Қазақстанда мемлекеттік кредиттеудің қалыптасуының теориялық негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.Қазақстанда мемлекеттік кредиттеудің қалыптасуының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1Мемлекеттік кредиттеудің экономикалық мазмұны мен мәні ... ... ... ... ... 8
1.2 Мемлекеттік кредиттің нысандары мен әдістері, талаптары ... ... ... ... ... ...14
1.3 Мемлекеттік қарыздың экономикалық салдарлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.Рыноктық экономика жағдайында мемлекеттік кредиттеу мен қарыз алу тиімділігінің бюджет құрылымына әсерін талдау ... ... ... ... ... ... ...27
2.1Мемлекеттік кредиттеу мен қарыз алу тиімділігінің бюджет құрылымына әсерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2Мемлекеттік қарыз алу тиімділігі басқару әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.3Мемлекеттік кредиттер бойынша бақылау, мониторинг және есепке алу..41
2.4 Мемлекеттік борыш. мемлекеттік кредит қызметінің нәтижесі ретінде ... ..47
3. Мемлекеттiк кредиттiк дамыту ұйымдарымен қарыз алу тиімділігінің критерилері және оларды болашақта жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
1.Қазақстанда мемлекеттік кредиттеудің қалыптасуының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1Мемлекеттік кредиттеудің экономикалық мазмұны мен мәні ... ... ... ... ... 8
1.2 Мемлекеттік кредиттің нысандары мен әдістері, талаптары ... ... ... ... ... ...14
1.3 Мемлекеттік қарыздың экономикалық салдарлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.Рыноктық экономика жағдайында мемлекеттік кредиттеу мен қарыз алу тиімділігінің бюджет құрылымына әсерін талдау ... ... ... ... ... ... ...27
2.1Мемлекеттік кредиттеу мен қарыз алу тиімділігінің бюджет құрылымына әсерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2Мемлекеттік қарыз алу тиімділігі басқару әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.3Мемлекеттік кредиттер бойынша бақылау, мониторинг және есепке алу..41
2.4 Мемлекеттік борыш. мемлекеттік кредит қызметінің нәтижесі ретінде ... ..47
3. Мемлекеттiк кредиттiк дамыту ұйымдарымен қарыз алу тиімділігінің критерилері және оларды болашақта жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Тақырыптың көкейтестілігі. Қазіргі кезеңде қаржы нарығының дамуында олардың тиімді қызметіне тікелей ықпалын тигізетін ең маңызды фактор – мемлекеттік кредит болып табылады. Мем¬ле¬кет¬тік¬ кре¬дит– жалпы мемлекеттік қаржының басты буындарының бірі және кредиттік қатынастардың жиынтығы, бұл қатынастарда мемлекет кредитордың да, қарыз алушының да, гаранттың да (қарыз алушы үшін мемлекеттің кепілгерлігін білдіреді) рөлінде көрінуі мүмкін. Кредиттік қатынастарда тараптардың бірі мемлекет, ал заңи және жеке тұлғалар кредиторлар немесе қарыз алушылар болып табылады.
ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан Халқына арнаған «Жаңа онжылдық-жаңа экономикалық өрлеу-Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» Жолдауында «жеделдетілген индустриализация мен инфрақұрылымды дамыту есебінен орнықты экономикалық өсімге қол жеткізуге» тапсырма берілген [1].
«Даму институттарының ашық есік күні» аймақтарда «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ бастамасымен өткізіліп отыр. Зерттеулерге қарағанда, жергілікті жерлердегі кәсіпкерлер индустриалды немесе инфрақұрылымдық салалардағы жобаларды бастама етіп көтеру кезінде осы даму институттарының ұсынып отырған қолдау шараларынан хабарсыз қалады екен. Ал негізінен, аймақтар ұсынып отырған болашағы зор жобалар инвестор ретінде даму институттарының назарына ілігуі керек.
Мемлекеттік кредиттің ерекшелігі қарызға берілген қаражаттардың қайтарым¬ды¬лы¬ғын¬да,¬ мер¬зім¬ді¬лі¬гін¬де¬ жә¬не¬ ақы¬лы¬ғын¬да. Алайда, бұл қатынастарды банк кредитімен шатастыруға бол майды.
Қаржының ұдайы өндірістік функциясы шектерінде мемлекеттік кредит ақшалай қаражаттарды (оларды кейін қайтару шарттарында) қайта¬ бө¬лу¬дің¬ қо¬сал¬қы¬ функ¬ция¬сын орындайды. Бұл халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын шоғырландырумен байланысты. Бұл функцияда мемлекеттік кредит жинақақшаны ұйымдасты- ру нысандарының бірі болып табылады.
Кредиттің көмегімен халықтың, кәсіпорындардың шамамен көп емес орташа жинақ ақшалары мемлекетте шоғырландырылады және экономиканы, әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымның қажеттіліктерін қаржыландыруға бағытталады. Бұған халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасында орналастырылатын мемлекеттік қарыздардың облигацияларын шығару, мемлекеттің бағалы қағаздарының басқа түрлерін (қазынашылық міндеттемелерді, қазынашылық боналарды, сертификаттарды) шығару арқылы қол жетеді.
Мемлекеттік қарыз алудың сан алуан құралдарының болуы халыққа жинақақшалардың ұйымдық нысандарын таңдау еркіндігіне мүмкіндік береді. Бұл функция іс-әрекетінің объективті нәтижелері ұлғаймалы ұдайы өндірістің көлемін арттыру және оның қарқынын тездету болып табылады.
ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан Халқына арнаған «Жаңа онжылдық-жаңа экономикалық өрлеу-Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» Жолдауында «жеделдетілген индустриализация мен инфрақұрылымды дамыту есебінен орнықты экономикалық өсімге қол жеткізуге» тапсырма берілген [1].
«Даму институттарының ашық есік күні» аймақтарда «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ бастамасымен өткізіліп отыр. Зерттеулерге қарағанда, жергілікті жерлердегі кәсіпкерлер индустриалды немесе инфрақұрылымдық салалардағы жобаларды бастама етіп көтеру кезінде осы даму институттарының ұсынып отырған қолдау шараларынан хабарсыз қалады екен. Ал негізінен, аймақтар ұсынып отырған болашағы зор жобалар инвестор ретінде даму институттарының назарына ілігуі керек.
Мемлекеттік кредиттің ерекшелігі қарызға берілген қаражаттардың қайтарым¬ды¬лы¬ғын¬да,¬ мер¬зім¬ді¬лі¬гін¬де¬ жә¬не¬ ақы¬лы¬ғын¬да. Алайда, бұл қатынастарды банк кредитімен шатастыруға бол майды.
Қаржының ұдайы өндірістік функциясы шектерінде мемлекеттік кредит ақшалай қаражаттарды (оларды кейін қайтару шарттарында) қайта¬ бө¬лу¬дің¬ қо¬сал¬қы¬ функ¬ция¬сын орындайды. Бұл халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын шоғырландырумен байланысты. Бұл функцияда мемлекеттік кредит жинақақшаны ұйымдасты- ру нысандарының бірі болып табылады.
Кредиттің көмегімен халықтың, кәсіпорындардың шамамен көп емес орташа жинақ ақшалары мемлекетте шоғырландырылады және экономиканы, әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымның қажеттіліктерін қаржыландыруға бағытталады. Бұған халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасында орналастырылатын мемлекеттік қарыздардың облигацияларын шығару, мемлекеттің бағалы қағаздарының басқа түрлерін (қазынашылық міндеттемелерді, қазынашылық боналарды, сертификаттарды) шығару арқылы қол жетеді.
Мемлекеттік қарыз алудың сан алуан құралдарының болуы халыққа жинақақшалардың ұйымдық нысандарын таңдау еркіндігіне мүмкіндік береді. Бұл функция іс-әрекетінің объективті нәтижелері ұлғаймалы ұдайы өндірістің көлемін арттыру және оның қарқынын тездету болып табылады.
1 «Қазақстан-2030» Қазақстан Республикасы Президентінің халқына Жолдауы. Алматы, 2001.
2 Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтің халыққа Жолдауы.-Астана. Елорда, 6 ақпан 2008ж.
3 К.К. Ильясов, С. Құлпыбаев Қаржы. Алматы, 2005, 552 б.
4 ҚР Бюджет кодексі // Егемен Қазақстан, 2009.
5 Құлпыбаев С., Интыкбаева С.Ж., Мельников В.Д «Қаржы негіздері» Жоғары оқу орындарына арналған оқулық. Алматы,2009ж
6 С.Құлпыбаев, Ш.Баязитова Қаржы теориясы. Алматы: Мерей, 1999, 320б.
7 Елубаева Ж.М. Бюджетная система Республики Казахстан: теория, практика и направления развития. Алматы, 2004, 346 с.
8 Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені, мемлекеттік бюджеттің 2008 жылғы атқарылуы есебі туралы түсіндірме жазба
9 Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені, мемлекеттік бюджеттің 2009 жылғы атқарылуы есебі туралы түсіндірме жазба
10 Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені, мемлекеттік бюджеттің 2010 жылғы 1-жылдықтағы атқарылуы есебі туралы түсіндірме жазба
11 Мукина Б. Местные бюджеты и механизм межбюджетных отношений: зарубежный опыт// Аль-Пари, №1, 2006, 118-124 с.
12 Бюджетные рычаги государственного регулирования экономики США // Экономика и управление в зарубежных странах. 2008, № 1, с.49-59
13 2009-2011 жылдарға арналған ҚР Қаржы Министрлігінің Орта мерзімдік саясаты. Астана, 2009, 18 б.
14 Б.С.Өтебаев Мемлекеттік бюджет: Оқулық. Алматы: Экономика, 2006, 320б.
15 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзімдік фискалдық саясаты. ҚР Үкіметінің 2006 жылдың 12 шілдедегі №660 Жарлығымен бекітілген.// htpp: www.minfin.kz
16 Малышева В.И. Эффективно планировать и управлять // Журнал «Қаржы-қаражат», 2008, № 8, с.56-59.
17 Родионова В.М. Финансы. Москва: Финансы и статистика, 1994, 648 с.
18 Общая теория финансов. Под ред. Дробозиной Л.Н. Москва: ЮНИТИ, 1997, 438 с.
19 Финансы. Денежное обращение. Кредит. Учебник для ВУЗов. Под ред. Дробозиной Л.Н. Москва: ЮНИТИ, 1997
20 Есимханов С.О. Местная бюджетная политика в условиях развития рыночных отношений (на примере Павлодарской области). Автореферат диссертации на соискание ученой степени к.э.н. Астана: Евразийский государственный университет им.Л.Н.Гумилева, 2009, 26 с.
21 Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Д. «Салықтар және салық салу»: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006.
22 «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер» туралы ҚР-ң Салық Кодексі, - Алматы, 2010.
2 Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтің халыққа Жолдауы.-Астана. Елорда, 6 ақпан 2008ж.
3 К.К. Ильясов, С. Құлпыбаев Қаржы. Алматы, 2005, 552 б.
4 ҚР Бюджет кодексі // Егемен Қазақстан, 2009.
5 Құлпыбаев С., Интыкбаева С.Ж., Мельников В.Д «Қаржы негіздері» Жоғары оқу орындарына арналған оқулық. Алматы,2009ж
6 С.Құлпыбаев, Ш.Баязитова Қаржы теориясы. Алматы: Мерей, 1999, 320б.
7 Елубаева Ж.М. Бюджетная система Республики Казахстан: теория, практика и направления развития. Алматы, 2004, 346 с.
8 Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені, мемлекеттік бюджеттің 2008 жылғы атқарылуы есебі туралы түсіндірме жазба
9 Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені, мемлекеттік бюджеттің 2009 жылғы атқарылуы есебі туралы түсіндірме жазба
10 Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені, мемлекеттік бюджеттің 2010 жылғы 1-жылдықтағы атқарылуы есебі туралы түсіндірме жазба
11 Мукина Б. Местные бюджеты и механизм межбюджетных отношений: зарубежный опыт// Аль-Пари, №1, 2006, 118-124 с.
12 Бюджетные рычаги государственного регулирования экономики США // Экономика и управление в зарубежных странах. 2008, № 1, с.49-59
13 2009-2011 жылдарға арналған ҚР Қаржы Министрлігінің Орта мерзімдік саясаты. Астана, 2009, 18 б.
14 Б.С.Өтебаев Мемлекеттік бюджет: Оқулық. Алматы: Экономика, 2006, 320б.
15 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзімдік фискалдық саясаты. ҚР Үкіметінің 2006 жылдың 12 шілдедегі №660 Жарлығымен бекітілген.// htpp: www.minfin.kz
16 Малышева В.И. Эффективно планировать и управлять // Журнал «Қаржы-қаражат», 2008, № 8, с.56-59.
17 Родионова В.М. Финансы. Москва: Финансы и статистика, 1994, 648 с.
18 Общая теория финансов. Под ред. Дробозиной Л.Н. Москва: ЮНИТИ, 1997, 438 с.
19 Финансы. Денежное обращение. Кредит. Учебник для ВУЗов. Под ред. Дробозиной Л.Н. Москва: ЮНИТИ, 1997
20 Есимханов С.О. Местная бюджетная политика в условиях развития рыночных отношений (на примере Павлодарской области). Автореферат диссертации на соискание ученой степени к.э.н. Астана: Евразийский государственный университет им.Л.Н.Гумилева, 2009, 26 с.
21 Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Д. «Салықтар және салық салу»: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006.
22 «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер» туралы ҚР-ң Салық Кодексі, - Алматы, 2010.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.Қазақстанда мемлекеттік кредиттеудің қалыптасуының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1Мемлекеттік кредиттеудің экономикалық мазмұны мен мәні ... ... ... ... ... 8
0.2 Мемлекеттік кредиттің нысандары мен әдістері, талаптары ... ... ... ... ... ...14
0.3 Мемлекеттік қарыздың экономикалық салдарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...22
2.Рыноктық экономика жағдайында мемлекеттік кредиттеу мен қарыз алу тиімділігінің бюджет құрылымына әсерін талдау ... ... ... ... ... ... ...27
2.1Мемлекеттік кредиттеу мен қарыз алу тиімділігінің бюджет құрылымына әсерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2Мемлекеттік қарыз алу тиімділігі басқару әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3Мемлекеттік кредиттер бойынша бақылау, мониторинг және есепке алу..41
2.4 Мемлекеттік борыш- мемлекеттік кредит қызметінің нәтижесі ретінде ... ..47
3. Мемлекеттiк кредиттiк дамыту ұйымдарымен қарыз алу тиімділігінің критерилері және оларды болашақта жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Кіріспе
Тақырыптың көкейтестілігі. Қазіргі кезеңде қаржы нарығының дамуында олардың тиімді қызметіне тікелей ықпалын тигізетін ең маңызды фактор - мемлекеттік кредит болып табылады. Мем - ле - кет - тік - кре - дит - жалпы мемлекеттік қаржының басты буындарының бірі және кредиттік қатынастардың жиынтығы, бұл қатынастарда мемлекет кредитордың да, қарыз алушының да, гаранттың да (қарыз алушы үшін мемлекеттің кепілгерлігін білдіреді) рөлінде көрінуі мүмкін. Кредиттік қатынастарда тараптардың бірі мемлекет, ал заңи және жеке тұлғалар кредиторлар немесе қарыз алушылар болып табылады.
ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан Халқына арнаған Жаңа онжылдық-жаңа экономикалық өрлеу-Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері Жолдауында жеделдетілген индустриализация мен инфрақұрылымды дамыту есебінен орнықты экономикалық өсімге қол жеткізуге тапсырма берілген [1].
Даму институттарының ашық есік күні аймақтарда Самұрық-Қазына ҰӘҚ бастамасымен өткізіліп отыр. Зерттеулерге қарағанда, жергілікті жерлердегі кәсіпкерлер индустриалды немесе инфрақұрылымдық салалардағы жобаларды бастама етіп көтеру кезінде осы даму институттарының ұсынып отырған қолдау шараларынан хабарсыз қалады екен. Ал негізінен, аймақтар ұсынып отырған болашағы зор жобалар инвестор ретінде даму институттарының назарына ілігуі керек.
Мемлекеттік кредиттің ерекшелігі қарызға берілген қаражаттардың қайтарым - ды - лы - ғын - да, - мер - зім - ді - лі - гін - де - жә - не - ақы - лы - ғын - да. Алайда, бұл қатынастарды банк кредитімен шатастыруға бол майды.
Қаржының ұдайы өндірістік функциясы шектерінде мемлекеттік кредит ақшалай қаражаттарды (оларды кейін қайтару шарттарында) қайта - бө - лу - дің - қо - сал - қы - функ - ция - сын орындайды. Бұл халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын шоғырландырумен байланысты. Бұл функцияда мемлекеттік кредит жинақақшаны ұйымдасты- ру нысандарының бірі болып табылады.
Кредиттің көмегімен халықтың, кәсіпорындардың шамамен көп емес орташа жинақ ақшалары мемлекетте шоғырландырылады және экономиканы, әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымның қажеттіліктерін қаржыландыруға бағытталады. Бұған халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасында орналастырылатын мемлекеттік қарыздардың облигацияларын шығару, мемлекеттің бағалы қағаздарының басқа түрлерін (қазынашылық міндеттемелерді, қазынашылық боналарды, сертификаттарды) шығару арқылы қол жетеді.
Мемлекеттік қарыз алудың сан алуан құралдарының болуы халыққа жинақақшалардың ұйымдық нысандарын таңдау еркіндігіне мүмкіндік береді. Бұл функция іс-әрекетінің объективті нәтижелері ұлғаймалы ұдайы өндірістің көлемін арттыру және оның қарқынын тездету болып табылады.
Ағымдағы кезеңде пайдаланылатын қаражаттар кредиторға ондаған жылдардан кейін, яғни келешектегі ұрпақтардан өнді ріп алынатын салықтар есебінен қайтарылуы мүмкін болғанда мемлекеттік кредиттің қайта бөлгіштік функциясы сонымен бірге оның мерзімінен бұрын төлену қасиетінде көрінеді, сөйтіп, келешектегі ұрпақтардың қаражаттарын бүгінгілердің пайдасына қайта бөлуге қол жетеді .
Мемлекет несиелік пайыздың мөлшеріне ықпал жасай отырып, ақша ағындарын реттейді: несие капиталдарының рыногында қарыз алушы бола отырып, ол бұл капиталға деген сұранымды арттырады, мұның нәтижесінде несие капиталының нормасы артады. Бұл ретте мемлекет бұл рыноктағы бәсекеге араласады, одан жеке инвесторларды ығыстырады. Бұл олардың бизнестің белгілі бір түрлерін инвестициялауын шектеуді тудырады. Бір мезгілде мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу кезінде айналыстағы ақшаның (қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалардың) қысқаруына жеткізеді, мұның өзі ақша эмиссиясының зардаптарын жою үшін тиімді болуы мүмкін.
Сөйтіп, егер кредиттің қайта бөлгіштік функциясының көмегі-мен мемлекет ақшалай ресурстарды тікелей белгілі бір салаларға (немесе қажетті өндірістерді дамытуға) бағыттайтын болса, реттеуші функция арқылы мемлекеттік кредит жөніндегі қатынастарға қатыспайтын шаруашылық қатынастарының субъектілеріне қосымша жанама ықпал етуге қол жетеді.
Мемлекеттік кредиттің рөлі халықтың, кәсіпорындардың, ұйымдардың уақытша бос қаражаттарын жұмылдырудағы мүмкіндіктеріне және оларды мемлекеттің кезек күттірмейтін мұқтаждарын қаржыландыруға бағыттауға саяды.
Жұмыстың басты мақсаты мемлекеттік кредиттеу мен қарыз алу тиімділігінің критерилерін талдап, болашақта қызмет ету тиімділігінің жетілдіру жолдарын теориялық және практикалық негіздеу болып табылады.
Дипломдық жұмыста қойылған мақсаттарға жету үшін төмендегідей міндеттері алға қойылды:
Мемлекеттік кредиттеудің экономикалық мазмұны мен мәні мәнін нақтылай түсу;
Мемлекеттік кредиттің нысандары мен әдістеріне сипаттама беру;
Мемлекеттік кредиттеу мен қарыз алу тиімділігінің бюджет құрылымына әсеріне талдау жүргізу;
Мемлекеттік борыш- мемлекеттік кредит қызметінің нәтижесі ретінде екендігін аша білу;
Мемлекеттiк кредиттiк дамыту ұйымдарымен қарыз алу тиімділігінің критерилері бойынша жетілдіру жолдарына ұсыныстар әзірлеу.
Дипломдық жұмысты зерттеудің ғылыми жаңалығы мыналардан көрінеді:
Ғылыми зерттеу негізінде мемлекеттік кредиттеудің экономикалық анықталды;
Мемлекеттік кредиттің нысандары мен әдістеріне сипаттама жасалды;
Мемлекеттік борыш- мемлекеттік кредит қызметінің нәтижесі ретінде екендігін аша білу.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні ретінде Қазақстандағы мемлекеттік кредит және қарыз алудың тиімділігі процесін ұйымдстыру барысында пайда болатын қарым-қатынастар қарастырылады.
Магистрлік жұмыстың зерттеу объектісі ретінде Қазақстандағы мемлекеттік кредиттеу және қарыз алу жүйесінің тиімді қызмет етуі алынған.
Дипломдық жұмысын жазуда келесі материалдар: ҚР нормативті-құқықтық заң актілері, Бюджет кодексі, қаржы жөніндегі оқулықтар, монографиялар, мерзімдік басылымдарда жарияланған мақалалар, Қазақстан Республикасы қаржы министрлігі, ҚР статистика Агенттігінің мәліметтері қолданылған бюджеттік сандық мәліметтері.
1.Қазақстанда мемлекеттік кредиттеудің қалыптасуының теориялық негіздері
1.1Мемлекеттік кредиттің экономикалық мазмұны мен мәні
Мемлекет пен муниципалдық құрылымдардың қарамағына елдің заңи және жеке тұлғаларының бос ақша қаражаттары да, сонымен бірге, басқа елдердің (үкіметтердің, қаржы-кредит мекемелерінің) және халықаралық қаржы-кредит институттарының ресурстары да несие капиталы ретінде уақытша пайдалануға жұмылдыру үшін және бюджет тапшылығы проблемаларын шешу үшін тартылуы мүмкін. Оны алудың басты әдісі мемлекеттік кредит болып табылады.
Мем - ле - кет - тік - кре - дит - жалпы мемлекеттік қаржының басты буындарының бірі және кредиттік қатынастардың жиынтығы, бұл қатынастарда мемлекет кредитордың да, қарыз алушының да, гаранттың да (қарыз алушы үшін мемлекеттің кепілгерлігін білдіреді) рөлінде көрінуі мүмкін. Кредиттік қатынастарда тараптардың бірі мемлекет, ал заңи және жеке тұлғалар кредиторлар немесе қарыз алушылар болып табылады.
Мемлекеттік кредиттің ерекшелігі қарызға берілген қаражаттардың қайтарым - ды - лы - ғын - да, - мер - зім - ді - лі - гін - де - жә - не - ақы - лы - ғын - да. Алайда, бұл қатынастарды банк кредитімен шатастыруға бол майды.
Мемлекеттік кредиттің жекеше кредиттен айырмашылығын мына төмендегі кестеден көре аламыз:
1 кесте
Қазақстан Республикасында мемлекеттік және жекеше кредит
айырмашылықтары
Жекеше кредит
Мемлекеттік кредит
1
Өндірістік мұқтаждық үшін жұмылдырылады
Өндірістік және өндірістік емес мұқтаждар үшін жұмылдырылады
2
Несие капиталы жұмылдырылады
Төлем және сатып алу қаражаттары жұмылдырылады
3
Өтеу қосымша өнім немесе өндіріс үдерісінде пайда болатын құннан жүргізіледі
Өтеу бюджет кірістерінен (негізінен салықтық түсімдердің есебінен) жүргізіледі
4
Капиталдың қолдану сферасын (өндірістік сфераны) кеңейтеді
Капиталды қолдану сферасын тарылтады
Дерек көз: Құлпыбаев С., Ынтықбаева С.Ж., Мельников В.Д. Қаржы негіздері: Оқулық. - Алматы LEM, 2009 - 670 бет
Мемлекеттік кредиттің көз - де - рі - кәсіпорындарда, банктерде, зейнетақы қорларында, сақтық қорларында, халықта пайда болатын уақытша бос қаражаттар.
Мемлекет кредиттік ресурстарды:
1) бюджет тапшылығын қаржыландыру;
2) ұлттандырылған және аралас кәсіпорындарға жұмсалатын күрделі жұмсалымдарды қаржыландыру;
3) биліктің жергілікті органдарының шаруашылық органдарын қаржыландыру:
4) елдің ақша айналысын реттеу үшін пайдаланады.
Мемлекеттік кредиттің көмегімен жұмылдырылған қаражаттар көбінесе экономиканы қаржыландыруға бағытталатындықтан оның өндірістік сипаты болуы тиіс. Мемлекеттік кредит бойынша қатынастарды қаржылық қатынастарға мына негіздемелер бойынша кіріктіреді:
1) мемлекеттік кредит жолымен жұмылдырылатын қаражаттар әр түрлі мұқтаждарды өндірістік сияқты, өндірістік емес мұқтаждарды да, сол сияқты стратегиялық, сондай-ақ оперативтік мұқтаждарды да қаржыландыруға бағыт-талатын мемлекеттің қаржылық ресурстары ретінде қаралады;
2) алынған және берілген кредиттер үшін есеп айырысулар, олар үшін пайыздар төлеу бюджеттердің үкіметтің қарыз алулары кезінде орталық (республикалық) немесе биліктің жергілікті органдарының қарыз алулары кезінде жергілікті бюджеттердің қаражаттары есебінен жүргізіледі. Бюджет кірістерінің негізгі және тұрақты бөлігін салықтық түсімдер құрайтындықтан қарыздар арқылы жұмылдырылатын қаражаттар антиципацияланды- рылған салықтар, яғни мерзімінен бұрын өндіріп алынған салықтар деп саналады.
Қаржының ұдайы өндірістік функциясы шектерінде мемлекеттік кредит ақшалай қаражаттарды (оларды кейін қайтару шарттарында) қайта - бө - лу - дің - қо - сал - қы - функ - ция - сын орындайды. Бұл халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын шоғырландырумен байланысты. Бұл функцияда мемлекеттік кредит жинақақшаны ұйымдасты- ру нысандарының бірі болып табылады [2].
Кредиттің көмегімен халықтың, кәсіпорындардың шамамен көп емес орташа жинақ ақшалары мемлекетте шоғырландырылады және экономиканы, әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымның қажеттіліктерін қаржыландыруға бағытталады. Бұған халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасында орналастырылатын мемлекеттік қарыздардың облигацияларын шығару, мемлекеттің бағалы қағаздарының басқа түрлерін (қазынашылық міндеттемелерді, қазынашылық боналарды, сертификаттарды) шығару арқылы қол жетеді.
Мемлекеттік қарыз алудың сан алуан құралдарының болуы халыққа жинақ ақшалардың ұйымдық нысандарын таңдау еркіндігіне мүмкіндік береді. Бұл функция іс-әрекетінің объективті нәтижелері ұлғаймалы ұдайы өндірістің көлемін арттыру және оның қарқынын тездету болып табылады.
Ағымдағы кезеңде пайдаланылатын қаражаттар кредиторға ондаған жылдардан кейін, яғни келешектегі ұрпақтардан өнді ріп алынатын салықтар есебінен қайтарылуы мүмкін болғанда мемлекеттік кредиттің қайта бөлгіштік функциясы сонымен бірге оның мерзімінен бұрын төлену қасиетінде көрінеді, сөйтіп, келешектегі ұрпақтардың қаражаттарын бүгінгілердің пайдасына қайта бөлуге қол жетеді (уақытқа қарай қайта бөлу).
Мемлекеттік кредиттің рөлі халықтың, кәсіпорындардың, ұйымдардың уақытша бос қаражаттарын жұмылдырудағы мүмкіндіктеріне және оларды мемлекеттің кезек күттірмейтін мұқтаждарын қаржыландыруға бағыттауға саяды.
Мемлекеттік кредит түрлері бойынша ішкі, сыртқы, шартты болып ажыратылады (кесте 2).
2 кесте
Мемлекеттік кредит пен мемлекеттік қарыздың сыныптамасы
Түрлері
Ішкі
Сыртқы
Шартты
нысандары
Қарыздар
Мемлекеттік қазынашылық міндеттемелер
Мемлекеттік банктер салымдарының қалдықтарын пайдалану
Орталық банктің кредиттері
Қазынашылық несиелер
Ақшалай қарыздар
Тауарлық қарыздар
Дамуға ресми көмек
Өтемдік келісімдер
Шаруашылық жүргізуші субьектілердің қарыздары бойынша мемлекеттің кепілдіктері
Байланыс
қан
Байланыс
паған
Беру. Орналастыру шарттары, өтеу мен табысты төлеудің әдістері мен мезгілдері
Әдістері
Мемлекеттік бағалы қағаздар(облигациялар, қазынашылық міндеттемелер,вексельдер,сертификат тар,өндірістік қаржы құралдары)
Беру, өтеу мезгілдері
Табысты есептеу (пайыздық табыстар, дискнот, ұтыстар)
Кепілзаттық міндеттемелерді, кепілдерді рәсімдеудің тәртібі
Орналастыру және қызмет көрсету үшін делдалдарды таңдау
Басқа да әдістер тәсілдер
Мемлекеттік борыш
Күрделі Ағымдағы
Басқару және қызмет көрсету
Лимиттерді басқару, мониторинг, борыш пен пайыздардың төлеу,негізгі сомасын төлеу, жаңғырту, мерзімді ұзарту, сәйкестендіру, қайта қаржыландыру, кемімелі арасалмақ бойынша облигацияларды айырбастау, өтеудің мерзімін ұзарту, борыштың күшін жою
Дерек көз: Құлпыбаев С., Ынтықбаева С.Ж., Мельников В.Д. Қаржы негіздері: Оқулық. 2009 ж.
Мемлекеттік кредиттің екінші қосалқы функциясы - рет - теу - ші - функ - циясы. Бірінші кезекте мемлекет несиелік пайыздың мөлшеріне ықпал жасай отырып, ақша ағындарын реттейді: несие капиталдарының рыногында қарыз алушы бола отырып, ол бұл капиталға деген сұранымды арттырады, мұның нәтижесінде несие капиталының нормасы артады. Бұл ретте мемлекет бұл рыноктағы бәсекеге араласады, одан жеке инвесторларды ығыстырады (ығыстыру әсері). Бұл олардың бизнестің белгілі бір түрлерін инвестициялауын шектеуді тудырады. Бір мезгілде мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу кезінде айналыстағы ақшаның (қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалардың) қысқаруына жеткізеді, мұның өзі ақша эмиссиясының зардаптарын жою үшін тиімді болуы мүмкін.
Сөйтіп, егер кредиттің қайта бөлгіштік функциясының көмегі-мен мемлекет ақшалай ресурстарды тікелей белгілі бір салаларға (немесе қажетті өндірістерді дамытуға) бағыттайтын болса, реттеуші функция арқылы мемлекеттік кредит жөніндегі қатынастарға қатыспайтын шаруашылық қатынастарының субъектілеріне қосымша жанама ықпал етуге қол жетеді.
Іш - кі кре - дит - те мемлекеттік - кредиттік қатынастар жан-жақты тұрғыда: қарыз алушылар ретінде де, сондай-ақ кредиторлар ретінде де елдегі үкіметтің, биліктің жергілікті органдарының, кәсіпорындар-дың, ұйымдардың және халықтың арасында пайда болады Ха - лы - қа - ра - лық кре - дит - те қатынастарға бір жағынан, үкімет, биліктің жергілікті органдарды, басқа жағынан басқа мемлекеттердің үкіметтері, банктері, компаниялары, сондай-ақ халықаралық қаржы банк ұйымдары араласады. Кредит беруші тарап мемлекет донор немесе ұйым донор, ал кредит алушы ел реципиент ел деп аталады.
Шарт - ты - мем - ле - кет - тік - кре - дит отандық қарыз алушылар: кәсіпорындар, ұйымдар, фирмалар, жергілікті билік органдары алған қарыздарына басқа елдердің кредиторларына берілген кепілдіктер мен кепілгерліктер бойынша үкіметтің міндеттемелері ретінде болады.
Қарыз шарттары орындалмаған жағдайда үкімет отандық қарыз алушының уақыты келген міндеттемелері бойынша жауап береді қарыз алушының мүлкінен немесе басқа активтерінен бюджеттік қаражаттар есебінен қарыздың сомасын төлейді.
Мемлекеттік кредиттеу мемлекеттік кредитті беру, пайдалану, оған қызмет көрсету және оны өтеу туралы шешім қабылдау рәсімдерін қамтитын процесті білдіреді.
Кредитор, бюджеттік бағдарлама әкімшісі және қарыз алушы арасындағы бюджеттік кредитті беру, пайдалану, оған қызмет көрсету және оны өтеу кезінде тараптардың құқықтық қатынастарын белгілейтін келісім кредиттік шарт болып табылады.
Мемлекеттік кредиттер заңды тұлғалардың жарғылық капиталдарына қатысу мақсаттарына, қарыз алушылардың шаруашылық қызметінің залалдарын жабуына, сенім білдірілген өкілдердің (агенттердің) көрсетілетін қызметтеріне ақы төлеуге берілмейді.
Мемлекеттік кредиттер мынадай талаптар сақталған жағдайда беріледі: салық берешегінің болмауы;
қарыз алушының бюджеттік кредит бойынша міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ететін жағдайының болуы;
қарыз алушының бұрын берілген бюджеттік кредиттер бойынша берешегінің болмауы.
Мемлекеттік кредиттеу принциптері
Мемлекеттік кредиттерді беру мынадай:
1) мемлекеттік кредитті кредит шартына сәйкес өтеу міндеттілігін көздейтін қайтарымдылық;
2)міндеттемелердің орындалуын Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәсілдермен қамтамасыз ететін жағдайының болуын көздейтін қамтамасыз етілу;
3) мемлекеттік кредиттің берілгені үшін қарыз алушының сыйақы төлеуін көздейтін ақылылық;
4) мемлекеттік кредитті беру мерзімін белгілеуді көздейтін мерзімділік принциптеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Мемлекеттік кредиттер мынадай өлшемдер сақталған жағдайда беріледі:
1)іс-шараларды бюджеттік кредиттеу арқылы іске асырудың
экономикалық және әлеуметтік тиімділігі;
2) мемлекеттік кредит есебінен іске асырылатын іс-шаралардың өзін-өзі ақтауы;
3) қарыз алушының Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайтын өлшемдерге сәйкес кредиттік қабілеті.
Мемлекеттік кредиттеу субъектілері
1.Кредитор, бюджеттік бағдарламаның әкімшісі, қарыз алушы, соңғы қарыз алушы және сенім білдірілген өкіл бюджеттік кредиттеу субъектілері болып табылады.
2. Мемлекеттік кредиттеу субъектілерінің құқықтары мен міндеттері осы Кодекске және Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық актілеріне сәйкес кредиттік шартпен және тапсырма шартымен айқындалады.
Кредиторлар мыналар болып табылады:
1. Қазақстан Республикасының бюджеттік және азаматтық заңнамасына сәйкес мемлекеттік кредит беретін кредит шартының тарабы кредитор болып табылады.
2. Республикалық бюджеттен мемлекеттік кредиттеу кезінде Қазақстан Республикасының Үкіметі кредитор болып табылады.
Мемлекеттік кредиттеу кезінде бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган Қазақстан Республикасы Үкіметінің атынан кредитор ретінде әрекет етеді.
3. Жергілікті бюджеттен мемлекеттік кредиттеу кезінде тиісті жергілікті атқарушы орган кредитор болып табылады.
4. Кредитор Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес мемлекеттік кредит беруді қамтамасыз етеді, кредит шарты талаптарының орындалуын бақылауды жүзеге асырады [3].
Бюджеттік бағдарламалардың әкімшісі мемлекеттік кредит беру кезінде кредиттік шарттың тарабы болып табылады және:
1) қаржы агенттіктерін қоспағанда, мамандандырылған ұйымдар мен сенім білдірілген өкілдерді конкурстық негізде айқындауды;
2) мемлекеттік кредиттердің нысаналы және тиімді пайдаланылуын, өтелуі мен оларға қызмет көрсетілуін бақылауды және мониторингін жүзеге асырады.
Қарыз алушылар. 1. Мемлекеттік кредитті алушы, негізгі борышты өтеу және сыйақы, сондай-ақ кредиттік шартқа сәйкес басқа да төлемдерді төлеу жөнінде міндеттемелер алатын кредит шартының тарабы қарыз алушы болып табылады.
2. Мыналар:
1) мамандандырылған ұйымдар - банктер, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар, сондай-ақ акцияларының бақылау пакеттері мемлекетке не ұлттық холдингке, не Қазақстан Республикасының резиденттері болып табылатын ұлттық басқарушы холдингке тиесілі ұйымдар;
2) жергілікті атқарушы органдар;
3) шет мемлекеттер;
4) жеке тұлғалар қарыз алушылар бола алады.
Түпкілікті қарыз алушылар
1.Мамандандырылған ұйым оған кредитор немесе қаржы агенттігі айқындаған шарттармен беретін бюджеттік кредитті соңғы алушы түпкілікті қарыз алушы болып табылады.
2. Қазақстан Республикасының резиденттері болып табылатын, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар түпкілікті қарыз алушылар бола алады.
3. Түпкілікті қарыз алушыларды іріктеуді және кредиттеуді бюджеттік бағдарламаның нысаналы мақсатына, сондай-ақ өздерінің кредиттік саясатына сәйкес мамандандырылған ұйымдар жүзеге асырады.
Сенім білдірілген өкілдер
Тапсырма шартының негізінде кредитордың (сенімгердің) атынан және оның есебінен және оның нұсқауларына сәйкес бюджеттік кредит беруге байланысты белгілі бір тапсырмаларды жасайтын тұлға сенім білдірілген өкіл болып табылады.
Сенім білдірілген өкіл кредитордың (сенімгердің) тапсырмасы бойынша мынадай іс-әрекеттерді орындай алады:
1) мемлекеттік кредиттерге қызмет көрсету;
2) қарыз алушылармен есеп айырысу;
3) бюджеттік инвестициялық жобалардың қаржыландырылуы мен іске асырылуына мониторинг жүргізу;
4) қарыз алушылардың қаржылық жай-күйіне мониторинг жүргізу;
5) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес берешекті өндіріп алу;
6) қарыз алушы жеке тұлғаларды анықтау және олармен кредиттік шарттар жасасу.
Банк, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым немесе акцияларының бақылау пакеті мемлекетке немесе Қазақстан Республикасының резиденттері болып табылатын ұлттық холдингке не ұлттық басқарушы холдингке тиесілі ұйым сенім білдірілген өкілдер бола алады.
Қаржы агенттігін қоспағанда, сенім білдірілген өкілді бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті орган немесе бюджеттік бағдарламаның әкімшісі Қазақстан Республикасының мемлекеттік сатып алу туралы заңнамасына сәйкес айқындайды. Бюджеттік бағдарламаның әкімшісі тиісті бюджет қаражаты есебінен сенім білдірілген өкілге тапсырмаларды орындағаны үшін сыйақы төлеуді жүзеге асырады. Сенім білдірілген өкілге тапсырмаларды орындағаны үшін төленетін сыйақының мөлшері тапсырма шартында белгіленеді.
1.2 Мемлекеттік кредиттің нысандары мен әдістері, талаптары
Мыналар: мемлекеттік қарыздар шығару; коммерциялық банктердегі халықтың салымдарының бір бөлігін мемлекеттік қарыздарға айналдыру; қазынашылық несиелер мемлекеттік кредиттің нысандары болып табылады .
Мемлекеттік кредиттің негізгі нысаны кредиттік қатынастарды білдіретін мем - ле - кет - тік - - қа - рыз - дар болып табылады, бұл қатынастарда мемлекет негізінен қарыз алушы ретінде болады.
3 кесте
Қарыздардың салықтардан айырмашылығы
Қарыздар
Салықтар
1
Ерікті сипаты
Мәжбүрлеме сипаты
2
Мәжбүрлеудің бүркемелі нысаны
Мәжбүрлеудің анық нысаны
Дерек көз: Құлпыбаев С., Ынтықбаева С.Ж., Мельников В.Д. Қаржы негіздері: Оқулық. 2009
Қарыздар өтеу мезгілі, орны, орналастыру әдістері, қарыз ва- лютасы, эмитенттер, табыстылық түрлері бойынша ажыратылады. Өтеу - мез - гі - лі - бой - ын - ша: - қыс - қа - мер - зім - ді (бір жылға дейін), ор - та - мер - зім - ді(1 жылдан 5 жылға дейін), ұзақ - мер - зім - ді - - (5 жылдан жоғары) болып ажыратылады.
Ор - на - лас - ты - ру - ор - ны - бой - ын - ша қарыздар ішкі және сыртқы қарыздар болып бөлінеді. Ішкі қарыздардың облигацияларын шетелдік азаматтар мен қоғамдар сатып ала алады. - Ор - на - лас - ты - ру - әдіс - те - рі - бой - ын - ша: еркін айналатын, жазылу бойынша орналастырылатын және мәжбүрлеме қарыздар болып ажыратылады. Мемлекеттік қарыздар, әдеттегідей, ақшалай нысанда шығарылады, бірақ қажет болғанда олардың заттай нысаны да болады.
Эми - те - нт - ке - қа - рай қарыздар ор - та - лық - үкі - мет - тің - қа - рыз - да - ры - на - жә - не - би - лік - тің - жер - гі - лік - ті - ор - ган - да - ры - ның - қа - рыз - да - ры - на - (му - ни - ци - пал - дық - қа - рыз - дар - ға) - ажыратылады.
Та - быс - ты - лық - түр - ле - рі - бой - ын - ша қарыздар қарыз иелері жыл сайын тең үлеспен бе кітілген мөлшерлеме бойынша тұрлаулы табыс алатын пайыздық, ұтыстық (табыс облигациялардың өтеу тиражы немесе ұтыс тиражы шыққанда төленеді) қарыздар болуы мүмкін.
Дербестікке ие болғаннан кейін Қазақстан Республикасында меншікті ішкі қарыздарды қолдану басталды. 1992 жылы республика үкіметі Мем - ле - кет - тік - ішкі - қа - рыз шығарды, ол кәсіпорындар мен ұйымдар арасында таратылды. Сол жылы айналысқа 20 жылға есептелінген Қа - зақ - стан - Рес - пуб - ли - ка - сы - ның - мем - ле - кет - тік - іш - кі - ұтыс - қа - ры - зы - ның - бо - на - ла - ры шығарылды. Қарыздар бойынша ұтыс тар жыл сайын 25, 50, 500 мың теңге мөлшерінде 4 рет ойналады. Қарыздың шарттары бойынша 1982 жылғы одақтық қарыз бойынша облигацияларды боналарға айырбастау жолымен Үкімет міндеттемелер қабылдады.
1996 жылы Қазақстан Республикасында резидент және бейрезидент-заңи және жеке тұлғалар арасында номиналы 1000 теңгеге, айналым мерзімі 364 күнге тең мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылатын Мем - ле - кет - тік - іш - кі - қары - зы - ның - ұлт - тық - жи - нақ - об - ли - га - цияла - рын тарату басталды. Ұлттық жинақ облига-цияларына жүзбелі табыстық пайыздары есептеліп, олар тоқсан сайын төленіп тұрады [4].
Шартты мемлекеттік кредитте ке - піл - дер - мен ке - піл - гер - лік - тер ны - сандар - болып табылады.
Елдің қарыз алушы-резиденті одан тиесілі соманы белгіленген мерзімде төлемеген жағдайда Үкіметтің берешекті толық немесе ішінара өтеуге қарыз берушінің алдындағы міндеттемесі осы елден мемлекеттік (үкіметтік, егеменді) кепілдігі (мемлекеттік кепілдік) болып табылады. Мемлекеттік кепілдіктер қарыз берушілерге осы ел резиденттерінің өздері алған мемлекеттік емес қарыздар бойынша міндеттемелерін орындауды қамтамасыз етуі ретінде беріледі.
Үкіметтің кепілгерлік шартына сәйкес концессиялық шарт шеңберінде тартылған, қарыз бойынша қарыз беруші алдындағы қарыз алушының борышын толық немесе ішінара өтеу міндеттемесі мемлекет кепілгерлігі болып табылады.
Кепілгерлік бойынша міндеттемелер қарыздың негізгі сомасын және ол бойынша сыйақыны кіріктіреді. Сөйтіп, мемлекет кепілгерлігімен тартылатын қарыздық қаражаттар. Концессия объектілерін құруға ғана пайдаланылады.
Мемлекеттік кепілдік және кепілгерлік бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган мен қарыз беруші арасында жазбаша келісімшарт жасасу арқылы беріледі.
Кірістер түспеген немесе жеткіліксіз түскен кезде қарастырылған шараларды бюджеттен қаржыландыру кезінде ақшалай ресурстардағы қысқа мерзімді қажеттіліктерді жабу үшін кредиттің мем - ле - кет - тік - қа - зы - на - шы - лық - мін - дет - те - ме - ле - рі - (МҚМ) сияқты нысаны пайдаланылады. МҚМ қағазсыз (заттандырылмаған) нысанда заңи тұлғаларға - коммерциялық банктерге, кәсіпорындарға, фирмаларға арналып үш, алты, тоғыз, он екі ай мерзімге шығарылады. Ұстаушылар арасында МҚМ-ді орналастыру аук циондық сауда-саттықта жүргізіледі, онда міндеттемелердің кезекті шығарылымының дисконтталған бағасы белгіленеді.
Айналыс мерзімі өткеннен кейін Қаржы министрлігі оларды көрсетулі құны бойынша сатып алады, бұл бағалы қағаздың атаулы (номиналды) құны мен дисконттық бағасы арасындағы айырма инвестордың табысын құрайды. Мемлекет МҚМ-ға конъюнктураны ескере отырып, қалыптасып отырған рыноктық бағалар бойынша шаруашылық операциялар бойынша оларға есеп айырысу және төлемдер құралының мәртебесін бере отырып, МҚМ-ның орнықтылығына кепілдік береді.
МҚМ бюджеттің кассалық алшақтықтарын жабудың пәрменді құралы болып табылады, бірақ бір мезгілде МҚМ-ды сатып алу кезінде мемлекеттің белгілі бір ысыраптары болады, ол дисконттың шамасына тең болады, ал оның мөлшері МҚМ - ның табыстылығы инвесторларды МҚМ-ды сатып алуға қызықтыру үшін банктік пайыздың қолданыстағы шамасынан асып түсуі тиіс. Бұл аспектіде МҚМ өзгеше қаржылық пирамида болды, ол мемлекеттің бюджеттік қаражаттары есебінен болатын тұрақты қаржылық қолдаудың арқасында орнықтылығын сақтайтын.
Мемлекеттің шығыстарын қаржыландыру үшін ха - лық - тың - мем - ле - кет - тік - банк - тер - де - гі - са - лым - да - ры - бой - ын - ша - қал - дық - та - ры - ның - бір - бө - лі - гін мем - ле - кет - тік - қа - рыз - дар - ға - ай - нал - ды - ру мемлекеттік кредиттің бұрын қолданылған нысаны. Әдетте бұл жинақ банкілері арқылы жүргізіледі және егер, олардың капиталы мемлекетке жататын болса, онда депозиттерді пайдалану тәуекелдері бойын-ша мемлекет жауап береді; жинақ банкінің (акционердің) капиталына мемлекет қатынасқан жағдайда банк мекемелерінің (акционерлердің) пікірлеріне сәйкес тартылған қаражаттарды тиімді пайдалану нұсқаларының проблемалары пайда болады.
Мемлекеттік кредиттің қисынды нысаны - бұл ел - дің ор - та - лық - эмис - сия - лық - бан - кі - сі - нің - қа - ра - жат - та - рын - тар - ту - болуы мүмкін. Бұл нысан, тіпті егер мұндай қарыз алу коммерциялық негіздерде, яғни несиелік пайыздың қолданыстағы нормасын ескере отырып жүзеге асырылса да, айналыстағы ақша массасының инфляциялық құнсыздануымен қабаттаса жүреді, бұл экономикаға ақшаның едәуір біржолғы құйылуымен байланысты, ал оны алу (егер бұл болған жағ-дайда) ұзаққа созылуы мүмкін.
Мемлекет бұл нысанға мемлекеттік кредиттің әр түрлі келеңсіз себептерден дағдарыстық жағдаяттардан, мемлекеттік бағалы қағаздарға сенімнің жоғалуынан, төтенше жағдайлардан туатын басқа нысанда-рын пайдалану мүмкіндігі болмаған жағдайда иек артады.
Үкіметтің, жергілікті органдардың қарамағына ақшалай қаражаттарды тартуға қарама-қарсы мемлекеттің операциялары олар жағынан заңи және жеке тұлғаларға кредиттер беру болып табылады. Кредиттің бұл нысаны мем - ле - кет - тік - (қа - зы - на - шы - лық) - не - сиелер деп аталады және бұл нысан шаруашылық жүргізуші субъектілерге немесе бюджеттік қаражаттар есебінен мемлекеттік билік пен басқару органдарының халыққа қаржылық көмек көрсету жөніндегі ақшалай қатынастарын білдіреді және кәсіпорындарды, ұйымдарды қаржылық қиындықтар немесе дамуға қаражаттардың жеткіліксіздігі кезінде олардың ақшалай ресурстарға кезек күттірмейтін жағдайында қолдауға арналған.
Бюджеттік кодекске сәйкес қарыз алудың мынадай түрлері атауға болады: Үкіметтің қарыз алуы, жергілікті атқарушы органдардың қарыз алуы және мемлекет кепілдік берген қарыз алу.
Үкіметтің қарыз алуы республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыландыру мақсатында жүзеге асырылады. Жергілікті атқарушы органдардың қарыз алуы бюджеттік инвестициялық жобаларды (бағдарламаларды) іске асыру мақсатында жергілікті бюджеттің тапшылығын қаржыландыру үшін Үкіметтен қарыз алу түрінде жүзеге асырылады.
Қарыздар бойынша Қазақстан Республикасының атынан кепілдіктер беруге Үкіметтің айрықша құқығы бар.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің, жергілікті атқарушы органдарының қарыздар бойынша Қазақстан Республикасының атынан кепілдіктер беруге құқығы жоқ.
Қазақстан Республикасының Үкіметінің тапсыруымен мемлекеттік кепілдіктер беруді Қаржы министрлігі жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің және жергілікті атқарушы органдардың қарыз алуы, мемлекет кепілдендірген қарыз алу Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің қарыз алуы Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Қазақстан Республикасы заңына сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің және жергілікті атқарушы органдардың және Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің қарыз алуы мемлекеттік қарыз алу болып табылады.
Мемлекеттік емес қарыз алуды Қазақстан Республикасының резиденттері кез келген мөлшерде, кез келген валютада және кез келген нысанында Қазақстан Республикасы заңнамасында белгіленген шектеулерді ескере отырып, өз бетінше жүзеге асырады.
Мемлекеттік емес қарыздарды заңды тұлғалар мемлекеттік кепілдікпен және мемлекет кепілгерлігімен тарта алады. Жедел басқару құқығында мүлкі бар заңи тұлғаларға мемлекеттік емес қарыз алуды жүзеге асыруға тыйым салынады.
Бюджеттік кодексте мемлекеттік қарыздардың мынадай түр - ле - рі - мен - ны - сан - да - ры - қарастырылған;
1. - Мем - ле - кет - тік - қа - рыз - дар - қа - рыз - алу - шы - ға - қа - тыс - ты - ал - ған - да:
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қарыздары;
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің қарыздары;
Жергілікті атқарушы органдарының қарыздары болып бөлінеді.
2. - Не - сие - ка - пи - та - лы - ның - ры - нок - та - ры - бой - ын - ша мемлекеттік қарыздар:
Сыртқы мемлекеттік қарыздар;
ішкі мемлекеттік қарыздар болып бөлінеді.
3. - Қа - рыз - алу - ны - са - ны - бой - ын - ша - мем - ле - кет - тік - қа - рыз - дар:
мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар шығару;
қарыз келісім шарттарын жасасу болып бөлінеді.
4. - Мем - ле - кет - ті к - эмис - сия - лық - ба - ға - лы - қа - ғаз - дар - қол - да - ны - лу - мер - зі - мі - бой - ын - ша :
айналыс мерзімі 1 жылға дейін, қысқа мерзімді;
айналыс мерзімі 1 жылдан 5 жылға дейін, орта мерзімді;
айналыс мерзімі 5 жылдан артық, ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
5. - Мем - ле - кет - тік - эмис - сия - лық - ба - ға - лы - қа - ғаз - дар - шы - ға - ру - мақ - сат - та - ры - бой - ын - ша:
бюджет тапшылығын қаржыландыру мақсатында шығарылатын;
борыштық құралдардың ішкі рыногын дамытуға жәрдемдесу мақсатында шығарылатын болып бөлінеді.
Мем - ле - кет - тік - эмис - сия - лық - ба - ға - лы - қа - ғаз - дар құжаттамалық және құжаттамалық емес нысандарда, ал ұсынушыға арналып тек құжаттамалық нысанда ғана, атаулы және дисконтталған құны бойынша сыйақының тіркелген және тіркелмеген (құбылмалы) мөлшерлемесімен шығарылуы мүмкін.
Мем - ле - кет - тік - емес - қа - рыз - Үкіметті, Ұлттық банкті және жергілікті атқарушы органдарды қоспағанда, Қазақстан Республикасының резиденті қарыз алушы болатын қарыздық қатынастар.
Мем - ле - кет - тік - кре - дит - тің - әдіс - те - рі сан алуан және баяндалған нысандарға сай келеді. Мемлекеттік қарыздарда - бұл қаражаттарды тартудың және оларды кейін қайтарудың амалдары, тәсілдері. Олар қарыздарды шығарудың келісім шарттарымен анықталады: табыстылықты анықтаудың және табыс алудың әдістерімен, іс-қимылдың мерзімімен, орналастыру амалдарымен(облига-цияларды, боналарды еркін сатып алу және сату, жазылу, мәжбүрлеме орналастыру), өтеу амалымен (облигациялар бойынша ұтыстар, қордаланған пайыздық кірісі бар облигацияларды төлеп сатып алу, мерзімсіз қарыздарда - пайыздық кірісті кезеңдік төлеу).
Қарыздардағы әдістерге сондай-ақ мем - ле - кет - тік - бо - рыш - ты - бас - қа - ру - әдіс - те - рі - де - жатады (жаң - ғыр - ту, - мер - зім - ді - ұзар - ту, - сәй - кес - тен - ді - ру, - қайта - қар - жы - лан - ды - ру).
Мем - ле - кет - тік - қа - зы - на - шы - лық - мін - дет - те - ме - лер - де - мы - на - лар - әдіс - тер болып табылады: дис - конт - тың - мөл - ше - рі, - ке - сіп - тас - тау - ба - ға - сы, - көр - се - ту - лі - құ - ны - бой - ын - ша - МҚМ - -ды - өтеу, - өтеу - мер - зі - мі, - аукци - он - дар - ды - өт - кі - зу - дің - тәр - ті - бі - . -
Мемлекеттік кредиттің нысандары кезінде мемлекеттік банктердің депозиттік ресурстарының қалдықтарын пайдалану кезінде мұндай пайдаланудың шарттары әдістер болып табылады: мем - ле - кет - тің - қар - жы - лық - ре - су - рс - та - ры - ре - тін - де - тартылатын - ре - су - рс - тар - дың - үле - сі, - қайтару - мер - зі - мі, - та - быс - ты - лық - нор - ма - сы. Елдің орталық эмиссиялық банкісінің қаражаттарын тарту келі- сімшарттары - әдістері ұқсас болады, бұл әдістер мұндай қарыз алудың инфляциялық ықпалын азайтуы тиіс [5].
Мемлекеттік кредиттер нысанындағы әдістер кәдуілгі банк кредитінің әдістеріне ұқсас болып келеді. Өзінің шығындарын жабуға мемлекет ше - тел - дік - кре - дит - тер - ді де тартады. Сыртқы экономикалық байланыстардың қарқындап өсуі халықаралық мемлекеттік кредиттің тез дамуына жеткізіп, соның негізінде сыртқы берешектердің шапшаң өсуіне себепкер болып отыр. Мемлекеттер өзіне қажет қаржылық ресурстарды жұмылдыру үшін ұлттық шекарадан тысқары жерлердегі бос ақша көздерін барған сайын белсенді пайдалануда. Компаниялар, банктер, сондай-ақ әр түрлі елдердің мем лекеттік органдары кредиттік мәмілелердің қатысушылары бо лып отыр.
Сыртқы - (ха - лы - қа - ра - лық) - кре - дит - бұл бірқатар елдер мемлекеттерінің, банктерінің, сондай-ақ басқа заңи және жеке тұлғаларының басқа елдердің мемлекеттеріне, банктеріне және өзге де заңи және жеке тұлғаларына берілетін қарыздары. Экономикалық байланыстардың дамуына байланысты халықара-лық кредит сферасында мына валюта-кредит ұйымдары барған сайын маңызды орын алып отыр: Халықаралық валюта қоры (ХВҚ), Халықаралық қайта құру және даму банкі (ХҚДБ) (Дүниежүзілік банк) және оның ұйымдары - Дамудың халықарылық ассоциациясы (ДХА), Инвестициялар кепілдігінің көпжақты агенттігі, Халықаралық қаржы корпорациясы, Европа қайта құру және даму банкі, Азия даму банкі, Ислам даму банкі және басқалары. Халықаралық валюта қоры валюта бағамдарын реттеу нормаларын белгілеу және оларды сақтауға бақылау жасау, қатысушы елдер арасында валюталық шектеулерді жою, оларға төлем баланыстарын реттеу үшін қаражаттар беру арқылы халықаралық сауда мен валюталық ынтымақтастыққа жәрдемдеседі. Дүниежүзілік банк пен оның ұйымдары елдердің экономикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.Қазақстанда мемлекеттік кредиттеудің қалыптасуының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1Мемлекеттік кредиттеудің экономикалық мазмұны мен мәні ... ... ... ... ... 8
0.2 Мемлекеттік кредиттің нысандары мен әдістері, талаптары ... ... ... ... ... ...14
0.3 Мемлекеттік қарыздың экономикалық салдарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...22
2.Рыноктық экономика жағдайында мемлекеттік кредиттеу мен қарыз алу тиімділігінің бюджет құрылымына әсерін талдау ... ... ... ... ... ... ...27
2.1Мемлекеттік кредиттеу мен қарыз алу тиімділігінің бюджет құрылымына әсерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2Мемлекеттік қарыз алу тиімділігі басқару әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3Мемлекеттік кредиттер бойынша бақылау, мониторинг және есепке алу..41
2.4 Мемлекеттік борыш- мемлекеттік кредит қызметінің нәтижесі ретінде ... ..47
3. Мемлекеттiк кредиттiк дамыту ұйымдарымен қарыз алу тиімділігінің критерилері және оларды болашақта жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Кіріспе
Тақырыптың көкейтестілігі. Қазіргі кезеңде қаржы нарығының дамуында олардың тиімді қызметіне тікелей ықпалын тигізетін ең маңызды фактор - мемлекеттік кредит болып табылады. Мем - ле - кет - тік - кре - дит - жалпы мемлекеттік қаржының басты буындарының бірі және кредиттік қатынастардың жиынтығы, бұл қатынастарда мемлекет кредитордың да, қарыз алушының да, гаранттың да (қарыз алушы үшін мемлекеттің кепілгерлігін білдіреді) рөлінде көрінуі мүмкін. Кредиттік қатынастарда тараптардың бірі мемлекет, ал заңи және жеке тұлғалар кредиторлар немесе қарыз алушылар болып табылады.
ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан Халқына арнаған Жаңа онжылдық-жаңа экономикалық өрлеу-Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері Жолдауында жеделдетілген индустриализация мен инфрақұрылымды дамыту есебінен орнықты экономикалық өсімге қол жеткізуге тапсырма берілген [1].
Даму институттарының ашық есік күні аймақтарда Самұрық-Қазына ҰӘҚ бастамасымен өткізіліп отыр. Зерттеулерге қарағанда, жергілікті жерлердегі кәсіпкерлер индустриалды немесе инфрақұрылымдық салалардағы жобаларды бастама етіп көтеру кезінде осы даму институттарының ұсынып отырған қолдау шараларынан хабарсыз қалады екен. Ал негізінен, аймақтар ұсынып отырған болашағы зор жобалар инвестор ретінде даму институттарының назарына ілігуі керек.
Мемлекеттік кредиттің ерекшелігі қарызға берілген қаражаттардың қайтарым - ды - лы - ғын - да, - мер - зім - ді - лі - гін - де - жә - не - ақы - лы - ғын - да. Алайда, бұл қатынастарды банк кредитімен шатастыруға бол майды.
Қаржының ұдайы өндірістік функциясы шектерінде мемлекеттік кредит ақшалай қаражаттарды (оларды кейін қайтару шарттарында) қайта - бө - лу - дің - қо - сал - қы - функ - ция - сын орындайды. Бұл халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын шоғырландырумен байланысты. Бұл функцияда мемлекеттік кредит жинақақшаны ұйымдасты- ру нысандарының бірі болып табылады.
Кредиттің көмегімен халықтың, кәсіпорындардың шамамен көп емес орташа жинақ ақшалары мемлекетте шоғырландырылады және экономиканы, әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымның қажеттіліктерін қаржыландыруға бағытталады. Бұған халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасында орналастырылатын мемлекеттік қарыздардың облигацияларын шығару, мемлекеттің бағалы қағаздарының басқа түрлерін (қазынашылық міндеттемелерді, қазынашылық боналарды, сертификаттарды) шығару арқылы қол жетеді.
Мемлекеттік қарыз алудың сан алуан құралдарының болуы халыққа жинақақшалардың ұйымдық нысандарын таңдау еркіндігіне мүмкіндік береді. Бұл функция іс-әрекетінің объективті нәтижелері ұлғаймалы ұдайы өндірістің көлемін арттыру және оның қарқынын тездету болып табылады.
Ағымдағы кезеңде пайдаланылатын қаражаттар кредиторға ондаған жылдардан кейін, яғни келешектегі ұрпақтардан өнді ріп алынатын салықтар есебінен қайтарылуы мүмкін болғанда мемлекеттік кредиттің қайта бөлгіштік функциясы сонымен бірге оның мерзімінен бұрын төлену қасиетінде көрінеді, сөйтіп, келешектегі ұрпақтардың қаражаттарын бүгінгілердің пайдасына қайта бөлуге қол жетеді .
Мемлекет несиелік пайыздың мөлшеріне ықпал жасай отырып, ақша ағындарын реттейді: несие капиталдарының рыногында қарыз алушы бола отырып, ол бұл капиталға деген сұранымды арттырады, мұның нәтижесінде несие капиталының нормасы артады. Бұл ретте мемлекет бұл рыноктағы бәсекеге араласады, одан жеке инвесторларды ығыстырады. Бұл олардың бизнестің белгілі бір түрлерін инвестициялауын шектеуді тудырады. Бір мезгілде мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу кезінде айналыстағы ақшаның (қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалардың) қысқаруына жеткізеді, мұның өзі ақша эмиссиясының зардаптарын жою үшін тиімді болуы мүмкін.
Сөйтіп, егер кредиттің қайта бөлгіштік функциясының көмегі-мен мемлекет ақшалай ресурстарды тікелей белгілі бір салаларға (немесе қажетті өндірістерді дамытуға) бағыттайтын болса, реттеуші функция арқылы мемлекеттік кредит жөніндегі қатынастарға қатыспайтын шаруашылық қатынастарының субъектілеріне қосымша жанама ықпал етуге қол жетеді.
Мемлекеттік кредиттің рөлі халықтың, кәсіпорындардың, ұйымдардың уақытша бос қаражаттарын жұмылдырудағы мүмкіндіктеріне және оларды мемлекеттің кезек күттірмейтін мұқтаждарын қаржыландыруға бағыттауға саяды.
Жұмыстың басты мақсаты мемлекеттік кредиттеу мен қарыз алу тиімділігінің критерилерін талдап, болашақта қызмет ету тиімділігінің жетілдіру жолдарын теориялық және практикалық негіздеу болып табылады.
Дипломдық жұмыста қойылған мақсаттарға жету үшін төмендегідей міндеттері алға қойылды:
Мемлекеттік кредиттеудің экономикалық мазмұны мен мәні мәнін нақтылай түсу;
Мемлекеттік кредиттің нысандары мен әдістеріне сипаттама беру;
Мемлекеттік кредиттеу мен қарыз алу тиімділігінің бюджет құрылымына әсеріне талдау жүргізу;
Мемлекеттік борыш- мемлекеттік кредит қызметінің нәтижесі ретінде екендігін аша білу;
Мемлекеттiк кредиттiк дамыту ұйымдарымен қарыз алу тиімділігінің критерилері бойынша жетілдіру жолдарына ұсыныстар әзірлеу.
Дипломдық жұмысты зерттеудің ғылыми жаңалығы мыналардан көрінеді:
Ғылыми зерттеу негізінде мемлекеттік кредиттеудің экономикалық анықталды;
Мемлекеттік кредиттің нысандары мен әдістеріне сипаттама жасалды;
Мемлекеттік борыш- мемлекеттік кредит қызметінің нәтижесі ретінде екендігін аша білу.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні ретінде Қазақстандағы мемлекеттік кредит және қарыз алудың тиімділігі процесін ұйымдстыру барысында пайда болатын қарым-қатынастар қарастырылады.
Магистрлік жұмыстың зерттеу объектісі ретінде Қазақстандағы мемлекеттік кредиттеу және қарыз алу жүйесінің тиімді қызмет етуі алынған.
Дипломдық жұмысын жазуда келесі материалдар: ҚР нормативті-құқықтық заң актілері, Бюджет кодексі, қаржы жөніндегі оқулықтар, монографиялар, мерзімдік басылымдарда жарияланған мақалалар, Қазақстан Республикасы қаржы министрлігі, ҚР статистика Агенттігінің мәліметтері қолданылған бюджеттік сандық мәліметтері.
1.Қазақстанда мемлекеттік кредиттеудің қалыптасуының теориялық негіздері
1.1Мемлекеттік кредиттің экономикалық мазмұны мен мәні
Мемлекет пен муниципалдық құрылымдардың қарамағына елдің заңи және жеке тұлғаларының бос ақша қаражаттары да, сонымен бірге, басқа елдердің (үкіметтердің, қаржы-кредит мекемелерінің) және халықаралық қаржы-кредит институттарының ресурстары да несие капиталы ретінде уақытша пайдалануға жұмылдыру үшін және бюджет тапшылығы проблемаларын шешу үшін тартылуы мүмкін. Оны алудың басты әдісі мемлекеттік кредит болып табылады.
Мем - ле - кет - тік - кре - дит - жалпы мемлекеттік қаржының басты буындарының бірі және кредиттік қатынастардың жиынтығы, бұл қатынастарда мемлекет кредитордың да, қарыз алушының да, гаранттың да (қарыз алушы үшін мемлекеттің кепілгерлігін білдіреді) рөлінде көрінуі мүмкін. Кредиттік қатынастарда тараптардың бірі мемлекет, ал заңи және жеке тұлғалар кредиторлар немесе қарыз алушылар болып табылады.
Мемлекеттік кредиттің ерекшелігі қарызға берілген қаражаттардың қайтарым - ды - лы - ғын - да, - мер - зім - ді - лі - гін - де - жә - не - ақы - лы - ғын - да. Алайда, бұл қатынастарды банк кредитімен шатастыруға бол майды.
Мемлекеттік кредиттің жекеше кредиттен айырмашылығын мына төмендегі кестеден көре аламыз:
1 кесте
Қазақстан Республикасында мемлекеттік және жекеше кредит
айырмашылықтары
Жекеше кредит
Мемлекеттік кредит
1
Өндірістік мұқтаждық үшін жұмылдырылады
Өндірістік және өндірістік емес мұқтаждар үшін жұмылдырылады
2
Несие капиталы жұмылдырылады
Төлем және сатып алу қаражаттары жұмылдырылады
3
Өтеу қосымша өнім немесе өндіріс үдерісінде пайда болатын құннан жүргізіледі
Өтеу бюджет кірістерінен (негізінен салықтық түсімдердің есебінен) жүргізіледі
4
Капиталдың қолдану сферасын (өндірістік сфераны) кеңейтеді
Капиталды қолдану сферасын тарылтады
Дерек көз: Құлпыбаев С., Ынтықбаева С.Ж., Мельников В.Д. Қаржы негіздері: Оқулық. - Алматы LEM, 2009 - 670 бет
Мемлекеттік кредиттің көз - де - рі - кәсіпорындарда, банктерде, зейнетақы қорларында, сақтық қорларында, халықта пайда болатын уақытша бос қаражаттар.
Мемлекет кредиттік ресурстарды:
1) бюджет тапшылығын қаржыландыру;
2) ұлттандырылған және аралас кәсіпорындарға жұмсалатын күрделі жұмсалымдарды қаржыландыру;
3) биліктің жергілікті органдарының шаруашылық органдарын қаржыландыру:
4) елдің ақша айналысын реттеу үшін пайдаланады.
Мемлекеттік кредиттің көмегімен жұмылдырылған қаражаттар көбінесе экономиканы қаржыландыруға бағытталатындықтан оның өндірістік сипаты болуы тиіс. Мемлекеттік кредит бойынша қатынастарды қаржылық қатынастарға мына негіздемелер бойынша кіріктіреді:
1) мемлекеттік кредит жолымен жұмылдырылатын қаражаттар әр түрлі мұқтаждарды өндірістік сияқты, өндірістік емес мұқтаждарды да, сол сияқты стратегиялық, сондай-ақ оперативтік мұқтаждарды да қаржыландыруға бағыт-талатын мемлекеттің қаржылық ресурстары ретінде қаралады;
2) алынған және берілген кредиттер үшін есеп айырысулар, олар үшін пайыздар төлеу бюджеттердің үкіметтің қарыз алулары кезінде орталық (республикалық) немесе биліктің жергілікті органдарының қарыз алулары кезінде жергілікті бюджеттердің қаражаттары есебінен жүргізіледі. Бюджет кірістерінің негізгі және тұрақты бөлігін салықтық түсімдер құрайтындықтан қарыздар арқылы жұмылдырылатын қаражаттар антиципацияланды- рылған салықтар, яғни мерзімінен бұрын өндіріп алынған салықтар деп саналады.
Қаржының ұдайы өндірістік функциясы шектерінде мемлекеттік кредит ақшалай қаражаттарды (оларды кейін қайтару шарттарында) қайта - бө - лу - дің - қо - сал - қы - функ - ция - сын орындайды. Бұл халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын шоғырландырумен байланысты. Бұл функцияда мемлекеттік кредит жинақақшаны ұйымдасты- ру нысандарының бірі болып табылады [2].
Кредиттің көмегімен халықтың, кәсіпорындардың шамамен көп емес орташа жинақ ақшалары мемлекетте шоғырландырылады және экономиканы, әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымның қажеттіліктерін қаржыландыруға бағытталады. Бұған халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасында орналастырылатын мемлекеттік қарыздардың облигацияларын шығару, мемлекеттің бағалы қағаздарының басқа түрлерін (қазынашылық міндеттемелерді, қазынашылық боналарды, сертификаттарды) шығару арқылы қол жетеді.
Мемлекеттік қарыз алудың сан алуан құралдарының болуы халыққа жинақ ақшалардың ұйымдық нысандарын таңдау еркіндігіне мүмкіндік береді. Бұл функция іс-әрекетінің объективті нәтижелері ұлғаймалы ұдайы өндірістің көлемін арттыру және оның қарқынын тездету болып табылады.
Ағымдағы кезеңде пайдаланылатын қаражаттар кредиторға ондаған жылдардан кейін, яғни келешектегі ұрпақтардан өнді ріп алынатын салықтар есебінен қайтарылуы мүмкін болғанда мемлекеттік кредиттің қайта бөлгіштік функциясы сонымен бірге оның мерзімінен бұрын төлену қасиетінде көрінеді, сөйтіп, келешектегі ұрпақтардың қаражаттарын бүгінгілердің пайдасына қайта бөлуге қол жетеді (уақытқа қарай қайта бөлу).
Мемлекеттік кредиттің рөлі халықтың, кәсіпорындардың, ұйымдардың уақытша бос қаражаттарын жұмылдырудағы мүмкіндіктеріне және оларды мемлекеттің кезек күттірмейтін мұқтаждарын қаржыландыруға бағыттауға саяды.
Мемлекеттік кредит түрлері бойынша ішкі, сыртқы, шартты болып ажыратылады (кесте 2).
2 кесте
Мемлекеттік кредит пен мемлекеттік қарыздың сыныптамасы
Түрлері
Ішкі
Сыртқы
Шартты
нысандары
Қарыздар
Мемлекеттік қазынашылық міндеттемелер
Мемлекеттік банктер салымдарының қалдықтарын пайдалану
Орталық банктің кредиттері
Қазынашылық несиелер
Ақшалай қарыздар
Тауарлық қарыздар
Дамуға ресми көмек
Өтемдік келісімдер
Шаруашылық жүргізуші субьектілердің қарыздары бойынша мемлекеттің кепілдіктері
Байланыс
қан
Байланыс
паған
Беру. Орналастыру шарттары, өтеу мен табысты төлеудің әдістері мен мезгілдері
Әдістері
Мемлекеттік бағалы қағаздар(облигациялар, қазынашылық міндеттемелер,вексельдер,сертификат тар,өндірістік қаржы құралдары)
Беру, өтеу мезгілдері
Табысты есептеу (пайыздық табыстар, дискнот, ұтыстар)
Кепілзаттық міндеттемелерді, кепілдерді рәсімдеудің тәртібі
Орналастыру және қызмет көрсету үшін делдалдарды таңдау
Басқа да әдістер тәсілдер
Мемлекеттік борыш
Күрделі Ағымдағы
Басқару және қызмет көрсету
Лимиттерді басқару, мониторинг, борыш пен пайыздардың төлеу,негізгі сомасын төлеу, жаңғырту, мерзімді ұзарту, сәйкестендіру, қайта қаржыландыру, кемімелі арасалмақ бойынша облигацияларды айырбастау, өтеудің мерзімін ұзарту, борыштың күшін жою
Дерек көз: Құлпыбаев С., Ынтықбаева С.Ж., Мельников В.Д. Қаржы негіздері: Оқулық. 2009 ж.
Мемлекеттік кредиттің екінші қосалқы функциясы - рет - теу - ші - функ - циясы. Бірінші кезекте мемлекет несиелік пайыздың мөлшеріне ықпал жасай отырып, ақша ағындарын реттейді: несие капиталдарының рыногында қарыз алушы бола отырып, ол бұл капиталға деген сұранымды арттырады, мұның нәтижесінде несие капиталының нормасы артады. Бұл ретте мемлекет бұл рыноктағы бәсекеге араласады, одан жеке инвесторларды ығыстырады (ығыстыру әсері). Бұл олардың бизнестің белгілі бір түрлерін инвестициялауын шектеуді тудырады. Бір мезгілде мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу кезінде айналыстағы ақшаның (қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалардың) қысқаруына жеткізеді, мұның өзі ақша эмиссиясының зардаптарын жою үшін тиімді болуы мүмкін.
Сөйтіп, егер кредиттің қайта бөлгіштік функциясының көмегі-мен мемлекет ақшалай ресурстарды тікелей белгілі бір салаларға (немесе қажетті өндірістерді дамытуға) бағыттайтын болса, реттеуші функция арқылы мемлекеттік кредит жөніндегі қатынастарға қатыспайтын шаруашылық қатынастарының субъектілеріне қосымша жанама ықпал етуге қол жетеді.
Іш - кі кре - дит - те мемлекеттік - кредиттік қатынастар жан-жақты тұрғыда: қарыз алушылар ретінде де, сондай-ақ кредиторлар ретінде де елдегі үкіметтің, биліктің жергілікті органдарының, кәсіпорындар-дың, ұйымдардың және халықтың арасында пайда болады Ха - лы - қа - ра - лық кре - дит - те қатынастарға бір жағынан, үкімет, биліктің жергілікті органдарды, басқа жағынан басқа мемлекеттердің үкіметтері, банктері, компаниялары, сондай-ақ халықаралық қаржы банк ұйымдары араласады. Кредит беруші тарап мемлекет донор немесе ұйым донор, ал кредит алушы ел реципиент ел деп аталады.
Шарт - ты - мем - ле - кет - тік - кре - дит отандық қарыз алушылар: кәсіпорындар, ұйымдар, фирмалар, жергілікті билік органдары алған қарыздарына басқа елдердің кредиторларына берілген кепілдіктер мен кепілгерліктер бойынша үкіметтің міндеттемелері ретінде болады.
Қарыз шарттары орындалмаған жағдайда үкімет отандық қарыз алушының уақыты келген міндеттемелері бойынша жауап береді қарыз алушының мүлкінен немесе басқа активтерінен бюджеттік қаражаттар есебінен қарыздың сомасын төлейді.
Мемлекеттік кредиттеу мемлекеттік кредитті беру, пайдалану, оған қызмет көрсету және оны өтеу туралы шешім қабылдау рәсімдерін қамтитын процесті білдіреді.
Кредитор, бюджеттік бағдарлама әкімшісі және қарыз алушы арасындағы бюджеттік кредитті беру, пайдалану, оған қызмет көрсету және оны өтеу кезінде тараптардың құқықтық қатынастарын белгілейтін келісім кредиттік шарт болып табылады.
Мемлекеттік кредиттер заңды тұлғалардың жарғылық капиталдарына қатысу мақсаттарына, қарыз алушылардың шаруашылық қызметінің залалдарын жабуына, сенім білдірілген өкілдердің (агенттердің) көрсетілетін қызметтеріне ақы төлеуге берілмейді.
Мемлекеттік кредиттер мынадай талаптар сақталған жағдайда беріледі: салық берешегінің болмауы;
қарыз алушының бюджеттік кредит бойынша міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ететін жағдайының болуы;
қарыз алушының бұрын берілген бюджеттік кредиттер бойынша берешегінің болмауы.
Мемлекеттік кредиттеу принциптері
Мемлекеттік кредиттерді беру мынадай:
1) мемлекеттік кредитті кредит шартына сәйкес өтеу міндеттілігін көздейтін қайтарымдылық;
2)міндеттемелердің орындалуын Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәсілдермен қамтамасыз ететін жағдайының болуын көздейтін қамтамасыз етілу;
3) мемлекеттік кредиттің берілгені үшін қарыз алушының сыйақы төлеуін көздейтін ақылылық;
4) мемлекеттік кредитті беру мерзімін белгілеуді көздейтін мерзімділік принциптеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Мемлекеттік кредиттер мынадай өлшемдер сақталған жағдайда беріледі:
1)іс-шараларды бюджеттік кредиттеу арқылы іске асырудың
экономикалық және әлеуметтік тиімділігі;
2) мемлекеттік кредит есебінен іске асырылатын іс-шаралардың өзін-өзі ақтауы;
3) қарыз алушының Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайтын өлшемдерге сәйкес кредиттік қабілеті.
Мемлекеттік кредиттеу субъектілері
1.Кредитор, бюджеттік бағдарламаның әкімшісі, қарыз алушы, соңғы қарыз алушы және сенім білдірілген өкіл бюджеттік кредиттеу субъектілері болып табылады.
2. Мемлекеттік кредиттеу субъектілерінің құқықтары мен міндеттері осы Кодекске және Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық актілеріне сәйкес кредиттік шартпен және тапсырма шартымен айқындалады.
Кредиторлар мыналар болып табылады:
1. Қазақстан Республикасының бюджеттік және азаматтық заңнамасына сәйкес мемлекеттік кредит беретін кредит шартының тарабы кредитор болып табылады.
2. Республикалық бюджеттен мемлекеттік кредиттеу кезінде Қазақстан Республикасының Үкіметі кредитор болып табылады.
Мемлекеттік кредиттеу кезінде бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган Қазақстан Республикасы Үкіметінің атынан кредитор ретінде әрекет етеді.
3. Жергілікті бюджеттен мемлекеттік кредиттеу кезінде тиісті жергілікті атқарушы орган кредитор болып табылады.
4. Кредитор Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес мемлекеттік кредит беруді қамтамасыз етеді, кредит шарты талаптарының орындалуын бақылауды жүзеге асырады [3].
Бюджеттік бағдарламалардың әкімшісі мемлекеттік кредит беру кезінде кредиттік шарттың тарабы болып табылады және:
1) қаржы агенттіктерін қоспағанда, мамандандырылған ұйымдар мен сенім білдірілген өкілдерді конкурстық негізде айқындауды;
2) мемлекеттік кредиттердің нысаналы және тиімді пайдаланылуын, өтелуі мен оларға қызмет көрсетілуін бақылауды және мониторингін жүзеге асырады.
Қарыз алушылар. 1. Мемлекеттік кредитті алушы, негізгі борышты өтеу және сыйақы, сондай-ақ кредиттік шартқа сәйкес басқа да төлемдерді төлеу жөнінде міндеттемелер алатын кредит шартының тарабы қарыз алушы болып табылады.
2. Мыналар:
1) мамандандырылған ұйымдар - банктер, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар, сондай-ақ акцияларының бақылау пакеттері мемлекетке не ұлттық холдингке, не Қазақстан Республикасының резиденттері болып табылатын ұлттық басқарушы холдингке тиесілі ұйымдар;
2) жергілікті атқарушы органдар;
3) шет мемлекеттер;
4) жеке тұлғалар қарыз алушылар бола алады.
Түпкілікті қарыз алушылар
1.Мамандандырылған ұйым оған кредитор немесе қаржы агенттігі айқындаған шарттармен беретін бюджеттік кредитті соңғы алушы түпкілікті қарыз алушы болып табылады.
2. Қазақстан Республикасының резиденттері болып табылатын, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар түпкілікті қарыз алушылар бола алады.
3. Түпкілікті қарыз алушыларды іріктеуді және кредиттеуді бюджеттік бағдарламаның нысаналы мақсатына, сондай-ақ өздерінің кредиттік саясатына сәйкес мамандандырылған ұйымдар жүзеге асырады.
Сенім білдірілген өкілдер
Тапсырма шартының негізінде кредитордың (сенімгердің) атынан және оның есебінен және оның нұсқауларына сәйкес бюджеттік кредит беруге байланысты белгілі бір тапсырмаларды жасайтын тұлға сенім білдірілген өкіл болып табылады.
Сенім білдірілген өкіл кредитордың (сенімгердің) тапсырмасы бойынша мынадай іс-әрекеттерді орындай алады:
1) мемлекеттік кредиттерге қызмет көрсету;
2) қарыз алушылармен есеп айырысу;
3) бюджеттік инвестициялық жобалардың қаржыландырылуы мен іске асырылуына мониторинг жүргізу;
4) қарыз алушылардың қаржылық жай-күйіне мониторинг жүргізу;
5) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес берешекті өндіріп алу;
6) қарыз алушы жеке тұлғаларды анықтау және олармен кредиттік шарттар жасасу.
Банк, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым немесе акцияларының бақылау пакеті мемлекетке немесе Қазақстан Республикасының резиденттері болып табылатын ұлттық холдингке не ұлттық басқарушы холдингке тиесілі ұйым сенім білдірілген өкілдер бола алады.
Қаржы агенттігін қоспағанда, сенім білдірілген өкілді бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті орган немесе бюджеттік бағдарламаның әкімшісі Қазақстан Республикасының мемлекеттік сатып алу туралы заңнамасына сәйкес айқындайды. Бюджеттік бағдарламаның әкімшісі тиісті бюджет қаражаты есебінен сенім білдірілген өкілге тапсырмаларды орындағаны үшін сыйақы төлеуді жүзеге асырады. Сенім білдірілген өкілге тапсырмаларды орындағаны үшін төленетін сыйақының мөлшері тапсырма шартында белгіленеді.
1.2 Мемлекеттік кредиттің нысандары мен әдістері, талаптары
Мыналар: мемлекеттік қарыздар шығару; коммерциялық банктердегі халықтың салымдарының бір бөлігін мемлекеттік қарыздарға айналдыру; қазынашылық несиелер мемлекеттік кредиттің нысандары болып табылады .
Мемлекеттік кредиттің негізгі нысаны кредиттік қатынастарды білдіретін мем - ле - кет - тік - - қа - рыз - дар болып табылады, бұл қатынастарда мемлекет негізінен қарыз алушы ретінде болады.
3 кесте
Қарыздардың салықтардан айырмашылығы
Қарыздар
Салықтар
1
Ерікті сипаты
Мәжбүрлеме сипаты
2
Мәжбүрлеудің бүркемелі нысаны
Мәжбүрлеудің анық нысаны
Дерек көз: Құлпыбаев С., Ынтықбаева С.Ж., Мельников В.Д. Қаржы негіздері: Оқулық. 2009
Қарыздар өтеу мезгілі, орны, орналастыру әдістері, қарыз ва- лютасы, эмитенттер, табыстылық түрлері бойынша ажыратылады. Өтеу - мез - гі - лі - бой - ын - ша: - қыс - қа - мер - зім - ді (бір жылға дейін), ор - та - мер - зім - ді(1 жылдан 5 жылға дейін), ұзақ - мер - зім - ді - - (5 жылдан жоғары) болып ажыратылады.
Ор - на - лас - ты - ру - ор - ны - бой - ын - ша қарыздар ішкі және сыртқы қарыздар болып бөлінеді. Ішкі қарыздардың облигацияларын шетелдік азаматтар мен қоғамдар сатып ала алады. - Ор - на - лас - ты - ру - әдіс - те - рі - бой - ын - ша: еркін айналатын, жазылу бойынша орналастырылатын және мәжбүрлеме қарыздар болып ажыратылады. Мемлекеттік қарыздар, әдеттегідей, ақшалай нысанда шығарылады, бірақ қажет болғанда олардың заттай нысаны да болады.
Эми - те - нт - ке - қа - рай қарыздар ор - та - лық - үкі - мет - тің - қа - рыз - да - ры - на - жә - не - би - лік - тің - жер - гі - лік - ті - ор - ган - да - ры - ның - қа - рыз - да - ры - на - (му - ни - ци - пал - дық - қа - рыз - дар - ға) - ажыратылады.
Та - быс - ты - лық - түр - ле - рі - бой - ын - ша қарыздар қарыз иелері жыл сайын тең үлеспен бе кітілген мөлшерлеме бойынша тұрлаулы табыс алатын пайыздық, ұтыстық (табыс облигациялардың өтеу тиражы немесе ұтыс тиражы шыққанда төленеді) қарыздар болуы мүмкін.
Дербестікке ие болғаннан кейін Қазақстан Республикасында меншікті ішкі қарыздарды қолдану басталды. 1992 жылы республика үкіметі Мем - ле - кет - тік - ішкі - қа - рыз шығарды, ол кәсіпорындар мен ұйымдар арасында таратылды. Сол жылы айналысқа 20 жылға есептелінген Қа - зақ - стан - Рес - пуб - ли - ка - сы - ның - мем - ле - кет - тік - іш - кі - ұтыс - қа - ры - зы - ның - бо - на - ла - ры шығарылды. Қарыздар бойынша ұтыс тар жыл сайын 25, 50, 500 мың теңге мөлшерінде 4 рет ойналады. Қарыздың шарттары бойынша 1982 жылғы одақтық қарыз бойынша облигацияларды боналарға айырбастау жолымен Үкімет міндеттемелер қабылдады.
1996 жылы Қазақстан Республикасында резидент және бейрезидент-заңи және жеке тұлғалар арасында номиналы 1000 теңгеге, айналым мерзімі 364 күнге тең мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылатын Мем - ле - кет - тік - іш - кі - қары - зы - ның - ұлт - тық - жи - нақ - об - ли - га - цияла - рын тарату басталды. Ұлттық жинақ облига-цияларына жүзбелі табыстық пайыздары есептеліп, олар тоқсан сайын төленіп тұрады [4].
Шартты мемлекеттік кредитте ке - піл - дер - мен ке - піл - гер - лік - тер ны - сандар - болып табылады.
Елдің қарыз алушы-резиденті одан тиесілі соманы белгіленген мерзімде төлемеген жағдайда Үкіметтің берешекті толық немесе ішінара өтеуге қарыз берушінің алдындағы міндеттемесі осы елден мемлекеттік (үкіметтік, егеменді) кепілдігі (мемлекеттік кепілдік) болып табылады. Мемлекеттік кепілдіктер қарыз берушілерге осы ел резиденттерінің өздері алған мемлекеттік емес қарыздар бойынша міндеттемелерін орындауды қамтамасыз етуі ретінде беріледі.
Үкіметтің кепілгерлік шартына сәйкес концессиялық шарт шеңберінде тартылған, қарыз бойынша қарыз беруші алдындағы қарыз алушының борышын толық немесе ішінара өтеу міндеттемесі мемлекет кепілгерлігі болып табылады.
Кепілгерлік бойынша міндеттемелер қарыздың негізгі сомасын және ол бойынша сыйақыны кіріктіреді. Сөйтіп, мемлекет кепілгерлігімен тартылатын қарыздық қаражаттар. Концессия объектілерін құруға ғана пайдаланылады.
Мемлекеттік кепілдік және кепілгерлік бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган мен қарыз беруші арасында жазбаша келісімшарт жасасу арқылы беріледі.
Кірістер түспеген немесе жеткіліксіз түскен кезде қарастырылған шараларды бюджеттен қаржыландыру кезінде ақшалай ресурстардағы қысқа мерзімді қажеттіліктерді жабу үшін кредиттің мем - ле - кет - тік - қа - зы - на - шы - лық - мін - дет - те - ме - ле - рі - (МҚМ) сияқты нысаны пайдаланылады. МҚМ қағазсыз (заттандырылмаған) нысанда заңи тұлғаларға - коммерциялық банктерге, кәсіпорындарға, фирмаларға арналып үш, алты, тоғыз, он екі ай мерзімге шығарылады. Ұстаушылар арасында МҚМ-ді орналастыру аук циондық сауда-саттықта жүргізіледі, онда міндеттемелердің кезекті шығарылымының дисконтталған бағасы белгіленеді.
Айналыс мерзімі өткеннен кейін Қаржы министрлігі оларды көрсетулі құны бойынша сатып алады, бұл бағалы қағаздың атаулы (номиналды) құны мен дисконттық бағасы арасындағы айырма инвестордың табысын құрайды. Мемлекет МҚМ-ға конъюнктураны ескере отырып, қалыптасып отырған рыноктық бағалар бойынша шаруашылық операциялар бойынша оларға есеп айырысу және төлемдер құралының мәртебесін бере отырып, МҚМ-ның орнықтылығына кепілдік береді.
МҚМ бюджеттің кассалық алшақтықтарын жабудың пәрменді құралы болып табылады, бірақ бір мезгілде МҚМ-ды сатып алу кезінде мемлекеттің белгілі бір ысыраптары болады, ол дисконттың шамасына тең болады, ал оның мөлшері МҚМ - ның табыстылығы инвесторларды МҚМ-ды сатып алуға қызықтыру үшін банктік пайыздың қолданыстағы шамасынан асып түсуі тиіс. Бұл аспектіде МҚМ өзгеше қаржылық пирамида болды, ол мемлекеттің бюджеттік қаражаттары есебінен болатын тұрақты қаржылық қолдаудың арқасында орнықтылығын сақтайтын.
Мемлекеттің шығыстарын қаржыландыру үшін ха - лық - тың - мем - ле - кет - тік - банк - тер - де - гі - са - лым - да - ры - бой - ын - ша - қал - дық - та - ры - ның - бір - бө - лі - гін мем - ле - кет - тік - қа - рыз - дар - ға - ай - нал - ды - ру мемлекеттік кредиттің бұрын қолданылған нысаны. Әдетте бұл жинақ банкілері арқылы жүргізіледі және егер, олардың капиталы мемлекетке жататын болса, онда депозиттерді пайдалану тәуекелдері бойын-ша мемлекет жауап береді; жинақ банкінің (акционердің) капиталына мемлекет қатынасқан жағдайда банк мекемелерінің (акционерлердің) пікірлеріне сәйкес тартылған қаражаттарды тиімді пайдалану нұсқаларының проблемалары пайда болады.
Мемлекеттік кредиттің қисынды нысаны - бұл ел - дің ор - та - лық - эмис - сия - лық - бан - кі - сі - нің - қа - ра - жат - та - рын - тар - ту - болуы мүмкін. Бұл нысан, тіпті егер мұндай қарыз алу коммерциялық негіздерде, яғни несиелік пайыздың қолданыстағы нормасын ескере отырып жүзеге асырылса да, айналыстағы ақша массасының инфляциялық құнсыздануымен қабаттаса жүреді, бұл экономикаға ақшаның едәуір біржолғы құйылуымен байланысты, ал оны алу (егер бұл болған жағ-дайда) ұзаққа созылуы мүмкін.
Мемлекет бұл нысанға мемлекеттік кредиттің әр түрлі келеңсіз себептерден дағдарыстық жағдаяттардан, мемлекеттік бағалы қағаздарға сенімнің жоғалуынан, төтенше жағдайлардан туатын басқа нысанда-рын пайдалану мүмкіндігі болмаған жағдайда иек артады.
Үкіметтің, жергілікті органдардың қарамағына ақшалай қаражаттарды тартуға қарама-қарсы мемлекеттің операциялары олар жағынан заңи және жеке тұлғаларға кредиттер беру болып табылады. Кредиттің бұл нысаны мем - ле - кет - тік - (қа - зы - на - шы - лық) - не - сиелер деп аталады және бұл нысан шаруашылық жүргізуші субъектілерге немесе бюджеттік қаражаттар есебінен мемлекеттік билік пен басқару органдарының халыққа қаржылық көмек көрсету жөніндегі ақшалай қатынастарын білдіреді және кәсіпорындарды, ұйымдарды қаржылық қиындықтар немесе дамуға қаражаттардың жеткіліксіздігі кезінде олардың ақшалай ресурстарға кезек күттірмейтін жағдайында қолдауға арналған.
Бюджеттік кодекске сәйкес қарыз алудың мынадай түрлері атауға болады: Үкіметтің қарыз алуы, жергілікті атқарушы органдардың қарыз алуы және мемлекет кепілдік берген қарыз алу.
Үкіметтің қарыз алуы республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыландыру мақсатында жүзеге асырылады. Жергілікті атқарушы органдардың қарыз алуы бюджеттік инвестициялық жобаларды (бағдарламаларды) іске асыру мақсатында жергілікті бюджеттің тапшылығын қаржыландыру үшін Үкіметтен қарыз алу түрінде жүзеге асырылады.
Қарыздар бойынша Қазақстан Республикасының атынан кепілдіктер беруге Үкіметтің айрықша құқығы бар.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің, жергілікті атқарушы органдарының қарыздар бойынша Қазақстан Республикасының атынан кепілдіктер беруге құқығы жоқ.
Қазақстан Республикасының Үкіметінің тапсыруымен мемлекеттік кепілдіктер беруді Қаржы министрлігі жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің және жергілікті атқарушы органдардың қарыз алуы, мемлекет кепілдендірген қарыз алу Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің қарыз алуы Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Қазақстан Республикасы заңына сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің және жергілікті атқарушы органдардың және Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің қарыз алуы мемлекеттік қарыз алу болып табылады.
Мемлекеттік емес қарыз алуды Қазақстан Республикасының резиденттері кез келген мөлшерде, кез келген валютада және кез келген нысанында Қазақстан Республикасы заңнамасында белгіленген шектеулерді ескере отырып, өз бетінше жүзеге асырады.
Мемлекеттік емес қарыздарды заңды тұлғалар мемлекеттік кепілдікпен және мемлекет кепілгерлігімен тарта алады. Жедел басқару құқығында мүлкі бар заңи тұлғаларға мемлекеттік емес қарыз алуды жүзеге асыруға тыйым салынады.
Бюджеттік кодексте мемлекеттік қарыздардың мынадай түр - ле - рі - мен - ны - сан - да - ры - қарастырылған;
1. - Мем - ле - кет - тік - қа - рыз - дар - қа - рыз - алу - шы - ға - қа - тыс - ты - ал - ған - да:
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қарыздары;
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің қарыздары;
Жергілікті атқарушы органдарының қарыздары болып бөлінеді.
2. - Не - сие - ка - пи - та - лы - ның - ры - нок - та - ры - бой - ын - ша мемлекеттік қарыздар:
Сыртқы мемлекеттік қарыздар;
ішкі мемлекеттік қарыздар болып бөлінеді.
3. - Қа - рыз - алу - ны - са - ны - бой - ын - ша - мем - ле - кет - тік - қа - рыз - дар:
мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар шығару;
қарыз келісім шарттарын жасасу болып бөлінеді.
4. - Мем - ле - кет - ті к - эмис - сия - лық - ба - ға - лы - қа - ғаз - дар - қол - да - ны - лу - мер - зі - мі - бой - ын - ша :
айналыс мерзімі 1 жылға дейін, қысқа мерзімді;
айналыс мерзімі 1 жылдан 5 жылға дейін, орта мерзімді;
айналыс мерзімі 5 жылдан артық, ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
5. - Мем - ле - кет - тік - эмис - сия - лық - ба - ға - лы - қа - ғаз - дар - шы - ға - ру - мақ - сат - та - ры - бой - ын - ша:
бюджет тапшылығын қаржыландыру мақсатында шығарылатын;
борыштық құралдардың ішкі рыногын дамытуға жәрдемдесу мақсатында шығарылатын болып бөлінеді.
Мем - ле - кет - тік - эмис - сия - лық - ба - ға - лы - қа - ғаз - дар құжаттамалық және құжаттамалық емес нысандарда, ал ұсынушыға арналып тек құжаттамалық нысанда ғана, атаулы және дисконтталған құны бойынша сыйақының тіркелген және тіркелмеген (құбылмалы) мөлшерлемесімен шығарылуы мүмкін.
Мем - ле - кет - тік - емес - қа - рыз - Үкіметті, Ұлттық банкті және жергілікті атқарушы органдарды қоспағанда, Қазақстан Республикасының резиденті қарыз алушы болатын қарыздық қатынастар.
Мем - ле - кет - тік - кре - дит - тің - әдіс - те - рі сан алуан және баяндалған нысандарға сай келеді. Мемлекеттік қарыздарда - бұл қаражаттарды тартудың және оларды кейін қайтарудың амалдары, тәсілдері. Олар қарыздарды шығарудың келісім шарттарымен анықталады: табыстылықты анықтаудың және табыс алудың әдістерімен, іс-қимылдың мерзімімен, орналастыру амалдарымен(облига-цияларды, боналарды еркін сатып алу және сату, жазылу, мәжбүрлеме орналастыру), өтеу амалымен (облигациялар бойынша ұтыстар, қордаланған пайыздық кірісі бар облигацияларды төлеп сатып алу, мерзімсіз қарыздарда - пайыздық кірісті кезеңдік төлеу).
Қарыздардағы әдістерге сондай-ақ мем - ле - кет - тік - бо - рыш - ты - бас - қа - ру - әдіс - те - рі - де - жатады (жаң - ғыр - ту, - мер - зім - ді - ұзар - ту, - сәй - кес - тен - ді - ру, - қайта - қар - жы - лан - ды - ру).
Мем - ле - кет - тік - қа - зы - на - шы - лық - мін - дет - те - ме - лер - де - мы - на - лар - әдіс - тер болып табылады: дис - конт - тың - мөл - ше - рі, - ке - сіп - тас - тау - ба - ға - сы, - көр - се - ту - лі - құ - ны - бой - ын - ша - МҚМ - -ды - өтеу, - өтеу - мер - зі - мі, - аукци - он - дар - ды - өт - кі - зу - дің - тәр - ті - бі - . -
Мемлекеттік кредиттің нысандары кезінде мемлекеттік банктердің депозиттік ресурстарының қалдықтарын пайдалану кезінде мұндай пайдаланудың шарттары әдістер болып табылады: мем - ле - кет - тің - қар - жы - лық - ре - су - рс - та - ры - ре - тін - де - тартылатын - ре - су - рс - тар - дың - үле - сі, - қайтару - мер - зі - мі, - та - быс - ты - лық - нор - ма - сы. Елдің орталық эмиссиялық банкісінің қаражаттарын тарту келі- сімшарттары - әдістері ұқсас болады, бұл әдістер мұндай қарыз алудың инфляциялық ықпалын азайтуы тиіс [5].
Мемлекеттік кредиттер нысанындағы әдістер кәдуілгі банк кредитінің әдістеріне ұқсас болып келеді. Өзінің шығындарын жабуға мемлекет ше - тел - дік - кре - дит - тер - ді де тартады. Сыртқы экономикалық байланыстардың қарқындап өсуі халықаралық мемлекеттік кредиттің тез дамуына жеткізіп, соның негізінде сыртқы берешектердің шапшаң өсуіне себепкер болып отыр. Мемлекеттер өзіне қажет қаржылық ресурстарды жұмылдыру үшін ұлттық шекарадан тысқары жерлердегі бос ақша көздерін барған сайын белсенді пайдалануда. Компаниялар, банктер, сондай-ақ әр түрлі елдердің мем лекеттік органдары кредиттік мәмілелердің қатысушылары бо лып отыр.
Сыртқы - (ха - лы - қа - ра - лық) - кре - дит - бұл бірқатар елдер мемлекеттерінің, банктерінің, сондай-ақ басқа заңи және жеке тұлғаларының басқа елдердің мемлекеттеріне, банктеріне және өзге де заңи және жеке тұлғаларына берілетін қарыздары. Экономикалық байланыстардың дамуына байланысты халықара-лық кредит сферасында мына валюта-кредит ұйымдары барған сайын маңызды орын алып отыр: Халықаралық валюта қоры (ХВҚ), Халықаралық қайта құру және даму банкі (ХҚДБ) (Дүниежүзілік банк) және оның ұйымдары - Дамудың халықарылық ассоциациясы (ДХА), Инвестициялар кепілдігінің көпжақты агенттігі, Халықаралық қаржы корпорациясы, Европа қайта құру және даму банкі, Азия даму банкі, Ислам даму банкі және басқалары. Халықаралық валюта қоры валюта бағамдарын реттеу нормаларын белгілеу және оларды сақтауға бақылау жасау, қатысушы елдер арасында валюталық шектеулерді жою, оларға төлем баланыстарын реттеу үшін қаражаттар беру арқылы халықаралық сауда мен валюталық ынтымақтастыққа жәрдемдеседі. Дүниежүзілік банк пен оның ұйымдары елдердің экономикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz