Қазақстанның ұлттық дипломатиясының қалыптасуы
Кіріспе
І тарау Қазақстанның ұлттық дипломатиясының қалыптасу тарихы
1.1 Қазақ хандарының дипломатиялық қызметі
1.2 ХХ ғ. ұлттық диломатиясының қалыптасуы және Н.Төреқұлов
ІІ тарау Тәуелсіз Қазақстан дипломатиясының негізгі бағытары
2.1 Қазақстан Республикасын әлемдік қоғамдастықтың мойындауы
2.2 Қазақстанның халықаралық ұйымдарға мүше болуы
2.3 Қазақстанның әлемдік экономикалық байланыстар жүйесінен орын алуы
Қорытынды
І тарау Қазақстанның ұлттық дипломатиясының қалыптасу тарихы
1.1 Қазақ хандарының дипломатиялық қызметі
1.2 ХХ ғ. ұлттық диломатиясының қалыптасуы және Н.Төреқұлов
ІІ тарау Тәуелсіз Қазақстан дипломатиясының негізгі бағытары
2.1 Қазақстан Республикасын әлемдік қоғамдастықтың мойындауы
2.2 Қазақстанның халықаралық ұйымдарға мүше болуы
2.3 Қазақстанның әлемдік экономикалық байланыстар жүйесінен орын алуы
Қорытынды
Тақырыптың өзектілігі: Еліміз тәуелсіздік алуына байланысты ұзақ жылдар бойы бұғаудан босағаннан кейін дербес мемлекет ретінде өзінің ішкі және сыртқы саясатын қалыптастыра бастады.
1992 жылы шілденің 2-сі күні Президент Нұрсұлтан Назарбаев жас Қазақстан мемлекетінің сыртқы саясат ведомствосының мәртебесі мен өкілеттігін ресми рәсімдеген, «Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі туралы» Жарлыққа қол қойды.
Отандық дипломатияның дәстүрлі тамыры ғасырлар тереңінен нәр алғаны мәлім. Ол Ұлы даланың тарихымен, ұлан-ғайыр кеңістігіндегі біздің мемлекеттілігімізбен тікелей байланысты. Біздің бабаларымыз жүргізген сара жол сыртқы саясат ірі Еуразиялық мемлекет – бүгінгі Қазақстан Республикасының пайда болуына негіз болғандығы даусыз. Отандық дипломатияның бастауы қазақ мемлекеттілігінің қалыптасу тарихымен тығыз байланыста. Қазақ хандығының әскери саяси және сауда-экономикалық мүдделерін қорғау, оның орасан зор аумағын сыртқы қол сұғушылықтан сақтау осы міндеттер дипломатиялық майданда ұстамды және ойластырылған іс-қимылды талап ететіні сөзсіз. Сондықтан қазақ дәуірі кезіндегі ірі тарихи тұлғалар сияқты көрнекті ұлттық көшбасшылардың еңбегі көшпелі руларды біртұтас мемлекетке біріктірі, оның тәуелсіздігін нығайтудан ғана көрінбейді, сонымен бірге осы ерекше маңызды мақсатқа қол жеткізу үшін қолайлы сыртқы жағдайларды туғыза білуден де байқалады.
Қазақ дипломатиясының тарихы ең бір қиын-қыстау замандарда да ұлттық бірлікті, тәуелсіздік пен аумақтық тұтастықты сақтап қалу міндеті маңдайларына жазылған Керей мен Жәнібектен Әбілқайыр, Абылай хандарға дейін үздіксіз созылып жатыр. Олар сыртқы саясат ведомствосының басына қазақстандық дипломатияның дамуына баға жетпес үлес қосқан кәсіби дипломаттар болып саналады. Қазақ хандары қиын-қыстау кезінде қандай жағдай болмасын елін аман алып қалуға тырысып, өздерінің барлық айла әрекеттерін салған. Көрші екі мемлекеттің қыспағында қалып, одан еш зардапсыз шығуға әрекеттенген. Олардың өз қызметінде сабырлығы, ұстамдығы қазіргі дипломанттарға үлгі септес.
Біздің сыртқы саясатымыз жалпыға бірдей қауіпсіздік пен тұрақты лықты нығайтып, өзара тиімді ықпалдастықты дамытуды көздейді. Қазақстандық дипломатияның негізгі қағидалары– белсенділік, тең-герімділік, прагматизм, сындарлы диалог және көпжақты ынтымақтастық болып қала береді. Осы қағидаларды негізге алған еліміздің сыртқы саясат ведомствосын Қазақстан дипломатиясында өзіндік із қалдырған сара жолдан бастау алады. 2001 жылы Президент тағы бір қайтара саясатшылар мен қоғам мүшелерінің назарын сыртқы саясатты қандай бағытта жүргізу керектігіне назар аударты. Ол «Қазақстан Республикасының халықаралық аренадағы сыртқы саясатының көп векторлығы өзгеріссіз қала береді» - деп мәлімдеді[1;25].
1992 жылы шілденің 2-сі күні Президент Нұрсұлтан Назарбаев жас Қазақстан мемлекетінің сыртқы саясат ведомствосының мәртебесі мен өкілеттігін ресми рәсімдеген, «Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі туралы» Жарлыққа қол қойды.
Отандық дипломатияның дәстүрлі тамыры ғасырлар тереңінен нәр алғаны мәлім. Ол Ұлы даланың тарихымен, ұлан-ғайыр кеңістігіндегі біздің мемлекеттілігімізбен тікелей байланысты. Біздің бабаларымыз жүргізген сара жол сыртқы саясат ірі Еуразиялық мемлекет – бүгінгі Қазақстан Республикасының пайда болуына негіз болғандығы даусыз. Отандық дипломатияның бастауы қазақ мемлекеттілігінің қалыптасу тарихымен тығыз байланыста. Қазақ хандығының әскери саяси және сауда-экономикалық мүдделерін қорғау, оның орасан зор аумағын сыртқы қол сұғушылықтан сақтау осы міндеттер дипломатиялық майданда ұстамды және ойластырылған іс-қимылды талап ететіні сөзсіз. Сондықтан қазақ дәуірі кезіндегі ірі тарихи тұлғалар сияқты көрнекті ұлттық көшбасшылардың еңбегі көшпелі руларды біртұтас мемлекетке біріктірі, оның тәуелсіздігін нығайтудан ғана көрінбейді, сонымен бірге осы ерекше маңызды мақсатқа қол жеткізу үшін қолайлы сыртқы жағдайларды туғыза білуден де байқалады.
Қазақ дипломатиясының тарихы ең бір қиын-қыстау замандарда да ұлттық бірлікті, тәуелсіздік пен аумақтық тұтастықты сақтап қалу міндеті маңдайларына жазылған Керей мен Жәнібектен Әбілқайыр, Абылай хандарға дейін үздіксіз созылып жатыр. Олар сыртқы саясат ведомствосының басына қазақстандық дипломатияның дамуына баға жетпес үлес қосқан кәсіби дипломаттар болып саналады. Қазақ хандары қиын-қыстау кезінде қандай жағдай болмасын елін аман алып қалуға тырысып, өздерінің барлық айла әрекеттерін салған. Көрші екі мемлекеттің қыспағында қалып, одан еш зардапсыз шығуға әрекеттенген. Олардың өз қызметінде сабырлығы, ұстамдығы қазіргі дипломанттарға үлгі септес.
Біздің сыртқы саясатымыз жалпыға бірдей қауіпсіздік пен тұрақты лықты нығайтып, өзара тиімді ықпалдастықты дамытуды көздейді. Қазақстандық дипломатияның негізгі қағидалары– белсенділік, тең-герімділік, прагматизм, сындарлы диалог және көпжақты ынтымақтастық болып қала береді. Осы қағидаларды негізге алған еліміздің сыртқы саясат ведомствосын Қазақстан дипломатиясында өзіндік із қалдырған сара жолдан бастау алады. 2001 жылы Президент тағы бір қайтара саясатшылар мен қоғам мүшелерінің назарын сыртқы саясатты қандай бағытта жүргізу керектігіне назар аударты. Ол «Қазақстан Республикасының халықаралық аренадағы сыртқы саясатының көп векторлығы өзгеріссіз қала береді» - деп мәлімдеді[1;25].
1 Н.Ә.Назарбаев, «Тарих толқынында». Алматы, 1998
2. Е. Бекмаханов, «Қазақстан ХІХ 20-40 жылдарында». Алматы, 1994; С.З.Зиманов,«Общественный строй казахов половины ХІХ века».А, Наука, 1958; И. Ероеева «Хан Абулхаир:полководец, правитель и политик. А., 1999.
6. Қ.Тоқаев «ҚР дипломатиясы», Алматы, 2002 ж. 563 б.
7. А.Арыстанбекова
8.Бурханов,
9. Қазақстан тарихы 2 том, Алматы, 1998 ж
10. М.Мағауин «Қазақ тарихының әліппесі» Алматы, 1994 ж
11. М.Б.Мұхамедов, Б.Сырымбетұлы «Қазақстан тарихы». Алматы, 2007
12. Е.К.Нұрпейісов, А.Котов «Қазақ мемлекеті: хандық биліктен президенттік республикаға дейін» А, «Жеті жарғы», 1996 ж
13. Қазақ СССР- нің Экономикасын тұрақтандыру және нарыққа көшу бағдарламасы.–Алматы: Қазақстан, -1991. 230 б.
14. Қ.Тұрсынов. Казахстан: становление рыночной экономики.- Астана, Елорда, 2003, 305 с.
2. Е. Бекмаханов, «Қазақстан ХІХ 20-40 жылдарында». Алматы, 1994; С.З.Зиманов,«Общественный строй казахов половины ХІХ века».А, Наука, 1958; И. Ероеева «Хан Абулхаир:полководец, правитель и политик. А., 1999.
6. Қ.Тоқаев «ҚР дипломатиясы», Алматы, 2002 ж. 563 б.
7. А.Арыстанбекова
8.Бурханов,
9. Қазақстан тарихы 2 том, Алматы, 1998 ж
10. М.Мағауин «Қазақ тарихының әліппесі» Алматы, 1994 ж
11. М.Б.Мұхамедов, Б.Сырымбетұлы «Қазақстан тарихы». Алматы, 2007
12. Е.К.Нұрпейісов, А.Котов «Қазақ мемлекеті: хандық биліктен президенттік республикаға дейін» А, «Жеті жарғы», 1996 ж
13. Қазақ СССР- нің Экономикасын тұрақтандыру және нарыққа көшу бағдарламасы.–Алматы: Қазақстан, -1991. 230 б.
14. Қ.Тұрсынов. Казахстан: становление рыночной экономики.- Астана, Елорда, 2003, 305 с.
Батыс Қазақстан инженерлік –технологиялық колледжі
Экономикалық және әлеуметтік
құқықтық пәндер бөлімі
Орындаған : УА-931
тобының оқушысы
Мусагал
Орал
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
____ _______ 20___ж.
Қазақстан Республикасы
тарихы
кафедрасы
меңгеру.орын.
______Б.Н. Бақтығұлова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
050114- мамандығы – Тарих
Орындаған: Абдрахманов А.Т.
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.к., аға оқытушы
Орал
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Тарих және құқық факультеті
Қазақстан Республикасы тарихы кафедрасы
Мамандық ___________________________________ ___________
Кафедра ___________________________________ ______________
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
____________________
__ _________ 2012 ж.
Студент _____________________ диплом жұмысын орындауына арналған
ТАПСЫРМА
Тақырыбы:___________________________________ ______________________
___________________________________ _________________________________
1.ЖОО орнының № ____бұйрығымен 20 _ж. ___ __________бекітілген.
2. Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі _____ ______________ 20___ж.
3. Негізгі мәліметтер
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
________________
4. Диплом жұмысының қысқаша мазмұны
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
____________
5. Графикалық материалдың тізімі немесе орындалған жұмыстың көлемі
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
__________________________
6. Өздеріне қатысты тараулар көрсетілген жұмыс бойынша кеңесшілер
(кеңесшілер болған жағдайда көрсетіледі)
Тарау, кеңесші Қолы, мерзімі
Тапсырма берілді Тапсырма қабылданды
1.
2.
7. Диплом жұмысын даярлау графигі
Рс Тараулар атауы, талданатын Орындау мерзімі Ескерту
№ сұрақтар тізімі
Тапсырманы беру уақыты___________________________________ ___________
Жетекші ___________________________________ _________________________
(аты-жөні, ғылыми дәрежесі)
(қолы, күні)
Тапсырма орындауға қабылданды ___________________________________ ____
(студенттің аты-
жөні) (қолы, күні)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
І тарау Қазақстанның ұлттық дипломатиясының қалыптасу тарихы
1.1 Қазақ хандарының дипломатиялық қызметі
1.2 ХХ ғ. ұлттық диломатиясының қалыптасуы және Н.Төреқұлов
ІІ тарау Тәуелсіз Қазақстан дипломатиясының негізгі бағытары
2.1 Қазақстан Республикасын әлемдік қоғамдастықтың мойындауы
2.2 Қазақстанның халықаралық ұйымдарға мүше болуы
2.3 Қазақстанның әлемдік экономикалық байланыстар жүйесінен орын алуы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Еліміз тәуелсіздік алуына байланысты ұзақ
жылдар бойы бұғаудан босағаннан кейін дербес мемлекет ретінде өзінің ішкі
және сыртқы саясатын қалыптастыра бастады.
1992 жылы шілденің 2-сі күні Президент Нұрсұлтан Назарбаев жас
Қазақстан мемлекетінің сыртқы саясат ведомствосының мәртебесі мен
өкілеттігін ресми рәсімдеген, Қазақстан Республикасының Сыртқы
істер министрлігі туралы Жарлыққа қол қойды.
Отандық дипломатияның дәстүрлі тамыры ғасырлар тереңінен нәр алғаны
мәлім. Ол Ұлы даланың тарихымен, ұлан-ғайыр кеңістігіндегі біздің
мемлекеттілігімізбен тікелей байланысты. Біздің бабаларымыз жүргізген сара
жол сыртқы саясат ірі Еуразиялық мемлекет – бүгінгі Қазақстан
Республикасының пайда болуына негіз болғандығы даусыз. Отандық
дипломатияның бастауы қазақ мемлекеттілігінің қалыптасу тарихымен тығыз
байланыста. Қазақ хандығының әскери саяси және сауда-экономикалық
мүдделерін қорғау, оның орасан зор аумағын сыртқы қол сұғушылықтан сақтау
осы міндеттер дипломатиялық майданда ұстамды және ойластырылған іс-қимылды
талап ететіні сөзсіз. Сондықтан қазақ дәуірі кезіндегі ірі тарихи тұлғалар
сияқты көрнекті ұлттық көшбасшылардың еңбегі көшпелі руларды біртұтас
мемлекетке біріктірі, оның тәуелсіздігін нығайтудан ғана көрінбейді,
сонымен бірге осы ерекше маңызды мақсатқа қол жеткізу үшін қолайлы сыртқы
жағдайларды туғыза білуден де байқалады.
Қазақ дипломатиясының тарихы ең бір қиын-қыстау замандарда да
ұлттық бірлікті, тәуелсіздік пен аумақтық тұтастықты сақтап қалу міндеті
маңдайларына жазылған Керей мен Жәнібектен Әбілқайыр, Абылай хандарға дейін
үздіксіз созылып жатыр. Олар сыртқы саясат ведомствосының басына
қазақстандық дипломатияның дамуына баға жетпес үлес қосқан кәсіби
дипломаттар болып саналады. Қазақ хандары қиын-қыстау кезінде қандай жағдай
болмасын елін аман алып қалуға тырысып, өздерінің барлық айла әрекеттерін
салған. Көрші екі мемлекеттің қыспағында қалып, одан еш зардапсыз шығуға
әрекеттенген. Олардың өз қызметінде сабырлығы, ұстамдығы қазіргі
дипломанттарға үлгі септес.
Біздің сыртқы саясатымыз жалпыға бірдей қауіпсіздік пен тұрақты лықты
нығайтып, өзара тиімді ықпалдастықты дамытуды көздейді. Қазақстандық
дипломатияның негізгі қағидалары– белсенділік, тең-герімділік, прагматизм,
сындарлы диалог және көпжақты ынтымақтастық болып қала береді. Осы
қағидаларды негізге алған еліміздің сыртқы саясат ведомствосын Қазақстан
дипломатиясында өзіндік із қалдырған сара жолдан бастау алады. 2001 жылы
Президент тағы бір қайтара саясатшылар мен қоғам мүшелерінің назарын сыртқы
саясатты қандай бағытта жүргізу керектігіне назар аударты. Ол Қазақстан
Республикасының халықаралық аренадағы сыртқы саясатының көп векторлығы
өзгеріссіз қала береді - деп мәлімдеді[1;25].
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының негізгі бағыттары
Республиканың стратегиялық мүдделеріне, оның ішкі экономикалық жағдайы,
әлемдегі халықаралық байланыспен дамуға байланысты емес өзгеруі мүмкін.
Сондықтан Елбасы Қазақстанның сыртқы саясатын жүргізуде көп векторлық
саясатты жүргізуге ықпал жасауда. Еліміз егемен болып, тәуелсіздікті саяси,
экономика, рухани, липломатиялық ақпараттық және тағы басқа салаларда,
баянды ету жолын таңдап, сол бағытта жұмыс істеп келеміз. Сондықтанда
сыртқы саясатты дұрыс жолға қою қазіргі күнің басты талаптарының бірі.
Осыдан келіп диплом жұмысының өзектілігі туындайды.
Жұмыстың тарихнамасы: Дала дипломатиясының дамуы қазіргі таңда ғана
зерттелуде. Кеңестік тарихнамада қазақ хандарының қызметі тек қазақ
тарихының бір құрамдас бөлігі болып саналды. Коммунистік идеологияның өзі
де кезінде тарихтағы жеке адамның орны мен ролін теріске шығармағанын
білеміз. Алайда Одақтық тарихтағы ұлттардың тарихында олардың дара туған
ұлы тұлғаларына көп орын берілмеді. Олардың тарихи ролін сипаттауда ерекше
іріктеу әдістері пайдаланылды. Мұндай әдістер, әсіресе қазақ халқының
көрнекті мемлекет қайраткерлерінің өмірімен қызметін баяндауда қолданылды.
Қазақ хандарын, батырларын жеке тұлға етіп жазған Одақ кезінде тарихшылар
өте аз. Мысалы Е.Бекмахановтың Қазақстан ХІХ ғ.20-40 жж., М.Вяткиннің
Батыр Сырым (1947) еңбектерін атауға болады. Тәуелсіздік алған соң
М.Қозыбаев, К.Нұрпейсов, Ж.Қасымбаев, В.Ерофеева, М.Қойгелдиев[2] және тағы
басқа тарихшылардың еңбектерін жатқызуға болады.
Қазіргі заманғы көп этникалық, көп конфессиялық казақстаңдық, қоғамның
қалыптасуының азды-көпті толық картинасын беруді және Президент Н.Ә.
Назарбаевтың осы үрдістегі рөлін көрсетуді мақсат еткен әдебиттің тізбесі
жаңа да құнды басылыммен — Қазақстанның кернекті философтары Ә.Н. Нысанбаев
пен Г. Малининнің Нұрсұлтан Назарбаев: Қазақстан — бейбітшілік пен келісім
аумағы атты кітабымен толықты[3], онда авторлар былай деп атап өтеді:
Қазақстан бүгінгі танда әлеуметтік жаңғыру мен саяси демократияланудың жаңа
кезеңі аралығында түр. Елде жүзеге асырылып жатқан азаматгык татулықты,
этносаралық және конфессия аралық келісімді сақтау мен нығайту стратегиясы
демократияны даму базасын қамтамасыз етуге бағытталған.
Белгілі қырғыз саясатшысы, ғалым және дипломат Ж. Сааданбековтың
Нұрсұлтан Назарбаев. Көшбастаушылық заңдары[4] атты кітабы автордың
зияткерлік-дүниетанымдық эволюция арқылы ТМД-да өңірлік көш-бастаушыға
айналған Қазақстанның саяси, әлеуметтік жөне экономикалық жаңғыруының кұнды
тарихи төжірибесін ашып көрсеткен бірегей еңбек болып табылады. Еңбекте
Президенттің өмірбаяны, кісілік қасиеттері паш етіледі,
Осыған байланысты жас Қазақстанның геосаяси, экономикалық, қоғамдық-
саяси стратегиясының қалыптасуына, оның сыртқы саясатының дамуына, ұлтгық
және әскери кауіпсіздіктің қамтамасыз етілуіне т.б. арналған көптеген
ғылыми зерттеулерді еске сала кеткен жөн. Оның санатына С.М. Әкімбековтың,
М.С. Әшімбаевтың, М.К. Алтынбаевтың, Ж.Х. Ахметовтың, Л.К. Бақаевтың, Л.М.
Иватованың, М.Б. Қасымбековтың, М.Т. Лаумулиннің, М.А. Құл-Мұхаммедтің,
К.Қ. Мәсімовтің, Қ.Б.Саудабаевтын, Қ.С. Сұлтановтың, К.Л. Сыроежкиннің,
М.М. Төжиннің, Ж.Қ. Түймебаевтың және басқалардың енбектері жатады. А.В.
Ретивыхтың Қазақстан ғасырлар тоғысында [5] атты кітабында геосаясаттың
ғылым ретіндегі маңызы, екі идеологиялық жүйе мен әскери одақтьң
тайталысының аяқталғаннан кейін әлемдегі геосаяси өзгерістерге орай
экономиканың, қоғамның және мемлекеттің реформалануының өтпелі кезеңінде
егемен Қазақстанның сыртқы саясатының қалыптасуы тарихи-әдіснамалық тұрғыда
зерттеледі. Қазақстанның өңірлік және әлемдік қауымдастыкқа бірігуі
проблемаларына, ұлттық қауіпсіздікке және Қазақ-станның Тұңғыш Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың осы ғаламдык үрдістердегі рөліне ерекше көңіл бөлінеді.
Егеменді жас мемлекет үшін жаңа заманның уақыт санағы басталып кеткені
айтылады.
Е. Ертісбаевтың Қазақстан және Назарбаев: өзгерістердің қисыны [6]
атты еңбегінде Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә. На-
зарбаевтың қарапайым өмірдегі және Қазақстан болашағы үшін әлемдік саясатты
зерделеген мазасыз тіршілігіне зер салынады. Басты назар - кітап тұлғаның
жеке басына және ішкі саяси үрдістерді қозғаушы күштердің барлық қырларынын
өзара байланысы мен өзара тәуелділігін зерттеуге мүмкіндік беретін қазіргі
заманғы Қазақстан тарихына объективті талдауға, мемлекет басшысынын әлемдік
тарихи даму әркелкілігінің шиеленісуі жағдайында Қазақстанның толымды да
теңдестірілген түрде алға басуын қамтамасыз етудегі қызметін жан-жақты
қарастыруға арналған.
Көрнекті мемлекет қайраткері Қ.К. Тоқаев өзінің Тәуелсіздік туы
астында, Қазақстанның жаһандану жағдайындағы сыртқы саясаты, Еңсеру
[7] атты дипломатиялық очерктер атты еңбектерінде Қазақстан Республикасының
көп қырлы өркениетгі сыртқы саясатының дамуы проблемаларына жеке көзқарасын
білдіреді. Қ.К. Тоқаевтың еңбектерінде жаңа мемлекеттің сыртқы саясатының
қалыптасуының барлық кезеңіне дәйекті-
лікпен талдау жасауға, дипломатиялық қызметтің қалыптасуына, Қазақ-станның
халықаралық қоғамдастықтағы роліне, аса ірі халықаралық, ұйым-
дардың әлемдік саясатқа ықпалын зерттеуге, әлемдегі қазіргі заманғы қай-
шылықтарға талдау жасауға арнайы көңіл бөлінеді. Дипломат негізгі қағи-
датта - ұлттын, өзін-өзі билеуі жөне мемлекетгің аумактық тұтастығы құқығы
бойынша байқалған қарама-қайшылықтарды егжей-тегжейлі зерттейді. Азиядағы
өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңестің (АӨСШК) құрылу
тарихына, Қазақстанның Ядролық қаруды таратпау туралы шартты (ЯҚТШ)
дайындау және оған кол қою үрдісіне және басқа көптеген тарихи маңызды
оқиғаларға ерекше көңіл бөлінеді.
Қ.К. Тоқаевтың республиканың мемлекеттік егемендігі жарияланған сәттен
бастап, бес жылдық кезеңді қамтитын, 1997 жылы басылып шыққан Тәуелсіздік
туы астында атты кітабы Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты жөніндегі
ой-пікірді тұңғыш қорытындылаушы еңбек болып табылады. Кітапта елдің
сыртқы саяси және сыртқы экономикалық бағытының қалыптасуының жүріп өткен
жолы Қазақстанның әлемдік коғамдастыққа егемен ел ретінде енуімен
ұштастырылып, ой елегінен өткі-зілді. Сөйтіп қазақстандық тарих ғылымында
тың пайым ортаға салынды, Қазақстан Республикасының түрлі елдермен және
халықаралық ұйымдар-мен қарым-қатынастың басым бағыттарына, олардың іске
асырылуына тал-дау жасалды.
Баяндау сипаты жағынан автордың өзі очерктер санатына жатқызған бұл
еңбекте жеке естеліктер мен ой-толғауларға елеулі орын берілген, дегенмен
бұл еңбек ғылыми-публицистикалық басылымдар тобына жатқы-зылуы мүмкін.
Қ.К. Тоқаевтың Қазақстанның жаһандану жағдайындағы сыртқы саясаты
деген атпен 2000 жылы жарық көрген, Қазақстан Республикасы-ның XXI ғасырдың
қарсаңындағы сыртқы саясатының көкейтесті пробле-маларына арналған
монографиясының елдің сыртқы саяси бағытының негізгі бағыттарын зерттеуде
зор маңызы бар. Бұл еңбекте зерттеуші Қазақстанның жаһандану дәуіріндегі
сыртқы саясатына тигізетін экономикалық-саяси факторлардың кешенін
анықтайды. Қ.К Тоқаевтың 2001 жылы басылып шыққан Қазакстан Республи-
касының дипломатиясы атты екінші бір монографиясында Қазақстанның сыртқы
саясатының қалыптасуы мен даму барысына жан-жақты талдау жасалды. Бұл
еңбекте республиканың әлемдік қоғамдастықпен және ха-лықаралық ұйымдармен
өзара қатынастарына баса ден қойылады, Қазақ-станның сыртқы саясатының
басқа да көптеген мемлекеттермен ынтымақ-тастығындағы басым бағыттары
баяндалды.
Тәуелсіз Қазақстанда қазақ әйелдері арасынан шыққан тұңғыш Елші А.
Арыстанбекованың Біріккен Ұлттар және Қазақстан атты монографиясында[8]
Қазақстанның БҰҰ-ға енуі, оның осы басты халықаралық ұйымында алғашқы айлар
мен жылдардағы қалыптасуы, Қазақстан мен БҰҰ-ның арасындағы
ынтымақтастықтың дамуы, нығаю барысы ашып көрсетіледі.
А. Арыстанбекованың БҰҰ-дағы Қазақстан: тарих және болашақ мүмкіндіктер
атты зерттеуі жаһандану жағдайындағы Қазақстан мен БҰҰ ынтымақтастығының
негізгі бағыттарына арналады. Автор БҰҰ-ның ресми құжаттарын отандық
тарихта тұңғыш рет ғылыми айналымға кең ауқымда енгізу негізінде Қазақстан
Республикасының әмбебап ұйыммен оның 1992 жылдың наурызда мүшелікке енген
сөзінен бастап және он жыл бойындағы ынтымақтастық тарихын, проблемалары
мен келешегін зерттейді. Кітапта жаһанданудың БҰҰ қызметіне ықпалы ашып
көрсетіледі, ағылшын-саксон және француз зерттеушілерінің ғылыми айналысқа
тұңғыш енгізілген ең жаңа жарияланымдарын пайдалана отырып, әлемдік саяси
және экономикалық жүйедегі жаһандану үрдістері карастырылады. Кең ауқымдағы
фактологиялык материал негізінде Қазақстанның қарусыздану мен халықаралық
кауіпсіздік, бейбітшілік пен бітімгершілік, экономикалық және әлеуметгік
даму, гуманитарлық проблемаларды шешу мәселелері бойынша халықаралық
ынтымақтастыққа кіруі мен қатысуы тәжірибесі жүйеге келтіріледі.
Н.Ғ. Айдаровтың: Дала дипломатиясы фрак киді дегеніндей, тек
тәуелсіз Қазақстанның дипломатия қызметі ғана емес, сонымен бірге оның
тарихнамасы да нақты мазмұнмен толығуда.
Тарихнама қоры неғұрлым байыған сайын және жазылған еңбек
неғұрлым сапалы болған үстіне оларда тарихтың тағылымы да солғұрлым айқын
көрініс табады.
Тәуелсіз Қазақстанның қазақстандық тарихнаманы кұрайтын еңбектері
тарих және саясат ғылымдарының дамуы үшін елеулі құндылық болып табылатынын
айта кету қажет. Алайда 90-жылдардың басындағы зерттеулерге ғылыми
шынайылық қағидатын қиындататын саяси тапсырыстарды орындаушылық,
идеологиялык тайталастық сипат тән.
Осы орайда К.Н. Бұрхановтың, Б.Ғ. Аяғанның, Б.К. Сұлтановтың
Қазақстанның қазіргі заманғы саяси тарихы (1985- 2006) [9] атты ұжымдық
еңбекті атау маңызды болып табылады. Онда тарихи деректерді кең ауқымда
тарту негізінде Қазақстанның қазіргі заманғы саяси тарихына талдау
жасалады. Қазіргі заманғы үрдістерді кешенді зерттеу проблемасын көтеру
авторлардың мемлекеттік кұрылыстың эндогендік тетіктерінің эволюциясын
Қазақстанның саяси жүйесінің жұмыс істеу қағидатын айқындаған базалық
тетіктер ретінде қадағалауына мүмкіндік берген.
Жұмыстың мақсаты: Жұмыстың басты мақсат-міндеті дала дипломатиясының
негізгі бастауы болған қазақ хандарының мәмілегерлік қызметін тарихи
бағытта жазылған құжаттар арқылы саралау. Олардың қазақ халқының
қалыптасуына және шекаралық аумақты сақтауға өзімдік үлес қосқан тарихта
белді орны бар хандардың қызметін айқындау. Сонымен қатар Қазақстан
халықаралық ұйымдарға мүше бола отырып, әлемдік қоғамдастықтың қатардағы
жаңа мүшесі ретінде ғана емес, сонымен бірге қазіргі заманның ең бір өзекті
халықаралық проблемалары бойынша белсенді позиция ұстанатын, ядролық
қарусыздану жолындағы қозғалыстың алғы шебінде тұрған мемлекет ретінде
енуге ат салысты. Сонымен қатар Қазақстанның барлық халықтарының теңдігін,
нәсіліне, жынысына, тіліне, дініне, саяси және өзге де көзқарастарына
қарамастан адамның негізгі құқықтары мен бостандығын жария еткен біздің
еліміздің Конституциясы Вена Декларациясының шешімдеріне және Адам құығы
саласындағы іс-қимыл тұжырымдамасына толық сәйкес келеді. ҚР Президенті
жанынан Адам құығы жөніндегі комиссияның құрылуын БҰҰ-да адам құқығын
қорғау саласындағы халықаралық құжаттарды іске асыруға бағытталған нақты
қадам ретінде бағалады. Осындай қоғамға маңызы бар халықаралық құжаттардың
қабылдануына негіз болған алғы шарттар мен себептерді айқындау диплом
жұмысының негізгі мақсаты мен міндеті болып табылады.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан әр тарау
үш парагрфтан және қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау Қазақстанның ұлттық дипломатиясының қалыптасу тарихы
1.1 Қазақ хандарының дипломатиялық қызметі
Қазақ хандығының пайда болуы Шығыс Дешті Қыпшақтың, Жетісу мен
Түркістанның кең-байтақ аумағындағы әлеуметтік-экономикалық процестердің
заңды қорытындысы болды. Аралас экономикалы, көшпелі мал шаруашылығы мен
отырықшы-егіншілік, қала шаруашылығы қалыптасқан өлкелердің табиғи
интеграциясы негізінде ХІҮ-ХҮ ғасырларда тұтас экономикалық ауданның
құрылуы аймақтық бүкіл жерінің бір саяси құрылымғы бірігуіне қолайлы жағдай
әзірледі. Өз кезеңінде Ақ Орда, Моғолстан, Әбілқайыр хандығы, Ноғай ордасы
шеңберінде жергілікті этникалық неізде мемлекеттің даму тәжірибесі
қалыптасып жатқан біртұтас халықтың саяси түсуіне жәрдемдесті.
Қазақ халқының қалыптасу процесінің баяулауына, оның уақыт жағынан
ұзаққа созылуына монғолдар жаулап алғаннан кейін Қазақстан аумағында пайда
болған мемлекеттердің -әуелі монғол ұлыстарының, содан соң Ақ Орданың,
Моғолстанның, Әбілхайыр хандығының, Ноғай Ордасының бір орталыққа
бағынбауы, көшпелі және жартылай көшпелі қоғамдағы қоғамдық қатынастардың
баяу дамуы, сыртқы саяси жағдайлардың қолайсыз болуы өз әсерін тигізді.
Қазақ халқы қалыптасуының сан ғасырлық процесінің ХІҮ-ХҮ ғасырлардағы
аяқталу кезеңі оның қыпшақтардың, өзбектердің, ноғайлықтардың, моғолдардың
этникалық-саяси қауымдастығына кірген бөліктерінің бірігуімен және сонымен
бірге Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісудың жекелеген рулары мен көптеген
тайпалары бөлімшелерінің басқа да қалыптасқан түрік халықтарының құрамына
енуімен сипатталады. Мысалы, ХҮІ ғасырдың басында Қазақстанның Жетісу мен
оған шектес аудандардағы тайпаларының бір бөлігі Мұхаммед Шайбани ханмен
бірге Орта Азияға кетеді, дулаттардың, қаңлылардың, қыпшақтардың,
наймандардың, керейіттердің жекелеген топтары өз тайпаластарының негізгі
бұқарасынан бөлініп, олар қырғыздардың құрамына кіреді[10;45].
Қазақ хандығының негізін салушылар Жәнібек пен Керей хандарымен тығыз
қарым – қатынастар, оның үстіне одақтастық, достық байланыстар жасаған
алғашқы мемлекет Моғолстан болды. Бұл қатынастардың негізі қазақтар Керей
мен Жәнібектің ХҮ ғ. 50 жылдардың аяғында Батыс Жетісуға келгеннен кейін
көп ұзамай іс жүзінде құрылған хандыққа дейін–ақ айқындалған болатын және
ол қатынастар едәуір ұзақ уақыт бойы берік болып қала берді. Мұхаммед
Хайдар қазақтар мен молғолдар арасындағы достық және бейбіт қатынастар
Есен–Бұға хан (1462 өлген) кезінен бастап Абд ар–Рашид хан билік ете
бастаған кезге дейін, яғни ХҮІ ғ 30ж дейін жасалып келді деп жазады[10;49].
Жәнібек және Керей хандар бастаған қазақтардың қалың бұқарасының
Оңтүстік және Орталық Қазақстаннан Жетісуға, Шу, Талас алқабына қарай
ойысуы тегін емес. Бұған Ақ Орданың Моғолстанмен, ең бастысы оның Жетісудың
солтүстік бөлігінің иелерімен ертеден бергі достық қатынастары; Керейдің
қай жылы туып, өлген жылы белгісіз. Ол туралы нақты тарихи мәлеметер аз. Ал
Кереймен бірге ел басқарған Жәнібек туралы халық арасындада, тарихи
құжаттарды баршылық. Жаңадан құрылған хандықтың өзімдік құрылымы мен заң
жүйесі осының айғағы. Жәнібектің қазақ тарихындағы айрықша тұлға
екендігінің тағы бір белгісі- ол халық санасында әулиеге парапар, ақылды
әрі әділетті әмірші ретінде таңбаланған, ұлттық тарихымызды жай ғана
Жәнібек хан деп аталмай, Әз-Жәнібек хан деп те атайды. Ол қазақ жұртының
іргесін бекітіп, ордасынорнықтырған ұлы хан ғана емес, сол халықтың бар
иеілігіне ұйтқы болған ұлы әулеттің негізін салушы.
Жәнібек өлгеннен соң аға баласы ретінде Керейдің ұлы Бұрындық хандыққа
көтеріледі. Ол билік еткен жылдары қазақтар Сырдарияның бойына
қоныстанды. Сонымен қатар Сығанақ, Сауран, Түркістан, Отырар, Сайрам,
Үзенкт, Ақ-Қорған, Арқұқ сияқты маңызды қалаларды иеленді. Бұрындық хан
Шайбани ұрпақтарымен үздіксіз соғыстар жүргізе отырып, қазақ хандығының
аумағын кеңейтті.
Бұрындықтан соң азғана уақыт хандықтың басына Жәнібектің ұлы Әдікке
көшеді. Ол хандықтың басын біріктіре алмайды, өте әлсіз билеуші болды. Ол
хандық құрған кездегі қазақ халқының жағдайы туралы нақты тарихи мәлеметтер
жоқ. Әдіктен кейін оның туған інісі Қасым хан билікке келеді.
ХҮІ ғ. ІІ–ші онжылдығында Қасым хан қазақтың кең – байтақ далалық
жерінде өз үстемдігін нығайтып алды. Қасым хан билік пен инициатива іс
жүзінде өз қолында екенін білгенімен, көреген саясатышы ретінде ол сақ
болды. Ол билік еткен кезде хандықтың шекарасы оңтүстігінде Сырдарияның оң
жақ жағалауына дейін жетіп, Түркістан қалаларының бір бөлігін қосып алды,
Оңтүстік - шығысында ол Жетісудың ту етектері мен жазықтарының едәуір
бөлігін қамтыды, солтүстік – шығысында Ұлытау және Балқаш көлі өңірі арқылы
өтіп, Қарқаралы тауларының сілемдеріне дейін, солтүстік – батысында Жайық
өзені аңғарына дейін жетті. Қазақ хандығы сол кездегі халықаралық
қатынастарға біртіндеп тартыла берді. Қазақ хандығымен дипломатиялық
байланыстар жасаған алғашқы мемлекеттердің бірі Ұлы князь ІІІ Василий (1505
– 1533 ж.ж) басқарған Мәскеу мемлекеті болды.
Қасым хан билік еткен кезеңдегі Қазақ хандығының тарихы нақ сол
жылдарда қазақтардың Батыс Европаға дербес этникалық қауым ретінде белгілі
болуымен ерекше: Мәскеуде бірнеше рет (1517 және 1526 ж.ж) болған
австриялық дипломат Сигизмунд Герберштейн қазақтар туралы өз жазбаларын
қалдырған. Сонымен қатар Қасым ханның атағы Иран мен Үндістанға жетеді.
Қасым хан туралы тарихи құжаттар толы. Мысалы Ұлы Моғол империясының
негізін салған ұлы жазушы Бабырдың Бабырнама жазбасы, Мұхамед-Хайдар
Дулатидың еңбектерінде, Махмұд бен Уәлидің Бахр әл-асрар мәлеметтерінде
кездеседі. Махмұд бен Уәли мәлеметтерінде 1504 жылдың оқиғасын баяндай келе
Қазір бүкіл Дешті-Қыпшақтың билігі Қасым ханға көшті, оның билігінің
артқаны сондай ол бүкіл Мәуреннахр өңірі үшін үлкен қатер болып отыр-деп
баяндайды[10;52].
Қасым ханның билік еткен соңғы жылдарындағы қазақ билеушілерімен
шайбанилердің өзара қатынастарына келер болсақ, олар шиленіскен және әсте
бейбіт емес қалпында қала берді. Қазақтардың этникалық аумағының едәуір
бөлігі көрші мемлекеттер билеушілерінің- батысында өз бодандарын Сарысу мен
Сырдарияға дейін қоныстандырған ноғай мырзаларының және Қазақстанның
шығысы мен оңтүстік-шығысы қазақтардың жайылымдық жерлеріне үнемі шабул
жасап тұрған жоңғар тайшыларының қол астына түседі. Тарихта бұл ұлы
тұлғаның ұстанған бағыты Қасым салған қасқа жол атанып қалды.
Қалаларды иеленіп алу қазақ хандарын қырда да күшейтті. ХҮІ ғасырда,
әсіресе Қасым хан, Хақназар хан мен Тәуекел хан табысқа жетті, оның тұсында
Түркістан қалалары ғана емес, сонымен қатар Ташкент те Қазақ хандығының
құрамына қарады, Түркістан Қазақ хандығының астанасы болды.
Жәнібек ханның ұлы Қасым сұлтан қазақ сұлтандарының арасында ең
күштісі болып, ол Бұрындық ханмен билікке таласта табысқа жетіп жүрді.
Бұрындықтың тұсында Қасым сұлтанның ұлысы Жетісуда орналасты. Бір жыл
өткен соң, Қасым сұлтан қазақтың көрнекті ханына айналды.
Қасым хан өлгеннен кейін тақтың басына оның баласы Мамаш отырады. Бұл
ханның билеу оқиғалары бізге мәлім емес. Мамаш хан көрсоқыр, түсініксіз
соғыстың құрбаны болған. Мамаш хан өлгеннен кейін Қазақ хандығында тағы да
үлкен алауыздық басталады. Дешті-Қыпшақтың қазақ ретіндегі белгілі
сұлтандары бір-бірімен көп соғысты. Соңында Жәнібек ханның немірісі Тахир
сұлтан хан болып жарияланды. Ол асқан қатігездікпен ерекше болды және оның
дипломатиялық та, әскери де таланты жоқ еді, мұны оның талай рет соғыста
жеңіліс тауып, дипломатиялық сәтсіздікке ұшырағаны дәлелдейді. Хандықтағы
онсызда ауыр ішкі жағдайды сыртқы саяси жағдай асқындыра түсті. Тахир
хандық еткен біршама аз уақыт ішінде сыртқы саясаттағы негізгі бағыт
маңғыттар мен Орта Азия өзбектерінің билеушілеріне қарсы күрес сәтсіз
болды. Ханның одақтас табуына болатын моғолдар мен қырғыздарға көзқарасы
нақ осы күреске байланысты туындап, сол арқылы анықталды.
Тарих-и Рашиди еңбегінің авторының айтуынша, Тахир хан өлгеннен
кейін қазақ-қырғыз бірлестігінің басына оның інісі Бұйдаш сұлтан келген. Ол
ежелден қырғыздармен байланыста болатын және Жетісу аумағында іс-қимыл
жасаған; оның қарауында отыз мыңға дейін адам болған- деп көрсетеді[10;58].
Бұл хан туралы тарихи мәлеметтер өте аз. Сол жылардағы шамамаен бір уақытта
хан атағы болған қазақ сұлтандарынан бұл арада Ахмет хан мен Тоғым хандар
туралы да тарихи құжаттар жоқтың қасы.
Қазақ хандығының билігі 1680 ж Жәңгірдің ұлы Тәукеге көшті. Жаңа
билеуші көреген саясаткер, ақылды дипломат, құдіретті хан болды. Тәуке
ханның өзіне дейінгілерден айырмашылығы – хандықтағы ерекше әлеуметтік
топты құрайтын, дала ақсүйектерінің өкілі билердің көмегімен өзінің
үстемдігін нығайтуға тырысты.
Тәуке хан билігінің бір бөлігін беру жолымен ықпалды билерді
мемлекеттік істерге тартуға бағытталған саясат ұстанды. Ол қазақтардың үш
жүзінің ең беделді билерінің қатысуымен билер кеңесін сәтті ұйымдастырып
отырды. Ұлы жүзде Төле бидің, орта жүзде Қазыбек бидің, кіші жүзде Әйтеке
бидің беделі ерекше болды. Олардың даналығы мен кемеңгерлігі ойрат жаулап
алушыларына қарсы қазақ халқының күшін біріктіруге, сондай – ақ хандықты
ауыр сындардан аман алып өтуге бағытталды.
Қазақ ақсүйектерінің Тәуке хан бастаған белгілі бір тобы Орта
Азиямен сауданы дамытуға мүдделі болды. Шамамен 1687 – 1688 ж.ж Тәуке
Ташкент жайлы Бұхара ханы Субхан – кумемен келіссөздер жүргізді. Сырдария
өңіріндегі Тәукенің хандық билігі берік болды, оның астанасы Түркістан
қаласы еді.
Тәуке хан орыс – қазақ қатынастарының жақындасуына табандылықпен қол
жеткізді. Ол 1686 – 1693 ж.ж Сібірге бес елшілік жіберді. Мұнда Тәуке
орыс – қазақ қатынастарының өзара тең дәрежеде дамуын нығайтуға айқын
мүдделілігін танытты. Бейбіт халықты өлтіру, тонау мал – мүлкін тартып алу,
жүздеген адамдарды тұтқынға алу, өзара шапқыншылықтарға байланысты туған
қиындықтарға қарамастан, Ресей мен қазақ хандығы арасындағы бейбіт қарым –
қатынастар сақталып қала берді. ХҮІІ – ХҮІІІ ғ.ғ елшіліктер алмасу екі ел
арасындағы саяси және сауда қатынастарын кеңейтті.
Саяси байланыстар ХҮІІ ғ аяғында, екі мемлекетте де билік басына
аса көрнекті саяси қайраткерлер – Тәуке хан мен І Петр келген кезде
жанданды. Ресей мен қазақ хандығының жақындасуы жоңғарларға қарсы күрестің
біртұтас саяси мүдделер негізінде орын алды.
1687 ж Тобльскіге Тәшім батыр бастаған қазақ елшілігі жіберілді. Бұл
елшіліктің басты міндеті екі мемлекет арасында неғұрлым берік байланыс
орнату болатын: Қазір қарамағымыздағы адамдарға тыныштық және олардың
арасында елшілер мен сауда жасайтын адамдар жүргені керек, біздің
арамыздағы ізгілікті даңқ, жарық дүниеде жақсы болады, яғни дербес екі
мемлекет арасында байланыстар орнату көзделген. Тобольскіге 1689 ж аяғы –
1690 ж басында барған келесі елшілікті Тұманшы батыр басқарды[10;65].
Бұл екі елшілік те нәтижесіз аяқталды. Зерттеушілер 1686 – 1693 ж.ж
Тәукенің Ресейге бес елшілік жібергенін, алайда оның берік саяси
байланыстар жасауға ұмтылысында олардың нәтижесіз болғанын атап көрсетеді:
біздің тұсымызда болғанын желге ұшырып жатқанымыз жаман нәрсе, алдағы
уақытта ол да болмайды, тек біз ғана кеңес құрамыз . 1691 ж күзінде
жіберілген Тұманшы мен Қабай бастаған елшілік сияқты, ықпалды қазақтар Сары
мен Келдей басқарған, енді ара ағайындар арқылы жасалған келесі елшілік те
нәтиже бермеді.
Сібір әкімшілігі мен Тәуке ханның арасындағы істерді жолға қою үшін
1692 ж шілдеде Түркістандағы Тәуке ханға Андрей Неприпасов, Василий Кобяков
және аудармашы Шаманаев құрамында елшілік жіберілді, алайда саяси
алауыздықтың күшті болғаны сонша, елшілер Сары мен Келдей және
Неприпасовтың адамдары екі жақта да кепілдер ретінде ұсталды. 1693 ж қазан
айында Тәуке хан Келдейді босату мақсатымен Тобольскіге Толыбай Аталықовты
жіберді; онымен бірге орыс елшілігінің мүшелері де аттанды. Тобольскіге
қазақ елшілігінің келуіне жауап ретінде Келдей мен бірге Тәуке ханның
ордасына 1694 ж Ф.Скибин мен М.Трошин жүріп кетті[10;69].
Тәукенің тірі кезінде – ақ кіші жүздің қазақ руларының шағын бөлігі
және орта жүз көшпелілерінің кейбір тайпалық бөлімшелері соңғы 2 ғасыр бойы
қазақ халқы арасында жетекші саяси жағдайда болған жергілікті Жошы
ұрпақтарының үлкен әулеттерінің бірінен шыққан Қайып сұлтанды өзінің ханы
етіп сайлады. Мұндай таңдау кіші жүз қазақтарының ақсақалдарын
қанағаттандырмады, олар 1710 ж Арал маңындағы Қарақұмға кеңесу үшін
жиналып, дала дәстүрін бұзып және төтенше жағдайлар себепті жас сұлтан
Әбілқайырды өздерінің ханы етіп жариялады, ол ата – бабасы бұрын ешқашанда
қазақ ханы болып сайланбаған басқа бір сұлтан тұқымының өкілі еді.
Қазақтың оңтүстік жерлері мен даланың орталық аймақтарында жоғарыда
аталған хандар мен сұлтандардың билік басына келуімен бір мезгілде Батыс
Қазақстан аумағында Әбілқайыр хан өз жағдайын тез арада нығайтып алды, сол
кездің өзінде – ақ кіші жүз руларының көпшілігі соның билігінде болатын.
Оның бастапқы көтеріліп, хан сайлануы қазақтарды жоңғарлармен, еділ
қалмақтарымен және башқұрттармен әскери тайталасы тез өршіген жағдайда
болған еді. Жоңғарларға қарсы соғыс қимылдарында Әбілқайыр өзінің талантты
қолбасшы, жауға бүкіл халық болып тойтарыс беруді ұйымдастырушы екенін
көрсетті. Ол аз уақыттың ішінде кіші жүз бен орта жүздің Бөкенбай, Есет
және Жәнебек сияқты күшті әрі ықпалды батырларын өз жағына тарта білді және
Қазақстандағы ең беделді хан жағдайына ие болды.
Саяси аренадан Қайып ханның жойылуы және содан кейін болған
жоңғарлардың соғыс агрессиясына қарсы қазақтардың ірі ауқымды күрестерінің
тартысқа толы оқиғалары кіші жүз ханы Әбілқайырдың күрделі тұлғасын алдыңғы
қатарға шығарды.
1723 – 1729 ж.ж ойрат – қазақ соғысы кезеңінде Әбілқайыр Қазақстан
аумағына өзінің саяси ықпалының шекарасын едәуір кеңейтіп, қазақ
қауымдарының әскери – саяси өмірінде жеткеші рөлге қол жеткізе білді. 1730
– 31 ж.ж Әбілқайырдың қазақ жүздеріндегі нақты әлеуметтік мәртебесі үлкен
хан немесе ең басты хан атанды. Атақты батыр және табын руының басшысы
Бөкенбайдың айтуынша, Тәуке ханнан кейін Әбілқайыр басты хан болды және
ешкімнен кедергі көрмей, өз еркімен көп нәрсе істеген. Ресейдің кіші жүзге
жіберген елшісі А.И.Тевкелев Әбілқайырдың саяси рөлін шамамен нақ солай
сипаттаған, 1731 ж ол орыс императрицасына бірінші рапортында өзі қазақ
даласына келгенде Әбілқайыр қазақтар арасында басқа хандардан гөрі ол зор
құрметке бөленген ал 1733 ж көктемінде жазған басқа бір рапортында ол
тағы да былай дейді: барлық қазақ шонжарлары ішінде жоғарыда аталған
Әбілқайыр хан бірінші орында тұр, ол сонымен бірге басқа хандар мен
сұлтандардың келісімінсіз ешқандай іс – қимыл жасай алмайды. Аталған
оқиғадан кейін он бес жыл өткен соң, кіші жүз бен орта жүздің халық
өкілдері жиналысында белгелі жәнібек батыр мен атақты Қазыбек би, шөмекей
руынан Жайылқан би және алшын одағының бірқатар билері мен батырлары және
қазақтардың көптеген ықпалды адамдары бүкіл жеті жұртқа әмірі бірдей
жүрген және бүкіл ордаға көші – қон жерін бөліп берген ең басты және
атақты хан деп айтқан[10;69].
ХҮІІ ғ аяғы – ХҮІІІ ғ басы Ресей мен қазақ жүздері арасындағы
дипломатиялық қатынас жандандырыла түсті. Екі тараптың өкілетті өкілдері
дүркін – дүркін келіссөздерінің аясындағы талқылау мәселелері: тұтқындар
алмасу рәсімі, қазақтар Ресей бодандары – қалмақтар, Орал және Сібір
казактары және башқұрттар арасындағы әскери жанжалдарды реттеу, сондай – ақ
орыс көпестерінің кіші жүз бен орта жүздің қазақ халқымен сауда
байланыстарын дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасау болды.
Әбілқайыр ханның 1715 ж башқұрттар жеріне жасаған әскери жорығы мен
башқұрттардың жақын жердегі кіші жүз ауылдарына жауап ретінде басып кіруі
қазақ билеушілерінің Қазан губерниясы мен Батыс Сібірдегі орыс шекаралық
өкімет орындарымен саяси қарым – қатынастарының жаңғыртылуына тікелей себеп
болды. Осыған байланысты 1715 ж күзінде башқұрт және қырғыз – қазақ
дауларын жою және олардың тұтқындар алмасуы туралы мәселені шешу
мүдделерін көздеп, Әбілқайырдың жеке елшісі, Тайқоңыр Құлтабаев батыр
Қазанға барып, онда жергілікті губернатор П.С.Салтыковпен келіссөз
жүргізді. Келіссөз аяқталмай қалып, үш жыл өткен соң қазақ ханының өз
бастамасымен қайта жалғастырылды.
Келесі жылдың қыркүйегінде Тобылға құрамында Бекболат Екешев пен
Байдәулет Борисв батырлар бар Қайып ханның елшілігі келді, оларға
қазақтардың солтүстігі көшпелі көршілерімен шекаралық жанжалдарын реттеп,
Сібір губернаторы М.П.Гагаринмен мәңгілік бітім жасасу, Ресей мен
Жоңғарияға қарсы әскери одақ туралы келісімге қол жеткізу және оларға сауда
– саттық жолымен Тобылға баруға мүмкіндік беру үшін Ресейдің жақын жердегі
рыноктарына қазақ малшыларының кедергісіз баруына кепілдік алу тапсырылған
болатын.
Қазақ елшілігінің Тобылға келуі және оның жоңғарларға қарсы Ресеймен
әскери одақ жасасу туралы ұснысы Сібір губернаторын 1716 ж 16 қазанда Қайып
ханға Никита Белоусов бастаған арнаулы жауап елшілігін жіберіп, оған орыс
шекарашылық өкімет орындарының орта және кіші жүз қазақтарымен тату
тұруға әзір екендігіне сендіруге жән бір кезде өзінің ұлы мәртебелі
патшасы қонтайшыға әскер жіберуге құзыры түссе, осы келісімді ескертетінін
және сонда оларға ведомость жіберетінін хабарлауды тапсырды. Ресей
елшілігі Түркістанға аман – есен жетіп, бір жылдай уақыт бойы Қайып ханның
жанында болды. Тобылға қайтып барғаннан кейін 1717 ж 26 қыркүйекте
Н.Белоусов губернатор М.П.Гагаринге қазақ билеушісінің хатын береді, онда
хан өзінің қонтайшымен соғысу жөніндегі бұрынғы ниетін қуаттап, сол
жылдың жазғы айларында башқұрттар айдап әкеткен көптеген жылқы табындарын
қазақтарға қайтарып беру туралы өтініш жасаған еді. Алынған өтінішке
қайтарған жауабында М.П.Гагарин ханға айдап әкетілген жылқыны табуға және
Тобыл қаласында орыс – қызық айырбас саудасын дамытуға қамқорлық жасауға
тырысатынын хабарлады.
Алайда 1717 ж күзінде Әбілқайыр Қазан губерниясының ішкі уездеріне
тағы да бір ірі жорық жасады, содан кейін башқұрттар мен сібір қазақтары
шекаралас қазақ ауылдарына жауап ретінде басып кірді. Осы негізде тұтқындар
алмасу мен мал жағдайы, сондай – ақ Қазақстанның Ресеймен шекарасындағы
әскери – саяси ахуалды ретке келтіру мәселесі қайтадан маңызды болды.
Аталған мәселелерді шешу үшін 1717 ж аяғында Қайып және Әбілқайыр
хандарға Қазаннан Уфа дворяны Федор жіберілді, ал 1718 ж қаңтарында
Тобылдан Түркістанға Борис Брянцев пен Яков Тарыштин және тілмәш Қабай
Мамиевтен құралған ресей елшілері аттанып, олар қырда 1718 жазына дейін
болды. Ресей елшілерімен кездесулер барсында Әбілқайыр (4 – 7 мамыр) және
Қайып (25 маусым – 12 шілде) хандар Ұлы патшаға ағзаммен, Ресейдің Қазан
және Сібір губернияларындағы оның өкілетті өкілдерімен мәңгі татулықта
және одақтасып тұруға, орыс көпестерімен сауда байланысын дамытуға және өз
бодандарының көршілерінен малды ұрлап әкетуіне бірлесіп жол бермеуге
мүдделі екендіктерін білдірді[11;49].
Кіші жүз қазақтары ақсақалдары Соғыр, Едікбай, Қажыбай және
басқаларының атынан молда Мақсұт Юнусовтың ақылы бойынша 1725 ж шілде –
тамыз айларында Петербургке жіберілген Қойбағар Көбектің дипломатиялық
миссиясына осы өте көкейкесті міндетті шешу жүктелді. М.Юнусовтың ерткен
қазақ елшісі 1726 ж 18 қаңтарда Ресей астанасына барып, онда Сыртқы істер
алқасының шенеуніктеріне қазақ және қарақалпақ ақсақалдары жазған 2 хатты
табыс етті. Оның біреуінде және елшінің өзі ауызша айтқан сөздерде Аюке
хан сияқты Ұлы Мәскеу империясының қамқорлығында болуға тілек білдірілді
және қазақтардың башқұрттар мен жайық арасына, кіші жар тауы маңында
көшіп жүруіне рұқсат ету, олардың елге тереңдей еніп, Ресейдің ірі
қалаларына еркін және қауіпсіз баруына қамтамасыз ету, Жайық казактары мен
башқұрттардың шабуылдарынан қауіпсіздікке кепілдік, сондай – ақ тікелей
Уфада тұтқындар алмасуды жүргізуге құқық беру туралы өтініш жасалған.
Ыдырап кеткен біріккен қазақ одағының сыртқы саяси бағдарламаларында
түбірлі бетбұрыс жасау жауапкершілігін өз мойнына алудың және ойрат
күштерінің бейбіт ауылдарға кезекті жойқын шабуылын күтпей, орыс
императрицасының көзқарасын айқындаудың күрделі миссиясы Әбілхайыр ханның
еншісіне тиді.
ХҮІІІ ғ 20 ж дейін сұлтан болып жүрген кезінде – ақ Әбілхайыр орыстың
дипломатиялық топтарына едәуір белгілі болатын. Ақылы жеткілікті және
қулықтан да ада емес адам деп ол жөнінде А.И. Тевкелев осындай пікір
айтқан. Ол ең алдымен қазақ мемлекеттілігінің стратегиялық мүдделерін
басшылыққа алып, екінші жағынан Ресей әкімшілігіне сүйене отырып, өзінің
басқа бәсекелестерінен жоғары болуға, оларды саяси арнадан ығыстырып
шығаруға ұмтылды, атақты Тәуке ханның замандастарында болғанындай, өзі
біріккен хандықтың жеке – дара басшысы болу мақсатымен, халыққа қасіретті
зардабын тигізетін ойрат басқыншылығына жол бермеу үшін күш пен мүмкіндікті
біріктіруге тырысты. Осы міндеттерді іс жүзіне асыруға ұмтылған ол 1730
жылдың жазында Уфа манефстнигі арқылы Петербургке өз елшілігін жіберіп,
Ресей императрицасынан өзін ұлысымен бірге Орталық Азияның көптеген үлкенді
– кішілі халықтары қамқорлығына кірген Ресей империясының бодандығына
қабылдауды өтінді.
Сол кезге қарай – ақ Петербургтің дипломатиялық қызметі елдің
Азиядағы саясатының негізгі бағыттарын әзірлеу мен шығыс елдерінің
өкілдерін қабылдау жөнінде едәуір көп тәжірибе жинақтаған еді. Әбілқайырдың
елшілігіне барынша құрмет көрсетілді, оның Құтлымбет Қоштаев бастаған 7
адамнан тұратын елшілері құрметпен қабылданып, бағалы сыйлықтар тартылды,
дала өңіріне Сыртқы істер алқасының тілмашы А.И.Тевкелев бастаған үлкен
комиссия қосылып, әскери күзет ертіліп қайтарылды, олардың ішінде жерлерді
сипаттау үшін жіберілген 2 иодезист – Алексей Писарев пен Михайл Зиновье
болды[10;58].
Бірінші болып бодандыққа Әбілқайыр хан ант беріп, оған Бөкенбай
ақсақал, содан соң Есет батыр, Құдайменде мырза қосылды.
Алаш ұлының ұзақ уақытқа созылған қазақ-жоңғар қатынастары ХҮІІІ ғ
40 жылдардың аяғына қарай шиеленісе бастады. Осы кезде тарихи сахынаға
Абылай бахадұр хан келді. Ол қазақ хандығының іргесін салған Әз-Жәнібектен
тарайды. Абылайдың атағы жиырма жасында Шарышты өлтіреді. Осыдан кейін
Абылай жарты ғасырға жуық ұзақ уақыт бойы тура қырық сегіз жыл билік
құрады. Қонтайшы Қ.Церен қайтыс болған соң Жоңғарияда орын алған өзара
қырқыс осы құдіретті державаныңәлсіреуіне және бүкіл аумақтағы саяси
жағдайдың шиеленісуіне әкеп соқты. Қалыптасқан жағдайда пайдаланған қазақ
даласының билеушілері де Жоңғария мен көрші мемлекеттердің істеріне белсене
араласа бастады. Орта жүз бен Ұлы жүздің ресми ханы Әбілмәмбет болып
қалғанына қарамастан, нақты билік бірте – бірте ықпалды сұлтан Абылайдың
қолына жинақтала берді, ол қазақ – жоңғар соғыстарының барысында
қалыптасқан батырлар мен билердің үлкен қолдауына сүйенетін. Үмбетей жырау
өзінің Бөкенбай қайтыс болғанда оны жоқтауға арналған толғауында жекпе –
жекте Шарышты жеңгеннен кейін Абылай хан болды дейді[10;80].
Абылайдың замандасы Тәтіқара жырау да оның Орта жүзге хан болғанын
растайды. Бұқар жырау Абылай 25 жасында таққа отырды дейді.
1752 ж Барақ сұлтан қайтыс болғаннан кейін ол іс жүзінде қазақ
жерлеріндегі бірден – бір толық құқылы билеушіге айналды. Сыр өңірінің
жерлері ұлы жүзге билік етуден дәмелі, сондықтан да Абылай сұлтанның
пікіріне амалсыздан құлақ асатын Ералы сұлтанның билігінде болды. Арал
өңірінде орналасқан Досалы сұлтан да іс жүзінде Нұралы хана тәуелді емес
еді. Кіші жүзде мынадай жағдай қалыптасты: Ресей әкімшілігінің қолдауына
қарамастан Нұралы хан күрделі сыртқы саяси проблемаларды жеке – дара,
Абылайдың келісімінсіз және қолдауынсыз шеше алмады.
Орта жүзде Абылай билігінің нығаюына оның елдің оңтүстік шекараларын
нығайту жөніндегі белсенді қызметі себепші болды. 50 ж. а – 60 жыл. басы
қазақтардың қырғыздармен қатынас ерекше шиеленісіп кетті. 1760 жылдары
қырғыздар дулат және қоңырат руларының қоныстарына шабуыл жасады. Бұған
жауап ретінде Абылай едәуір әскер жинап, сол жылдың тамыз айында Талас
қырғыздарын жеңіліске ұшыратты.
Сөйтсе де, 1764 ж қырғыздар Жетісу қазақтарына тағы да жорық
ұйымдастырып, наймандардың ауылдарын күйзелтті. 1752 Абылай сұлтанға
капитан Яковлев жіберілді, оның мақсаты Орта жүз қоныстарында жүрген
жоңғар нойондары Әмірсана мен Давациді Ресей қызметіне тарту еді. Яковлев
сұлтанмен Тобыл өзені бойындағы Арақарағай тоғайында кездесті. Ресей елшісі
Абылайды жоңғарларға қарсы жорық жасаудан бас тартуға және шекаралық өкімет
орындарының қамқоршысы болатынына уәде беріп, бүлікшіл нойондарды Ресейге
жіберуге көндіруге тапсырды. Алайда миссия сәтсіз аяқталды, Яковлев ештеңе
бітірмей қайтуға мәжбүр болды.
1753 жылы әлгі ақсақалдарға Әмірсана мен Давациді орыс қызметіне
тартуға жәрдемдесуді өтінген хат жазылып, орта жүзге М.Арапов жіберілді,
алайда бұл әрекет еш нәтижесіз болды. Әмірсана Сібір шебіне 1757 жылы ғана
барды, алайда бұл кезде нойонның енді саяси салмағы да Жоңғариядағы билікке
нақты үміті де жоқ болатын, сондықтан оның бағынуы Ресейге ешқандай саяси
пайда келтірмейтін.
Абылай қазақ даласын біржола тәуелсіз етуге ұмтылып, барлық айла-
әрекеттерін сала білді. Патша үкіметі оған қарсы астыртын әр түрлі
әрекеттер жасаса да, ол қазақ ордасын қайта күшейтіп, біртұтас ел етуге
ұмтылды. Алайда патша үкіметі бұл ақиқатты мойындамай, қазақ даласында
хандық билікті қалпына келтірмеді. Мемлекет бірлігін танымаған соң,
Абылайды бүкіл қазақтың ханы емес, Орта жүздің ханы деп сайлайтынын
мәлімдеді.
Сөйтіп, дипломатиялық қатынас қағаздарында және тиісті құжаттарда
Орта жүздің ханы Абылай деп жазылды[10;58]. Осыған орай Абылай патшайым
Екатерина Екіншіге жолдаған мәртебелі мәлімдемесінде өзінің бүкіл қазақ
жұртының ханы екенін, хан болып халық еркімен сайланғанын екінші қайтара
қадап айтады. Абылай ел басқарған кезде Ресей бодандығына қарсы және Мәнжу-
Цин әскерлері Жоңғарияны біржола талқандап, қазақ жеріне кіреді. Абылай екі
империя арасында отырып, елін, жұртын сақтап қалғанын, шын мәнісінде мүлде
тәуелсіз саясат жүргізгенін қазіргі таңда баса айту керек. Ол ел басқарған
жылдары сөз жүзінде Ресей бодандығының өзі ұмтыла бастайды. Ресейдің
іргелес тұрған шекаралық өкіметімен кездесуден бас тартады. Абылайдың
тәуелсіз елдің ханы ретіндегі өзімдік саясаты орыс патшалығына ұнамайды.
Сонда да патша үкіметі Абылаймен санасуға мәжбүр болды. Қытай мемлекетімен
де келісімге келе отырып, елдің демограиялық ахуалын біршама жақсартады.
Абылайдың қазақ елін қайтадан көтеру жолындағы күресі қырық жылдан
астам уақытқа созылса да, абыроймен аяқтады. Ақылды саясатшы Кенесары
сұлтан Ресейге қарсы ұзаққа созылып, титықтататын қарулы күрестің бүкіл
қиындығын ұғынып, Сібір және Орынбор әкімшіліктерімен келіссөздер жүргізу
арқылы үздік дипломатиялық қасиеттерін көрсеттін Кенесарының жаным пида
еткен күресі, оның халық мүдделеріне шексіз берілгендігі, қолбасшылық
өнері, капиталистік жүйе орныққанға дейінгі даланың ғажайып кемеңгері
ретіндегі ерен қасиеттері оны көзінің тірісінде – ақ бүкіл халықтың
құрметіне бөледі, оның жеке басы сол дәуірдегі патшалық отаршылдық империя
апологеттерінің өзінде де қайран қалдырды.
Дала өңірінің суырып салма жыраулары жырға қосқан хан бейнесі бүкіл
даланы кеңінен шарлап кетті. Біздің ғасырымыздың 30 ж. ұрпақтар ісінде
қалдырған Кенесары ханның қозғалысы, патша өкіметінің аймақта әскери
табысқа жеткізбесе де, атасы Абылай ханның ісі сияқты оның ұлы істері
ізгілікпен сақталғанның куәсі.
ХХ ғ. ұлттық диломатиясының қалыптасуы және Н.Төреқұлов
Қазақ ұлтының бүгінгі жарқын болашағын жақындатуға, оның іргетасын
қаласуға сонау өткен ХХ ғасырдың алғашқы жылдарында аянбай еңбек еткен,
қыруар жұмыс жасаған А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов,
М.Шоқай, С.Садуақасов, Т.Рысқұлов т.б. көрнекті мемлекет және қоғам
қайраткерлерінің бел ортасында Нәзір Төреқұловтың да есімі жарқырап
көрінеді. Алаш идеясы бастарын біріктірген осынау саңлақтарымыздың қоғамдық
және саяси өміріміздің әр саласында еңбек етіп, сол арқылы әрқайсысының
түптің түбінде ұлттық тәуелсіздігімізге қол жеткізуге әрекет жасағандығын
аңғарамыз. Мемлекет және қоғам қайраткері Нәзір Төреқұлов та осы идея үшін
күресті, азабы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономикалық және әлеуметтік
құқықтық пәндер бөлімі
Орындаған : УА-931
тобының оқушысы
Мусагал
Орал
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
____ _______ 20___ж.
Қазақстан Республикасы
тарихы
кафедрасы
меңгеру.орын.
______Б.Н. Бақтығұлова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
050114- мамандығы – Тарих
Орындаған: Абдрахманов А.Т.
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.к., аға оқытушы
Орал
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Тарих және құқық факультеті
Қазақстан Республикасы тарихы кафедрасы
Мамандық ___________________________________ ___________
Кафедра ___________________________________ ______________
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
____________________
__ _________ 2012 ж.
Студент _____________________ диплом жұмысын орындауына арналған
ТАПСЫРМА
Тақырыбы:___________________________________ ______________________
___________________________________ _________________________________
1.ЖОО орнының № ____бұйрығымен 20 _ж. ___ __________бекітілген.
2. Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі _____ ______________ 20___ж.
3. Негізгі мәліметтер
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
________________
4. Диплом жұмысының қысқаша мазмұны
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
____________
5. Графикалық материалдың тізімі немесе орындалған жұмыстың көлемі
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
__________________________
6. Өздеріне қатысты тараулар көрсетілген жұмыс бойынша кеңесшілер
(кеңесшілер болған жағдайда көрсетіледі)
Тарау, кеңесші Қолы, мерзімі
Тапсырма берілді Тапсырма қабылданды
1.
2.
7. Диплом жұмысын даярлау графигі
Рс Тараулар атауы, талданатын Орындау мерзімі Ескерту
№ сұрақтар тізімі
Тапсырманы беру уақыты___________________________________ ___________
Жетекші ___________________________________ _________________________
(аты-жөні, ғылыми дәрежесі)
(қолы, күні)
Тапсырма орындауға қабылданды ___________________________________ ____
(студенттің аты-
жөні) (қолы, күні)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
І тарау Қазақстанның ұлттық дипломатиясының қалыптасу тарихы
1.1 Қазақ хандарының дипломатиялық қызметі
1.2 ХХ ғ. ұлттық диломатиясының қалыптасуы және Н.Төреқұлов
ІІ тарау Тәуелсіз Қазақстан дипломатиясының негізгі бағытары
2.1 Қазақстан Республикасын әлемдік қоғамдастықтың мойындауы
2.2 Қазақстанның халықаралық ұйымдарға мүше болуы
2.3 Қазақстанның әлемдік экономикалық байланыстар жүйесінен орын алуы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Еліміз тәуелсіздік алуына байланысты ұзақ
жылдар бойы бұғаудан босағаннан кейін дербес мемлекет ретінде өзінің ішкі
және сыртқы саясатын қалыптастыра бастады.
1992 жылы шілденің 2-сі күні Президент Нұрсұлтан Назарбаев жас
Қазақстан мемлекетінің сыртқы саясат ведомствосының мәртебесі мен
өкілеттігін ресми рәсімдеген, Қазақстан Республикасының Сыртқы
істер министрлігі туралы Жарлыққа қол қойды.
Отандық дипломатияның дәстүрлі тамыры ғасырлар тереңінен нәр алғаны
мәлім. Ол Ұлы даланың тарихымен, ұлан-ғайыр кеңістігіндегі біздің
мемлекеттілігімізбен тікелей байланысты. Біздің бабаларымыз жүргізген сара
жол сыртқы саясат ірі Еуразиялық мемлекет – бүгінгі Қазақстан
Республикасының пайда болуына негіз болғандығы даусыз. Отандық
дипломатияның бастауы қазақ мемлекеттілігінің қалыптасу тарихымен тығыз
байланыста. Қазақ хандығының әскери саяси және сауда-экономикалық
мүдделерін қорғау, оның орасан зор аумағын сыртқы қол сұғушылықтан сақтау
осы міндеттер дипломатиялық майданда ұстамды және ойластырылған іс-қимылды
талап ететіні сөзсіз. Сондықтан қазақ дәуірі кезіндегі ірі тарихи тұлғалар
сияқты көрнекті ұлттық көшбасшылардың еңбегі көшпелі руларды біртұтас
мемлекетке біріктірі, оның тәуелсіздігін нығайтудан ғана көрінбейді,
сонымен бірге осы ерекше маңызды мақсатқа қол жеткізу үшін қолайлы сыртқы
жағдайларды туғыза білуден де байқалады.
Қазақ дипломатиясының тарихы ең бір қиын-қыстау замандарда да
ұлттық бірлікті, тәуелсіздік пен аумақтық тұтастықты сақтап қалу міндеті
маңдайларына жазылған Керей мен Жәнібектен Әбілқайыр, Абылай хандарға дейін
үздіксіз созылып жатыр. Олар сыртқы саясат ведомствосының басына
қазақстандық дипломатияның дамуына баға жетпес үлес қосқан кәсіби
дипломаттар болып саналады. Қазақ хандары қиын-қыстау кезінде қандай жағдай
болмасын елін аман алып қалуға тырысып, өздерінің барлық айла әрекеттерін
салған. Көрші екі мемлекеттің қыспағында қалып, одан еш зардапсыз шығуға
әрекеттенген. Олардың өз қызметінде сабырлығы, ұстамдығы қазіргі
дипломанттарға үлгі септес.
Біздің сыртқы саясатымыз жалпыға бірдей қауіпсіздік пен тұрақты лықты
нығайтып, өзара тиімді ықпалдастықты дамытуды көздейді. Қазақстандық
дипломатияның негізгі қағидалары– белсенділік, тең-герімділік, прагматизм,
сындарлы диалог және көпжақты ынтымақтастық болып қала береді. Осы
қағидаларды негізге алған еліміздің сыртқы саясат ведомствосын Қазақстан
дипломатиясында өзіндік із қалдырған сара жолдан бастау алады. 2001 жылы
Президент тағы бір қайтара саясатшылар мен қоғам мүшелерінің назарын сыртқы
саясатты қандай бағытта жүргізу керектігіне назар аударты. Ол Қазақстан
Республикасының халықаралық аренадағы сыртқы саясатының көп векторлығы
өзгеріссіз қала береді - деп мәлімдеді[1;25].
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының негізгі бағыттары
Республиканың стратегиялық мүдделеріне, оның ішкі экономикалық жағдайы,
әлемдегі халықаралық байланыспен дамуға байланысты емес өзгеруі мүмкін.
Сондықтан Елбасы Қазақстанның сыртқы саясатын жүргізуде көп векторлық
саясатты жүргізуге ықпал жасауда. Еліміз егемен болып, тәуелсіздікті саяси,
экономика, рухани, липломатиялық ақпараттық және тағы басқа салаларда,
баянды ету жолын таңдап, сол бағытта жұмыс істеп келеміз. Сондықтанда
сыртқы саясатты дұрыс жолға қою қазіргі күнің басты талаптарының бірі.
Осыдан келіп диплом жұмысының өзектілігі туындайды.
Жұмыстың тарихнамасы: Дала дипломатиясының дамуы қазіргі таңда ғана
зерттелуде. Кеңестік тарихнамада қазақ хандарының қызметі тек қазақ
тарихының бір құрамдас бөлігі болып саналды. Коммунистік идеологияның өзі
де кезінде тарихтағы жеке адамның орны мен ролін теріске шығармағанын
білеміз. Алайда Одақтық тарихтағы ұлттардың тарихында олардың дара туған
ұлы тұлғаларына көп орын берілмеді. Олардың тарихи ролін сипаттауда ерекше
іріктеу әдістері пайдаланылды. Мұндай әдістер, әсіресе қазақ халқының
көрнекті мемлекет қайраткерлерінің өмірімен қызметін баяндауда қолданылды.
Қазақ хандарын, батырларын жеке тұлға етіп жазған Одақ кезінде тарихшылар
өте аз. Мысалы Е.Бекмахановтың Қазақстан ХІХ ғ.20-40 жж., М.Вяткиннің
Батыр Сырым (1947) еңбектерін атауға болады. Тәуелсіздік алған соң
М.Қозыбаев, К.Нұрпейсов, Ж.Қасымбаев, В.Ерофеева, М.Қойгелдиев[2] және тағы
басқа тарихшылардың еңбектерін жатқызуға болады.
Қазіргі заманғы көп этникалық, көп конфессиялық казақстаңдық, қоғамның
қалыптасуының азды-көпті толық картинасын беруді және Президент Н.Ә.
Назарбаевтың осы үрдістегі рөлін көрсетуді мақсат еткен әдебиттің тізбесі
жаңа да құнды басылыммен — Қазақстанның кернекті философтары Ә.Н. Нысанбаев
пен Г. Малининнің Нұрсұлтан Назарбаев: Қазақстан — бейбітшілік пен келісім
аумағы атты кітабымен толықты[3], онда авторлар былай деп атап өтеді:
Қазақстан бүгінгі танда әлеуметтік жаңғыру мен саяси демократияланудың жаңа
кезеңі аралығында түр. Елде жүзеге асырылып жатқан азаматгык татулықты,
этносаралық және конфессия аралық келісімді сақтау мен нығайту стратегиясы
демократияны даму базасын қамтамасыз етуге бағытталған.
Белгілі қырғыз саясатшысы, ғалым және дипломат Ж. Сааданбековтың
Нұрсұлтан Назарбаев. Көшбастаушылық заңдары[4] атты кітабы автордың
зияткерлік-дүниетанымдық эволюция арқылы ТМД-да өңірлік көш-бастаушыға
айналған Қазақстанның саяси, әлеуметтік жөне экономикалық жаңғыруының кұнды
тарихи төжірибесін ашып көрсеткен бірегей еңбек болып табылады. Еңбекте
Президенттің өмірбаяны, кісілік қасиеттері паш етіледі,
Осыған байланысты жас Қазақстанның геосаяси, экономикалық, қоғамдық-
саяси стратегиясының қалыптасуына, оның сыртқы саясатының дамуына, ұлтгық
және әскери кауіпсіздіктің қамтамасыз етілуіне т.б. арналған көптеген
ғылыми зерттеулерді еске сала кеткен жөн. Оның санатына С.М. Әкімбековтың,
М.С. Әшімбаевтың, М.К. Алтынбаевтың, Ж.Х. Ахметовтың, Л.К. Бақаевтың, Л.М.
Иватованың, М.Б. Қасымбековтың, М.Т. Лаумулиннің, М.А. Құл-Мұхаммедтің,
К.Қ. Мәсімовтің, Қ.Б.Саудабаевтын, Қ.С. Сұлтановтың, К.Л. Сыроежкиннің,
М.М. Төжиннің, Ж.Қ. Түймебаевтың және басқалардың енбектері жатады. А.В.
Ретивыхтың Қазақстан ғасырлар тоғысында [5] атты кітабында геосаясаттың
ғылым ретіндегі маңызы, екі идеологиялық жүйе мен әскери одақтьң
тайталысының аяқталғаннан кейін әлемдегі геосаяси өзгерістерге орай
экономиканың, қоғамның және мемлекеттің реформалануының өтпелі кезеңінде
егемен Қазақстанның сыртқы саясатының қалыптасуы тарихи-әдіснамалық тұрғыда
зерттеледі. Қазақстанның өңірлік және әлемдік қауымдастыкқа бірігуі
проблемаларына, ұлттық қауіпсіздікке және Қазақ-станның Тұңғыш Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың осы ғаламдык үрдістердегі рөліне ерекше көңіл бөлінеді.
Егеменді жас мемлекет үшін жаңа заманның уақыт санағы басталып кеткені
айтылады.
Е. Ертісбаевтың Қазақстан және Назарбаев: өзгерістердің қисыны [6]
атты еңбегінде Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә. На-
зарбаевтың қарапайым өмірдегі және Қазақстан болашағы үшін әлемдік саясатты
зерделеген мазасыз тіршілігіне зер салынады. Басты назар - кітап тұлғаның
жеке басына және ішкі саяси үрдістерді қозғаушы күштердің барлық қырларынын
өзара байланысы мен өзара тәуелділігін зерттеуге мүмкіндік беретін қазіргі
заманғы Қазақстан тарихына объективті талдауға, мемлекет басшысынын әлемдік
тарихи даму әркелкілігінің шиеленісуі жағдайында Қазақстанның толымды да
теңдестірілген түрде алға басуын қамтамасыз етудегі қызметін жан-жақты
қарастыруға арналған.
Көрнекті мемлекет қайраткері Қ.К. Тоқаев өзінің Тәуелсіздік туы
астында, Қазақстанның жаһандану жағдайындағы сыртқы саясаты, Еңсеру
[7] атты дипломатиялық очерктер атты еңбектерінде Қазақстан Республикасының
көп қырлы өркениетгі сыртқы саясатының дамуы проблемаларына жеке көзқарасын
білдіреді. Қ.К. Тоқаевтың еңбектерінде жаңа мемлекеттің сыртқы саясатының
қалыптасуының барлық кезеңіне дәйекті-
лікпен талдау жасауға, дипломатиялық қызметтің қалыптасуына, Қазақ-станның
халықаралық қоғамдастықтағы роліне, аса ірі халықаралық, ұйым-
дардың әлемдік саясатқа ықпалын зерттеуге, әлемдегі қазіргі заманғы қай-
шылықтарға талдау жасауға арнайы көңіл бөлінеді. Дипломат негізгі қағи-
датта - ұлттын, өзін-өзі билеуі жөне мемлекетгің аумактық тұтастығы құқығы
бойынша байқалған қарама-қайшылықтарды егжей-тегжейлі зерттейді. Азиядағы
өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңестің (АӨСШК) құрылу
тарихына, Қазақстанның Ядролық қаруды таратпау туралы шартты (ЯҚТШ)
дайындау және оған кол қою үрдісіне және басқа көптеген тарихи маңызды
оқиғаларға ерекше көңіл бөлінеді.
Қ.К. Тоқаевтың республиканың мемлекеттік егемендігі жарияланған сәттен
бастап, бес жылдық кезеңді қамтитын, 1997 жылы басылып шыққан Тәуелсіздік
туы астында атты кітабы Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты жөніндегі
ой-пікірді тұңғыш қорытындылаушы еңбек болып табылады. Кітапта елдің
сыртқы саяси және сыртқы экономикалық бағытының қалыптасуының жүріп өткен
жолы Қазақстанның әлемдік коғамдастыққа егемен ел ретінде енуімен
ұштастырылып, ой елегінен өткі-зілді. Сөйтіп қазақстандық тарих ғылымында
тың пайым ортаға салынды, Қазақстан Республикасының түрлі елдермен және
халықаралық ұйымдар-мен қарым-қатынастың басым бағыттарына, олардың іске
асырылуына тал-дау жасалды.
Баяндау сипаты жағынан автордың өзі очерктер санатына жатқызған бұл
еңбекте жеке естеліктер мен ой-толғауларға елеулі орын берілген, дегенмен
бұл еңбек ғылыми-публицистикалық басылымдар тобына жатқы-зылуы мүмкін.
Қ.К. Тоқаевтың Қазақстанның жаһандану жағдайындағы сыртқы саясаты
деген атпен 2000 жылы жарық көрген, Қазақстан Республикасы-ның XXI ғасырдың
қарсаңындағы сыртқы саясатының көкейтесті пробле-маларына арналған
монографиясының елдің сыртқы саяси бағытының негізгі бағыттарын зерттеуде
зор маңызы бар. Бұл еңбекте зерттеуші Қазақстанның жаһандану дәуіріндегі
сыртқы саясатына тигізетін экономикалық-саяси факторлардың кешенін
анықтайды. Қ.К Тоқаевтың 2001 жылы басылып шыққан Қазакстан Республи-
касының дипломатиясы атты екінші бір монографиясында Қазақстанның сыртқы
саясатының қалыптасуы мен даму барысына жан-жақты талдау жасалды. Бұл
еңбекте республиканың әлемдік қоғамдастықпен және ха-лықаралық ұйымдармен
өзара қатынастарына баса ден қойылады, Қазақ-станның сыртқы саясатының
басқа да көптеген мемлекеттермен ынтымақ-тастығындағы басым бағыттары
баяндалды.
Тәуелсіз Қазақстанда қазақ әйелдері арасынан шыққан тұңғыш Елші А.
Арыстанбекованың Біріккен Ұлттар және Қазақстан атты монографиясында[8]
Қазақстанның БҰҰ-ға енуі, оның осы басты халықаралық ұйымында алғашқы айлар
мен жылдардағы қалыптасуы, Қазақстан мен БҰҰ-ның арасындағы
ынтымақтастықтың дамуы, нығаю барысы ашып көрсетіледі.
А. Арыстанбекованың БҰҰ-дағы Қазақстан: тарих және болашақ мүмкіндіктер
атты зерттеуі жаһандану жағдайындағы Қазақстан мен БҰҰ ынтымақтастығының
негізгі бағыттарына арналады. Автор БҰҰ-ның ресми құжаттарын отандық
тарихта тұңғыш рет ғылыми айналымға кең ауқымда енгізу негізінде Қазақстан
Республикасының әмбебап ұйыммен оның 1992 жылдың наурызда мүшелікке енген
сөзінен бастап және он жыл бойындағы ынтымақтастық тарихын, проблемалары
мен келешегін зерттейді. Кітапта жаһанданудың БҰҰ қызметіне ықпалы ашып
көрсетіледі, ағылшын-саксон және француз зерттеушілерінің ғылыми айналысқа
тұңғыш енгізілген ең жаңа жарияланымдарын пайдалана отырып, әлемдік саяси
және экономикалық жүйедегі жаһандану үрдістері карастырылады. Кең ауқымдағы
фактологиялык материал негізінде Қазақстанның қарусыздану мен халықаралық
кауіпсіздік, бейбітшілік пен бітімгершілік, экономикалық және әлеуметгік
даму, гуманитарлық проблемаларды шешу мәселелері бойынша халықаралық
ынтымақтастыққа кіруі мен қатысуы тәжірибесі жүйеге келтіріледі.
Н.Ғ. Айдаровтың: Дала дипломатиясы фрак киді дегеніндей, тек
тәуелсіз Қазақстанның дипломатия қызметі ғана емес, сонымен бірге оның
тарихнамасы да нақты мазмұнмен толығуда.
Тарихнама қоры неғұрлым байыған сайын және жазылған еңбек
неғұрлым сапалы болған үстіне оларда тарихтың тағылымы да солғұрлым айқын
көрініс табады.
Тәуелсіз Қазақстанның қазақстандық тарихнаманы кұрайтын еңбектері
тарих және саясат ғылымдарының дамуы үшін елеулі құндылық болып табылатынын
айта кету қажет. Алайда 90-жылдардың басындағы зерттеулерге ғылыми
шынайылық қағидатын қиындататын саяси тапсырыстарды орындаушылық,
идеологиялык тайталастық сипат тән.
Осы орайда К.Н. Бұрхановтың, Б.Ғ. Аяғанның, Б.К. Сұлтановтың
Қазақстанның қазіргі заманғы саяси тарихы (1985- 2006) [9] атты ұжымдық
еңбекті атау маңызды болып табылады. Онда тарихи деректерді кең ауқымда
тарту негізінде Қазақстанның қазіргі заманғы саяси тарихына талдау
жасалады. Қазіргі заманғы үрдістерді кешенді зерттеу проблемасын көтеру
авторлардың мемлекеттік кұрылыстың эндогендік тетіктерінің эволюциясын
Қазақстанның саяси жүйесінің жұмыс істеу қағидатын айқындаған базалық
тетіктер ретінде қадағалауына мүмкіндік берген.
Жұмыстың мақсаты: Жұмыстың басты мақсат-міндеті дала дипломатиясының
негізгі бастауы болған қазақ хандарының мәмілегерлік қызметін тарихи
бағытта жазылған құжаттар арқылы саралау. Олардың қазақ халқының
қалыптасуына және шекаралық аумақты сақтауға өзімдік үлес қосқан тарихта
белді орны бар хандардың қызметін айқындау. Сонымен қатар Қазақстан
халықаралық ұйымдарға мүше бола отырып, әлемдік қоғамдастықтың қатардағы
жаңа мүшесі ретінде ғана емес, сонымен бірге қазіргі заманның ең бір өзекті
халықаралық проблемалары бойынша белсенді позиция ұстанатын, ядролық
қарусыздану жолындағы қозғалыстың алғы шебінде тұрған мемлекет ретінде
енуге ат салысты. Сонымен қатар Қазақстанның барлық халықтарының теңдігін,
нәсіліне, жынысына, тіліне, дініне, саяси және өзге де көзқарастарына
қарамастан адамның негізгі құқықтары мен бостандығын жария еткен біздің
еліміздің Конституциясы Вена Декларациясының шешімдеріне және Адам құығы
саласындағы іс-қимыл тұжырымдамасына толық сәйкес келеді. ҚР Президенті
жанынан Адам құығы жөніндегі комиссияның құрылуын БҰҰ-да адам құқығын
қорғау саласындағы халықаралық құжаттарды іске асыруға бағытталған нақты
қадам ретінде бағалады. Осындай қоғамға маңызы бар халықаралық құжаттардың
қабылдануына негіз болған алғы шарттар мен себептерді айқындау диплом
жұмысының негізгі мақсаты мен міндеті болып табылады.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан әр тарау
үш парагрфтан және қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау Қазақстанның ұлттық дипломатиясының қалыптасу тарихы
1.1 Қазақ хандарының дипломатиялық қызметі
Қазақ хандығының пайда болуы Шығыс Дешті Қыпшақтың, Жетісу мен
Түркістанның кең-байтақ аумағындағы әлеуметтік-экономикалық процестердің
заңды қорытындысы болды. Аралас экономикалы, көшпелі мал шаруашылығы мен
отырықшы-егіншілік, қала шаруашылығы қалыптасқан өлкелердің табиғи
интеграциясы негізінде ХІҮ-ХҮ ғасырларда тұтас экономикалық ауданның
құрылуы аймақтық бүкіл жерінің бір саяси құрылымғы бірігуіне қолайлы жағдай
әзірледі. Өз кезеңінде Ақ Орда, Моғолстан, Әбілқайыр хандығы, Ноғай ордасы
шеңберінде жергілікті этникалық неізде мемлекеттің даму тәжірибесі
қалыптасып жатқан біртұтас халықтың саяси түсуіне жәрдемдесті.
Қазақ халқының қалыптасу процесінің баяулауына, оның уақыт жағынан
ұзаққа созылуына монғолдар жаулап алғаннан кейін Қазақстан аумағында пайда
болған мемлекеттердің -әуелі монғол ұлыстарының, содан соң Ақ Орданың,
Моғолстанның, Әбілхайыр хандығының, Ноғай Ордасының бір орталыққа
бағынбауы, көшпелі және жартылай көшпелі қоғамдағы қоғамдық қатынастардың
баяу дамуы, сыртқы саяси жағдайлардың қолайсыз болуы өз әсерін тигізді.
Қазақ халқы қалыптасуының сан ғасырлық процесінің ХІҮ-ХҮ ғасырлардағы
аяқталу кезеңі оның қыпшақтардың, өзбектердің, ноғайлықтардың, моғолдардың
этникалық-саяси қауымдастығына кірген бөліктерінің бірігуімен және сонымен
бірге Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісудың жекелеген рулары мен көптеген
тайпалары бөлімшелерінің басқа да қалыптасқан түрік халықтарының құрамына
енуімен сипатталады. Мысалы, ХҮІ ғасырдың басында Қазақстанның Жетісу мен
оған шектес аудандардағы тайпаларының бір бөлігі Мұхаммед Шайбани ханмен
бірге Орта Азияға кетеді, дулаттардың, қаңлылардың, қыпшақтардың,
наймандардың, керейіттердің жекелеген топтары өз тайпаластарының негізгі
бұқарасынан бөлініп, олар қырғыздардың құрамына кіреді[10;45].
Қазақ хандығының негізін салушылар Жәнібек пен Керей хандарымен тығыз
қарым – қатынастар, оның үстіне одақтастық, достық байланыстар жасаған
алғашқы мемлекет Моғолстан болды. Бұл қатынастардың негізі қазақтар Керей
мен Жәнібектің ХҮ ғ. 50 жылдардың аяғында Батыс Жетісуға келгеннен кейін
көп ұзамай іс жүзінде құрылған хандыққа дейін–ақ айқындалған болатын және
ол қатынастар едәуір ұзақ уақыт бойы берік болып қала берді. Мұхаммед
Хайдар қазақтар мен молғолдар арасындағы достық және бейбіт қатынастар
Есен–Бұға хан (1462 өлген) кезінен бастап Абд ар–Рашид хан билік ете
бастаған кезге дейін, яғни ХҮІ ғ 30ж дейін жасалып келді деп жазады[10;49].
Жәнібек және Керей хандар бастаған қазақтардың қалың бұқарасының
Оңтүстік және Орталық Қазақстаннан Жетісуға, Шу, Талас алқабына қарай
ойысуы тегін емес. Бұған Ақ Орданың Моғолстанмен, ең бастысы оның Жетісудың
солтүстік бөлігінің иелерімен ертеден бергі достық қатынастары; Керейдің
қай жылы туып, өлген жылы белгісіз. Ол туралы нақты тарихи мәлеметер аз. Ал
Кереймен бірге ел басқарған Жәнібек туралы халық арасындада, тарихи
құжаттарды баршылық. Жаңадан құрылған хандықтың өзімдік құрылымы мен заң
жүйесі осының айғағы. Жәнібектің қазақ тарихындағы айрықша тұлға
екендігінің тағы бір белгісі- ол халық санасында әулиеге парапар, ақылды
әрі әділетті әмірші ретінде таңбаланған, ұлттық тарихымызды жай ғана
Жәнібек хан деп аталмай, Әз-Жәнібек хан деп те атайды. Ол қазақ жұртының
іргесін бекітіп, ордасынорнықтырған ұлы хан ғана емес, сол халықтың бар
иеілігіне ұйтқы болған ұлы әулеттің негізін салушы.
Жәнібек өлгеннен соң аға баласы ретінде Керейдің ұлы Бұрындық хандыққа
көтеріледі. Ол билік еткен жылдары қазақтар Сырдарияның бойына
қоныстанды. Сонымен қатар Сығанақ, Сауран, Түркістан, Отырар, Сайрам,
Үзенкт, Ақ-Қорған, Арқұқ сияқты маңызды қалаларды иеленді. Бұрындық хан
Шайбани ұрпақтарымен үздіксіз соғыстар жүргізе отырып, қазақ хандығының
аумағын кеңейтті.
Бұрындықтан соң азғана уақыт хандықтың басына Жәнібектің ұлы Әдікке
көшеді. Ол хандықтың басын біріктіре алмайды, өте әлсіз билеуші болды. Ол
хандық құрған кездегі қазақ халқының жағдайы туралы нақты тарихи мәлеметтер
жоқ. Әдіктен кейін оның туған інісі Қасым хан билікке келеді.
ХҮІ ғ. ІІ–ші онжылдығында Қасым хан қазақтың кең – байтақ далалық
жерінде өз үстемдігін нығайтып алды. Қасым хан билік пен инициатива іс
жүзінде өз қолында екенін білгенімен, көреген саясатышы ретінде ол сақ
болды. Ол билік еткен кезде хандықтың шекарасы оңтүстігінде Сырдарияның оң
жақ жағалауына дейін жетіп, Түркістан қалаларының бір бөлігін қосып алды,
Оңтүстік - шығысында ол Жетісудың ту етектері мен жазықтарының едәуір
бөлігін қамтыды, солтүстік – шығысында Ұлытау және Балқаш көлі өңірі арқылы
өтіп, Қарқаралы тауларының сілемдеріне дейін, солтүстік – батысында Жайық
өзені аңғарына дейін жетті. Қазақ хандығы сол кездегі халықаралық
қатынастарға біртіндеп тартыла берді. Қазақ хандығымен дипломатиялық
байланыстар жасаған алғашқы мемлекеттердің бірі Ұлы князь ІІІ Василий (1505
– 1533 ж.ж) басқарған Мәскеу мемлекеті болды.
Қасым хан билік еткен кезеңдегі Қазақ хандығының тарихы нақ сол
жылдарда қазақтардың Батыс Европаға дербес этникалық қауым ретінде белгілі
болуымен ерекше: Мәскеуде бірнеше рет (1517 және 1526 ж.ж) болған
австриялық дипломат Сигизмунд Герберштейн қазақтар туралы өз жазбаларын
қалдырған. Сонымен қатар Қасым ханның атағы Иран мен Үндістанға жетеді.
Қасым хан туралы тарихи құжаттар толы. Мысалы Ұлы Моғол империясының
негізін салған ұлы жазушы Бабырдың Бабырнама жазбасы, Мұхамед-Хайдар
Дулатидың еңбектерінде, Махмұд бен Уәлидің Бахр әл-асрар мәлеметтерінде
кездеседі. Махмұд бен Уәли мәлеметтерінде 1504 жылдың оқиғасын баяндай келе
Қазір бүкіл Дешті-Қыпшақтың билігі Қасым ханға көшті, оның билігінің
артқаны сондай ол бүкіл Мәуреннахр өңірі үшін үлкен қатер болып отыр-деп
баяндайды[10;52].
Қасым ханның билік еткен соңғы жылдарындағы қазақ билеушілерімен
шайбанилердің өзара қатынастарына келер болсақ, олар шиленіскен және әсте
бейбіт емес қалпында қала берді. Қазақтардың этникалық аумағының едәуір
бөлігі көрші мемлекеттер билеушілерінің- батысында өз бодандарын Сарысу мен
Сырдарияға дейін қоныстандырған ноғай мырзаларының және Қазақстанның
шығысы мен оңтүстік-шығысы қазақтардың жайылымдық жерлеріне үнемі шабул
жасап тұрған жоңғар тайшыларының қол астына түседі. Тарихта бұл ұлы
тұлғаның ұстанған бағыты Қасым салған қасқа жол атанып қалды.
Қалаларды иеленіп алу қазақ хандарын қырда да күшейтті. ХҮІ ғасырда,
әсіресе Қасым хан, Хақназар хан мен Тәуекел хан табысқа жетті, оның тұсында
Түркістан қалалары ғана емес, сонымен қатар Ташкент те Қазақ хандығының
құрамына қарады, Түркістан Қазақ хандығының астанасы болды.
Жәнібек ханның ұлы Қасым сұлтан қазақ сұлтандарының арасында ең
күштісі болып, ол Бұрындық ханмен билікке таласта табысқа жетіп жүрді.
Бұрындықтың тұсында Қасым сұлтанның ұлысы Жетісуда орналасты. Бір жыл
өткен соң, Қасым сұлтан қазақтың көрнекті ханына айналды.
Қасым хан өлгеннен кейін тақтың басына оның баласы Мамаш отырады. Бұл
ханның билеу оқиғалары бізге мәлім емес. Мамаш хан көрсоқыр, түсініксіз
соғыстың құрбаны болған. Мамаш хан өлгеннен кейін Қазақ хандығында тағы да
үлкен алауыздық басталады. Дешті-Қыпшақтың қазақ ретіндегі белгілі
сұлтандары бір-бірімен көп соғысты. Соңында Жәнібек ханның немірісі Тахир
сұлтан хан болып жарияланды. Ол асқан қатігездікпен ерекше болды және оның
дипломатиялық та, әскери де таланты жоқ еді, мұны оның талай рет соғыста
жеңіліс тауып, дипломатиялық сәтсіздікке ұшырағаны дәлелдейді. Хандықтағы
онсызда ауыр ішкі жағдайды сыртқы саяси жағдай асқындыра түсті. Тахир
хандық еткен біршама аз уақыт ішінде сыртқы саясаттағы негізгі бағыт
маңғыттар мен Орта Азия өзбектерінің билеушілеріне қарсы күрес сәтсіз
болды. Ханның одақтас табуына болатын моғолдар мен қырғыздарға көзқарасы
нақ осы күреске байланысты туындап, сол арқылы анықталды.
Тарих-и Рашиди еңбегінің авторының айтуынша, Тахир хан өлгеннен
кейін қазақ-қырғыз бірлестігінің басына оның інісі Бұйдаш сұлтан келген. Ол
ежелден қырғыздармен байланыста болатын және Жетісу аумағында іс-қимыл
жасаған; оның қарауында отыз мыңға дейін адам болған- деп көрсетеді[10;58].
Бұл хан туралы тарихи мәлеметтер өте аз. Сол жылардағы шамамаен бір уақытта
хан атағы болған қазақ сұлтандарынан бұл арада Ахмет хан мен Тоғым хандар
туралы да тарихи құжаттар жоқтың қасы.
Қазақ хандығының билігі 1680 ж Жәңгірдің ұлы Тәукеге көшті. Жаңа
билеуші көреген саясаткер, ақылды дипломат, құдіретті хан болды. Тәуке
ханның өзіне дейінгілерден айырмашылығы – хандықтағы ерекше әлеуметтік
топты құрайтын, дала ақсүйектерінің өкілі билердің көмегімен өзінің
үстемдігін нығайтуға тырысты.
Тәуке хан билігінің бір бөлігін беру жолымен ықпалды билерді
мемлекеттік істерге тартуға бағытталған саясат ұстанды. Ол қазақтардың үш
жүзінің ең беделді билерінің қатысуымен билер кеңесін сәтті ұйымдастырып
отырды. Ұлы жүзде Төле бидің, орта жүзде Қазыбек бидің, кіші жүзде Әйтеке
бидің беделі ерекше болды. Олардың даналығы мен кемеңгерлігі ойрат жаулап
алушыларына қарсы қазақ халқының күшін біріктіруге, сондай – ақ хандықты
ауыр сындардан аман алып өтуге бағытталды.
Қазақ ақсүйектерінің Тәуке хан бастаған белгілі бір тобы Орта
Азиямен сауданы дамытуға мүдделі болды. Шамамен 1687 – 1688 ж.ж Тәуке
Ташкент жайлы Бұхара ханы Субхан – кумемен келіссөздер жүргізді. Сырдария
өңіріндегі Тәукенің хандық билігі берік болды, оның астанасы Түркістан
қаласы еді.
Тәуке хан орыс – қазақ қатынастарының жақындасуына табандылықпен қол
жеткізді. Ол 1686 – 1693 ж.ж Сібірге бес елшілік жіберді. Мұнда Тәуке
орыс – қазақ қатынастарының өзара тең дәрежеде дамуын нығайтуға айқын
мүдделілігін танытты. Бейбіт халықты өлтіру, тонау мал – мүлкін тартып алу,
жүздеген адамдарды тұтқынға алу, өзара шапқыншылықтарға байланысты туған
қиындықтарға қарамастан, Ресей мен қазақ хандығы арасындағы бейбіт қарым –
қатынастар сақталып қала берді. ХҮІІ – ХҮІІІ ғ.ғ елшіліктер алмасу екі ел
арасындағы саяси және сауда қатынастарын кеңейтті.
Саяси байланыстар ХҮІІ ғ аяғында, екі мемлекетте де билік басына
аса көрнекті саяси қайраткерлер – Тәуке хан мен І Петр келген кезде
жанданды. Ресей мен қазақ хандығының жақындасуы жоңғарларға қарсы күрестің
біртұтас саяси мүдделер негізінде орын алды.
1687 ж Тобльскіге Тәшім батыр бастаған қазақ елшілігі жіберілді. Бұл
елшіліктің басты міндеті екі мемлекет арасында неғұрлым берік байланыс
орнату болатын: Қазір қарамағымыздағы адамдарға тыныштық және олардың
арасында елшілер мен сауда жасайтын адамдар жүргені керек, біздің
арамыздағы ізгілікті даңқ, жарық дүниеде жақсы болады, яғни дербес екі
мемлекет арасында байланыстар орнату көзделген. Тобольскіге 1689 ж аяғы –
1690 ж басында барған келесі елшілікті Тұманшы батыр басқарды[10;65].
Бұл екі елшілік те нәтижесіз аяқталды. Зерттеушілер 1686 – 1693 ж.ж
Тәукенің Ресейге бес елшілік жібергенін, алайда оның берік саяси
байланыстар жасауға ұмтылысында олардың нәтижесіз болғанын атап көрсетеді:
біздің тұсымызда болғанын желге ұшырып жатқанымыз жаман нәрсе, алдағы
уақытта ол да болмайды, тек біз ғана кеңес құрамыз . 1691 ж күзінде
жіберілген Тұманшы мен Қабай бастаған елшілік сияқты, ықпалды қазақтар Сары
мен Келдей басқарған, енді ара ағайындар арқылы жасалған келесі елшілік те
нәтиже бермеді.
Сібір әкімшілігі мен Тәуке ханның арасындағы істерді жолға қою үшін
1692 ж шілдеде Түркістандағы Тәуке ханға Андрей Неприпасов, Василий Кобяков
және аудармашы Шаманаев құрамында елшілік жіберілді, алайда саяси
алауыздықтың күшті болғаны сонша, елшілер Сары мен Келдей және
Неприпасовтың адамдары екі жақта да кепілдер ретінде ұсталды. 1693 ж қазан
айында Тәуке хан Келдейді босату мақсатымен Тобольскіге Толыбай Аталықовты
жіберді; онымен бірге орыс елшілігінің мүшелері де аттанды. Тобольскіге
қазақ елшілігінің келуіне жауап ретінде Келдей мен бірге Тәуке ханның
ордасына 1694 ж Ф.Скибин мен М.Трошин жүріп кетті[10;69].
Тәукенің тірі кезінде – ақ кіші жүздің қазақ руларының шағын бөлігі
және орта жүз көшпелілерінің кейбір тайпалық бөлімшелері соңғы 2 ғасыр бойы
қазақ халқы арасында жетекші саяси жағдайда болған жергілікті Жошы
ұрпақтарының үлкен әулеттерінің бірінен шыққан Қайып сұлтанды өзінің ханы
етіп сайлады. Мұндай таңдау кіші жүз қазақтарының ақсақалдарын
қанағаттандырмады, олар 1710 ж Арал маңындағы Қарақұмға кеңесу үшін
жиналып, дала дәстүрін бұзып және төтенше жағдайлар себепті жас сұлтан
Әбілқайырды өздерінің ханы етіп жариялады, ол ата – бабасы бұрын ешқашанда
қазақ ханы болып сайланбаған басқа бір сұлтан тұқымының өкілі еді.
Қазақтың оңтүстік жерлері мен даланың орталық аймақтарында жоғарыда
аталған хандар мен сұлтандардың билік басына келуімен бір мезгілде Батыс
Қазақстан аумағында Әбілқайыр хан өз жағдайын тез арада нығайтып алды, сол
кездің өзінде – ақ кіші жүз руларының көпшілігі соның билігінде болатын.
Оның бастапқы көтеріліп, хан сайлануы қазақтарды жоңғарлармен, еділ
қалмақтарымен және башқұрттармен әскери тайталасы тез өршіген жағдайда
болған еді. Жоңғарларға қарсы соғыс қимылдарында Әбілқайыр өзінің талантты
қолбасшы, жауға бүкіл халық болып тойтарыс беруді ұйымдастырушы екенін
көрсетті. Ол аз уақыттың ішінде кіші жүз бен орта жүздің Бөкенбай, Есет
және Жәнебек сияқты күшті әрі ықпалды батырларын өз жағына тарта білді және
Қазақстандағы ең беделді хан жағдайына ие болды.
Саяси аренадан Қайып ханның жойылуы және содан кейін болған
жоңғарлардың соғыс агрессиясына қарсы қазақтардың ірі ауқымды күрестерінің
тартысқа толы оқиғалары кіші жүз ханы Әбілқайырдың күрделі тұлғасын алдыңғы
қатарға шығарды.
1723 – 1729 ж.ж ойрат – қазақ соғысы кезеңінде Әбілқайыр Қазақстан
аумағына өзінің саяси ықпалының шекарасын едәуір кеңейтіп, қазақ
қауымдарының әскери – саяси өмірінде жеткеші рөлге қол жеткізе білді. 1730
– 31 ж.ж Әбілқайырдың қазақ жүздеріндегі нақты әлеуметтік мәртебесі үлкен
хан немесе ең басты хан атанды. Атақты батыр және табын руының басшысы
Бөкенбайдың айтуынша, Тәуке ханнан кейін Әбілқайыр басты хан болды және
ешкімнен кедергі көрмей, өз еркімен көп нәрсе істеген. Ресейдің кіші жүзге
жіберген елшісі А.И.Тевкелев Әбілқайырдың саяси рөлін шамамен нақ солай
сипаттаған, 1731 ж ол орыс императрицасына бірінші рапортында өзі қазақ
даласына келгенде Әбілқайыр қазақтар арасында басқа хандардан гөрі ол зор
құрметке бөленген ал 1733 ж көктемінде жазған басқа бір рапортында ол
тағы да былай дейді: барлық қазақ шонжарлары ішінде жоғарыда аталған
Әбілқайыр хан бірінші орында тұр, ол сонымен бірге басқа хандар мен
сұлтандардың келісімінсіз ешқандай іс – қимыл жасай алмайды. Аталған
оқиғадан кейін он бес жыл өткен соң, кіші жүз бен орта жүздің халық
өкілдері жиналысында белгелі жәнібек батыр мен атақты Қазыбек би, шөмекей
руынан Жайылқан би және алшын одағының бірқатар билері мен батырлары және
қазақтардың көптеген ықпалды адамдары бүкіл жеті жұртқа әмірі бірдей
жүрген және бүкіл ордаға көші – қон жерін бөліп берген ең басты және
атақты хан деп айтқан[10;69].
ХҮІІ ғ аяғы – ХҮІІІ ғ басы Ресей мен қазақ жүздері арасындағы
дипломатиялық қатынас жандандырыла түсті. Екі тараптың өкілетті өкілдері
дүркін – дүркін келіссөздерінің аясындағы талқылау мәселелері: тұтқындар
алмасу рәсімі, қазақтар Ресей бодандары – қалмақтар, Орал және Сібір
казактары және башқұрттар арасындағы әскери жанжалдарды реттеу, сондай – ақ
орыс көпестерінің кіші жүз бен орта жүздің қазақ халқымен сауда
байланыстарын дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасау болды.
Әбілқайыр ханның 1715 ж башқұрттар жеріне жасаған әскери жорығы мен
башқұрттардың жақын жердегі кіші жүз ауылдарына жауап ретінде басып кіруі
қазақ билеушілерінің Қазан губерниясы мен Батыс Сібірдегі орыс шекаралық
өкімет орындарымен саяси қарым – қатынастарының жаңғыртылуына тікелей себеп
болды. Осыған байланысты 1715 ж күзінде башқұрт және қырғыз – қазақ
дауларын жою және олардың тұтқындар алмасуы туралы мәселені шешу
мүдделерін көздеп, Әбілқайырдың жеке елшісі, Тайқоңыр Құлтабаев батыр
Қазанға барып, онда жергілікті губернатор П.С.Салтыковпен келіссөз
жүргізді. Келіссөз аяқталмай қалып, үш жыл өткен соң қазақ ханының өз
бастамасымен қайта жалғастырылды.
Келесі жылдың қыркүйегінде Тобылға құрамында Бекболат Екешев пен
Байдәулет Борисв батырлар бар Қайып ханның елшілігі келді, оларға
қазақтардың солтүстігі көшпелі көршілерімен шекаралық жанжалдарын реттеп,
Сібір губернаторы М.П.Гагаринмен мәңгілік бітім жасасу, Ресей мен
Жоңғарияға қарсы әскери одақ туралы келісімге қол жеткізу және оларға сауда
– саттық жолымен Тобылға баруға мүмкіндік беру үшін Ресейдің жақын жердегі
рыноктарына қазақ малшыларының кедергісіз баруына кепілдік алу тапсырылған
болатын.
Қазақ елшілігінің Тобылға келуі және оның жоңғарларға қарсы Ресеймен
әскери одақ жасасу туралы ұснысы Сібір губернаторын 1716 ж 16 қазанда Қайып
ханға Никита Белоусов бастаған арнаулы жауап елшілігін жіберіп, оған орыс
шекарашылық өкімет орындарының орта және кіші жүз қазақтарымен тату
тұруға әзір екендігіне сендіруге жән бір кезде өзінің ұлы мәртебелі
патшасы қонтайшыға әскер жіберуге құзыры түссе, осы келісімді ескертетінін
және сонда оларға ведомость жіберетінін хабарлауды тапсырды. Ресей
елшілігі Түркістанға аман – есен жетіп, бір жылдай уақыт бойы Қайып ханның
жанында болды. Тобылға қайтып барғаннан кейін 1717 ж 26 қыркүйекте
Н.Белоусов губернатор М.П.Гагаринге қазақ билеушісінің хатын береді, онда
хан өзінің қонтайшымен соғысу жөніндегі бұрынғы ниетін қуаттап, сол
жылдың жазғы айларында башқұрттар айдап әкеткен көптеген жылқы табындарын
қазақтарға қайтарып беру туралы өтініш жасаған еді. Алынған өтінішке
қайтарған жауабында М.П.Гагарин ханға айдап әкетілген жылқыны табуға және
Тобыл қаласында орыс – қызық айырбас саудасын дамытуға қамқорлық жасауға
тырысатынын хабарлады.
Алайда 1717 ж күзінде Әбілқайыр Қазан губерниясының ішкі уездеріне
тағы да бір ірі жорық жасады, содан кейін башқұрттар мен сібір қазақтары
шекаралас қазақ ауылдарына жауап ретінде басып кірді. Осы негізде тұтқындар
алмасу мен мал жағдайы, сондай – ақ Қазақстанның Ресеймен шекарасындағы
әскери – саяси ахуалды ретке келтіру мәселесі қайтадан маңызды болды.
Аталған мәселелерді шешу үшін 1717 ж аяғында Қайып және Әбілқайыр
хандарға Қазаннан Уфа дворяны Федор жіберілді, ал 1718 ж қаңтарында
Тобылдан Түркістанға Борис Брянцев пен Яков Тарыштин және тілмәш Қабай
Мамиевтен құралған ресей елшілері аттанып, олар қырда 1718 жазына дейін
болды. Ресей елшілерімен кездесулер барсында Әбілқайыр (4 – 7 мамыр) және
Қайып (25 маусым – 12 шілде) хандар Ұлы патшаға ағзаммен, Ресейдің Қазан
және Сібір губернияларындағы оның өкілетті өкілдерімен мәңгі татулықта
және одақтасып тұруға, орыс көпестерімен сауда байланысын дамытуға және өз
бодандарының көршілерінен малды ұрлап әкетуіне бірлесіп жол бермеуге
мүдделі екендіктерін білдірді[11;49].
Кіші жүз қазақтары ақсақалдары Соғыр, Едікбай, Қажыбай және
басқаларының атынан молда Мақсұт Юнусовтың ақылы бойынша 1725 ж шілде –
тамыз айларында Петербургке жіберілген Қойбағар Көбектің дипломатиялық
миссиясына осы өте көкейкесті міндетті шешу жүктелді. М.Юнусовтың ерткен
қазақ елшісі 1726 ж 18 қаңтарда Ресей астанасына барып, онда Сыртқы істер
алқасының шенеуніктеріне қазақ және қарақалпақ ақсақалдары жазған 2 хатты
табыс етті. Оның біреуінде және елшінің өзі ауызша айтқан сөздерде Аюке
хан сияқты Ұлы Мәскеу империясының қамқорлығында болуға тілек білдірілді
және қазақтардың башқұрттар мен жайық арасына, кіші жар тауы маңында
көшіп жүруіне рұқсат ету, олардың елге тереңдей еніп, Ресейдің ірі
қалаларына еркін және қауіпсіз баруына қамтамасыз ету, Жайық казактары мен
башқұрттардың шабуылдарынан қауіпсіздікке кепілдік, сондай – ақ тікелей
Уфада тұтқындар алмасуды жүргізуге құқық беру туралы өтініш жасалған.
Ыдырап кеткен біріккен қазақ одағының сыртқы саяси бағдарламаларында
түбірлі бетбұрыс жасау жауапкершілігін өз мойнына алудың және ойрат
күштерінің бейбіт ауылдарға кезекті жойқын шабуылын күтпей, орыс
императрицасының көзқарасын айқындаудың күрделі миссиясы Әбілхайыр ханның
еншісіне тиді.
ХҮІІІ ғ 20 ж дейін сұлтан болып жүрген кезінде – ақ Әбілхайыр орыстың
дипломатиялық топтарына едәуір белгілі болатын. Ақылы жеткілікті және
қулықтан да ада емес адам деп ол жөнінде А.И. Тевкелев осындай пікір
айтқан. Ол ең алдымен қазақ мемлекеттілігінің стратегиялық мүдделерін
басшылыққа алып, екінші жағынан Ресей әкімшілігіне сүйене отырып, өзінің
басқа бәсекелестерінен жоғары болуға, оларды саяси арнадан ығыстырып
шығаруға ұмтылды, атақты Тәуке ханның замандастарында болғанындай, өзі
біріккен хандықтың жеке – дара басшысы болу мақсатымен, халыққа қасіретті
зардабын тигізетін ойрат басқыншылығына жол бермеу үшін күш пен мүмкіндікті
біріктіруге тырысты. Осы міндеттерді іс жүзіне асыруға ұмтылған ол 1730
жылдың жазында Уфа манефстнигі арқылы Петербургке өз елшілігін жіберіп,
Ресей императрицасынан өзін ұлысымен бірге Орталық Азияның көптеген үлкенді
– кішілі халықтары қамқорлығына кірген Ресей империясының бодандығына
қабылдауды өтінді.
Сол кезге қарай – ақ Петербургтің дипломатиялық қызметі елдің
Азиядағы саясатының негізгі бағыттарын әзірлеу мен шығыс елдерінің
өкілдерін қабылдау жөнінде едәуір көп тәжірибе жинақтаған еді. Әбілқайырдың
елшілігіне барынша құрмет көрсетілді, оның Құтлымбет Қоштаев бастаған 7
адамнан тұратын елшілері құрметпен қабылданып, бағалы сыйлықтар тартылды,
дала өңіріне Сыртқы істер алқасының тілмашы А.И.Тевкелев бастаған үлкен
комиссия қосылып, әскери күзет ертіліп қайтарылды, олардың ішінде жерлерді
сипаттау үшін жіберілген 2 иодезист – Алексей Писарев пен Михайл Зиновье
болды[10;58].
Бірінші болып бодандыққа Әбілқайыр хан ант беріп, оған Бөкенбай
ақсақал, содан соң Есет батыр, Құдайменде мырза қосылды.
Алаш ұлының ұзақ уақытқа созылған қазақ-жоңғар қатынастары ХҮІІІ ғ
40 жылдардың аяғына қарай шиеленісе бастады. Осы кезде тарихи сахынаға
Абылай бахадұр хан келді. Ол қазақ хандығының іргесін салған Әз-Жәнібектен
тарайды. Абылайдың атағы жиырма жасында Шарышты өлтіреді. Осыдан кейін
Абылай жарты ғасырға жуық ұзақ уақыт бойы тура қырық сегіз жыл билік
құрады. Қонтайшы Қ.Церен қайтыс болған соң Жоңғарияда орын алған өзара
қырқыс осы құдіретті державаныңәлсіреуіне және бүкіл аумақтағы саяси
жағдайдың шиеленісуіне әкеп соқты. Қалыптасқан жағдайда пайдаланған қазақ
даласының билеушілері де Жоңғария мен көрші мемлекеттердің істеріне белсене
араласа бастады. Орта жүз бен Ұлы жүздің ресми ханы Әбілмәмбет болып
қалғанына қарамастан, нақты билік бірте – бірте ықпалды сұлтан Абылайдың
қолына жинақтала берді, ол қазақ – жоңғар соғыстарының барысында
қалыптасқан батырлар мен билердің үлкен қолдауына сүйенетін. Үмбетей жырау
өзінің Бөкенбай қайтыс болғанда оны жоқтауға арналған толғауында жекпе –
жекте Шарышты жеңгеннен кейін Абылай хан болды дейді[10;80].
Абылайдың замандасы Тәтіқара жырау да оның Орта жүзге хан болғанын
растайды. Бұқар жырау Абылай 25 жасында таққа отырды дейді.
1752 ж Барақ сұлтан қайтыс болғаннан кейін ол іс жүзінде қазақ
жерлеріндегі бірден – бір толық құқылы билеушіге айналды. Сыр өңірінің
жерлері ұлы жүзге билік етуден дәмелі, сондықтан да Абылай сұлтанның
пікіріне амалсыздан құлақ асатын Ералы сұлтанның билігінде болды. Арал
өңірінде орналасқан Досалы сұлтан да іс жүзінде Нұралы хана тәуелді емес
еді. Кіші жүзде мынадай жағдай қалыптасты: Ресей әкімшілігінің қолдауына
қарамастан Нұралы хан күрделі сыртқы саяси проблемаларды жеке – дара,
Абылайдың келісімінсіз және қолдауынсыз шеше алмады.
Орта жүзде Абылай билігінің нығаюына оның елдің оңтүстік шекараларын
нығайту жөніндегі белсенді қызметі себепші болды. 50 ж. а – 60 жыл. басы
қазақтардың қырғыздармен қатынас ерекше шиеленісіп кетті. 1760 жылдары
қырғыздар дулат және қоңырат руларының қоныстарына шабуыл жасады. Бұған
жауап ретінде Абылай едәуір әскер жинап, сол жылдың тамыз айында Талас
қырғыздарын жеңіліске ұшыратты.
Сөйтсе де, 1764 ж қырғыздар Жетісу қазақтарына тағы да жорық
ұйымдастырып, наймандардың ауылдарын күйзелтті. 1752 Абылай сұлтанға
капитан Яковлев жіберілді, оның мақсаты Орта жүз қоныстарында жүрген
жоңғар нойондары Әмірсана мен Давациді Ресей қызметіне тарту еді. Яковлев
сұлтанмен Тобыл өзені бойындағы Арақарағай тоғайында кездесті. Ресей елшісі
Абылайды жоңғарларға қарсы жорық жасаудан бас тартуға және шекаралық өкімет
орындарының қамқоршысы болатынына уәде беріп, бүлікшіл нойондарды Ресейге
жіберуге көндіруге тапсырды. Алайда миссия сәтсіз аяқталды, Яковлев ештеңе
бітірмей қайтуға мәжбүр болды.
1753 жылы әлгі ақсақалдарға Әмірсана мен Давациді орыс қызметіне
тартуға жәрдемдесуді өтінген хат жазылып, орта жүзге М.Арапов жіберілді,
алайда бұл әрекет еш нәтижесіз болды. Әмірсана Сібір шебіне 1757 жылы ғана
барды, алайда бұл кезде нойонның енді саяси салмағы да Жоңғариядағы билікке
нақты үміті де жоқ болатын, сондықтан оның бағынуы Ресейге ешқандай саяси
пайда келтірмейтін.
Абылай қазақ даласын біржола тәуелсіз етуге ұмтылып, барлық айла-
әрекеттерін сала білді. Патша үкіметі оған қарсы астыртын әр түрлі
әрекеттер жасаса да, ол қазақ ордасын қайта күшейтіп, біртұтас ел етуге
ұмтылды. Алайда патша үкіметі бұл ақиқатты мойындамай, қазақ даласында
хандық билікті қалпына келтірмеді. Мемлекет бірлігін танымаған соң,
Абылайды бүкіл қазақтың ханы емес, Орта жүздің ханы деп сайлайтынын
мәлімдеді.
Сөйтіп, дипломатиялық қатынас қағаздарында және тиісті құжаттарда
Орта жүздің ханы Абылай деп жазылды[10;58]. Осыған орай Абылай патшайым
Екатерина Екіншіге жолдаған мәртебелі мәлімдемесінде өзінің бүкіл қазақ
жұртының ханы екенін, хан болып халық еркімен сайланғанын екінші қайтара
қадап айтады. Абылай ел басқарған кезде Ресей бодандығына қарсы және Мәнжу-
Цин әскерлері Жоңғарияны біржола талқандап, қазақ жеріне кіреді. Абылай екі
империя арасында отырып, елін, жұртын сақтап қалғанын, шын мәнісінде мүлде
тәуелсіз саясат жүргізгенін қазіргі таңда баса айту керек. Ол ел басқарған
жылдары сөз жүзінде Ресей бодандығының өзі ұмтыла бастайды. Ресейдің
іргелес тұрған шекаралық өкіметімен кездесуден бас тартады. Абылайдың
тәуелсіз елдің ханы ретіндегі өзімдік саясаты орыс патшалығына ұнамайды.
Сонда да патша үкіметі Абылаймен санасуға мәжбүр болды. Қытай мемлекетімен
де келісімге келе отырып, елдің демограиялық ахуалын біршама жақсартады.
Абылайдың қазақ елін қайтадан көтеру жолындағы күресі қырық жылдан
астам уақытқа созылса да, абыроймен аяқтады. Ақылды саясатшы Кенесары
сұлтан Ресейге қарсы ұзаққа созылып, титықтататын қарулы күрестің бүкіл
қиындығын ұғынып, Сібір және Орынбор әкімшіліктерімен келіссөздер жүргізу
арқылы үздік дипломатиялық қасиеттерін көрсеттін Кенесарының жаным пида
еткен күресі, оның халық мүдделеріне шексіз берілгендігі, қолбасшылық
өнері, капиталистік жүйе орныққанға дейінгі даланың ғажайып кемеңгері
ретіндегі ерен қасиеттері оны көзінің тірісінде – ақ бүкіл халықтың
құрметіне бөледі, оның жеке басы сол дәуірдегі патшалық отаршылдық империя
апологеттерінің өзінде де қайран қалдырды.
Дала өңірінің суырып салма жыраулары жырға қосқан хан бейнесі бүкіл
даланы кеңінен шарлап кетті. Біздің ғасырымыздың 30 ж. ұрпақтар ісінде
қалдырған Кенесары ханның қозғалысы, патша өкіметінің аймақта әскери
табысқа жеткізбесе де, атасы Абылай ханның ісі сияқты оның ұлы істері
ізгілікпен сақталғанның куәсі.
ХХ ғ. ұлттық диломатиясының қалыптасуы және Н.Төреқұлов
Қазақ ұлтының бүгінгі жарқын болашағын жақындатуға, оның іргетасын
қаласуға сонау өткен ХХ ғасырдың алғашқы жылдарында аянбай еңбек еткен,
қыруар жұмыс жасаған А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов,
М.Шоқай, С.Садуақасов, Т.Рысқұлов т.б. көрнекті мемлекет және қоғам
қайраткерлерінің бел ортасында Нәзір Төреқұловтың да есімі жарқырап
көрінеді. Алаш идеясы бастарын біріктірген осынау саңлақтарымыздың қоғамдық
және саяси өміріміздің әр саласында еңбек етіп, сол арқылы әрқайсысының
түптің түбінде ұлттық тәуелсіздігімізге қол жеткізуге әрекет жасағандығын
аңғарамыз. Мемлекет және қоғам қайраткері Нәзір Төреқұлов та осы идея үшін
күресті, азабы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz