Салық жүйесін реформалау
Нарықтық қатынастарға көшуге байланысты біздің еліміздің экономикасында көптеген жаңа мәселелер мен қажеттіліктер пайда болды. Олар жаңа мамандар мен жаңа теориялық жанңа тәжірибелік дисциплиналардың, соның ішінде салық салу жуйесін негіздеді.
Салық салу жүйесін жекелей алғанда, оны нарықтық қатынастарының жаңалықтарына жатқызуға болмайды, бірақ жаңалық болып тәуелсіз бақылаудың пайда болуы табылады. Ол қоғамдық тәжірибелік қажеттілікті жүзеге асыруды-пайдаланушылар қызығұшылығындағы экономикалық субьектілер ісі жөніндегі қаржылық ақпараттардың нақтылығын растауды қамтамасыз етті.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Салық төлеушілер үшін салық жүйесінің ең болмағанда үш-бес жылға дейін тұрақты болып қалуы аса маңызды шарт болып табылады.
Салықтық жүйе- қазіргі кездегі салықтардың ставкасы, төлеушілері, салық салу обьектілері, тәртібі, шарты, төлем мерзімі, есептелу әдістемесі, сонымен қатар әкімшілік жағдайлардың заңды белгіленген тізімі.
Сонымен салықтар жүйесі түсінігін ажырата білу қажет. Салық жүйесі- бірлік саясат шегінде, салықтық саясат шеңберінде іске асырылатын, бюджетке әртүрлі салық түрлерін және басқа да жан-жақты салықтық құрылым.
«Салық» ұғымымен «салық жүйесі» ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оны қүру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық қызметінің органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
1991 жылға дейін, яғні КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылдаған бірқатар заңдарға сәйкес республика жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңгыш салық жүйесі жұмыс істей бастады. Ол «Қазақстан Республикасындағы салық жүейсі түралы » заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын, салықтар мен алымдардың түрлерін , олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы құжат еді.
Салық салу жүйесін жекелей алғанда, оны нарықтық қатынастарының жаңалықтарына жатқызуға болмайды, бірақ жаңалық болып тәуелсіз бақылаудың пайда болуы табылады. Ол қоғамдық тәжірибелік қажеттілікті жүзеге асыруды-пайдаланушылар қызығұшылығындағы экономикалық субьектілер ісі жөніндегі қаржылық ақпараттардың нақтылығын растауды қамтамасыз етті.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Салық төлеушілер үшін салық жүйесінің ең болмағанда үш-бес жылға дейін тұрақты болып қалуы аса маңызды шарт болып табылады.
Салықтық жүйе- қазіргі кездегі салықтардың ставкасы, төлеушілері, салық салу обьектілері, тәртібі, шарты, төлем мерзімі, есептелу әдістемесі, сонымен қатар әкімшілік жағдайлардың заңды белгіленген тізімі.
Сонымен салықтар жүйесі түсінігін ажырата білу қажет. Салық жүйесі- бірлік саясат шегінде, салықтық саясат шеңберінде іске асырылатын, бюджетке әртүрлі салық түрлерін және басқа да жан-жақты салықтық құрылым.
«Салық» ұғымымен «салық жүйесі» ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оны қүру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық қызметінің органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
1991 жылға дейін, яғні КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылдаған бірқатар заңдарға сәйкес республика жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңгыш салық жүйесі жұмыс істей бастады. Ол «Қазақстан Республикасындағы салық жүейсі түралы » заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын, салықтар мен алымдардың түрлерін , олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы құжат еді.
Б.Е. Ерданова
Қарағанды қ., Қарағанды Болашақ университеті
САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН РЕФОРМАЛАУ
Нарықтық қатынастарға көшуге байланысты біздің еліміздің
экономикасында көптеген жаңа мәселелер мен қажеттіліктер пайда
болды. Олар жаңа мамандар мен жаңа теориялық жанңа тәжірибелік
дисциплиналардың, соның ішінде салық салу жуйесін негіздеді.
Салық салу жүйесін жекелей алғанда, оны нарықтық қатынастарының
жаңалықтарына жатқызуға болмайды, бірақ жаңалық болып тәуелсіз
бақылаудың пайда болуы табылады. Ол қоғамдық тәжірибелік қажеттілікті
жүзеге асыруды-пайдаланушылар қызығұшылығындағы экономикалық
субьектілер ісі жөніндегі қаржылық ақпараттардың нақтылығын растауды
қамтамасыз етті.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір
сүріп, дамуының негізі болып табылады. Салық төлеушілер үшін салық
жүйесінің ең болмағанда үш-бес жылға дейін тұрақты болып қалуы аса
маңызды шарт болып табылады.
Салықтық жүйе- қазіргі кездегі салықтардың ставкасы, төлеушілері,
салық салу обьектілері, тәртібі, шарты, төлем мерзімі, есептелу
әдістемесі, сонымен қатар әкімшілік жағдайлардың заңды белгіленген
тізімі.
Сонымен салықтар жүйесі түсінігін ажырата білу қажет. Салық
жүйесі- бірлік саясат шегінде, салықтық саясат шеңберінде іске
асырылатын, бюджетке әртүрлі салық түрлерін және басқа да жан-жақты
салықтық құрылым.
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты.
Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оны қүру мен алудың нысандары
мен әдістерінің, салық қызметінің органдарының жиынтығы әдетте
мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
1991 жылға дейін, яғні КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе
экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң
мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті.
Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы
тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға
және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан
егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылдаған бірқатар
заңдарға сәйкес республика жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңгыш
салық жүйесі жұмыс істей бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы
салық жүейсі түралы заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін
құрудың қағидаттарын, салықтар мен алымдардың түрлерін , олардың
бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы құжат еді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің
салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты Салық және
бюджетке теленетін басқа да міндетті төлемдер туралы 1995 жылғы сәуірдің
24-іңде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты.
Енді бұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны
небәрі 11 болып қалды. Қазақстан Республикасы Президентінің бұл жарлығы
Қазақстан Республикасының 1999 жылғы Президент жарлықтарымен және
Қазақстан Республикасының зандармен бұл заңға өзгерістер мен толықтырулар
енгізілді.
2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасында салық жүйесінің
реформалық төртінші кезеңіне сай жаңа Салық кодексы қабылданып, ол 2002
жылдың 1 каңтарынан қолданысқа енгізілді. Бұл кезең бүгінгі күнгі 2009
жылдың толық өзгертілген кодексіне дейін созылды. Қазір біздің салық
жүйеміз бесінші кезеңге келді. Бұл кезең кокдексі дүние жүзі стандарттарына
сай келеді, сонымен қоса біздің елдің ұлттық ерекшеліктеріне қарай
құрылған.
Бүгінгі күні салық жүйесі – бұл тек қана салықтар тізімі, олардың
ставкалары, субъектілері, объектілері, ғана емес. Бұл экономикаға әсер
етүдің күшті тетіктерінің жиынтығы, мемлекеттік биліктің тиімді
формаларының бірі. Салықтар мемлекеттің өмір сүрүін экономикалық
сипаттауын бейнелейді деп К.Маркс әділ көрсетеді. Салықтық жүйенің дұрыс
құрылуына, салықтар мен ставкалар үйлесімділігі ұлттық экономиканың
жағдайы, яғни Қазақстанның болашағына елеулі әсер етеді.
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты
негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясын
ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтарды қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекттің бюджеттің
қірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік – мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметтінің
ұлғаюымен бағдарламаға сәйкес ықпал етеді. Қайта бөлу функциясы арқылы
түрлі субъектілер табысының бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл
функцияның іс – әрекетінің ауқымы жалпы ұлттық өнімде салықтардың алатын
үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін
көрсетеді.
Дамыған салықтыр жүйе салық салудың келесі принциптерін есепке ала
отырып құрылуы тиіс:
1) Салықтық ставка деңгейі салық төлеушілердің мүмкіндігін яғни
Табысын есепке ала отырып белгіленуі тиіс. Мүмкіндіктер бірдей
болмағандықтан, олар үшін дифференциалды ставкалар қарастырылуы қажет.
Бірақ одан басқа да ойлар бар. Прогрессивті салықты көп және тиімді жұмыс
істейтіндерге салуға болмайды, яғни салықтық жүйе экономиканың дамуына және
капиталдық салымдар өсіміне кедергі келтірмеуі тиіс. Сондықтан, бұл
нәтижені шешу кезінде өндіріске прогрессивті салық салу тиімділігін ескеру
қажет.
2) Салық салу бір реттік сипатта болуы тиіс. Бұл мүмкіндік іске
асыру мысалы ретінде кейбір елдерде салық ҚҚС-на аустырылып, жаңа
құрылған қүқық оны өткізуге дейін бір рет қана салық салынады. Соған
қарамастан Қазақстанда принцип бұзылуда, себебі ҚҚС сылым
объектісіне жаңа құн құрамайтын акциздер, кеденді баж элементтері
кіргізіледі.
3) Салықтардың төлеу міндеттілігі. Салықтық жүйе төлеушіде жүктемелік
күдігін туғызбауы тиіс. Сондықтан салық салу формаларын белгілеу
кезінде қарапайым формаларды таңдаған дұрыс. Сонымен қатар,
айыппұлдар жүйесінде байланысты елде салықтарды уақытылы төлемеу
тиімсіздігі ойлары қалыптасуы қажет.
4) Салықтарды төлеу жүйесі және процедурасы салық төлеуші үшін
қарапайым, түсінікті және ыңғайлы, ал салық қызметкерлері үшін
тиімді болуі тиіс.
5) Салық жүйесі өзгермелі экономикалық жағдайға тез және икемді
бейімделетін болуы тиіс.
6) Салық жүйесі құрылатын ЖІӨ-ді қайта болуды қамтамасыз етуді және
мемлекеттік экономикалық саясаттың тиімді құралы болуы тиіс.
7) Салық жүйесі жан-жақты болуы қажет.
8) Салық жүйесі салықтың негізгі түрлері бойынша салық ставкаларын
басқа елдермен салыстырмалдылығын қамтамасыз етуі тиіс. Экономиқалық
қатынастарда артықшылықтарды қамтамасыз етуі қажет, себебі жоғарғы
ставкалар кезінде инвестицияларды тартуға кедергі жасалынады, ал
төмен ставкалар кезінде табыстар капиталды экспортер- елдердің
бюджетіне ауысады.
Қандай да бір салық түрінің бюджетке келіп түсүінің үлес салмағы,
республикалық бюджеттің қалыптастырудағы оның рөлін бақылауға және
мемлекеттің салық арқылы реттеулер жүргізуіне мүмкіндік береді.
Салық объектісін анықтау, салық ставкаларын бекіту, салық
жеңілдіктерін енгізу, салықтан босату, салық ауыртпалығын азайту сияқты
реттеу тұтқаларын ұтымды пайдалану арқылы мемлекет, қоғамның көкейкесті
мәселелерін шеше алады: өндірісті жандандыру, жұмыссыздық деңгейін реттеу,
ғылыми–техникалық прогресті ынталандыру, басқа да әлеуметтік- экономикалық
мәселелерді шешуге атсалысады.
Бүгінгі күн, ҚР-ның салық жүйесін нығайту және реформалау кезеңі
болып табылады. Тікелей салықтарды төлеу барысында мемлекет пен салық
төлеушілер тікілей байланысқа түсетіндіктен және жергілікті бюджеттің
негізін осы салықтар құратындықтан, салық жүйесіндегі осыларды алатын рөлі
зор. Тікілей салықтардың құрамына: салықтар, жеке тұлғалардың табысына
салынатын салықтар және т.б жатады.
Президентіміз Н.Ә.назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпанда Қазақстан
халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың мақсаты атты
Қазақстан халқына жолдауында Салық жүйесін Қазақстанның жаңа сатыдағы
дамуының міндеттері мен сәйкестендіру қажет. Қолданыстағы Салық кодексі
экономикалық өсүде оң рөл атқарады, дегенмен, қазіргі кезде оның әлеуеті
іс жүзінде таусылды.
Жаңа кодекс салық қызметтерінің оның нормаларын өз қалауынша
түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілер
мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек
деді.
Мемлекет басшысы жаңа Салық кодесін жасаудың нақты критерийлерін де
атап берді. Атап өтер болсақ.
1. Салықтық ауырпалықты жеңілдету экономиканың өндеуші салаларымен осы
іспен айналысатын шағын және орта бизнес өкілдіріне ғана қарастырылады.
2. Экономиканың шикізаттық емес секторындағы салықтық ауртпалықты
төмендеткендік себепті мемлекеттік бюджеттің түсім бөлігінің азаюын
экономикалық өндірүші секторының есебінен жабу керек болады.
Жалпы тұжырымдай келе, Қазақстан Республикасының салық жүйесінің
ұтымдылығын арттырып, жетілдіру үшін:
- Үкімет жаңа Салық кодексін әзірлеу қажет. Ол экономиканы жаңғыртуға,
әртараптандыруға және бизнестің көлеңкеден шығуына жағдай жасауы тиіс.
-Салық кодексі тікілей іс әрекет ету заңы сипатына енуі керек.
-Жаңа Салық кодексіне өзгірістер мен толықтырулар бір – ақ жыл енгізілсе
деймін. Жыл бойына жиналған ұсыныстарды жинап және жүйелеп негізгілерінің
нәтижесінде Парламентке енгізілетін жаңа заң жобасын депуттардың
бастамаларынан басқа Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі
дайындауы керек.
-Келесі жылдары салық төлеу ісін жеңілдету мақсатында электрондық
жүйе арқылы салдық төлеу мүмкіндігін кеңейту керек.
Мемлекет салық жүйесі шегінде өз қолында тұрған барлық
ресурстарды, оның мүмкін болатын жағымды және жағымсыз салдарын
есепке ала отырып, қолданып бағуы тиіс. Менің ойымша, салық
жүйесіне өзгертулер енгізген кезде, оның әкелетін салдары,
экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан ұтымды да жағымды болмақ.
Жаңа салық кодексін жүзеге асырудағы міндеттердің бірі-
шикізаттық емес сектордың салықтық жүктемесін азайту. Оның ішінде
экономиканы әртараптандыру мен елдің бәсекеге қабілеттілігін арттыру
мақсатында шағын және орта бизнес жеңілдетілген салық жүйесін
сақтау. Одан кейін өндіруші сектордың салықтық жүктемесін көтеру.
Еліміздің жаңа Салық кодексі экономикамызды жаңғырту мен
әртараптандыруға, еліміз үшін тиімді салаларды дамытуға, халықтың
түрлі топтарының арасындағы табыс айырмашылығын азайтуға, қазба
байлықтарын игеретін компанияларға жер мен ел мүддесіне бетбұрыс
жасатуға бағытталуы керек. Ең бастысы,Салық кодексі әлеуметтік
әдептілікті орнықтыруы тиіс.
Менің ойымша, Қазақстанның қазіргі кезге таңдалынған салық
жүйесі бүгінгі күні өте тиімді. Және де болашақ кезеңде
Қазақстанның экономикалық дамуы күмәнсіз болуында сенімім мол.
Г.Г. Жазыбаева
Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
ШЕТ МЕМЛЕКЕТТЕРІ МЕН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ САЛУ
ҚҰҚЫҒЫНЫҢ РЕТТЕЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Кез келген мемлекеттің экономикалық өмірінде салық ең
маңызды құралдарының бірі болып табылады. Салық тек маңызды ғана
емес, сонымен қатар тұтас экономиканың анықтаушы компоненті. Нарықтық
қатынастарға қалыптасқан мемлекеттер өздерінің салық саясатын
қадағалай отырып, әлемдік экономикадағы заттардың ағымдағы жайымен
сәйкес тұрақты тұзетулер жүргізіліп отырады.
Нарық экономикада салық маңызды орын алатыны сөзсіз және
қоғамдық өндірістің даму талаптарына жауап беретін нақты салық салу
жүйесінсіз тиімді нарық экономика болу мүмкін еместігі жөнінде
сенімділікпен айтуға болады. Мемлекет пайда болған сәттен
бастап қоғамдағы экономикалық қатынастар салықтың басты бөлімі.
Дамыған елдердегі салық жүйесі әр түрлі саяси, экономикалық, әскери,
әлеуметтік ықпал етуімен өзара айрықшаланды. ХХ ғасыр. 60 жылдардың
аяғына қарай жүргізілген реформалар оларды жақындыра бастады.
Шетелдердің салық жүйесінің маңызды белгісі болып көптеген он
жылдар бойы олар халықаралық экономикалық қызмет және қарсы тұру
үрдісін реттейтін құралдармен тиімді және сапалы пайдалану
табылады.
Салық – мемлекеттік кірістердің негізгі қайнар көзі бола
отырып, сонымен қатар мемлекеттің нарық экономикасына ықпал ететін
негізгі рычагы болып табылады. Сондықтан тиімді салық салу жүйесін
құру әрбір мемлекеттің аса маңызды мәселелерінің бірі.
Құқықтық тұрғысынан қарағанда,салық- бұл мемлекеттің бекітілім,
яғни тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін
көздейтін міндеттеме. Салық құқығы- мемлекеттің салықтық әрекет
үрдісінде пайда болған қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы [1].
Салық құқығы дегеніміз, мемлекеттің салықтық әрекеті үрдісінде
пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың
жиынтығы. Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады.
Тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес,
нормативтік құқықтық актілермен белгіленеді.
Көптеген мемлекеттердің салық зңдылықтарында салықты былайша
қарастырады: біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган
ғана бекіте алады; екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң
немесе нормативтік- құқықтық актілермен қатаң түрде жүзеге асырылады;
үшіншіден, осы қабылданған құқықтық акт белгілі бір тәртіпке сәйкес
жүргізіледі. Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық
жеке және заңды тұлғаларға салық төлеуші ретінде салық
міндеттемелерін жүктейді. Қазақстан Республикасының Салық кодексінің
24-бабына сәйкес, салық міндеттемесіне келесідей түсініктеме беруге
болады: Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет
алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған
сәйкес салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне тұруға, салық
салу обьектілері мен салық салуға байланысты обьектілерді айқындауға,
салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
есептеуге, салық есептілігін жасауға, оны белгіленген мерзімде табыс
етуге, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеуге міндетті.
Салық жүйесі әртүрлі мемлекеттерде құрылымы, салық алыну, әдістері,
салық базасы, салық ставкалары және тағы басқалары бойынша
еркшеленеді. Бұл заңға сыйымды, себебі салық жүйесі әртүрлі саяси,
экономикалық, әлеуметтік талаптарға сәйкес қалыптасты және қалыптасып
келе жатыр. Дегенмен де кез келген салық жүйесі жалпы талаптарға
жауап беруі тиіс.
Әлемдік салық жүйенің екі түрі қамтылған: шедулярлық және глобальдық
[2].
Шедулярлық салық жүйесі- салық төлеушімен алынатын кірістері шедулды
бөлімдерге бөлінеді. Бұл бөлімдердің әрқайсысы ерекше түрде
салықтарға ие болады. Әртүрлі шедулдарға әртүрлі салық ставкасы,
льготалары және тағы басқа да салық элементтері бекітілген. Мысалы,
Ұлыбритания мемлекетінде жеке табыс салығы щедул бойынша жүргізіледі.Онда
оны негізгі алты топқа бөледі:A,B,C,D,E,F. A санатына – жерге меншік
табысынан, құрылыс және тағы басқалар; B санатына – орман сілем табысы; C
санатына – пайыз бойынша төленетін бағалы қағаздардан табыс салығы; D
санатына – сауда –саттық, өндіріс, ауыл шаруашылық, көлік және өзге де
табыстарынан салық; Е санаты бойынша – зейнетақы және еңбек ақы табысынан;
F санатына- дивиденттерден алынатын салық және тағы басқалары жатады.
Глобальды салық жүйесінде заңды және жеке тұлғалардың барлық
кірістерге бірдей ие болады. Бұндай жүйе салық есептілігін, кәсіпкерлердің
қаржы нәтижелерін жоспарлау бойынша жеңілдетіледі. Ол көбінесе Батыс
елдеріне кең қолданылады. Батыс елдеріндегі тәжірибелерінде тиімді салық
жүйесін құрудағы пайдалы әрі бағалылығы аз емес. Бірақ, оларды қолдану
барысында объективті талаптарды, яғни ол арқылы салық жүйесі дамып, әрбір
елдің экономикасының жағдайы құрылады.
Жекелеген мемлекеттердің салық салу ерекшеліктеріне тоқталып өтейік.
Германия мемлекетіндегі салық салу құқығына тән ерекшеліктерін
көрсететін болсақ:еңбекақыға салықтың көлемін анықтау үшін салық топтары,
салық карталар, салық кестелер құралдары қолданылады; бюджет жүйесі
буындарының арасында жиынтық салық түсімдерінің күрделі әрі көп сатылы
бөлінуі; Германияда табыстар вертикальды және горизонтальды деңгейде
теңестіріледі. Табыстары жоғары жерлер (Бавария, Вюртемберг және тағы
басқалар) өздерінің қаржы ресурстарының бір бөлігін (Саксония, Шлезвиг –
Голштейн) нашар дамыған жерлерге береді. Бұл көп жылдар бойынғы салық
жүйесінің даму нәтижесі болып отыр. Жер заңнамасы негізінде табыс салығынан
қосымша ретінде алынып, шіркеу кірістеріне түседі. Діни ұйымдарының барлық
мүшелері салық төлеушілер болып табылады. Шіркеу құрамынан шыққан жағдайда
салық жауапкершілігі де тоқтатылады [3].
Ал, Франция мемлекетіндегі салық құқығына сәйкес ерекшеліктеріне
тоқталып өтсек, елдің салық жүйесінде жанама салыққа басым көңіл бөледі.
Себебі,бұл жанама салықтарға салық жүйесін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қарағанды қ., Қарағанды Болашақ университеті
САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН РЕФОРМАЛАУ
Нарықтық қатынастарға көшуге байланысты біздің еліміздің
экономикасында көптеген жаңа мәселелер мен қажеттіліктер пайда
болды. Олар жаңа мамандар мен жаңа теориялық жанңа тәжірибелік
дисциплиналардың, соның ішінде салық салу жуйесін негіздеді.
Салық салу жүйесін жекелей алғанда, оны нарықтық қатынастарының
жаңалықтарына жатқызуға болмайды, бірақ жаңалық болып тәуелсіз
бақылаудың пайда болуы табылады. Ол қоғамдық тәжірибелік қажеттілікті
жүзеге асыруды-пайдаланушылар қызығұшылығындағы экономикалық
субьектілер ісі жөніндегі қаржылық ақпараттардың нақтылығын растауды
қамтамасыз етті.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір
сүріп, дамуының негізі болып табылады. Салық төлеушілер үшін салық
жүйесінің ең болмағанда үш-бес жылға дейін тұрақты болып қалуы аса
маңызды шарт болып табылады.
Салықтық жүйе- қазіргі кездегі салықтардың ставкасы, төлеушілері,
салық салу обьектілері, тәртібі, шарты, төлем мерзімі, есептелу
әдістемесі, сонымен қатар әкімшілік жағдайлардың заңды белгіленген
тізімі.
Сонымен салықтар жүйесі түсінігін ажырата білу қажет. Салық
жүйесі- бірлік саясат шегінде, салықтық саясат шеңберінде іске
асырылатын, бюджетке әртүрлі салық түрлерін және басқа да жан-жақты
салықтық құрылым.
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты.
Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оны қүру мен алудың нысандары
мен әдістерінің, салық қызметінің органдарының жиынтығы әдетте
мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
1991 жылға дейін, яғні КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе
экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң
мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті.
Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы
тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға
және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан
егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылдаған бірқатар
заңдарға сәйкес республика жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңгыш
салық жүйесі жұмыс істей бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы
салық жүейсі түралы заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін
құрудың қағидаттарын, салықтар мен алымдардың түрлерін , олардың
бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы құжат еді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің
салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты Салық және
бюджетке теленетін басқа да міндетті төлемдер туралы 1995 жылғы сәуірдің
24-іңде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты.
Енді бұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны
небәрі 11 болып қалды. Қазақстан Республикасы Президентінің бұл жарлығы
Қазақстан Республикасының 1999 жылғы Президент жарлықтарымен және
Қазақстан Республикасының зандармен бұл заңға өзгерістер мен толықтырулар
енгізілді.
2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасында салық жүйесінің
реформалық төртінші кезеңіне сай жаңа Салық кодексы қабылданып, ол 2002
жылдың 1 каңтарынан қолданысқа енгізілді. Бұл кезең бүгінгі күнгі 2009
жылдың толық өзгертілген кодексіне дейін созылды. Қазір біздің салық
жүйеміз бесінші кезеңге келді. Бұл кезең кокдексі дүние жүзі стандарттарына
сай келеді, сонымен қоса біздің елдің ұлттық ерекшеліктеріне қарай
құрылған.
Бүгінгі күні салық жүйесі – бұл тек қана салықтар тізімі, олардың
ставкалары, субъектілері, объектілері, ғана емес. Бұл экономикаға әсер
етүдің күшті тетіктерінің жиынтығы, мемлекеттік биліктің тиімді
формаларының бірі. Салықтар мемлекеттің өмір сүрүін экономикалық
сипаттауын бейнелейді деп К.Маркс әділ көрсетеді. Салықтық жүйенің дұрыс
құрылуына, салықтар мен ставкалар үйлесімділігі ұлттық экономиканың
жағдайы, яғни Қазақстанның болашағына елеулі әсер етеді.
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты
негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясын
ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтарды қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекттің бюджеттің
қірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік – мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметтінің
ұлғаюымен бағдарламаға сәйкес ықпал етеді. Қайта бөлу функциясы арқылы
түрлі субъектілер табысының бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл
функцияның іс – әрекетінің ауқымы жалпы ұлттық өнімде салықтардың алатын
үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін
көрсетеді.
Дамыған салықтыр жүйе салық салудың келесі принциптерін есепке ала
отырып құрылуы тиіс:
1) Салықтық ставка деңгейі салық төлеушілердің мүмкіндігін яғни
Табысын есепке ала отырып белгіленуі тиіс. Мүмкіндіктер бірдей
болмағандықтан, олар үшін дифференциалды ставкалар қарастырылуы қажет.
Бірақ одан басқа да ойлар бар. Прогрессивті салықты көп және тиімді жұмыс
істейтіндерге салуға болмайды, яғни салықтық жүйе экономиканың дамуына және
капиталдық салымдар өсіміне кедергі келтірмеуі тиіс. Сондықтан, бұл
нәтижені шешу кезінде өндіріске прогрессивті салық салу тиімділігін ескеру
қажет.
2) Салық салу бір реттік сипатта болуы тиіс. Бұл мүмкіндік іске
асыру мысалы ретінде кейбір елдерде салық ҚҚС-на аустырылып, жаңа
құрылған қүқық оны өткізуге дейін бір рет қана салық салынады. Соған
қарамастан Қазақстанда принцип бұзылуда, себебі ҚҚС сылым
объектісіне жаңа құн құрамайтын акциздер, кеденді баж элементтері
кіргізіледі.
3) Салықтардың төлеу міндеттілігі. Салықтық жүйе төлеушіде жүктемелік
күдігін туғызбауы тиіс. Сондықтан салық салу формаларын белгілеу
кезінде қарапайым формаларды таңдаған дұрыс. Сонымен қатар,
айыппұлдар жүйесінде байланысты елде салықтарды уақытылы төлемеу
тиімсіздігі ойлары қалыптасуы қажет.
4) Салықтарды төлеу жүйесі және процедурасы салық төлеуші үшін
қарапайым, түсінікті және ыңғайлы, ал салық қызметкерлері үшін
тиімді болуі тиіс.
5) Салық жүйесі өзгермелі экономикалық жағдайға тез және икемді
бейімделетін болуы тиіс.
6) Салық жүйесі құрылатын ЖІӨ-ді қайта болуды қамтамасыз етуді және
мемлекеттік экономикалық саясаттың тиімді құралы болуы тиіс.
7) Салық жүйесі жан-жақты болуы қажет.
8) Салық жүйесі салықтың негізгі түрлері бойынша салық ставкаларын
басқа елдермен салыстырмалдылығын қамтамасыз етуі тиіс. Экономиқалық
қатынастарда артықшылықтарды қамтамасыз етуі қажет, себебі жоғарғы
ставкалар кезінде инвестицияларды тартуға кедергі жасалынады, ал
төмен ставкалар кезінде табыстар капиталды экспортер- елдердің
бюджетіне ауысады.
Қандай да бір салық түрінің бюджетке келіп түсүінің үлес салмағы,
республикалық бюджеттің қалыптастырудағы оның рөлін бақылауға және
мемлекеттің салық арқылы реттеулер жүргізуіне мүмкіндік береді.
Салық объектісін анықтау, салық ставкаларын бекіту, салық
жеңілдіктерін енгізу, салықтан босату, салық ауыртпалығын азайту сияқты
реттеу тұтқаларын ұтымды пайдалану арқылы мемлекет, қоғамның көкейкесті
мәселелерін шеше алады: өндірісті жандандыру, жұмыссыздық деңгейін реттеу,
ғылыми–техникалық прогресті ынталандыру, басқа да әлеуметтік- экономикалық
мәселелерді шешуге атсалысады.
Бүгінгі күн, ҚР-ның салық жүйесін нығайту және реформалау кезеңі
болып табылады. Тікелей салықтарды төлеу барысында мемлекет пен салық
төлеушілер тікілей байланысқа түсетіндіктен және жергілікті бюджеттің
негізін осы салықтар құратындықтан, салық жүйесіндегі осыларды алатын рөлі
зор. Тікілей салықтардың құрамына: салықтар, жеке тұлғалардың табысына
салынатын салықтар және т.б жатады.
Президентіміз Н.Ә.назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпанда Қазақстан
халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың мақсаты атты
Қазақстан халқына жолдауында Салық жүйесін Қазақстанның жаңа сатыдағы
дамуының міндеттері мен сәйкестендіру қажет. Қолданыстағы Салық кодексі
экономикалық өсүде оң рөл атқарады, дегенмен, қазіргі кезде оның әлеуеті
іс жүзінде таусылды.
Жаңа кодекс салық қызметтерінің оның нормаларын өз қалауынша
түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілер
мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек
деді.
Мемлекет басшысы жаңа Салық кодесін жасаудың нақты критерийлерін де
атап берді. Атап өтер болсақ.
1. Салықтық ауырпалықты жеңілдету экономиканың өндеуші салаларымен осы
іспен айналысатын шағын және орта бизнес өкілдіріне ғана қарастырылады.
2. Экономиканың шикізаттық емес секторындағы салықтық ауртпалықты
төмендеткендік себепті мемлекеттік бюджеттің түсім бөлігінің азаюын
экономикалық өндірүші секторының есебінен жабу керек болады.
Жалпы тұжырымдай келе, Қазақстан Республикасының салық жүйесінің
ұтымдылығын арттырып, жетілдіру үшін:
- Үкімет жаңа Салық кодексін әзірлеу қажет. Ол экономиканы жаңғыртуға,
әртараптандыруға және бизнестің көлеңкеден шығуына жағдай жасауы тиіс.
-Салық кодексі тікілей іс әрекет ету заңы сипатына енуі керек.
-Жаңа Салық кодексіне өзгірістер мен толықтырулар бір – ақ жыл енгізілсе
деймін. Жыл бойына жиналған ұсыныстарды жинап және жүйелеп негізгілерінің
нәтижесінде Парламентке енгізілетін жаңа заң жобасын депуттардың
бастамаларынан басқа Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі
дайындауы керек.
-Келесі жылдары салық төлеу ісін жеңілдету мақсатында электрондық
жүйе арқылы салдық төлеу мүмкіндігін кеңейту керек.
Мемлекет салық жүйесі шегінде өз қолында тұрған барлық
ресурстарды, оның мүмкін болатын жағымды және жағымсыз салдарын
есепке ала отырып, қолданып бағуы тиіс. Менің ойымша, салық
жүйесіне өзгертулер енгізген кезде, оның әкелетін салдары,
экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан ұтымды да жағымды болмақ.
Жаңа салық кодексін жүзеге асырудағы міндеттердің бірі-
шикізаттық емес сектордың салықтық жүктемесін азайту. Оның ішінде
экономиканы әртараптандыру мен елдің бәсекеге қабілеттілігін арттыру
мақсатында шағын және орта бизнес жеңілдетілген салық жүйесін
сақтау. Одан кейін өндіруші сектордың салықтық жүктемесін көтеру.
Еліміздің жаңа Салық кодексі экономикамызды жаңғырту мен
әртараптандыруға, еліміз үшін тиімді салаларды дамытуға, халықтың
түрлі топтарының арасындағы табыс айырмашылығын азайтуға, қазба
байлықтарын игеретін компанияларға жер мен ел мүддесіне бетбұрыс
жасатуға бағытталуы керек. Ең бастысы,Салық кодексі әлеуметтік
әдептілікті орнықтыруы тиіс.
Менің ойымша, Қазақстанның қазіргі кезге таңдалынған салық
жүйесі бүгінгі күні өте тиімді. Және де болашақ кезеңде
Қазақстанның экономикалық дамуы күмәнсіз болуында сенімім мол.
Г.Г. Жазыбаева
Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
ШЕТ МЕМЛЕКЕТТЕРІ МЕН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ САЛУ
ҚҰҚЫҒЫНЫҢ РЕТТЕЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Кез келген мемлекеттің экономикалық өмірінде салық ең
маңызды құралдарының бірі болып табылады. Салық тек маңызды ғана
емес, сонымен қатар тұтас экономиканың анықтаушы компоненті. Нарықтық
қатынастарға қалыптасқан мемлекеттер өздерінің салық саясатын
қадағалай отырып, әлемдік экономикадағы заттардың ағымдағы жайымен
сәйкес тұрақты тұзетулер жүргізіліп отырады.
Нарық экономикада салық маңызды орын алатыны сөзсіз және
қоғамдық өндірістің даму талаптарына жауап беретін нақты салық салу
жүйесінсіз тиімді нарық экономика болу мүмкін еместігі жөнінде
сенімділікпен айтуға болады. Мемлекет пайда болған сәттен
бастап қоғамдағы экономикалық қатынастар салықтың басты бөлімі.
Дамыған елдердегі салық жүйесі әр түрлі саяси, экономикалық, әскери,
әлеуметтік ықпал етуімен өзара айрықшаланды. ХХ ғасыр. 60 жылдардың
аяғына қарай жүргізілген реформалар оларды жақындыра бастады.
Шетелдердің салық жүйесінің маңызды белгісі болып көптеген он
жылдар бойы олар халықаралық экономикалық қызмет және қарсы тұру
үрдісін реттейтін құралдармен тиімді және сапалы пайдалану
табылады.
Салық – мемлекеттік кірістердің негізгі қайнар көзі бола
отырып, сонымен қатар мемлекеттің нарық экономикасына ықпал ететін
негізгі рычагы болып табылады. Сондықтан тиімді салық салу жүйесін
құру әрбір мемлекеттің аса маңызды мәселелерінің бірі.
Құқықтық тұрғысынан қарағанда,салық- бұл мемлекеттің бекітілім,
яғни тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін
көздейтін міндеттеме. Салық құқығы- мемлекеттің салықтық әрекет
үрдісінде пайда болған қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы [1].
Салық құқығы дегеніміз, мемлекеттің салықтық әрекеті үрдісінде
пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың
жиынтығы. Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады.
Тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес,
нормативтік құқықтық актілермен белгіленеді.
Көптеген мемлекеттердің салық зңдылықтарында салықты былайша
қарастырады: біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган
ғана бекіте алады; екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң
немесе нормативтік- құқықтық актілермен қатаң түрде жүзеге асырылады;
үшіншіден, осы қабылданған құқықтық акт белгілі бір тәртіпке сәйкес
жүргізіледі. Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық
жеке және заңды тұлғаларға салық төлеуші ретінде салық
міндеттемелерін жүктейді. Қазақстан Республикасының Салық кодексінің
24-бабына сәйкес, салық міндеттемесіне келесідей түсініктеме беруге
болады: Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет
алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған
сәйкес салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне тұруға, салық
салу обьектілері мен салық салуға байланысты обьектілерді айқындауға,
салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
есептеуге, салық есептілігін жасауға, оны белгіленген мерзімде табыс
етуге, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеуге міндетті.
Салық жүйесі әртүрлі мемлекеттерде құрылымы, салық алыну, әдістері,
салық базасы, салық ставкалары және тағы басқалары бойынша
еркшеленеді. Бұл заңға сыйымды, себебі салық жүйесі әртүрлі саяси,
экономикалық, әлеуметтік талаптарға сәйкес қалыптасты және қалыптасып
келе жатыр. Дегенмен де кез келген салық жүйесі жалпы талаптарға
жауап беруі тиіс.
Әлемдік салық жүйенің екі түрі қамтылған: шедулярлық және глобальдық
[2].
Шедулярлық салық жүйесі- салық төлеушімен алынатын кірістері шедулды
бөлімдерге бөлінеді. Бұл бөлімдердің әрқайсысы ерекше түрде
салықтарға ие болады. Әртүрлі шедулдарға әртүрлі салық ставкасы,
льготалары және тағы басқа да салық элементтері бекітілген. Мысалы,
Ұлыбритания мемлекетінде жеке табыс салығы щедул бойынша жүргізіледі.Онда
оны негізгі алты топқа бөледі:A,B,C,D,E,F. A санатына – жерге меншік
табысынан, құрылыс және тағы басқалар; B санатына – орман сілем табысы; C
санатына – пайыз бойынша төленетін бағалы қағаздардан табыс салығы; D
санатына – сауда –саттық, өндіріс, ауыл шаруашылық, көлік және өзге де
табыстарынан салық; Е санаты бойынша – зейнетақы және еңбек ақы табысынан;
F санатына- дивиденттерден алынатын салық және тағы басқалары жатады.
Глобальды салық жүйесінде заңды және жеке тұлғалардың барлық
кірістерге бірдей ие болады. Бұндай жүйе салық есептілігін, кәсіпкерлердің
қаржы нәтижелерін жоспарлау бойынша жеңілдетіледі. Ол көбінесе Батыс
елдеріне кең қолданылады. Батыс елдеріндегі тәжірибелерінде тиімді салық
жүйесін құрудағы пайдалы әрі бағалылығы аз емес. Бірақ, оларды қолдану
барысында объективті талаптарды, яғни ол арқылы салық жүйесі дамып, әрбір
елдің экономикасының жағдайы құрылады.
Жекелеген мемлекеттердің салық салу ерекшеліктеріне тоқталып өтейік.
Германия мемлекетіндегі салық салу құқығына тән ерекшеліктерін
көрсететін болсақ:еңбекақыға салықтың көлемін анықтау үшін салық топтары,
салық карталар, салық кестелер құралдары қолданылады; бюджет жүйесі
буындарының арасында жиынтық салық түсімдерінің күрделі әрі көп сатылы
бөлінуі; Германияда табыстар вертикальды және горизонтальды деңгейде
теңестіріледі. Табыстары жоғары жерлер (Бавария, Вюртемберг және тағы
басқалар) өздерінің қаржы ресурстарының бір бөлігін (Саксония, Шлезвиг –
Голштейн) нашар дамыған жерлерге береді. Бұл көп жылдар бойынғы салық
жүйесінің даму нәтижесі болып отыр. Жер заңнамасы негізінде табыс салығынан
қосымша ретінде алынып, шіркеу кірістеріне түседі. Діни ұйымдарының барлық
мүшелері салық төлеушілер болып табылады. Шіркеу құрамынан шыққан жағдайда
салық жауапкершілігі де тоқтатылады [3].
Ал, Франция мемлекетіндегі салық құқығына сәйкес ерекшеліктеріне
тоқталып өтсек, елдің салық жүйесінде жанама салыққа басым көңіл бөледі.
Себебі,бұл жанама салықтарға салық жүйесін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz