттердi атқару секторы түсiмдердiң әр түрлі деңгейлер арасында бөлуді iске асырады. Салықтар және бюджеттерге барлық мiндеттi төлемдер № 080 «Бюджеттер арасында бөлінетін кiрiстер» баланстық шотына енгiзiледi. Салықтарды және басқа мiндеттi төлемдердi республикалық және жергiлiктi бюджеттер арасында бөлу Қазақстан Республикасының «Бюджет жүйесi туралы» заңында бектiлген нормативтерге сәйкес бөлінеді. Салықтарды және басқа мiндеттi төлемдердi жергiлiктi және республикалық бюджеттерге бөлу мөлшерлерi Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгi тиісті қаржылық органдарға және Қазынашылық комитетке хабарлайды. Кiрiстердi облыстық бюджет және аудандар бюджеттерi арасында бөлу тиісті жергiлiктi атқарушы органдар қарастырады және тиісті жергiлiктi өкiлеттi органдар бекiтедi. Тиісті жергiлiктi атқарушы органдар облыстық бюджет және аудандар бюджеттерi арасында кiрiстердiң бөлінуінің тұрақты нормативтерiн анықтайды, ал тиісті жергiлiктi өкiлеттi органдар оны бекітеді.

Республикалық және жергiлiктi бюджеттер арасында түсiмдердi бөлу схемасы және мәслихаттар сессиясында бекiтiлген нормативтер негiзiнде облыстық қаржы басқармасымен, облыстық қазынашылық басқармасымен және облыстық салық комитетiмен қол қойылатын бөлу ведомосы құрылады.

Түсiмдердi бөлуді күнделiктi облыстық қазынашылық басқармасы жүргiзедi және күн ағымында бiрнеше рет барлық аумақтық қаржылық органдар үшiн жүргiзiлуi мүмкiн. Түсiмдердi бөлу операциялық күн ағымында түскен төлем құжаттарының нәтижелерi бойынша орындалады. Бөлінген түсiмдер сомасы 080 к 00 шотының дебеты бойынша қажетсiздендiрiледi және қаражатты алушы шотының кредитына, яғни республикалық бюджет кiрiстерiнiң есебi бойынша (100 к 00) шоты және қаржылық органдарды шоты № 130 және № 132 баланстық шоттарға енгiзiледi.

Түсiмдердiң бөлінген сомалары аудандық қаржы органдарының шоттарына, жедел электрондық төлемдермен аудандық қазынашылық бөлiмдерiнiң субкорреспонденттiк шоттары арқылы енгiзiледi.

Әр түрлi деңгейлер бюджеттерi арасында кiрiстердi бөлгеннен кейiн № 080 «Бюджеттер арасында бөлінген кiрiстер» шотында қалдық қалмауы керек.

Аумақтың қаржылық жағдайын сипаттайтын көрсеткiштер оның әлеуметтiк-экономикалық жағдайының индикаторлар жүйесiнiң үздiксiз бөлiгi болып табылады. Қаржылық өрiсiнiң жағдайын бiлмей, аумақтың даму деңгейi туралы айтуға болмайды, өйткенi, ол кез келген әлеуметтiк-экономикалық бағдарламалар және жобаларды енгiзудiң базасы болып табылады. Мемлекет үшiн аумақ қаржылары әлеуметтiк саясатты белсенді жүргiзудің негiзi болады.

Бюджеттiк талдау бюджеттiк үдерістің әр түрлі кезеңдерiнде әр түрлі мақсаттармен жүргiзiледi:

- бюджеттi құру кезiнде - соңғы нәтижелердi бағалау көрсеткiштерiнiң параметрлерiнiң негiзделуi үшiн;

- бюджеттi орындау кезiнде - алынған нәтижелердi бағалау үшiн, резервтердi айқындау үшiн, бекiтiлген бюджеттiк көрсеткiштерден ауытқу себептерiн анықтау үшiн, бюджет кiрiстерiн жоғарылату бойынша ұсыныстарды өңдеу және шығындарды уақтылы және толық қаржыландыруды қамтамасыз ету үшiн, аумақтық бюджет тұрақтылығының деңгейiн өңдеу үшiн.

Талдау мақсаттарының және оның ақпараттық қамтамасыз етiлуiндегi айырмашылықтар, қазiргi уақытта аумақтық бюджеттi бағалаудың бiртұтас кешендi әдiстемесiнiң болмауына тiреледi. Басқарудың жергiлiктi органдары базалық бюджеттiк көрсеткiштердiң абсалюттi көрсеткiштерiн бағалайды, салықтық және салықтық емес кiрiстер үлесiн салыстырады, бюджет кiрiстерiнiң жалпы көлемiндегi қаржылық көмектер және несиегерлік берешек үлесiн салыстырады, сонымен қатар жиынтық шығыстардағы бюджет шығындарының әр түрлі түрлерiнiң үлесiн салыстырады.

Әр түрлi уақыт кезеңіндегі бюджеттер сипаттарын және аумақтар бюджеттерiнiң ұқсас көрсеткiштерiн салыстыру үшiн мынадай талдамалық құралдарды қолдануға болады:

- µњірлік кiрiстерiнiң және шығындарының өзгеру перспективаларын бағалауға негiзделген, µњірдіњ бюджеттiк әлуетін бағалау әдiсi;

- аумақтық бюджет тұрақтылығын бағалау;

- аумақ жағдайының индикаторлары ретiндегi, әр түрлі бюджеттiк коэффициенттердi есептеу (мысалы, тұрғындардың бюджеттiк қамтамасыз етiлуi, аумақтың салықтық нәтижелiгi және т. б) .

Бюджет кiрiстерiнiң өзгерiсiне оның шығындарының әсер етуiн (реакции) бағалау әдiсiмен бюджеттi талдау жолдарын толықтыруға болады. Мұндай талдаудың нәтижесi бюджеттiк қаржыларды шығындаудың басымдықты баптарын анықтау болып табылады. Бюджет қаражатын шығындаудың басымдықты өрiстерiне, бюджет кiрiстерiне қарағанда жоғары қарқынмен жоғарылайтын немесе кiрiстердiң төмендеуi кезiнде жоғарылай беретiн шығындар түрлерiн жатқызамыз. Бюджеттiң шығыс бөлiгiнiң орындалуының талдауы кезiнде жалпы бюджеттiң орындалуына, сонымен қатар бюджеттiк мекемелердiң түрлерi шығындарының жеке баптары және бөлiмдерi бойынша қорытынды жасалады. Осы кезде бюджет шығындарының белгiлi түрлерi мен оның кiрiстерiнiң арасындағы тәуелдiктiң болуын анықтау маңызды.

Бюджеттiк талдауды мемлекеттiк бюджеттiң салыќтыќ т‰сімдеріне талдау жасаудан бастаған жөн. Мемлекеттiк бюджеттiң түсiмдерi кiрiстерден, алынған ресми трансфертерден, бұрын бюджеттен берiлген кредит бойынша негiзгi борышты өтеуден тұрады. Оның iшiнде кiрiстерге салықтық түсiмдер, салықтық емес түсiмдер, капиталмен жасалған операциялардан алынатын кiрiстер жатады. Кесте мәліметтерін талдайтын болсақ, бюджет кірістеріндегі салықтық түсімдер көлемі жылдан жылға жоғарылауда. Осы салықтық түсімдердің басым көпшілігін, республикалық бюджеттің кіріс көзі болып табылатын, корпорациялық табыс салығы алады. Салыќтыќ т‰сімдер жыл сайын жалпы кірістердіњ 90% жоѓары мµлшерді ќ±раѓан. Сондай-аќ жылдан жылѓа мемлекеттік бюджет ќ±рылымындаѓы республикалыќ бюджеттіњ салыќтыќ т‰сімдерініњ ‰лесі жоѓарылауда. Егер б±л ‰лес 2001 жылы 56, 7% респуликалыќ бюджет жєне 36, 5 % жергілікті бюджет болса, 2004 жылы б±л ‰лес 63, 5 % республикалыќ бюджет жєне 28, 7 % жергілікті бюджет ќ±раѓан. Єрине м±ндай µте ‰лкен ауытќудыњ пайда болуы, жоѓарыда айтып µткендей, корпорациялыќ табыс салыѓыныњ республикалыќ бюджетке берілуімен т‰сіндіріледі. Салыќтыќ т‰сімдердіњ ќ±рылымына келетін болсаќ, ол А. 1, А. 2 кестелер (қосымша А) мєліметтері бойынша ќарастырылѓан. Кестеде салыќтардыњ негізгі т‰рлері бойынша т‰сімдердіњ басым ‰лесі республикалыќ бюджетке келетіндігі келтірілген. 1999 жылы ғана мемлекеттік бюджет құрылымының 52, 6 % құраған жергілікті бюджетттер 2005 жылы 21, 8 % құраған. Бұл еліміздің барынша орталықтандыруға аяқ басып бара жатқанының көрінісі болып тұр.

Мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдеріне талдау 3-кесте мәліметтерінде келтірілген. 3-кесте мәліметтерін талдай келе мыналарды байқауға болады. Жалпы мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдеріне талдау 2003-2005 жылдар мәліметтері негізінде жасалған, ал 2003 жыл базалық жыл негізінде қарастырылып, осы базалық жылмен салыстырулар жасалған. Салықтық түсулер динамикасы жылдан жылға жоғарылаған. Талдау мәліметтері 2002 жылғы салық заңдылығында болған өзгерістер нәтижесіне негізделген. Негізгі салықтар түрлері бойынша түсімдер қарастырылған корпорациялық табыс салығы 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 238836 млн теңгеге, яғни 40, 4% (140, 4%-100, 0%) артық түскен, ал 2005 жылмен салыстырғанда 561700 млн теңгеге, яғни 206, 0 %-ға (306, 0-100, 0) артық түскен. Жеке табыс салығы бойынша артық түсімдер 2004 жыл бойынша 5254 млн теңге, 2005 жыл бойынша 29718 млн теңгені құрады. Бұл мынадай өзгерістердің болуымен байланысты: төлем көздерінен салық төлеуші субъект табысы жылына 12 еселенген ең төмен еңбек ақыдан аспайтын болса, табыстан салық мөлшерлемесі 0 ге тең болады; арнаулы салық режимінде бюджетпен есеп айырысуды іске асыратын субъектілер үшін салық салу шәкілі төмендетілген; жеке кәсіпкерлердің тоқсан үшін 1500 мың теңге табысы бойынша табысынан салық шәкілі 4%-дан 3%-ға төмендетілді, заңды тұлғалардан салық шәкілі 5%-дан 4%-ға төмендетілді.

3 кесте ­ 2003-2005 жылдардаѓы мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдері

Аталған өзгерістер көлеңкелі бизнес субъектілерінің заңдылық өріске шығуына жағдай жасады. Сондай-ақ бұл көрсеткішке Қазақстан Республикасының аумағында қызмет ететін шағын кәсіпорындар санының 123029-дан 130961-ге дейін, орта кәсіпорындардың 9711-ден 9865-ке дейін, ірі кәсіпорындардың 1770-тен 1802-ге дейін көбеюі, сәйкесінше осы кәсіпорындардағы жұмысшылар санының көбеюі барынша әсерін тигізді. Әлеуметтік салық бойынша да болған 10319 млн теңге және 39624 млн. теңге мөлшеріндегі артық түсулерге кәсіпорындар санының жылдан жылға көбеюі, орта еңбек ақы мөлшерінің жоғарылауы әсер етті.

4-кестеде келтірілген мәліметтер негізінде салықтық түсімдер құрылымындағы басым үлес корпорациялық салыққа келеді. Осы салық жалпы мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдерінде 2003 жылы 28, 7 % құраса, 2004 жылы 32, 3 % құраған, ал 2005 жылы бұл үлес 9, 5 %-ға өскен, яғни 41, 8 % құраған. Жалпы кестеде келтірілген салықтардың барлық түрлері бойынша түсімдердің елеулі жоғарылауы болғанымен, салықтық түсімдердің үлесінде жоғарылау байқалмайды. Мемелекеттік бюджет барлық негізгі ұстанымдар бойынша атқарылды. Айталық, республикалық бюджет түсімдерінің жоспары қарыз алуды есепке алмағанда, 109, 2%-ға немесе 1 746, 3 млрд теңге сомасында атқарылды, оның ішінде кірістер 1 723, 9 млрд теңгені құрады немесе 9, 5%-ға артығымен орындалды және негізінен үлесі жалпы көлемде 90, 6%-ды құрайтын салық түсімдерімен қамтамасыз етілді. 2004 жылдың басынан бастап бересі 2005 жылғы 1 қаңтарға 40, 2 млрд теңгені құрай отырып, 2, 7 млрд теңгеге азайды. Бересі корпоративтік табыс салығы бойынша 2, 6 млрд теңгеге, әлеуметтік салық бойынша 1, 8 млрд теңгеге, іште өндірілген тауарларға 1, 3 млрд теңгеге азайды.

4 кесте ­ Мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдерінің құрылымы

Жалпы жоғарыдағы кестелер мәліметтерін талдауды қорытындылай келе салық заңдылығында болған өзгерістердің мемлекеттік бюджетке оңтайлы әсер еткенін байқауға болады. Ал осы өзгерістер жергілікті бюджет түсімдеріне қаншалықты әсер еткенін анықтау үшін мынадай талдау жасайық (5 кесте) . Ол үшін ең алдымен жергілікті бюджетке түсетін салықтық түсімдерге тоқталайық.

Бюджет кодексініњ 47 бабына сєйкес жергілікті бюджеттерге түсетін салықтық түсімдерге мыналар жатады:

1. Облыстық бюджетке түсетін салықтық түсімдер:

- облыстық маслихат белгілеген кірістерді бөлу нормативтері бойынша жеке табыс салығы;

- облыстық маслихат белгілеген кірістерді бөлу нормативтері бойынша әлеуметтік салық;

- қоршаған ортаны ластағаны үшін төленетін төлем;

- облыстық маңызы бар ақылы мемлекеттік автомобиль жолдары арқылы жүріп өткені үшін алынатын алым;

- облыстық маңызы бар жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарының бөлінген белдеуінде сыртқы (көрнекі) жарнама орналастырғаны үшін төленетін төлем;

- жер үсті су көздерінің ресурстарын пайдаланғаны үшін төленетін төлем;

- орманды пайдаланғаны үшін төленетін төлем;

- жергілікті маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төленетін төлем болып табылады.

2. Аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетіне түсетін салық түсімдері:

- облыстық маслихат белгілеген кірістерді бөлу нормативтері бойынша жеке табыс салығы;

- облыстық маслихат белгілеген кірістерді бөлу нормативтері бойынша әлеуметтік салық;

- жеке тұлғалар, жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғалардың мүлкіне салынатын салық;

- жер салығы;

- бірыңғай жер салығы;

- жеке және заңды тұлғалардың көлік құралдарына салынатын салық;

- Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген спирттің барлық түріне;

- Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген алкоголь өніміне;

- Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген темекі бұйымдарына;

- Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген құрамында темекі бар басқа да бұйымдарға;

- ойын бизнесіне;

- лотерея ойынын ұйымдастыруға және өткізуге;

- Қазақстан Республикасының аумағында шығарылған жеңіл автомобильдерге (мүгедектер үшін арнайы жасалған қолмен басқарылатын автомобильдерден басқа) ;

- бензинге (авиациялық бензинді қоспағанда) және дизель отынына акциздер;

- жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төленетін төлем;

- жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;

- қызметтің жекелеген түрлерімен айналысу құқығы үшін алынатын лицензиялық алым;

- заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;

- аукциондардан алынатын алым;

- механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;

- жылжымайтын мүлікке және олармен жасалатын мәмілелерге құқықтарды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;

- жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;

- аудандық маңызы бар жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарының бөлінген белдеуінде және елді мекендерде сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін төленетін төлем;

- консулдық алымнан және республикалық бюджеттің есебіне алынатын мемлекеттік баждардан басқа, мемлекеттік баж болып табылады [1, 25 б. ] .

5-кестеде алымдарды қоспағанда жергілікті бюджеттерге түсетін салықтық түсімдердің түсуіне талдау жасалған. Кестеде қосылған құн салығы бойынша түсімдердің 2003-2004 жылдардан кейін жергілікті бюджетке түспегенін байқауға болады, себебі осы салық толығымен республикалық бюджетке түсетін салық болып табылады, тек Астана қаласы бойынша ғана қосылған құн салығы 20/80 қатынасы бойынша түскен, бірақ боджет кодексіндегі өзгерістерге сәйкес 2005 жылдан бастап бұл салық толығымен республикалық бюджетке түсті. 2002 жылы бюджет жүйесінде болған өзгерістерге сәйкес акциздер толығымен жергілікті бюджеттерге тусетін салықтарға жатқызылған болатын, оның бірден бір себебі акциздерді жергілікті деңгейде жоғарғы деңгейде әкімшіліктендіру, қадағалау еді.

5 кесте - Жергілікті бюджеттердің салықтық түсімдерінің түсуін талдау

Кесте мәліметтерінен акциздердің жылдан жылға тек шамалы ғана жоғарылағанын байқаймыз, сәйкесінше бюджет жүйесінде акциздерге қатысты енгізілген өзгерістердің оңтайлылығы байқалмайды. Жергілікті бюджеттердің салықтық түсімдеріндегі әрбір салықтың алатын үлесіне сипаттама 6-кестеде келтірілген.

6 кесте - Жергілікті бюджеттердің салықтық түсімдерінің құрылымына талдау

Кестеде жергілікті бюджеттерге түскен негізгі салықтардың жалпы салықтық түсімдердегі үлесі келтірілген. Мұндағы басқа салықтарға меншікке салынатын салықтар жатады. Олар: жер салығы, мүлік салығы, көлік құралдарына салық. Жергілікті бюджеттердің салықтық түсімдерінің құрылымындағы жеке табыс салығы және әлеуметтік салықтың салықтық түсімдер құрылымындағы үлесі жылдан жылға тұрақты екенін байқауға болады. Акциздер бойынша түсімдердің төмендеуі, оның салықтық түсімдердің құрылымындағы үлесінің де едәуір төмендеуіне әкелген.

Мемлекеттік бюджет құрылымындағы жергілікті бюджеттің алатын орнын қарастырғаннан кейін, жергілікті бюджеттерді құрайтын облыстар деңгейіндегі түсімдерге шолу жасау Б. 1, Б. 2 кестелерінде келтірілген (қосымша Б)

Түсімдер деңгейінің едәуір жоғары болуы Алматы қаласын қаржы орталығы ретінде құруға оңтайлы фактор бола алады. Кестеде түсімдер деңгейі бойынша екінші болып Оңтүстік Қазақстан облысы бейнеленген, бірақ бұл түсімдердің 50 пайыздан жоғары бөлігі субвенциялар түріндегі ресми трансферттер негізінде қалыптасқан. Мемлекеттік деңгейдегі бюджетаралық қатынастар бюджеттік алулар және субвенциялар көмегімен реттелетіндіктен кесте негізінде 1999-2004 жылдар аралығындағы түсімдер құрылымындағы субвенциялар, бюджеттік алулар және кірістер құрамына талдау жасалған, осының негізінде жылдан жылға субвенциялар деңгейінің жоғарылап келе жатқандығын айта кету қажет. Мұның себебі жергілікті бюджеттің кірістерінің басым бөлігін құраған корпорациялық табыс салығының толығымен республикалық бюджетке берілуі. Алматы қаласынан, Атырау, Маңғыстау облыстарынан жоғары мөлшерде бюджеттік алып қоюлар жасалатындығын және Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облыстарына жоғары мөлшерде субвенциялар берілетіндігі кесте мәліметтерінде көрсетілген. Ал түсімдердегі бюджеттік алулар және субвенциялар үлесі 5-суретте кескінделген.

Сурет 5 - Т‰сімдердегі субвенциялар жєне бюджеттік алулар

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс