ҚР посткеңестік елдермен саяси-экономикалық қарым-қатынастары (1991-2007 жж)
Кіріспе
І тарау ҚР поскеңестік елдермен саяси қатынастары
1.1 Қазақстан тәуелсіз мемлекет және ТМД
1.2 ҚР поскеңестік елдермен дипломатиялық қатынастардың орнауы
ІІ тарау ҚР поскеңестік елдермен экономикалық байланыстар
2.1 ҚР поскеңестік елдермен экономикалық жүйенің қалыптасуы
2.2 ТМД елдері арасындағы мәдени байланыстың қалыптасуы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымшалар
І тарау ҚР поскеңестік елдермен саяси қатынастары
1.1 Қазақстан тәуелсіз мемлекет және ТМД
1.2 ҚР поскеңестік елдермен дипломатиялық қатынастардың орнауы
ІІ тарау ҚР поскеңестік елдермен экономикалық байланыстар
2.1 ҚР поскеңестік елдермен экономикалық жүйенің қалыптасуы
2.2 ТМД елдері арасындағы мәдени байланыстың қалыптасуы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымшалар
Тақырыптың өзектілігі: ХХ ғасырдың 90 жылдары Кеңестер Одағы ыдырай бастады. Одақтас республикалар өз алдарына жалпы демократиялық процестерді тездете отырып, жеке мемлекеттілікке ұмтылды. 1990 жылдың 25-қазанында республика Жоғары Кеңесі қазақ КСР-інің мемлекеттік егеменді туралы Декларация қабылдады. Егемендік алу Қазақстанда жалпы демократиялық процестердің барысын шапшаңдатты, мұның өзі елдегі болып жатқан уақиғалармен тығыз байланысты еді. 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық Заң қабылдады. Қабылданған тарихи құжаттың 1-ші бабында Қазақстан Республикасы тәуелсіз демократиялық және құқықтық мемлекет, ол өз аумағында өкімет билігін толық иеленеді, өзінің ішкі және сыртқы саясатын дербес белгілеп жүргізеді деп айтылғандай, осы күннен бастап республика тарихында жаңа кезең басталды.Ұзақ жылдар бойы армандаған егемендікке қол жеткізе отырып, өзінің мемлекеттік нышандарын қабылдай бастады.
Қазақстанның тәуелсіздік жолындағы өркендеу жылдары оның басқа елдермен байланыстарының жаңа мағынада –мазұмында орнығумен және дамуымен сипатталады.
Алдымен ұзақ жылдар бойы үстемдік еткен, қазақ халқын жалған ұранмен желпілдетіп келген жоспарлы экономика дағдарысқа ұшырап, нарықтық экономикаға бейімделдік. Нарыққа өту үшін республикаға шетел капиталдары қажет ететіні сөзсіз еді, сонымен қатар ҚР Үкіметі көршілес елдермен яғни ұзақ жылдар бойы қалыптасып қалған жүйе бағытымен бұрынғы Одақтас республикалармен саяси-экономикалық байланыс орната бастады. Кеңес Одағы кезінде жіпсіз байланған өндіріс орындары тоқтап, экономика құлдырай бастады. Осы кезең жас тәуелсіз республика тарихында қиын уақыт болып саналып, «өтпелі кезең» деп аталды. Ал қазір тәуелсіздіктің де біраз жылдарын артқа салып, біршама табыстарға қол жеткізудеміз.
Қазақстанның тәуелсіздік жолындағы өркендеу жылдары оның басқа елдермен байланыстарының жаңа мағынада –мазұмында орнығумен және дамуымен сипатталады.
Алдымен ұзақ жылдар бойы үстемдік еткен, қазақ халқын жалған ұранмен желпілдетіп келген жоспарлы экономика дағдарысқа ұшырап, нарықтық экономикаға бейімделдік. Нарыққа өту үшін республикаға шетел капиталдары қажет ететіні сөзсіз еді, сонымен қатар ҚР Үкіметі көршілес елдермен яғни ұзақ жылдар бойы қалыптасып қалған жүйе бағытымен бұрынғы Одақтас республикалармен саяси-экономикалық байланыс орната бастады. Кеңес Одағы кезінде жіпсіз байланған өндіріс орындары тоқтап, экономика құлдырай бастады. Осы кезең жас тәуелсіз республика тарихында қиын уақыт болып саналып, «өтпелі кезең» деп аталды. Ал қазір тәуелсіздіктің де біраз жылдарын артқа салып, біршама табыстарға қол жеткізудеміз.
1. Қ.Тоқаев. Қазақстан Республикасының Дипломатиясы. Алматы,2002
2. Внешняя политика Республики Казахстан. К.И.Байзаков. А ,2006
3. Интернет «Яндекс»
4.М.Б.Мұхамедов, Б. Сырымбетұлы «Қазақстан тарихы», Алматы 2007 ж
5.Б.Абдыгалиев Государственная политика и межнациональные отношения в Республике Казахстан. Алматы, 1996
6. Н.А. Назарбаев Содружество Евразия. М., 2001
7. К.С. Гаджиев Введение в геополитику М., 1998
8. М.Вебер Внешняя политика Казахстанна. Сборник статей. Алматы, 1995
9.Ж.Х..Джунусова Республика Казахстан: Президент. Институты демократии. А, 1996 г
10. Е.К.Ертысбаев Генезис выборной демократии в современном Казахстане: проблемы и перспективы. 1990-2000. Алматы, 2000
11.Ж.А. Жансугурова, Н.У. Шеденова Казахстан:основные итоги государственно-политического развития. Алматы, 1994
12. А.К.Котов Казахстан-наше отечество. Алматы, 1998.
13.К.Е.Кушербаев Этнополитика Казахстана: состояние и перспективы. Алматы, 1996 г
14. Т.А.Мансуров Казахстан и Россия:суверенизация, интеграция, опыт стратегического партнерства. М., 1997 г
15. К.К. Масимов Развитие промышленности Республики Казахстан. Состояние, проблемы, тенденции. М., 1999
16.Н.А. Назарбаев Рынок и социально-экономическое развитие. М., 1994
17. Н.А. Назарбаев Ғасырлар тоғысында. Алматы, 1996
18. Н.А. Назарбаев Пять лет независимости. Алматы, 1996
19. Н.А. Назарбаев В потоке истории. Алматы, 1996
20. Н.А. Назарбаев Евразийский Союз: идеи, практика, перспективы, 1994-1997 гг. М., 1997
21. К.К. Токаев Внешняя политика Казахстанав условиях глобализации. А,
22. К.К. Токаев Под стягом независимости: Очерки о внешней политике Казахстана. Алматы 1997 г
23. Е.С.Строев Самоопределение России иглобальная модернизация. М.
24. М.А. Хрусталев Центральная Азия во внешней политике России. М.
25.Г.Попов Постсоветская Центральная Азия: Стратегия и приоритеты экономического развития. Алматы, 1994 г
26. Н.А. Назарбаев Әділеттің ақ жолы. Алматы, 1991
27. Н.А. Назарбаев Сындарлы он жыл. Алматы, 2003
28. А. Абдыхалық Әлеуметтік мемлекет және оның үрдістері// Ақиқат, 2006, №3
2. Внешняя политика Республики Казахстан. К.И.Байзаков. А ,2006
3. Интернет «Яндекс»
4.М.Б.Мұхамедов, Б. Сырымбетұлы «Қазақстан тарихы», Алматы 2007 ж
5.Б.Абдыгалиев Государственная политика и межнациональные отношения в Республике Казахстан. Алматы, 1996
6. Н.А. Назарбаев Содружество Евразия. М., 2001
7. К.С. Гаджиев Введение в геополитику М., 1998
8. М.Вебер Внешняя политика Казахстанна. Сборник статей. Алматы, 1995
9.Ж.Х..Джунусова Республика Казахстан: Президент. Институты демократии. А, 1996 г
10. Е.К.Ертысбаев Генезис выборной демократии в современном Казахстане: проблемы и перспективы. 1990-2000. Алматы, 2000
11.Ж.А. Жансугурова, Н.У. Шеденова Казахстан:основные итоги государственно-политического развития. Алматы, 1994
12. А.К.Котов Казахстан-наше отечество. Алматы, 1998.
13.К.Е.Кушербаев Этнополитика Казахстана: состояние и перспективы. Алматы, 1996 г
14. Т.А.Мансуров Казахстан и Россия:суверенизация, интеграция, опыт стратегического партнерства. М., 1997 г
15. К.К. Масимов Развитие промышленности Республики Казахстан. Состояние, проблемы, тенденции. М., 1999
16.Н.А. Назарбаев Рынок и социально-экономическое развитие. М., 1994
17. Н.А. Назарбаев Ғасырлар тоғысында. Алматы, 1996
18. Н.А. Назарбаев Пять лет независимости. Алматы, 1996
19. Н.А. Назарбаев В потоке истории. Алматы, 1996
20. Н.А. Назарбаев Евразийский Союз: идеи, практика, перспективы, 1994-1997 гг. М., 1997
21. К.К. Токаев Внешняя политика Казахстанав условиях глобализации. А,
22. К.К. Токаев Под стягом независимости: Очерки о внешней политике Казахстана. Алматы 1997 г
23. Е.С.Строев Самоопределение России иглобальная модернизация. М.
24. М.А. Хрусталев Центральная Азия во внешней политике России. М.
25.Г.Попов Постсоветская Центральная Азия: Стратегия и приоритеты экономического развития. Алматы, 1994 г
26. Н.А. Назарбаев Әділеттің ақ жолы. Алматы, 1991
27. Н.А. Назарбаев Сындарлы он жыл. Алматы, 2003
28. А. Абдыхалық Әлеуметтік мемлекет және оның үрдістері// Ақиқат, 2006, №3
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ҚР посткеңестік елдермен саяси-экономикалық қарым-
қатынастары (1991-2007 жж)
Орындаған
Ғылыми жетекші
Жоспар
Кіріспе
І тарау ҚР поскеңестік елдермен саяси қатынастары
1.1 Қазақстан тәуелсіз мемлекет және ТМД
1.2 ҚР поскеңестік елдермен дипломатиялық қатынастардың орнауы
ІІ тарау ҚР поскеңестік елдермен экономикалық байланыстар
1. ҚР поскеңестік елдермен экономикалық жүйенің қалыптасуы
2.2 ТМД елдері арасындағы мәдени байланыстың қалыптасуы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: ХХ ғасырдың 90 жылдары Кеңестер Одағы ыдырай
бастады. Одақтас республикалар өз алдарына жалпы демократиялық процестерді
тездете отырып, жеке мемлекеттілікке ұмтылды. 1990 жылдың 25-қазанында
республика Жоғары Кеңесі қазақ КСР-інің мемлекеттік егеменді туралы
Декларация қабылдады. Егемендік алу Қазақстанда жалпы демократиялық
процестердің барысын шапшаңдатты, мұның өзі елдегі болып жатқан
уақиғалармен тығыз байланысты еді. 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Кеңесі Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы Конституциялық Заң қабылдады. Қабылданған тарихи
құжаттың 1-ші бабында Қазақстан Республикасы тәуелсіз демократиялық және
құқықтық мемлекет, ол өз аумағында өкімет билігін толық иеленеді, өзінің
ішкі және сыртқы саясатын дербес белгілеп жүргізеді деп айтылғандай, осы
күннен бастап республика тарихында жаңа кезең басталды.Ұзақ жылдар бойы
армандаған егемендікке қол жеткізе отырып, өзінің мемлекеттік нышандарын
қабылдай бастады.
Қазақстанның тәуелсіздік жолындағы өркендеу жылдары оның басқа
елдермен байланыстарының жаңа мағынада –мазұмында орнығумен және дамуымен
сипатталады.
Алдымен ұзақ жылдар бойы үстемдік еткен, қазақ халқын жалған ұранмен
желпілдетіп келген жоспарлы экономика дағдарысқа ұшырап, нарықтық
экономикаға бейімделдік. Нарыққа өту үшін республикаға шетел капиталдары
қажет ететіні сөзсіз еді, сонымен қатар ҚР Үкіметі көршілес елдермен яғни
ұзақ жылдар бойы қалыптасып қалған жүйе бағытымен бұрынғы Одақтас
республикалармен саяси-экономикалық байланыс орната бастады. Кеңес Одағы
кезінде жіпсіз байланған өндіріс орындары тоқтап, экономика құлдырай
бастады. Осы кезең жас тәуелсіз республика тарихында қиын уақыт болып
саналып, өтпелі кезең деп аталды. Ал қазір тәуелсіздіктің де біраз
жылдарын артқа салып, біршама табыстарға қол жеткізудеміз.
Біз бүгін тәуелсіз ел деп ұлттық қауіпсіздігі мен аймақтық тұтастығын
қорғайтын, мемлекетіміздің ұжымдық қауіпсіздік саясатын қолдайтын, ұлының
ұлағатты, қызының инабатты, халқы салауатты болуына барлық мүмкіндіктерді
жолдайтын мемлекетті айтамыз.
Біз тәуелсіз ел деп халықаралық ұйымдарға емінбей еркін кіретін,
көгілдір байрағымызды желбіретіп басқа елдің төріне ілетін, әлемдік
қоғамдастықта қай елдің өкілдері болса да қаз-қатар алдыңғы легінде
жүретін, елі аман, жұрты тыныш, шекарасы бүтін президенттік жүйесі бар
парламенттік республикалық мемлекетті айтамыз. Осы диплом жұмысын жазу
барысында сұрақтарға жауап іздей отырып, олармен қазіргі уақыттағы
саяси-экономикалық байланыстардың өрбуін қарастырамыз. Міне, осыдан келіп
диплом жұмысымның өзектілігі, маңыздылығы, мазұмындылығы туындайды.
Тарихнамасы: Қазақстан мен посткеңестік елдер арасындағы саяси,
экономикалық бағытта арнайы түрде зерттелген жұмыстар соңғы жылдары азда
болса жарық көре бастады. Соңғы кезде бұрынғы одақтас мемлекеттер де осы
мәселеге байланысты бірнеше көлемді еңбектер жарық көрді. Қазақстанның
әлемдік экономикалық даму үрдісіне қосылуының тиімді жолдарын іздестіруде
кейбір посткеңестік мемлекеттердің соңғы жылдар ішіндегі жүзеге асырған
экономикалық реформаларының тәжірибесі назар аударлықтай.
Статистикалық жинақтамалар мен анықтамалар: оларды пайдаланудың арқасында
Қазақстанның жалпы шетелдер мен экономикалық байланыстары және Қазақстанның
посткеңестік елдер арасындағы экономикалық, әсіресе, сауда байланыстары
жөнінде нақты мәліметтер, сандық көрсеткіштер алудың мүмкіндігі туды.
Деректердің тағы бір тобына мемлекет қайраткерлерінің еңбектері, сөздері,
сұхбаттары пайдаланылды. Атап айтқанда, ел Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың, Қ. Тоқаевтың, Т. Сүлейменовтың, еңбектері. Себебі, бұл
мемлекет қайраткерлерінің саяси оқиғалардың барысына тікелей қатысқандықтан
еңбектерінің деректік дәрежесі өте жоғары.
Диплом жұмысты жазуда деректердің келесі бір қайнар көзі болған –
мерзімді баспасөз беттеріндегі материалдар. Егеменді Қазақстан,
Панорама, Жас Алаш, Айқын сияқты газеттер мен Дипломатия жаршысы,
Саясат журналдарының Қазақстанның посткеңестік елдермен жан-жақты
байланыстарының барысы туралы талдаулар жасауға ғылыми негізде ой
түйіндеуге септігі мол болды.
Сондай-ақ, соңғы кездерде ғана қолдана бастаған Internet компьютер
жүйесіндегі ақпаратты да пайдаландық. Бұл тек бүгінде дами бастаған және
өте болашағы бар ақпарат көзі.
Жұмыстың мақсат-міндеті: тақырыптың өзектілігінде аталып өткен ойдардың
негізінде төмендегідей мақсат-міндеттер туындайды.
- ҚР тәуелсіздік алуына негіз болған факторларды анықтау, олардың алғы
шарттарын көрсету;
- Кеңес Одағының ыдырауы қарсаңындағы Одақтас республикалардың қарым-
қатынасын анықтау;
- ҚР егемендікке қол жеткізген соң ТМД құрылуы, оның қызметін, беделін
ашу;
- Қазіргі таңдағы посткеңестік мемлекеттердің саяси-экономикалық қарым-
қатынастары жайлы толыққанды мәлеметтер беру;
- ҚР мен Посткеңестік мемлекеттер арасындағы дипломатиялық
қатынастардың қалыптасуы, олардың қызметін кең түрде қарастыру.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері: Диплом жұмыс 1991 жылдан ҚР тәуелсіздік
алғаннан кейінгі жылдардан бастап қазіргі таңға дейінгі посткеңестік
мемлекеттермен байланысын қамтиды.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан әр тарау өз
ішінен екі парагрфтан, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі,
қосымшалардан тұрады.
І тарау ҚР поскеңестік елдермен саяси қатынастары
1.1 Қазақстан тәуелсіз мемлекет және ТМД
1990 жылдың 25 қазақнында республика Жоғарғы Кеңесі Қазақстанның
мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылдады. Егемендік алу
республикада жалпы демократикалық процестердің барысын тездете түсті.
Мемлекет басшысы бірінші кезекте елдің мемлекеттік басқару оргындарын
нығайту жөніндегі шараларды қолға алды. 1990 жылдың 20 қарашасында
Қазақстан Президенті Қазақ КСР-індегі мемлекеттік билік пен басқару
құрылымдарын жетілдіру және Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы Заңға қол қойылды. Министрлер Кеңесі таратылып оның орнына
Қазақстанның Министрлер кабинеті және Президент жанынан консультативтік-
кеңесші орган Республика Кеңесі құрылды.
1991 жылғы Мәскеудегі тамыз бүлігі КСРО-ның күйреуін және ұлт
республикаларының, соның ішінде Қазақстанның тәуелсіздік алуын тездете
түсті.Тамыз оқиғаларының нәтижесі күні өткен ескі жүйенің тірегі ретіндегі
Коммунистік партияның келешегі жоқтығын көрсетті.1991 жылы 7 қыркүйекте
Қазақстан Коммунистік партиясының кезектен тыс және төтенше сьезінде
Қазақстан Коммунистік партиясын тарату жөнінде шешім қабылданды.
Осындай жағдайда қайта құру көсемдері бұрынғы империялық кеңістікті
қалай болғанда да сақтап қалуға тырысқан жобалар ұсынды. КСРО-ны бұрынғы
ұлттық-аумақтық бірлестік сипатынан айырып,бірыңғай аумақтық мемлекетке
айналдырып, Америка Құрама Штаттарының Евразиядағы көшірмесін ұсынғандар да
табылды. Академик А. Сахаров тек он бес одақтас республикалардан ғана
емес, барлық ұлттық-аумақтық субъектілерден, яғни, 53 халықтық
республикалардан тұратын жаңа федерация Европа мен Азия кеңестік
республикалардағы Одағы Конституциясының жобасын ұсынды. Бірақ ұзақ
таластан ештеңе шықпай 1991 жылы жазда Ново-Огаревода 9+1 шарт жобасы
қабылданды. Яғни, бұл шарт бойынша тоғыз республика жаңа шартқа қол қоюға
әзір екендігін білдірді, +1 дегені жаңа шартқа кірушілер есік ашық
екендігін айтқан еді. Бұл шартқа 1991 жылдың 20 тамызында қол қойылатын
болып шешілген еді1;12.
Алайда жаңа одақтық Шартқа қол қоюға республикалар беттемеді. 1991
жылдың 19 тамызда жоғары биліктің бір топ өкілдері КСРО-ны қалу мақсатында
мемлекеттік төңкеріс ұйымдастырды. Бұл-кеңестік империяның күйреуі
алдындағы ең соңғы тұяқ серпінісі болатын. Мәскеу жұртшылығы мемлекттік
төңкеріске қарсы болды.Ресей Президенті Б.Ельцин ереуілдеушілерге қосылды
және ТЖМК мүшелерін өз Жарлығымен мемлекеттік қылмыскерлер деп атады. Осы
жылдың 20-21 тамызда Мәскеудің демократиялық жұртшылығы Мәскеуге енгізілген
танклерге қарсылық көрсетті. 21 тамызда РСФСР Жоғарғы Кеңесі төтенше
сессиясының шешімі бойынша А.Руцкой мен И.Силаев бастаған топ Қырымға ұшып
барып, КСРО-ның тұнғыш және соңғы Президенті М. Горбачевті тұтқынан
босатып Мәскеуге алып келеді және сол түні ТЖМК мүшелері де тұтқындалады.
Осыдан кейін ақ КСРО-ның іргесі сөгіліп сала береді. Небәрі 21 тамыз бен 1
қыркүйек аралығында Эстония, Латвия, Украина, Молдавия, Әзірбайжан,
Өзбекстан, Қырғызстан өз тәуелсіздіктерін жариялады. Бұған дейін Литва мен
Грузия тәуелсіздіктерін жариялаған болатын. Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығы – 1991 жылы 7-8 желтоқсан Белоруссия, Ресей Федерациясы, Украйна
мемлекеттер басшыларымен егеменді мемлекеттердің бірігуі. 1991 жылы 21
желтоқсан Алматы қаласында бұрынғы одақтық республика басшылары 15-тің 11-
рі келісім Протоколға қол қойды. Мұнда, Азербайжан, Армения, Беларусия,
Қазақстан, Қырғыстан, Молдова, Ресей, Тәжікстан, Түркменстан, Өзбекстан мен
Украйна тең құқылы бастама мен Жоғары Келісімділік жақтар ретінде
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құратыны айтылады. Протоколдан өзге
кездесудің қатысушылары Алматы да Декларацияға қол қойды1;15.
1991 жылы 2 қыркүйекте КСРО халық депутаттары құрылтайында Егеменді
Мемлекеттер Одағы туралы шартты әзірлеу және оған қол қою жеделдетлсін, бұл
Шартта олардың әрқайысысы Одаққа қатысуының түрін дербес айқындай алады.
Жаңа Одақ мемлекеттерінің тәуелсіздігі және аумақтық тұтастығы, адамдар мен
халықтар құқықтарының сақталуы, әлеуметтік әділеттік пен демократия
қағидаларына негізделуі тиіс,- деп атап көрсетілді. Дегенмен де сол
кездің өзінде ақ бұл Шартқа да қол қойылмайтындығы байқала бастады.
Сондықтан да Қазақстан басшылығы да өз болашағын айқындауға кірісті. Бірақ
мұндай қадамға бару үшін Елбасыға бүкілхалықтық сенім мандатын берілуі
қажет еді. Қазақстан, Ресейдің Орталық - Азиаттық аймағындағы стратегиялық,
жақын одақтасы ретінде, Кремльдің сыртқы саяси бағытында маңызды орын
алады.
1991 жылы 1 желтоқсанда Қазақстан тарихында тұңғыш рет республика
Президентінің жалпы халықтық сайлауы өтіп, дауыс беруге қатысқан
қазақстандықтардың 98 пайыздық дауысына ие болған Н.Назарбаев бүкіл халық
сайлаған тұңғыш Президенті болды. 1991 жылы республика Президентінің
қызметке кіріскен күні, 10 желтоқсанда Қазақ Кеңестік Социалистік
Республикасының атауын өзгерту туралы Заңға қол қойылды. Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасының атауы Қазақстан Республикасы болып өзгерт
ілді1;25.
1991 жылдың желтоқсан айы бұрынғы КСРО мен республика өмірінде саяси
оқиғаларға толы ай болды. Желтоқсан айының басында Ресей, Украина, Белорусь
республикаларының басшылары оңаша Беловежье келісімінде КСРО-ның
таратылғандығын және үш словян мемлекетінің Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығының құрылғандығы туралы мәлімдеді.Кенеттен жасалған Беловежье
келісімі шиленісті ахуал мен сол кездегі шекараларды қайта қарауға ұласқан
Кеңес Одағының түпкілікті ыдырауына айқын алғы шарттар туғызды.
Қазақстанның солтүстік облыстарына көз алартқандар болды. Аймақтардың
егесі мен халықтар арасында ұлттық алауыздықтың бой көтеруінің айқын қатері
пайда болды.
Осындай жағдайда, Қазақстан Президентінің бастамасымен 13 желтоқсанда
Орта Азия мен Қазақстан республикаларының басшылары Ашхабад қаласында
кездесіп, Беловежье келісіміне, оның құқықтық жақтарына талдау жасап, жаңа
достастықты қалыптастыруға толық құқықтық негізде қатысуға дайын
екендігін білдірді.Ашхабадтағы кездесуден кейін 1991 жылы 21 желтоқсанда
бұрынғы он бір одақтас республика басшылары жаңа бірлестік –Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығының (ТМД) негізін қалаушы құжат болған Алматы
Декларациясына қол қойды2;10.
Қазіргі мәлеметтерден белгілі болғандай КСРО мемлекеттерінің ұзаққа
бармайтындығы туралы батыс саясаткерлерінің 80-жылдардың бас кезіндегі
болжамдары расқа шықты. Өйткені, 80-жылдардың басына таман КСРО-дағы барлық
республикаларда аса ауыр әлеуметтік-экономикалық жағдайлар қалыптасты. 1985
жылы қоғамның жаңа басшылығының елді дағдарыстаналып шығу жөніндегі қайта
құру деп аталатын мемлекеттік бағдарламаның дұрыс ойластырылмағаны
көрсетілді.
1992 жылдан бастап жаңа елдердің мемлекеттілігін қалыптастырумен қатар
олардың өзара қарым-қатынастарының оңтайлы үлгісін іздестіру процесі де
жүріп жатты. Қазақстан ТМД құрылған кезден бастап Достастықтың тағдыры үшін
айрықша жауапкершілік танытты. ТМД елдерімен тең құқықты, өзара тиімді
қарым-қатынастарды орнату және дамыту қазақстандық сыртқы саясаттың аса
маңызды міндеттерінің бірі болды.
1992 жылғы 15 мамырда ТМД-ның бес мемлекетінің басшылары қол қойған
Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт қабылданды. Ондағы негізгі мақсат елдер
арасындағы тыныштықты сақтау. Кейін шартқа ТМД-ның 9 елі қол қойып, оған
Украина, Молдава, және Түрікменстан ғана кірген жоқ.
1994 жылы 29 наурызда Елбасы арнайы сапармен Ресейге барған кезде МГУ-
дің профессорлық-оқытушылық құрамы алдында сөйлеген сөзінде интеграциялық
саясатты қисынды түрде дамытуға арналды.Өзінің сөзінде Елбасы Н.Ә.Назарбаев
ТМД-ға қатысушы елдердің жаңа бірлестігін- Еуразиялық Одақты (ЕАО) құрудың
ықтимал жолдарын қарастыруды ұсынды. Осыдан кейін Еуразиялық Одақ құру
туралы Н.Назарбаевтың тұжырымдамасы саясаткерлердің, ғалым-асясатшылардың,
тарихшылардың назарын аударды. Олар осы ұсыныстан бұрынғы КСРО-ны
алмастыратын мапалы жаңа интерграциялық бірлестіктің үлгісін көрді2;26.
ЕАО жобасын іске асырудың маңызды кезеңдерінің бірі 1994 жылы 30
сәуірде Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан Президенттері қол қойған, үш
мемлекет арасында біртұтас экономикалық кеңестік құру туралы (Орталық Азия
Одағы) шарт болып табылды.Осы құжат достық пен тату көршілік, теңдік және
бір-бірінің ішкі істеріне араласпау,өзара міндеттемелерді адал ниетпен
орындау, сондай-ақ халықаралық құқықтың басқа да жалпы жұрт таныған
нормалары принциптерінің негізіндегі экономикалық ынтымақтастықтың берік
іргетасын қалады. 1994 жылғы шілде де Орталық Азия Одағына қатысушы
мемлекеттердің басшылары Мемлекетаралық Кеңес құрды, Премьер-Министрлердің
сыртқы істер министрлерінің кеңестерін және оның жұмысшы органы-
Мемлекетаралық қеңестің Атқарушы комитетін құрды, Ынтымақтастық пен дамудың
Орталық Азиялық Банкісі құрылды.
1994 жылғы 21 қазанда Мәскеуде посткеңестік мемлекеттердің басшылары
жиналып, ТМД-ның кезектен тыс Кеңесін өткізді. Оған барлық бұрынғы КСРО-ға
мүше болған мемлекеттер қатысып, ҚР Президенті Н.Назарбаев ұсынған
Еуразиялық Одақты құру мәселесін талқылады2;27.
Қазақстан, Ресей және Белорусь үкіметтері басшыларының 1995 жылғы 20
қаңтардағы Кеден Одағы туралы келісімге қол қоюы және өзара ынтымақтастықты
одан әрі тереңдету туралы уағдаластықтарды іске асыруға қатысты үш елдің
кедендік бағдарламасын бекіту-экономикалық интеграцияны тереңдетудегі
негізгі басты қадамдардың бірі болып табылады.
1996 жылдың 4-қазанында Алматыда ТМД-ға мүше елдер Қазақстан, Ресей,
Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан мемлекеттері мен үкіметтері басшыларының
шұғыл кездесуі өтті. Ондағы қаралған мәселе Ауғаныстан ислам
мемлекеттерінде соғыс қимылдарын азайту, елдегі тұрақсыздықты тоқтату
мәселелері қаралды.ҰШҚ қолданысы мерзімінің 1999 жылға мамырда бітуіне
байланысты алты мемлекет-Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей, Тәжікстан,
Армения-Шартты кезекті бесжылдық мерзімге ұзарту туралы хаттамаға 2000
жылғы сәуір айында қол қояды3;15.
Посткеңестік мемлекеттерді тағы бір жерге топтастырудағы негізгі
міндеттердің бірі-халықаралық терроризм мен экстремизмнің тарапынан қауіп
қатердің өсе түскендігі. Мысалы, ТМД-ға қатысушы мемлекеттер басшыларының
кеңесі 2000 жылғы 21 маусымда Мәскеуде Террорға қарсы орталық (ТҚО) құру
туралы шешім қабылдады, ол Орталық Азияның оңтүстік шекарасында қауіпсіздік
пен тұрақтылықты қолдаудың пәрменді құралы ретінде қызмет етуде. 1998 жылы
6 шілде ҚР мен РФ ХХI ғасырға бағытталған, мәңгі достық пен ынтымақтастық
туралы Деклорацияға - көлемді құжатқа қол қойды. 1999 жылы 15 желтоқсан РФ
Қауіпсіздік кеңесі жиналысында Ресейдің сыртқы саяси жағдайы дәлелденеді.
Орталық Азия, ресейлік басшылықпен қайтадан өз жағдайын мүддесі зонасы
ретінде қарай бастады.
Кеден Одағы Мемлекетаралық Кеңесінің төрағасы ретінде Президент
Н.Назарбаев 1998 жылдың басында тағы бір бастама көтеріп, Қарапайым
адамдарға қарапайым он қадам жасайық атты дәл тауып айтылған атау
алды.Осы бағдарламалық құжатта Достастық халықтарының күнделікті өмірін
жеңілдететін, олар бір елден екінші елге өткен жағдайда, азаматтық алғанда,
басқа да құқықтарын жүзегег асырған жағдайда проблемалар туғызбайтын
шаралар қабылдау туралы әңгіме болады. Мемлекет басшысының ұсынысы шын
мәнінде ТМД-да біртұтас гуманитарлық және ақпараттық кеңестік құруға
бағытталған болатын. Президент Н.Назарбаевтың Қарапайым адамдарға
қарапайым он қадам туралы мәлімдемесі Кеден Одағы үкіметтерінің басшылары
қол қойған, келісімдер мен жобалардың 10 жобасын қамтый отырып,
посткеңестік мемлекеттердің барлығында осындай жеңілдіктер болуын ұсынды.
Мәлімдеменің негізгі мазмұны мыналарды құрайды:
1. Азаматтық алудың жеңілдетілген тәртібі туралы келісім Кеден
Одағының азаматтарына бестіктің басқа мемлекеттерінің азаматтылығын алу
құқығын рәсімдеудің мерзімі мен рәсімі бойынша анағұрлым жеңілдіктер алуға
мүмкіндік береді;
2. Жеке адамдардың кедендік шекараны кесіп өтуде және олардың
тауарлары мен валютаны кедергісіз алып өтуінде еркіндік пен тең құқылықты
қамтамасыз ету;
3. Жедел әрі кезек күттірмейтін медициналық көмек алуда азаматтарға
өзара тең құқықтар беру туралы келісім Кеден Одағына мүше елдердің
азаматтарына еркін боу қажет;
4. Пошталық жөнелтілімдердің рәсімдерін жеңілдету және мерізімді
басылымдарға жеткізілімін еркін жазылуды және олардың жеткізілуін
қамтамасыз ету туралы;
5. Жеке адамдардың ақша аударылымын жүзеге асыру рәсімдерін жеңлдету
туралы хаттама да қарастырылды;
6. Оқу орындарына түсуге қатысты азаматтарға тең құқықтар беру туралы
келісім осының алдындағы келісіммен өзара тығыз байланысты және мемлекеттік
оқу орындарына түсу үшін Кеден Одағының азаматтарына тең құқықтар беруді
көздейді.
7. Телевизия мен радио бағдарламаларын тарату үшін қолайлы жағдайлар
туғызу туралы келсім;
8. Шағын кәсіпкерлікпен айналысу үшін қолайлы жағдайлар туғызу туралы
келісім шағын кәсіпкерлікті дамытуды қолдау, бірлескен кәсіпорындар құруды
ынталандыру, шаруашылық жүргізудің ұлттық режимдерін өзара ұсыну жөнінде
келісілген саясатты жүргізуді көздейді.
Осы құжаттардың кейбіреуі практикалық тұрғыдан жүзеге асты.1998 жылғы
24 қарашада Алматыда Кеден Одағына қатысушылардың (Белорусь, Қазақстан,
Қырғызстан және Ресей) кезекті кездесуі болды. Төрттік
үкіметтерініңбасшылары білім, ғылыми дәрежелер және атақтар туралы
құжаттардың өзара танылатындығы туралы келісімдерге қол қойылды3;45-56.
Жылдамдығы әртүрлі интеграция процесіне тиісті серпін беруге ұмтыла
отырып, Белорусь, Қазақстан, Қырғыз республикаларының және Ресей
Федерациясының Президенттері 1996 жылғы 29 наурызда Экономикалық және
гуманитарлық салаларда интеграцияны тереңдету туралы шартқа қол қояды. Оның
басты мақсаты-тауарлардың, көрсетілетін қызметтің, капиталдардың және жұмыс
күшінің еркін қозғалысына, шаруашылық жүргізуші субьектілердің тікелей
байланыстарын нығайтуға, ортақ ақпараттық, білім беру және гуманитарлық
кеңестікті құруға қажетті алғышарттар жасау болып табылады.
1998 жылғы сәуірде Белорусь, Қазақстан, Қырғызстан және Ресей
Президенттері саяси шешім қабылдады, осы шешім аталған елдердің
интеграциялық бірлестігіне Тәжікстанның кіруіне жол ашты. Төрттіктің
кеңеюі оның тиімділігі туралы куәландыратын процесс еді. Кіші аймақтық
бірлестіктердің ТМД шеңберінде жұмыс істеуі, егер олар о басында оқшаулықты
мақсат тұтпаса, интеграцияға теріс ықпал ететін тенденцияларды туғызбайды,
қайта керсінше Достастықтың бүкіл жүйесінің тұтастығын нығайтады. Орталық
Азия мемлекеттерін аймақтық интеграциялау идеясы Біртұтас Экономикалық
Кеңістік құру туралы (БЭК) шартқа 1994 жылғы 30 сәуірде қол қоюмен нақты
жүзеге асты. Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан оның қатысушылары болды
(1998 жылғы 26 наурыздан бастап Тәжікстан шарттың толық құқықты
қатысушысына айналды). Шартты дамыту тұрғысында 1994 жылғы шілдеде
Президенттердің шешімімен Мемлекетаралық Кеңес және оның негізгі
институттары-Премьер-министрлер кеңесі, Сыртқы істер министрлерінің кеңесі,
Қорғаныс министрлерінің кеңесі және олардың тұрақты қызмет істейтін жұмыс
органы - Атқару комитеті құрылды. Сөз болып отырған уақытта Орталық Азиялық
Ынтымақтастық және даму банкін (ОАЫДБ) құру туралы келісімге қол қойылды,
оның капиталы қатысушы мемлекеттердің үлестік жарналарынан
қалыптасады4;23.
Кеден Одағына қатысушы мемлекеттердің басшылары 2000 жылғы қазанда
Астанадағы саммиттің барысында Еуразиялық Экономикалық Қоғамдастықты құру
туралы Мәлімдемеге және Шартқа қол қойды. Бұл жаңа экономикалық
қоғамдастықтың құрылуының тарихи зор маңызы бар оқиға қатарына жатқызуға
болады.ЕурАзЭҚ-ты құру туралы шартта Кеден Одағы және Біртұтас Экономикалық
Кеңестік туралы 1999 жылғы 26 ақпандағы шартта белгіленген мақсаттар мен
міндеттерге қол жеткізу үшін тығыз әрі тиімді сауда-экономикалық
ынтымақтастықтың тұжырымдамасы қаланды. Шартта қол жеткізілген
уағдаластықтарды іске асырудың ұйымдыққұқықтық құралдары, жасалған
халықаралық шарттарды бір мезгілде және барабар орындаудың тетіктері,
сондай-ақ қабылданған шешімдерді іске асыруға бақылау жасаудың жүйесі
енгізілді. ОАЭҚ Мемлекетаралық Кеңесінің 2000 жылғы 14 маусымдағы Душанбеде
өткен мәжілісінде Орталық Азия елдерінің Президенттері Қоғамдастықты дамыту
перспективалары мен Орталық Азия аймағының су-энергетикалық ресурстарын
бірлесіп пайдалану туралы ой-пікір алмасты. Тараптар халықаралық су-
энергетикалық консорциумын құру туралы келісімге қол қоюға қатысты
Қазақстанның ұсынысын қабылдады, консорциум аймақтың барлық мемлекеттері
мүдделерінің жолында трансшекаралық өзендердің су ресурстарын ұтымды
пайдалануды қамтамасыз етеді. Алдын ала айтатын болсақ, еңсеруге болмайтын
қарама-қайшылықтарға байланысты бұл келісімге қол қойылмады.
Посткеңестік елдер арасында өзара келісім бойынша Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығының дамуы, Ресей Федерациясы мүддесіне жауап береді,
ал ТМД мемлекеттерімен қатынас-Ресейдің әлемдік саяси, эканомикалық
құрылымға қосылуының маңызды факторы бекітілген.
Тарихи қалыптасқан шаруашылық байланыстар, сондай-ақ геосаяси жағдайдың
ерекшелігі жиынтық экспорттық және транзиттік-көліктік әлеуетті тиімді
пайдалану қажеттігін талап етеді.
Сонымен осы бөлімді қортындылай келе ХХ ғ аяғында әлемдік саяси
сахынада пайда болған бұрынғы Одақтас республикалардың орнына пайда болған
тәуелсіз посткеңестік мемлекеттердің саяси-экономикалық байланыстары
үзілмей, ары қарай жаңа сипатта дами бастады. Мсыалы, олардың аясында
мемлекетаралық бірігу шеңберінде ТМД, ЕврАзЭс, ДКБ, Шанхай бестігі және
тағы басқа ұйымдар белсенді әрекеттестігі пайда болды.
,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,, ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,, ,,,,,,
,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,
1.2 ҚР поскеңестік елдермен дипломатиялық қатынастардың
орнауы
Тәуелсіздікті алған кезден бастап-ақ Қазақстаннның жоғарғы басшылығы
бұрынғы Одақтас республикалармен жан-жақты тығыз байланыс орнатуға тырысты.
Себебі ұзақ жылдар бойы байланыстырған саяси-экономикалық, әлеуметтік
қатынастардың үзілуі республикалар үшін тосын болды. Жаңа ғана
егемендіктерін алып жатқан жас тәуелсіз республикалар үшін бұрынғы одақтас
республикалармен қатынастарды қайта қалпына келтіруге, мемлекеттердің әл-
ауқатын арттыру, халықтар арасында қалыптасқан байланыстардың сақталуына,
экономикалық, ғылыми-техникалық және гуманитарлық ынтымақтастықтың
нығайтылуына әсері тиетіні сөзсіз еді. Сондықтан да қатынастарды қайтадан
қалпына келтіру мақсатында Қазақстан Республикасының үкіметі дипломатиялық
ресми байланыстар арқылы келіс сөздер жүргізе бастады. Алдымен ҚР Үкіметі
Ресеймен тату көршілік қатынастарды орнату қажеттігі туралы қортындыға
келді.
Қазақстан мен Ресей арасындағы қарым-қатынас 1992 жылдың мамыр айында
орнатылды.Отандық және шетелдік тарихнамада Қазақстан-Ресей қарым-
қатынастарын кезеңдерге бөлу мәселесіне қатысты бірнеше көзқарастар бар.Оны
былайша көрсетуге болады:
1. Мемлекетаралық қатынастардың құқықтық негіздерін қалыптастыру
(1991 жылғы тамыз-1992 жылғы мамыр);
2. Саяси, экономикалық және әскери салаларда екі жақты
ынтымақтастықтың негізгі бағыттары мен нысандарын белгілеу (1992
жылғы мамыр-1994 жылдың соңы)
3. ТМД шеңберіндегі интеграциялық процестер арнасында екі жақты
ынтымақтастықты кеңейту және тереңдету (1995 жылдан бастап осы
уақытқа дейін)
Бірінші кезеңде тараптардың күш-жігері шарттық-құқықтық құжатты әзірлеуге
бағытталды, мұндай құжат екі жаңа мемлекттер арасындағы өзара қарым-
қатынастың негізгі принциптерін айқындайды. Президенттер Н.Назарбаев пен
Б.Ельцин 1992 жылғы 25 мамырда Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы
арасындағы Достық, ынтымақтастық және өзара көмек туралы шартқа қол қойды.
Бұл құжатта КСРО ыдырағаннан кейін болған іргелі өзгерістер және екі
мемлекеттің қарым-қатынасы сапалы жаңа геосаяси деңгейге көтерілгені
көрініс тапты. Шарт екі жақты ынтымақтастықтың берік құқықтық негізін
қалап, Қазақстан мен Ресейдің ресми мемлекетаралық өзара қарым-қатынасының
жаңа бетін ашты5;12.
Шартта Қазақстан мен Ресей тарихи қалыптасқан берік байланыстарды
негізге ала отырып, өздерінің қарым-қатынасын Одақтас мемлекеттер ретінде
құратыны айтылады. 1994 жылғы наурызда болған, Қазақстан Президентінің
Ресей Федерациясына жасаған тұңғыш мемлекеттік сапары екі жақты қарым-
қатынасты кеңейту мен тереңдетуде елеулі рөл ойнады, оның барысында 22 ірі
ауқымды құжаттарға қол қойылды. Олардың ішінде экономикалық ынтымақтастық
пен интеграцияны рдан әрі тереңдету туралы шартты бөліп көрсету қажет екені
сөзсіз. Осы құжатқа сәйкес Тараптар экономикалық интнграцияны қамтамасыз
етуде, ортақ рынокты қалыптастыруда, шаруашылық заңнамаларын жақындастыруда
өзара тығыз үйлестіру ісін жүзеге асыру туралы уағдаласты. Осы келісімдер
тату көршілік рухндағы ынтымақтастықты дамытуда төтенше маңыз алды.Осыған
байланысты Азаматтық пен Байқоңыр ғарыш айлағының мәртебесіне қатысты
құжаттарды айрықша бөліп көрсету қажет. Байқоңыр ғарыш айлағының
мәртебесіне қатысты құжаттардың тарихи маңызы ТМД аумағында болған
оқиғалардың тұрғысында ерекше келісім сөздерге қол жеткізілді. Қара теңіз
әскери флоты бойынша Ресей мен Украинаның тайталасы, Армения мен Әзірбайжан
арасындағы жанжал, Кавказдағы жағдай-мұның бәрі жоғарғы деңгейде
қабылданған, жалға алу шарты мен ғарыш айлағын бірлесіп пайдалану туралы
саяси шешімнің ұтымдылығын көрсетеді. Бірқатар құжаттар екі жақты
ынтымақтастықтың туралы шарт; Семей сынақ алаңы жабылғанға дейін онда
қаланған, ядролық құрылғыны бөлшектеу жөніндегі әскери-техникалық
ынтымақтастық туралы келісім, сондай-ақ әскери-техникалық ынтымақтастық
мәселелері жөніндегі өзге де құжаттар. Екі елдің мәдени-гуманитарлық
байланыстарына да үлкен назар аударылды. 1994 жылғы наурызда екі елдің
арасындағы экономикалық ынтымақтастыққа қозғау салды. Осы кезде жоғарғы
деңгейдегі Қазастан мен Ресей кездесуі мемлекетаралық қатынастардың
серпінді дамуына қатысты берік шарттық базаны құруға әкеледі5;19.1995
жылы Қазақстан-Ресей қарым-қатынасы жемісті түрде дамуын жалғастырды. Жыл
ішінде Қазақстан мен Ресей Президенттерінің екі кездесуі өтті. Жоғарғы
деңгейдегі келіссөздер барысында проблемалардың кең ауқымды қаралды және
саяси сондай-ақ экономикалық сипаттағы маңызды құжаттарға қол қойылды. 1995
жылғы 20 қаңтарда екі елдің Президенттері аса маңызды үш құжатқа қол қойды,
олар Ресей-Қазақстан ынтымақтастығын кеңейту және тереңдету туралы
декларация; Ресей Федерациясының аумағында тұрақты тұратын ҚР азаматтарының
және ҚР аумағында тұрақты тұратын Ресей Федерациясына тұрақты тұру үшін
келген Қазақстан азаматтарының және ҚР тұрақты тұру үшін келген Ресей
Федерациясы азаматтарының азаматтық алуының жеңілдетілген тәртібі туралы
келісім. Ресей басшысының 1996 жылғы сәуірдегі Қазақстанға сапары
Қазақстан-Ресей қарым-қатынастарында қол жеткізілген сапалы жаңа деңгейдің
жарқын айғағына айналды. Н.Назарбаев пен Б.Ельцин Каспий проблемаларына
айрықша назар аударды. Кездесудің қортындылары бойынша Мемлекеттер
басшылары Каспий теңізін пайдалану жөніндегі ынтымақтастық туралы бірлескен
мәлімдемеге қол қойды. Ол құжатта жаңа саяси жағдайда Каспий проблемаларын
әділетті түрде шешудің аймақтағы бейбітшілік пен тұрақтылықты қамтамасыз
етуде шешуші маңызы болатындығы атап көрсетілді6;42. Тараптар Каспийдің
құқықтық мәртебесі туралы мәселені шешуде және теңздің минералдық,
биологиялық ресурстарын пайдалануда тығыз ынтымақтасуға уағдаласты. Сөз
болып отырған уақытта Теңіз кен орнынан Новороссийскіге дейін мұнай
құбырының құрлысын салу туралы түпкілікті шешім қабылданды.Осыдан кейінгі
жылдар да Қазақстан және Ресей тараптары жоғары саяси деңгейде қарқынды
келіссөздер жүргізілді.
Екі мемлекеттердің басшылары ХХІ ғасырға бағдарланған мәңгілік достқ пен
одақтастық туралы декларацияға қол қойылды. Бұл құжаттың үлкен саяси мәні
бар. Екі жақтың қарым-қатынастардың тарихында бұрын-соңды болмаған осы
құжатқа 1998 жылғы 6 шілдеде қол қойылып, Қазақстан мен Ресейдің басшылары
екі мемлекетте мәңгілік достық байланыстармен сипатталатын әріптестер және
одақтастар болып табылатынын қуаттады.
Қазақстан және Ресей қарым-қатынастарының тағ бір жемісі ретінде РФ
Президенті Б.Ельциннің 1998 жылғы 12 қазанда Алматыға жасаған мемлекеттік
сапарының қорытындыларын айтуға болады, оның нәтижесінде 1998-2007 жылдарға
арналған экономикалық ынтымақтастық туралы кең ауқымды шартқа қол қойылды,
осы құжатты іске асыру жөнінде нақты іс-шаралардың бағдарламасы жасалды.
Ресей Федерациясы Үкіметінің Төрағасы Е. Примаковтың 1998 жылғы 22-23
желтоқсанда Астанға жасаған ресми сапарының барысында қол қойылған
құжаттар жоғары саяси деңгейдегі Қазақстан-Ресей диалогының қисынды
жалғасы іспетті. Бұлар Қазақстан мен Ресей үкіметтері арасындағы ақпарат
саласындағы ынтымақтастық туралы, Қазақстан-ресей мемлекеттік шекарасы
арқылы өткізу пункттері туралы келісімдер және екі елдің отын-энергетика
кешендерін дамыту саласындағы уағдаластықтарды іс жүзінде жүзеге асырудың
негізі қаланды деп атап өтті6;25.
Шекаралық облыстардың ынтымақтастық форумының 2006 жылдың 3-4 қазан
аралығында өтуі Қазақстан соның ішінде Батыс Қазақстан облысы үшін аса
маңызды оқиға болды. Форум аясында маңызы зор бірнеше құжаттарға қол
қойылды. Қазақстан мен Ресей шекаралас облыстары басшыларының кездесу
орны ретінде Орал қаласының таңдалуы кездейсоқтық емес. Себебі екі
мемлекет арасында 94 бірлескен кәсіпорын жұмыс істеп, олардың тауар
айналымы 10 млрд. АҚШ долларын құраса, соның 840 мың доллары Батыс
Қазақстан облысының еншісінде.
Гуманитарлық саладағы ынтымақтастық жемісті түрде дамуда. Қазақстан
және Ресейдің жоғары басшыларының уағдаластықтарына сәйкес 1998 жылғы
наурыз бен желтоқсанда Астана мен Мәскеудің екі елдің Президенттері
жанындағы адам құқығы жөніндегі комиссиялардың кездесуі өтті. Мұндай
байланыстар адам құқығы саласындағыуағдаластықтарды іске асыруға, тұрақты
түрде тәжірибе алмасуға жәрдемдеседі. 1998 жылғы маусымда М.Ломоносов
атындағы мемлекеттік университеті мен Ғылым министрлігі –Қазақстан Ғылым
академиясы арасында бірлескен ғылыми-зерттеу мекемесін- Тянь-Шань
астрономиялық обсерваториясын құру жөніндегі шартқа қол
қойылды.Қазақстандық мамандарды Ресей Федерациясында даярлау шеңберінде
МГУ-дің түрлі факультеттерінде түрлі қазақстандық жоғарғы оқу орындарынан
арнайы іріктелген бір мың студенттер оқуда.
ХХI ғасырға бағдарланған мәңгілік достық пен одақтастық туралы
декларацияға сәйкес бірлескен Қазақ-Орыс және Орыс-Қазақ университеті
құрылу үстінде.Астанада МГУ-дің филиалы ашылды. Мәдениет пен ғылым
қайраткерлерінің Қазақстан мен Ресей арасындағы мәңгілік достық үшін
қоғамдық қауымдастығына үлкен сенім артылып тұр, оның жұмысы екі елдің
халықтарын біріктіруге бағытталған7;18.
Қазақстан мен Ресей ХХІ ғасырға одақтастар және әріптестер ретінде аяқ
басты. Сондықтан қазақстандық дипломатия солтүстік көршімізбен сенімді және
тең құқықтық қатынастарды нығайтуға тырысуда.
Әскери –саси салада Қазақстан мен Ресей арасындағы қарым-қатынас екі
жақты келісімдерге ғана емес, сонымен бірге ТМД елдерінің ұжымдық
қауіпсіздік туралы шартынада негізделеді. Қазіргі таңдағы негізгі мәселе
экстремистік күштердің жан-жақтан қауіп туғызуы, шекараны қалыптастыру,
тыныштықты сақтау мәселелеріне баса көңіл бөлуде. Мысалы 2000 жылғы 18-20
маусымда Н.Назарбаевтың Ресей Федерациясына мемлекеттік сапары болды.
Мемлекеттік басшыларының келіссөздерімен қатар сапар шеңберінде
қазақстандық басшы Ресей Үкіметінің төрағасы, Парламент төрағасы және
Ресейдің тұнғыш президенті Б.Ельцинмен кездесулер өткізіп елдегі саяси
ахуалдар мен бейбітшілік туралы сөз болды.
Ресей Федерациясының Президенті В.Путиннің 2000 жылғы 9-10 қазанда
болған Қазақстан Республикасына ресми сапары екі мемлекеттің тату көршілік
және стратегиялық әріптестігі бағытының сабақтастығын,сондай-ақ екі жақтың
ынтымақтастықтың нақты проблемаларын шешуде ілгері жүрудің өзектілігіне
баса назар аударды. Екі мемлекеттің де баса назар аударатын негізігі
мәселелерінің бірі Каспий теңізіндегі ынтымақтастыққа көңіл бөлуде. Көрші
мемлекеттер арасында тауар айналымы өсуде. 2006 жылғы мәлемет бойынша 6,5
миллиард долларды құрады.2007 жылы ол екі есеге өсті8;25.
Қазіргі таңда саясаткерлердің тұжырымдамасы бойнша Қазақстан Ресейсіз
ілгерлей алмайды, бірақ Ресейдің де Қазақстансыз ілгерілеуі қиын деп ой
қорытады. Жоғарғы деңгедегі басшылардың кездесулерінен және
байланыстарынан қуат алған, жан-жақты дипломатиялық жұмыстардың нәтижесінде
Қазақстан мен Ресей өзара тиімді ынтымақтастықтың бұрын-соңды болмаған
әулетін құрды және мәңгілік достастықпенен байланысқан стратегиялық
әріптестер ретінде ХХІ ғасырдағы тату мемлекеттер ретінде өмір сүруге
мәңгілік шартқа қол қойылды. Бұл дегеніміз екі мемлекет халықтарының
болашақта жақсы өмір сүру үшін жоғарғы деңгейде маңыздылығы бар. Қазақстан
посткеңестік мемлекеттермен тұрақты тату қатынас ұзақ мерзімді және берік
қауіпсіздіктің салмақты факторы болып табылады. Қазақстан посткеңестік
мемлекеттер арасындағы саяси-экономикалық байланыстарға қысқаша тоқталсақ;
ғдаластықтарына сәйкес 1998 жылғы наурыз бен уағдаластықтарды іс жүзінде
жүзеге асырудың жалғасы
Қазақстан мен Украина арасындағы қарым-қатынас 1992 жылы 22-
шілдесінде дипломатиялық қатынастар орнады. Қазіргі таңда екі мемлекет
арасында қоғамдық өмірдің барлық саласында жан-жақты қарым-қатынастар
орнауда. Саясаттанушылар екі мемлекет арасындағы байланыстарды бірнеше
басты кезеңдерге бөлуде;
І кезең (1991-1994 ж.ж) елдер арасында саяси қатынастардың орнауымен
ерекшеленеді. 1991 жылы желтоқсанда Қазақстан мен Украина бір-бірін
тәуелсіз мемлекет деп жариялайды. 1994 жылдың мамыр айынан бастап Алматыда,
ал 2001 жылдың қаңтар айынан бастап Астанада Украинаның елшілігі бар. Ал
Қазақстанның Украинадағы елшілігі 2004 жылдың желтоқсан айында өз жұмысын
бастады.
Бұл кезеңнің басты оқиғасы болып Президент Н.А.Назарбаевтың 1994
жылғы 20-қаңтарда Украинаға сапары болып табылады.Оның нәтижесінде екі
жақты қатынастар және сауда-экономикалық қатынастардың басты бағыттары
айқындалды. Достық және қарым-қатынас туралы келісім бастыларының бірі
болып табылады.
1994 жылы Қазақстан Республикасы Президенті Украинаға сапар
шегеді. Келіссөздер нәтижесінде екі ел президенті тауар-экономикалық,
өнеркәсіп, ғылыми-техникалық қатынастарды дамыту қарастырылады.
1994 жылы қыркүйек айында Украина делегациясы Алматыға сапар
шегеді. Келісім нәтижесінде еркін сауда келісіміне және өзара инвестицияны
қорғау келісіміне қол қойылады8;19.
ІІ кезең (1994-1999) басты оқиғасы президент Л.Кучманың 1995 жылғы
қыркүйекте және 1995 жылғы қарашада Қазақстанға сапар шегуі деп айтуға
болады. Келіссөздер барысында мемлекет басшылары екі мемлекеттің үкіметіне
1994-2000 жылдары ауыр өнеркәсіп, экономикалық интеграция бағытында
үкіметаралық комиссия құруды тапсырады. Екі жақ транспорт және байланыс
саласында қызметтестік жасауға келіседі. Қазақстан мен Украина табиғаттың
экологиялық мәселелері туындаған жағдайда бір біріне көмектесу туралы
келісім жасайды.
Сонымен қатар қауіпсіздік және республиканың ұлттық банкі
министрліктері арасында келісімдер жасалынады.
ІІІ кезең (1999 жылдан бері қарай) экономиканың әртүрлі салаларында
белгілі бір проектілерді жүзеге асыру Қазақстан мен Украина арасында сыртқы
сауда айналымы өсуде. 1999 жылы ол 200 млн. долларды құраса, 2000 жылы
489,6 млн., ал 2004 жылы 1 млрд. долларды құрады. Қазіргі кезде ТМД елдері
арасында Украинамен тауар айналымы бойынша 4-ші орында. Энерготасушылықтың
көптігі және Қазақстандық тауарлардың Украина экспортында үлкен дәрежеде
болуы сауда көлемінің өсуіне алып келді.
Елдердің сыртқы саяси қызығушылықтары- бұл Қазақстанның Европа
аймағында өзінің позициясын нығайту болса, Украина Азия аймағында өзінің
беделін өсіруде. Осылайша Украина СВМДА-ға бақылаушы статусына ие. 3-ші
кезеңнің тарихи оқиғасы Н.А.Назарбаевтың 1999 жылы қыркүйекте Украинаға
сапары нәтижесінде екі ел арасында 8 құжатқа қол қояды. Келісімдердің
ішіндегілердің бастысы Қазақстан мен Украина республикалары арасындағы 1999-
2009 жылдарға арналған экономиакалық қызметтестік келісімі. Мұнай-газ
саласындағы қызметтестікті дамыту мақсатында біріккен мұнай өндіру
өнеркәсібін ашу қарастырылады. Атом-энергетика саласында АЭС-ке ядролық
жанармай өндіру үшін біріккен өнеркәсіп туралы үш жақты Қазақстан-Украина-
Ресей үкіметаралық келісімі жасалынады. Әскери-техникалық қызметтестік
саласында әскери-техникалық өнімді жеткізу туралы келісімге келеді8;24.
Ал ауыл шаруашылық саласында Қазақстанда Украина ауыл шаруашылығы
техникасымен жабдықталған машина технологиялық станция құру туралы
келісімге қол қояды.
Бұл кезеңнің саяси оқиғасы деп 1998 жылы премьер-министр
Қ.Қ.Тоқаевтың Украина президенті Л.Кучманың инаугурациясына қатысуын атап
өткен жөн. 2001 жылы 10-наурызда Астанаға жұмыс сапарымен Украина премьер-
министрі В.Ющенконың делегациясы келеді. 2001 жылдың маусым айында
автономды Қырым республикасында Қазақстанның елшілігі ашылды. Қазіргі кезде
Қазақстан Украина қатынастары жаңа импульске ие болды. 2005 жылы 17-18
қарашада Қазақстан Республикасының президенті Украинаға сапарымен барады.
Қазақстан және Украина президенттері ек жақты сауда-эжкономикалық
қатынастары, транспорт және коммуникация, жанармай және энергетика,
аграрлық өнеркәсіп, аэрокосмостық, әскери-техникалық және гуманитарлық сала
бойынша сұрақтарды шешті. Н.А.Назарбаев пен В.Ющенко екі елдің халықаралық
саясатта жақын екендіктерін айтты. Украинада өткен М.Әуезов күндері.
Қазақстанда украина тілінде мемлекеттік бюджетпен қаржыландыратын
Украінські новини газеті жұма сайын шығып тұрады8;42.
Қазақстан Республикасы мен Беларусь Республикасы арасындағы қатынас
өзінің экономикалық дамуында бірдей тарихқа ие деп айтуға болады. Егер
Қазақстан он жылдықтар бойы шикізат өндірудің орталығы болатын болса,
Беларссия бұрынғы КСРО-ның машина жасудың цехы болып табылады. КСРО-ның
ыдырауымен мемлекеттер экономикалық дағдарысқа ұшырайды. Одан шығу жолын әр
мемлекет өзінше іздестіреді. Бұл мәселені шешуде осы мемлекеттердің
астаналарында ТМД-ны құру туралы құжаттарға қол қойылады. Қазақстан
Беларуссия қатынастарының саяси аспектісі басты деп айтуға болады.
Қазақстан мен Беларуссия арасындағы дипломатиялық қатынастар 1992 жылы 14-
16 қыркүйекте Алматыға бұрынғы премьер-министр В.Ф.Кебичемнің
делегациясының келуімен орнатылды. 1994 жылы желтоқсанда Минскіде Қазақстан
Республикасының елшілігі, ал 1997 жылы Алматыды Беларуссия елшілігі ашылды.
1996 жылы қаңтарда Н.А.Назарбаевтың Минскіге сапарында екі жақтың саяси
қызметтестігінің негізі қаланды.
Қазақстан Беларусь қатынастарында 50-ге жуық үкіметаралық және
мемлекетаралық келісімшарттар бар. 1999-2008 жылдарға арналған ұзақ
мерзімді экономикалық қызметтестік туралы келісімге қол қойды. Бұл
құжаттардың барлығына 1999 жылы Н.А.Назарбаевтың Минскіге сапары кезінде
қол қойылавды. Тек 1999 жылы Лукашенконың Астанаға сапарында екі президент
ұзақ мерзімді экономикалық қызметтестік туралы келісімге қол қойылды9;10.
Беларуссия мен Қазақстан арасындағы саяси аспект ТМД ішіндегі
Ресей мен Қырғызстанның қатысуымен болған интеграция нәтижелерімен
өлшенеді. екі жақтық қатынастардағы ең күрделі аспектілердің бірі – бұл
сауда экономикалық қызметтестік.
Беларуссия Қазақстанның түсті және қара металлургиясына,
автокөліктердің қорғасын аккумуляторына, мұнай, бидай,ұн өнімдеріне
қызығушылық тудыруда. Қазақстан Беларуссиядан трактор, комбайн, жүк
машинасы, техника, өнеркәсіптің жеңіл түрлерін, затты сатып алады.
Экономикалық қызметтестік әлі нашар дамыды.
Беларуссия мен Қазақстан арасындағы 1999-2008 жылдарға арналған
қызметтестік келісімін орындауда келесі мәселелерді орындау қажет: салық
жүйесінде және сыртқы экономикалық салада нормативтік-құқықтық базаны
жақындату, аймақтық қызметтестікті дамыту, транспорттық коммуникацияны
дамыту және оны қолдану, фондтық рыноктарды дамытуда бірігіп жұмыс
жасау10;15.
2001 жылы екі мемлекеттің басшыларының орынбасарлары 2001-2008 жылдарға
арналған экономикалық қызметтестікті дамыту бағдарламасына қол қойылады.
Екі жақтың қызметтестігінде саяси-экономикалық салада ғана жұмыс істеп
қоймай, сонымен қатар мәдени-гуманитарлық салада біріккен жұмыстар
атқаруда. 1996 жылы қаңтар айында Н.А.Назарбаевтың Минскідегі сапарында
мәдени, ғылыми және білім беру саласында қызметтестік жасау туралы
келісімге қол қойылды.
Қазақстанда 110 мыңнан астам этникалық беларусьтар өмір сүреді.
Олардың өмір сүріп жатқан жерлері Ақмола, Батыс Қазақстан, Қарағанды,
Қостанай және Павлодар облыстары. Қазақстан республикасындағы Беларуссия
елшілігі Беларуссия диаспорына көп көңіл бөледі. 1992 жылдан бастап
Алматыда Беларусь мәдени орталығы жұмыс жасауда, ал Батыс Қазақстанда
беларуссия тілін үйрететін сынып ашылды. Беларуссияда 300-дей қазақ
өмір сүреді. Қазақстан-Беларусь қатынастарында үш кезеңді бөліп көрсетуге
болады. І кезең 1992-95 жылдарды қамтиды.Бұл кезеңде Екі мемлекет арасында
дипломатиялық қатынастар орнайды. ІІ кезең 1996-99 жылдар. Бұл кезеңде
мәдени саладағы келісімдер күш ала бастайды. ІІІ кезең 1999-2004 жылдар.
Көрсетілген кемшіліктерді жоюға бағытталған. Екі мемлекеттің бірігіп
қызметтестік етуі ЕврАзЭС, ТМД-ның негізінің қалануына ықпал етті10;42.
Қазақстан мен Өзбекстан Республикасы ынтымақтастық туралы 1992 жылғы
24 маусымда қол қойылды. Қазақстан мен Өзбекстан Республикасы арасындағы
байланыс Орталық Азиядағы саясатында басымдық берілетін бағыты. Бұл
Өзбекстанның экономикалық әлеуеті мен саяси салмағына байланысты.Ішкі
тұрақтылықты қамтамасыз етуге қол жеткізген, ірі мемлеет болып табылатын
Өзбекстан көз жетерлік болашақта Қазақстан дипломатиясында маңызды орын
алатын болады. Біздің елімізбен тату көршілік пен ынтымақтастықты нығайту
қажеттігін Ташкенттің де осы тақылеттес қабылдайтыны маңызды.Істің шын
мәнінде Қазақстан-Өзбекстан қарым-қатынасы Орталық Азия аумағындағы
тұрақтылықтың маңызды факторы. Екі мемлекет арасындағы қарым-қатынаста
негізге алынатын принциптер Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан
Республикасы арасындағы Достық, ынтымақтастық және өзара көмек көрсету
туралы шартта белгіленген. Шартта екі жақты экономикалық ынтымақтастықты
дамытуға айрықша көңіл бөлінеді. Осы мақсаттарда Тараптар сауда-саттықта
бір-біріне анағұрлым қолайлы режим беруге, сондай-ақ барлық деңгейлерде
өзара тиімд экономикалық және сауда қатынастарын дамытуды көтермелеуге,
тікелей инвестицияларға арналағн жағдайды жақсартуға, бірлескен
кәсіпорындар құруға міндеттенеді11;10. Көршілес елдер болғандықтан
Қазақстан мен Өзбекстан көліктік проблемаларды реттеумен айналысады.
Шартта екі жақты қатынастардың бұл аспектісі де көрініс тапты.Тараптардың
экономикалық әлутін трансазиялық теміржол арнасын құруға пайдалану
қажеттігі қуатталды. Екі мемлекет транзиттік тасымалдау саласында
ынтымақтастықты дамыту тілегі туралы мәлімдеді. Президент Н.Назарбаевтың
1994 жылғы қаңтарда Ташкентке сапары барыснда қол қойылған, Біртұтас
экономикалық кеңестікті құру туралы шарт Қазақстан мен Өзбекстан
арасындағы жан-жақты ынтымақтастықты одан әрі тереңдетуге жәрдемдесті.
Тұтас алғанда достық пен тату көршілікті нығайтудың екі жақты
тілегіне негізделген Қазақстан мен Өзбекстан қарым-қатнасы жеткілікті түрде
тұрақты даму үстінде. Қазақстан-Өзбекстан қарым-қатынастарындағы ілгерілеу
деп Президент Н.Назарбаевтың 1998 жылғы 30-31 қазанда Өзбекстанға барған
ресми сапарын айтуға болады, оның барысында екі жақты ынтымақтастықтың
проблемалары нақты талқыланды. Бірнеше маңызды құжаттарға қол қою сапардың
қорытындысы болды, олар мынала: Мәңгілік достық туралы шарт, 1998-2007
жылдарға арналған Экономикалық ынтымақтастықтың бағдарламасы; Мұнай мен газ
кен орындарын іздестіру, барлау және игеру саласындағы ынтымақтастық
туралы; сауда-экономиялық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастық
туралы келісімдерге қол қойылды.
Бұл құжаттар туралы айтқанда - Орталық Азия аймағындағы халықаралық
қатынастардағы ғана емес, әлемдік дипломатиялық практикадағы бірегей құжат
– Мәңгілік достық туралы шартты бөліп айту керек. Бұл шарт Қазақстанның
Өзбекстанмен ұзақ мерзімді ынтымақтастығының құқықтық берік іргетасын
қалады. Екі елдің арасындағы мемлекеттік шекараны делимитациялау екі жақты
қатынастардың тұрақты болашағына жауап береді. Қазақстан мен Өзбекстан
арасындағы мемлекеттік шекараны құқықтық тұрғыдан ресімдеу халықаралық
нормаларға жауап беретін шекаралық, кедендік, көші-қондық, санитарлық және
өзге де бақылау жасауды қамтамасыз етеді.
Қазақстан үкіметі осы тақырыптардағы келіссөздерге зор маңыз бере
отырып, біздің шекаралық делегация үшін қажетті нұсқауларды бекітті.
Қазақстан мен Өзбекстанның мелекеттік делиммитациялау жөніндегі үкіметтік
комиссиясы 2000 жылғы ақпаннан бастап жұмыс істейді11;49. Келіссөздер
барысында нормативтік құқықтық актілердің тізбесі бекітілді және
картографиялық материал келісілді, олардың негізінде екі мемлекет
арасындағы мемлекеттік шекара сызығының заңды тұрғыдағы сипаттамасы
жүргізілетін болды. Өзбекстандағы қазақ диаспорының жағдай туралы мәселе
достық және тату көршілік рухында өзінің заңды жалғасын табуда.
Қазақстанның Қырғызстан Республикасымен дипломатиялық қарым-
қатынасы 1993 жылы басталды. Оған негіз болған құжат Достық, ынтымақтастық
және өзара көмек туралы шарттың негізінде жасалды.Географиялқ тұрғыдан
жақындығы, тарихи тұрғыдан терең тамырластығы, тілдің, мәдениеттің, салт-
дәстүрдің ортақтығымен де тығыз байланысты. Аталмыш шарттың тарапынан
әрқайсы өз аумағында тұрып жатқан екінші тараптың азаматтарына жалпыға
бірдей танылған азаматтық, әлеуметтік, экономикалық және мәдени құқықтар
мен еркіндіктерге кепілдік береді. Құжатта сауда-экономикалық, мәдени,
ғылыми-техникалық және басқа да байланыстарды кеңейтуге, экологиялық
қауіпсіздікті қамтамасыз етугеайрықша маңыз беріледі. Екі жақты
қатынастардың шеңберінде 90-ға жуық құжаттарға қол қойылды. Қырғызстанның
Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы Біртұтас экономикалық кеңестік құру
туралы шартқа қосылуы, осы шартқа үш тарапты құжаттың сипатын беру шын
мәнінде Орталық Азия республикаларының арасындағы ынтымақтастықтың жаңа
кезеңі басталғандығын дәлелдейді. 1997 жылдың 8-сәуірінде Қырғызстан
Республикасының Президенті А.Ақаев Қазақстанға ресми сапармен келіп, екі
мемлекет үшін маңызды Мәңгілік достық туралы шартқа қол қойды. Бұл құжат
екі мемлекеттің де алдағы қатынастарын айқындап, тұрақты болашағын көрсетіп
берді. Екі елдің Президенттері арасындағы мемлекеттік шекараны құқықтық
тұрғыда рәсімдеудің ресми басталған уақыты 2001 жылдың маусым айындағы
Н.Назарбаевтың Бішкекке сапары барысында айқындалады. Мысалы 2001 жылғы
сәуірде үкімет басшыларының орынбасарлары қол қойған Келісім болып
табылады. Құжатта жоғарыда аталған шарттарды қазақстандық тарап орындаған
жағдайда қырғыз тарапы 1 млрд. текше метрден астам суды қосымша өткізуді
қамтамасыз етеді12;41.
Қырғызстан Қазақстанның табиғи одақтасы сондай-ақ әріптесі болып
табылады. Міне, тап осы тұрғыда қазақстандық дипломатия осы бағытта жұмыс
істеуін жалғастыруда.
Қазақстанның Тәжікстанмен өзара тиімді ынтымақтастықты дамыту туралы
шарт 1993 жылғы 19 қазанда екі мемлекеттер қол қойылған негізгі құжаттар
аясында іске асуда. Қазіргі таңда мемлекеттер арасында 40-тан астам ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ҚР посткеңестік елдермен саяси-экономикалық қарым-
қатынастары (1991-2007 жж)
Орындаған
Ғылыми жетекші
Жоспар
Кіріспе
І тарау ҚР поскеңестік елдермен саяси қатынастары
1.1 Қазақстан тәуелсіз мемлекет және ТМД
1.2 ҚР поскеңестік елдермен дипломатиялық қатынастардың орнауы
ІІ тарау ҚР поскеңестік елдермен экономикалық байланыстар
1. ҚР поскеңестік елдермен экономикалық жүйенің қалыптасуы
2.2 ТМД елдері арасындағы мәдени байланыстың қалыптасуы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: ХХ ғасырдың 90 жылдары Кеңестер Одағы ыдырай
бастады. Одақтас республикалар өз алдарына жалпы демократиялық процестерді
тездете отырып, жеке мемлекеттілікке ұмтылды. 1990 жылдың 25-қазанында
республика Жоғары Кеңесі қазақ КСР-інің мемлекеттік егеменді туралы
Декларация қабылдады. Егемендік алу Қазақстанда жалпы демократиялық
процестердің барысын шапшаңдатты, мұның өзі елдегі болып жатқан
уақиғалармен тығыз байланысты еді. 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Кеңесі Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы Конституциялық Заң қабылдады. Қабылданған тарихи
құжаттың 1-ші бабында Қазақстан Республикасы тәуелсіз демократиялық және
құқықтық мемлекет, ол өз аумағында өкімет билігін толық иеленеді, өзінің
ішкі және сыртқы саясатын дербес белгілеп жүргізеді деп айтылғандай, осы
күннен бастап республика тарихында жаңа кезең басталды.Ұзақ жылдар бойы
армандаған егемендікке қол жеткізе отырып, өзінің мемлекеттік нышандарын
қабылдай бастады.
Қазақстанның тәуелсіздік жолындағы өркендеу жылдары оның басқа
елдермен байланыстарының жаңа мағынада –мазұмында орнығумен және дамуымен
сипатталады.
Алдымен ұзақ жылдар бойы үстемдік еткен, қазақ халқын жалған ұранмен
желпілдетіп келген жоспарлы экономика дағдарысқа ұшырап, нарықтық
экономикаға бейімделдік. Нарыққа өту үшін республикаға шетел капиталдары
қажет ететіні сөзсіз еді, сонымен қатар ҚР Үкіметі көршілес елдермен яғни
ұзақ жылдар бойы қалыптасып қалған жүйе бағытымен бұрынғы Одақтас
республикалармен саяси-экономикалық байланыс орната бастады. Кеңес Одағы
кезінде жіпсіз байланған өндіріс орындары тоқтап, экономика құлдырай
бастады. Осы кезең жас тәуелсіз республика тарихында қиын уақыт болып
саналып, өтпелі кезең деп аталды. Ал қазір тәуелсіздіктің де біраз
жылдарын артқа салып, біршама табыстарға қол жеткізудеміз.
Біз бүгін тәуелсіз ел деп ұлттық қауіпсіздігі мен аймақтық тұтастығын
қорғайтын, мемлекетіміздің ұжымдық қауіпсіздік саясатын қолдайтын, ұлының
ұлағатты, қызының инабатты, халқы салауатты болуына барлық мүмкіндіктерді
жолдайтын мемлекетті айтамыз.
Біз тәуелсіз ел деп халықаралық ұйымдарға емінбей еркін кіретін,
көгілдір байрағымызды желбіретіп басқа елдің төріне ілетін, әлемдік
қоғамдастықта қай елдің өкілдері болса да қаз-қатар алдыңғы легінде
жүретін, елі аман, жұрты тыныш, шекарасы бүтін президенттік жүйесі бар
парламенттік республикалық мемлекетті айтамыз. Осы диплом жұмысын жазу
барысында сұрақтарға жауап іздей отырып, олармен қазіргі уақыттағы
саяси-экономикалық байланыстардың өрбуін қарастырамыз. Міне, осыдан келіп
диплом жұмысымның өзектілігі, маңыздылығы, мазұмындылығы туындайды.
Тарихнамасы: Қазақстан мен посткеңестік елдер арасындағы саяси,
экономикалық бағытта арнайы түрде зерттелген жұмыстар соңғы жылдары азда
болса жарық көре бастады. Соңғы кезде бұрынғы одақтас мемлекеттер де осы
мәселеге байланысты бірнеше көлемді еңбектер жарық көрді. Қазақстанның
әлемдік экономикалық даму үрдісіне қосылуының тиімді жолдарын іздестіруде
кейбір посткеңестік мемлекеттердің соңғы жылдар ішіндегі жүзеге асырған
экономикалық реформаларының тәжірибесі назар аударлықтай.
Статистикалық жинақтамалар мен анықтамалар: оларды пайдаланудың арқасында
Қазақстанның жалпы шетелдер мен экономикалық байланыстары және Қазақстанның
посткеңестік елдер арасындағы экономикалық, әсіресе, сауда байланыстары
жөнінде нақты мәліметтер, сандық көрсеткіштер алудың мүмкіндігі туды.
Деректердің тағы бір тобына мемлекет қайраткерлерінің еңбектері, сөздері,
сұхбаттары пайдаланылды. Атап айтқанда, ел Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың, Қ. Тоқаевтың, Т. Сүлейменовтың, еңбектері. Себебі, бұл
мемлекет қайраткерлерінің саяси оқиғалардың барысына тікелей қатысқандықтан
еңбектерінің деректік дәрежесі өте жоғары.
Диплом жұмысты жазуда деректердің келесі бір қайнар көзі болған –
мерзімді баспасөз беттеріндегі материалдар. Егеменді Қазақстан,
Панорама, Жас Алаш, Айқын сияқты газеттер мен Дипломатия жаршысы,
Саясат журналдарының Қазақстанның посткеңестік елдермен жан-жақты
байланыстарының барысы туралы талдаулар жасауға ғылыми негізде ой
түйіндеуге септігі мол болды.
Сондай-ақ, соңғы кездерде ғана қолдана бастаған Internet компьютер
жүйесіндегі ақпаратты да пайдаландық. Бұл тек бүгінде дами бастаған және
өте болашағы бар ақпарат көзі.
Жұмыстың мақсат-міндеті: тақырыптың өзектілігінде аталып өткен ойдардың
негізінде төмендегідей мақсат-міндеттер туындайды.
- ҚР тәуелсіздік алуына негіз болған факторларды анықтау, олардың алғы
шарттарын көрсету;
- Кеңес Одағының ыдырауы қарсаңындағы Одақтас республикалардың қарым-
қатынасын анықтау;
- ҚР егемендікке қол жеткізген соң ТМД құрылуы, оның қызметін, беделін
ашу;
- Қазіргі таңдағы посткеңестік мемлекеттердің саяси-экономикалық қарым-
қатынастары жайлы толыққанды мәлеметтер беру;
- ҚР мен Посткеңестік мемлекеттер арасындағы дипломатиялық
қатынастардың қалыптасуы, олардың қызметін кең түрде қарастыру.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері: Диплом жұмыс 1991 жылдан ҚР тәуелсіздік
алғаннан кейінгі жылдардан бастап қазіргі таңға дейінгі посткеңестік
мемлекеттермен байланысын қамтиды.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан әр тарау өз
ішінен екі парагрфтан, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі,
қосымшалардан тұрады.
І тарау ҚР поскеңестік елдермен саяси қатынастары
1.1 Қазақстан тәуелсіз мемлекет және ТМД
1990 жылдың 25 қазақнында республика Жоғарғы Кеңесі Қазақстанның
мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылдады. Егемендік алу
республикада жалпы демократикалық процестердің барысын тездете түсті.
Мемлекет басшысы бірінші кезекте елдің мемлекеттік басқару оргындарын
нығайту жөніндегі шараларды қолға алды. 1990 жылдың 20 қарашасында
Қазақстан Президенті Қазақ КСР-індегі мемлекеттік билік пен басқару
құрылымдарын жетілдіру және Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы Заңға қол қойылды. Министрлер Кеңесі таратылып оның орнына
Қазақстанның Министрлер кабинеті және Президент жанынан консультативтік-
кеңесші орган Республика Кеңесі құрылды.
1991 жылғы Мәскеудегі тамыз бүлігі КСРО-ның күйреуін және ұлт
республикаларының, соның ішінде Қазақстанның тәуелсіздік алуын тездете
түсті.Тамыз оқиғаларының нәтижесі күні өткен ескі жүйенің тірегі ретіндегі
Коммунистік партияның келешегі жоқтығын көрсетті.1991 жылы 7 қыркүйекте
Қазақстан Коммунистік партиясының кезектен тыс және төтенше сьезінде
Қазақстан Коммунистік партиясын тарату жөнінде шешім қабылданды.
Осындай жағдайда қайта құру көсемдері бұрынғы империялық кеңістікті
қалай болғанда да сақтап қалуға тырысқан жобалар ұсынды. КСРО-ны бұрынғы
ұлттық-аумақтық бірлестік сипатынан айырып,бірыңғай аумақтық мемлекетке
айналдырып, Америка Құрама Штаттарының Евразиядағы көшірмесін ұсынғандар да
табылды. Академик А. Сахаров тек он бес одақтас республикалардан ғана
емес, барлық ұлттық-аумақтық субъектілерден, яғни, 53 халықтық
республикалардан тұратын жаңа федерация Европа мен Азия кеңестік
республикалардағы Одағы Конституциясының жобасын ұсынды. Бірақ ұзақ
таластан ештеңе шықпай 1991 жылы жазда Ново-Огаревода 9+1 шарт жобасы
қабылданды. Яғни, бұл шарт бойынша тоғыз республика жаңа шартқа қол қоюға
әзір екендігін білдірді, +1 дегені жаңа шартқа кірушілер есік ашық
екендігін айтқан еді. Бұл шартқа 1991 жылдың 20 тамызында қол қойылатын
болып шешілген еді1;12.
Алайда жаңа одақтық Шартқа қол қоюға республикалар беттемеді. 1991
жылдың 19 тамызда жоғары биліктің бір топ өкілдері КСРО-ны қалу мақсатында
мемлекеттік төңкеріс ұйымдастырды. Бұл-кеңестік империяның күйреуі
алдындағы ең соңғы тұяқ серпінісі болатын. Мәскеу жұртшылығы мемлекттік
төңкеріске қарсы болды.Ресей Президенті Б.Ельцин ереуілдеушілерге қосылды
және ТЖМК мүшелерін өз Жарлығымен мемлекеттік қылмыскерлер деп атады. Осы
жылдың 20-21 тамызда Мәскеудің демократиялық жұртшылығы Мәскеуге енгізілген
танклерге қарсылық көрсетті. 21 тамызда РСФСР Жоғарғы Кеңесі төтенше
сессиясының шешімі бойынша А.Руцкой мен И.Силаев бастаған топ Қырымға ұшып
барып, КСРО-ның тұнғыш және соңғы Президенті М. Горбачевті тұтқынан
босатып Мәскеуге алып келеді және сол түні ТЖМК мүшелері де тұтқындалады.
Осыдан кейін ақ КСРО-ның іргесі сөгіліп сала береді. Небәрі 21 тамыз бен 1
қыркүйек аралығында Эстония, Латвия, Украина, Молдавия, Әзірбайжан,
Өзбекстан, Қырғызстан өз тәуелсіздіктерін жариялады. Бұған дейін Литва мен
Грузия тәуелсіздіктерін жариялаған болатын. Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығы – 1991 жылы 7-8 желтоқсан Белоруссия, Ресей Федерациясы, Украйна
мемлекеттер басшыларымен егеменді мемлекеттердің бірігуі. 1991 жылы 21
желтоқсан Алматы қаласында бұрынғы одақтық республика басшылары 15-тің 11-
рі келісім Протоколға қол қойды. Мұнда, Азербайжан, Армения, Беларусия,
Қазақстан, Қырғыстан, Молдова, Ресей, Тәжікстан, Түркменстан, Өзбекстан мен
Украйна тең құқылы бастама мен Жоғары Келісімділік жақтар ретінде
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құратыны айтылады. Протоколдан өзге
кездесудің қатысушылары Алматы да Декларацияға қол қойды1;15.
1991 жылы 2 қыркүйекте КСРО халық депутаттары құрылтайында Егеменді
Мемлекеттер Одағы туралы шартты әзірлеу және оған қол қою жеделдетлсін, бұл
Шартта олардың әрқайысысы Одаққа қатысуының түрін дербес айқындай алады.
Жаңа Одақ мемлекеттерінің тәуелсіздігі және аумақтық тұтастығы, адамдар мен
халықтар құқықтарының сақталуы, әлеуметтік әділеттік пен демократия
қағидаларына негізделуі тиіс,- деп атап көрсетілді. Дегенмен де сол
кездің өзінде ақ бұл Шартқа да қол қойылмайтындығы байқала бастады.
Сондықтан да Қазақстан басшылығы да өз болашағын айқындауға кірісті. Бірақ
мұндай қадамға бару үшін Елбасыға бүкілхалықтық сенім мандатын берілуі
қажет еді. Қазақстан, Ресейдің Орталық - Азиаттық аймағындағы стратегиялық,
жақын одақтасы ретінде, Кремльдің сыртқы саяси бағытында маңызды орын
алады.
1991 жылы 1 желтоқсанда Қазақстан тарихында тұңғыш рет республика
Президентінің жалпы халықтық сайлауы өтіп, дауыс беруге қатысқан
қазақстандықтардың 98 пайыздық дауысына ие болған Н.Назарбаев бүкіл халық
сайлаған тұңғыш Президенті болды. 1991 жылы республика Президентінің
қызметке кіріскен күні, 10 желтоқсанда Қазақ Кеңестік Социалистік
Республикасының атауын өзгерту туралы Заңға қол қойылды. Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасының атауы Қазақстан Республикасы болып өзгерт
ілді1;25.
1991 жылдың желтоқсан айы бұрынғы КСРО мен республика өмірінде саяси
оқиғаларға толы ай болды. Желтоқсан айының басында Ресей, Украина, Белорусь
республикаларының басшылары оңаша Беловежье келісімінде КСРО-ның
таратылғандығын және үш словян мемлекетінің Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығының құрылғандығы туралы мәлімдеді.Кенеттен жасалған Беловежье
келісімі шиленісті ахуал мен сол кездегі шекараларды қайта қарауға ұласқан
Кеңес Одағының түпкілікті ыдырауына айқын алғы шарттар туғызды.
Қазақстанның солтүстік облыстарына көз алартқандар болды. Аймақтардың
егесі мен халықтар арасында ұлттық алауыздықтың бой көтеруінің айқын қатері
пайда болды.
Осындай жағдайда, Қазақстан Президентінің бастамасымен 13 желтоқсанда
Орта Азия мен Қазақстан республикаларының басшылары Ашхабад қаласында
кездесіп, Беловежье келісіміне, оның құқықтық жақтарына талдау жасап, жаңа
достастықты қалыптастыруға толық құқықтық негізде қатысуға дайын
екендігін білдірді.Ашхабадтағы кездесуден кейін 1991 жылы 21 желтоқсанда
бұрынғы он бір одақтас республика басшылары жаңа бірлестік –Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығының (ТМД) негізін қалаушы құжат болған Алматы
Декларациясына қол қойды2;10.
Қазіргі мәлеметтерден белгілі болғандай КСРО мемлекеттерінің ұзаққа
бармайтындығы туралы батыс саясаткерлерінің 80-жылдардың бас кезіндегі
болжамдары расқа шықты. Өйткені, 80-жылдардың басына таман КСРО-дағы барлық
республикаларда аса ауыр әлеуметтік-экономикалық жағдайлар қалыптасты. 1985
жылы қоғамның жаңа басшылығының елді дағдарыстаналып шығу жөніндегі қайта
құру деп аталатын мемлекеттік бағдарламаның дұрыс ойластырылмағаны
көрсетілді.
1992 жылдан бастап жаңа елдердің мемлекеттілігін қалыптастырумен қатар
олардың өзара қарым-қатынастарының оңтайлы үлгісін іздестіру процесі де
жүріп жатты. Қазақстан ТМД құрылған кезден бастап Достастықтың тағдыры үшін
айрықша жауапкершілік танытты. ТМД елдерімен тең құқықты, өзара тиімді
қарым-қатынастарды орнату және дамыту қазақстандық сыртқы саясаттың аса
маңызды міндеттерінің бірі болды.
1992 жылғы 15 мамырда ТМД-ның бес мемлекетінің басшылары қол қойған
Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт қабылданды. Ондағы негізгі мақсат елдер
арасындағы тыныштықты сақтау. Кейін шартқа ТМД-ның 9 елі қол қойып, оған
Украина, Молдава, және Түрікменстан ғана кірген жоқ.
1994 жылы 29 наурызда Елбасы арнайы сапармен Ресейге барған кезде МГУ-
дің профессорлық-оқытушылық құрамы алдында сөйлеген сөзінде интеграциялық
саясатты қисынды түрде дамытуға арналды.Өзінің сөзінде Елбасы Н.Ә.Назарбаев
ТМД-ға қатысушы елдердің жаңа бірлестігін- Еуразиялық Одақты (ЕАО) құрудың
ықтимал жолдарын қарастыруды ұсынды. Осыдан кейін Еуразиялық Одақ құру
туралы Н.Назарбаевтың тұжырымдамасы саясаткерлердің, ғалым-асясатшылардың,
тарихшылардың назарын аударды. Олар осы ұсыныстан бұрынғы КСРО-ны
алмастыратын мапалы жаңа интерграциялық бірлестіктің үлгісін көрді2;26.
ЕАО жобасын іске асырудың маңызды кезеңдерінің бірі 1994 жылы 30
сәуірде Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан Президенттері қол қойған, үш
мемлекет арасында біртұтас экономикалық кеңестік құру туралы (Орталық Азия
Одағы) шарт болып табылды.Осы құжат достық пен тату көршілік, теңдік және
бір-бірінің ішкі істеріне араласпау,өзара міндеттемелерді адал ниетпен
орындау, сондай-ақ халықаралық құқықтың басқа да жалпы жұрт таныған
нормалары принциптерінің негізіндегі экономикалық ынтымақтастықтың берік
іргетасын қалады. 1994 жылғы шілде де Орталық Азия Одағына қатысушы
мемлекеттердің басшылары Мемлекетаралық Кеңес құрды, Премьер-Министрлердің
сыртқы істер министрлерінің кеңестерін және оның жұмысшы органы-
Мемлекетаралық қеңестің Атқарушы комитетін құрды, Ынтымақтастық пен дамудың
Орталық Азиялық Банкісі құрылды.
1994 жылғы 21 қазанда Мәскеуде посткеңестік мемлекеттердің басшылары
жиналып, ТМД-ның кезектен тыс Кеңесін өткізді. Оған барлық бұрынғы КСРО-ға
мүше болған мемлекеттер қатысып, ҚР Президенті Н.Назарбаев ұсынған
Еуразиялық Одақты құру мәселесін талқылады2;27.
Қазақстан, Ресей және Белорусь үкіметтері басшыларының 1995 жылғы 20
қаңтардағы Кеден Одағы туралы келісімге қол қоюы және өзара ынтымақтастықты
одан әрі тереңдету туралы уағдаластықтарды іске асыруға қатысты үш елдің
кедендік бағдарламасын бекіту-экономикалық интеграцияны тереңдетудегі
негізгі басты қадамдардың бірі болып табылады.
1996 жылдың 4-қазанында Алматыда ТМД-ға мүше елдер Қазақстан, Ресей,
Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан мемлекеттері мен үкіметтері басшыларының
шұғыл кездесуі өтті. Ондағы қаралған мәселе Ауғаныстан ислам
мемлекеттерінде соғыс қимылдарын азайту, елдегі тұрақсыздықты тоқтату
мәселелері қаралды.ҰШҚ қолданысы мерзімінің 1999 жылға мамырда бітуіне
байланысты алты мемлекет-Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей, Тәжікстан,
Армения-Шартты кезекті бесжылдық мерзімге ұзарту туралы хаттамаға 2000
жылғы сәуір айында қол қояды3;15.
Посткеңестік мемлекеттерді тағы бір жерге топтастырудағы негізгі
міндеттердің бірі-халықаралық терроризм мен экстремизмнің тарапынан қауіп
қатердің өсе түскендігі. Мысалы, ТМД-ға қатысушы мемлекеттер басшыларының
кеңесі 2000 жылғы 21 маусымда Мәскеуде Террорға қарсы орталық (ТҚО) құру
туралы шешім қабылдады, ол Орталық Азияның оңтүстік шекарасында қауіпсіздік
пен тұрақтылықты қолдаудың пәрменді құралы ретінде қызмет етуде. 1998 жылы
6 шілде ҚР мен РФ ХХI ғасырға бағытталған, мәңгі достық пен ынтымақтастық
туралы Деклорацияға - көлемді құжатқа қол қойды. 1999 жылы 15 желтоқсан РФ
Қауіпсіздік кеңесі жиналысында Ресейдің сыртқы саяси жағдайы дәлелденеді.
Орталық Азия, ресейлік басшылықпен қайтадан өз жағдайын мүддесі зонасы
ретінде қарай бастады.
Кеден Одағы Мемлекетаралық Кеңесінің төрағасы ретінде Президент
Н.Назарбаев 1998 жылдың басында тағы бір бастама көтеріп, Қарапайым
адамдарға қарапайым он қадам жасайық атты дәл тауып айтылған атау
алды.Осы бағдарламалық құжатта Достастық халықтарының күнделікті өмірін
жеңілдететін, олар бір елден екінші елге өткен жағдайда, азаматтық алғанда,
басқа да құқықтарын жүзегег асырған жағдайда проблемалар туғызбайтын
шаралар қабылдау туралы әңгіме болады. Мемлекет басшысының ұсынысы шын
мәнінде ТМД-да біртұтас гуманитарлық және ақпараттық кеңестік құруға
бағытталған болатын. Президент Н.Назарбаевтың Қарапайым адамдарға
қарапайым он қадам туралы мәлімдемесі Кеден Одағы үкіметтерінің басшылары
қол қойған, келісімдер мен жобалардың 10 жобасын қамтый отырып,
посткеңестік мемлекеттердің барлығында осындай жеңілдіктер болуын ұсынды.
Мәлімдеменің негізгі мазмұны мыналарды құрайды:
1. Азаматтық алудың жеңілдетілген тәртібі туралы келісім Кеден
Одағының азаматтарына бестіктің басқа мемлекеттерінің азаматтылығын алу
құқығын рәсімдеудің мерзімі мен рәсімі бойынша анағұрлым жеңілдіктер алуға
мүмкіндік береді;
2. Жеке адамдардың кедендік шекараны кесіп өтуде және олардың
тауарлары мен валютаны кедергісіз алып өтуінде еркіндік пен тең құқылықты
қамтамасыз ету;
3. Жедел әрі кезек күттірмейтін медициналық көмек алуда азаматтарға
өзара тең құқықтар беру туралы келісім Кеден Одағына мүше елдердің
азаматтарына еркін боу қажет;
4. Пошталық жөнелтілімдердің рәсімдерін жеңілдету және мерізімді
басылымдарға жеткізілімін еркін жазылуды және олардың жеткізілуін
қамтамасыз ету туралы;
5. Жеке адамдардың ақша аударылымын жүзеге асыру рәсімдерін жеңлдету
туралы хаттама да қарастырылды;
6. Оқу орындарына түсуге қатысты азаматтарға тең құқықтар беру туралы
келісім осының алдындағы келісіммен өзара тығыз байланысты және мемлекеттік
оқу орындарына түсу үшін Кеден Одағының азаматтарына тең құқықтар беруді
көздейді.
7. Телевизия мен радио бағдарламаларын тарату үшін қолайлы жағдайлар
туғызу туралы келсім;
8. Шағын кәсіпкерлікпен айналысу үшін қолайлы жағдайлар туғызу туралы
келісім шағын кәсіпкерлікті дамытуды қолдау, бірлескен кәсіпорындар құруды
ынталандыру, шаруашылық жүргізудің ұлттық режимдерін өзара ұсыну жөнінде
келісілген саясатты жүргізуді көздейді.
Осы құжаттардың кейбіреуі практикалық тұрғыдан жүзеге асты.1998 жылғы
24 қарашада Алматыда Кеден Одағына қатысушылардың (Белорусь, Қазақстан,
Қырғызстан және Ресей) кезекті кездесуі болды. Төрттік
үкіметтерініңбасшылары білім, ғылыми дәрежелер және атақтар туралы
құжаттардың өзара танылатындығы туралы келісімдерге қол қойылды3;45-56.
Жылдамдығы әртүрлі интеграция процесіне тиісті серпін беруге ұмтыла
отырып, Белорусь, Қазақстан, Қырғыз республикаларының және Ресей
Федерациясының Президенттері 1996 жылғы 29 наурызда Экономикалық және
гуманитарлық салаларда интеграцияны тереңдету туралы шартқа қол қояды. Оның
басты мақсаты-тауарлардың, көрсетілетін қызметтің, капиталдардың және жұмыс
күшінің еркін қозғалысына, шаруашылық жүргізуші субьектілердің тікелей
байланыстарын нығайтуға, ортақ ақпараттық, білім беру және гуманитарлық
кеңестікті құруға қажетті алғышарттар жасау болып табылады.
1998 жылғы сәуірде Белорусь, Қазақстан, Қырғызстан және Ресей
Президенттері саяси шешім қабылдады, осы шешім аталған елдердің
интеграциялық бірлестігіне Тәжікстанның кіруіне жол ашты. Төрттіктің
кеңеюі оның тиімділігі туралы куәландыратын процесс еді. Кіші аймақтық
бірлестіктердің ТМД шеңберінде жұмыс істеуі, егер олар о басында оқшаулықты
мақсат тұтпаса, интеграцияға теріс ықпал ететін тенденцияларды туғызбайды,
қайта керсінше Достастықтың бүкіл жүйесінің тұтастығын нығайтады. Орталық
Азия мемлекеттерін аймақтық интеграциялау идеясы Біртұтас Экономикалық
Кеңістік құру туралы (БЭК) шартқа 1994 жылғы 30 сәуірде қол қоюмен нақты
жүзеге асты. Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан оның қатысушылары болды
(1998 жылғы 26 наурыздан бастап Тәжікстан шарттың толық құқықты
қатысушысына айналды). Шартты дамыту тұрғысында 1994 жылғы шілдеде
Президенттердің шешімімен Мемлекетаралық Кеңес және оның негізгі
институттары-Премьер-министрлер кеңесі, Сыртқы істер министрлерінің кеңесі,
Қорғаныс министрлерінің кеңесі және олардың тұрақты қызмет істейтін жұмыс
органы - Атқару комитеті құрылды. Сөз болып отырған уақытта Орталық Азиялық
Ынтымақтастық және даму банкін (ОАЫДБ) құру туралы келісімге қол қойылды,
оның капиталы қатысушы мемлекеттердің үлестік жарналарынан
қалыптасады4;23.
Кеден Одағына қатысушы мемлекеттердің басшылары 2000 жылғы қазанда
Астанадағы саммиттің барысында Еуразиялық Экономикалық Қоғамдастықты құру
туралы Мәлімдемеге және Шартқа қол қойды. Бұл жаңа экономикалық
қоғамдастықтың құрылуының тарихи зор маңызы бар оқиға қатарына жатқызуға
болады.ЕурАзЭҚ-ты құру туралы шартта Кеден Одағы және Біртұтас Экономикалық
Кеңестік туралы 1999 жылғы 26 ақпандағы шартта белгіленген мақсаттар мен
міндеттерге қол жеткізу үшін тығыз әрі тиімді сауда-экономикалық
ынтымақтастықтың тұжырымдамасы қаланды. Шартта қол жеткізілген
уағдаластықтарды іске асырудың ұйымдыққұқықтық құралдары, жасалған
халықаралық шарттарды бір мезгілде және барабар орындаудың тетіктері,
сондай-ақ қабылданған шешімдерді іске асыруға бақылау жасаудың жүйесі
енгізілді. ОАЭҚ Мемлекетаралық Кеңесінің 2000 жылғы 14 маусымдағы Душанбеде
өткен мәжілісінде Орталық Азия елдерінің Президенттері Қоғамдастықты дамыту
перспективалары мен Орталық Азия аймағының су-энергетикалық ресурстарын
бірлесіп пайдалану туралы ой-пікір алмасты. Тараптар халықаралық су-
энергетикалық консорциумын құру туралы келісімге қол қоюға қатысты
Қазақстанның ұсынысын қабылдады, консорциум аймақтың барлық мемлекеттері
мүдделерінің жолында трансшекаралық өзендердің су ресурстарын ұтымды
пайдалануды қамтамасыз етеді. Алдын ала айтатын болсақ, еңсеруге болмайтын
қарама-қайшылықтарға байланысты бұл келісімге қол қойылмады.
Посткеңестік елдер арасында өзара келісім бойынша Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығының дамуы, Ресей Федерациясы мүддесіне жауап береді,
ал ТМД мемлекеттерімен қатынас-Ресейдің әлемдік саяси, эканомикалық
құрылымға қосылуының маңызды факторы бекітілген.
Тарихи қалыптасқан шаруашылық байланыстар, сондай-ақ геосаяси жағдайдың
ерекшелігі жиынтық экспорттық және транзиттік-көліктік әлеуетті тиімді
пайдалану қажеттігін талап етеді.
Сонымен осы бөлімді қортындылай келе ХХ ғ аяғында әлемдік саяси
сахынада пайда болған бұрынғы Одақтас республикалардың орнына пайда болған
тәуелсіз посткеңестік мемлекеттердің саяси-экономикалық байланыстары
үзілмей, ары қарай жаңа сипатта дами бастады. Мсыалы, олардың аясында
мемлекетаралық бірігу шеңберінде ТМД, ЕврАзЭс, ДКБ, Шанхай бестігі және
тағы басқа ұйымдар белсенді әрекеттестігі пайда болды.
,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,, ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,, ,,,,,,
,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,
1.2 ҚР поскеңестік елдермен дипломатиялық қатынастардың
орнауы
Тәуелсіздікті алған кезден бастап-ақ Қазақстаннның жоғарғы басшылығы
бұрынғы Одақтас республикалармен жан-жақты тығыз байланыс орнатуға тырысты.
Себебі ұзақ жылдар бойы байланыстырған саяси-экономикалық, әлеуметтік
қатынастардың үзілуі республикалар үшін тосын болды. Жаңа ғана
егемендіктерін алып жатқан жас тәуелсіз республикалар үшін бұрынғы одақтас
республикалармен қатынастарды қайта қалпына келтіруге, мемлекеттердің әл-
ауқатын арттыру, халықтар арасында қалыптасқан байланыстардың сақталуына,
экономикалық, ғылыми-техникалық және гуманитарлық ынтымақтастықтың
нығайтылуына әсері тиетіні сөзсіз еді. Сондықтан да қатынастарды қайтадан
қалпына келтіру мақсатында Қазақстан Республикасының үкіметі дипломатиялық
ресми байланыстар арқылы келіс сөздер жүргізе бастады. Алдымен ҚР Үкіметі
Ресеймен тату көршілік қатынастарды орнату қажеттігі туралы қортындыға
келді.
Қазақстан мен Ресей арасындағы қарым-қатынас 1992 жылдың мамыр айында
орнатылды.Отандық және шетелдік тарихнамада Қазақстан-Ресей қарым-
қатынастарын кезеңдерге бөлу мәселесіне қатысты бірнеше көзқарастар бар.Оны
былайша көрсетуге болады:
1. Мемлекетаралық қатынастардың құқықтық негіздерін қалыптастыру
(1991 жылғы тамыз-1992 жылғы мамыр);
2. Саяси, экономикалық және әскери салаларда екі жақты
ынтымақтастықтың негізгі бағыттары мен нысандарын белгілеу (1992
жылғы мамыр-1994 жылдың соңы)
3. ТМД шеңберіндегі интеграциялық процестер арнасында екі жақты
ынтымақтастықты кеңейту және тереңдету (1995 жылдан бастап осы
уақытқа дейін)
Бірінші кезеңде тараптардың күш-жігері шарттық-құқықтық құжатты әзірлеуге
бағытталды, мұндай құжат екі жаңа мемлекттер арасындағы өзара қарым-
қатынастың негізгі принциптерін айқындайды. Президенттер Н.Назарбаев пен
Б.Ельцин 1992 жылғы 25 мамырда Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы
арасындағы Достық, ынтымақтастық және өзара көмек туралы шартқа қол қойды.
Бұл құжатта КСРО ыдырағаннан кейін болған іргелі өзгерістер және екі
мемлекеттің қарым-қатынасы сапалы жаңа геосаяси деңгейге көтерілгені
көрініс тапты. Шарт екі жақты ынтымақтастықтың берік құқықтық негізін
қалап, Қазақстан мен Ресейдің ресми мемлекетаралық өзара қарым-қатынасының
жаңа бетін ашты5;12.
Шартта Қазақстан мен Ресей тарихи қалыптасқан берік байланыстарды
негізге ала отырып, өздерінің қарым-қатынасын Одақтас мемлекеттер ретінде
құратыны айтылады. 1994 жылғы наурызда болған, Қазақстан Президентінің
Ресей Федерациясына жасаған тұңғыш мемлекеттік сапары екі жақты қарым-
қатынасты кеңейту мен тереңдетуде елеулі рөл ойнады, оның барысында 22 ірі
ауқымды құжаттарға қол қойылды. Олардың ішінде экономикалық ынтымақтастық
пен интеграцияны рдан әрі тереңдету туралы шартты бөліп көрсету қажет екені
сөзсіз. Осы құжатқа сәйкес Тараптар экономикалық интнграцияны қамтамасыз
етуде, ортақ рынокты қалыптастыруда, шаруашылық заңнамаларын жақындастыруда
өзара тығыз үйлестіру ісін жүзеге асыру туралы уағдаласты. Осы келісімдер
тату көршілік рухндағы ынтымақтастықты дамытуда төтенше маңыз алды.Осыған
байланысты Азаматтық пен Байқоңыр ғарыш айлағының мәртебесіне қатысты
құжаттарды айрықша бөліп көрсету қажет. Байқоңыр ғарыш айлағының
мәртебесіне қатысты құжаттардың тарихи маңызы ТМД аумағында болған
оқиғалардың тұрғысында ерекше келісім сөздерге қол жеткізілді. Қара теңіз
әскери флоты бойынша Ресей мен Украинаның тайталасы, Армения мен Әзірбайжан
арасындағы жанжал, Кавказдағы жағдай-мұның бәрі жоғарғы деңгейде
қабылданған, жалға алу шарты мен ғарыш айлағын бірлесіп пайдалану туралы
саяси шешімнің ұтымдылығын көрсетеді. Бірқатар құжаттар екі жақты
ынтымақтастықтың туралы шарт; Семей сынақ алаңы жабылғанға дейін онда
қаланған, ядролық құрылғыны бөлшектеу жөніндегі әскери-техникалық
ынтымақтастық туралы келісім, сондай-ақ әскери-техникалық ынтымақтастық
мәселелері жөніндегі өзге де құжаттар. Екі елдің мәдени-гуманитарлық
байланыстарына да үлкен назар аударылды. 1994 жылғы наурызда екі елдің
арасындағы экономикалық ынтымақтастыққа қозғау салды. Осы кезде жоғарғы
деңгейдегі Қазастан мен Ресей кездесуі мемлекетаралық қатынастардың
серпінді дамуына қатысты берік шарттық базаны құруға әкеледі5;19.1995
жылы Қазақстан-Ресей қарым-қатынасы жемісті түрде дамуын жалғастырды. Жыл
ішінде Қазақстан мен Ресей Президенттерінің екі кездесуі өтті. Жоғарғы
деңгейдегі келіссөздер барысында проблемалардың кең ауқымды қаралды және
саяси сондай-ақ экономикалық сипаттағы маңызды құжаттарға қол қойылды. 1995
жылғы 20 қаңтарда екі елдің Президенттері аса маңызды үш құжатқа қол қойды,
олар Ресей-Қазақстан ынтымақтастығын кеңейту және тереңдету туралы
декларация; Ресей Федерациясының аумағында тұрақты тұратын ҚР азаматтарының
және ҚР аумағында тұрақты тұратын Ресей Федерациясына тұрақты тұру үшін
келген Қазақстан азаматтарының және ҚР тұрақты тұру үшін келген Ресей
Федерациясы азаматтарының азаматтық алуының жеңілдетілген тәртібі туралы
келісім. Ресей басшысының 1996 жылғы сәуірдегі Қазақстанға сапары
Қазақстан-Ресей қарым-қатынастарында қол жеткізілген сапалы жаңа деңгейдің
жарқын айғағына айналды. Н.Назарбаев пен Б.Ельцин Каспий проблемаларына
айрықша назар аударды. Кездесудің қортындылары бойынша Мемлекеттер
басшылары Каспий теңізін пайдалану жөніндегі ынтымақтастық туралы бірлескен
мәлімдемеге қол қойды. Ол құжатта жаңа саяси жағдайда Каспий проблемаларын
әділетті түрде шешудің аймақтағы бейбітшілік пен тұрақтылықты қамтамасыз
етуде шешуші маңызы болатындығы атап көрсетілді6;42. Тараптар Каспийдің
құқықтық мәртебесі туралы мәселені шешуде және теңздің минералдық,
биологиялық ресурстарын пайдалануда тығыз ынтымақтасуға уағдаласты. Сөз
болып отырған уақытта Теңіз кен орнынан Новороссийскіге дейін мұнай
құбырының құрлысын салу туралы түпкілікті шешім қабылданды.Осыдан кейінгі
жылдар да Қазақстан және Ресей тараптары жоғары саяси деңгейде қарқынды
келіссөздер жүргізілді.
Екі мемлекеттердің басшылары ХХІ ғасырға бағдарланған мәңгілік достқ пен
одақтастық туралы декларацияға қол қойылды. Бұл құжаттың үлкен саяси мәні
бар. Екі жақтың қарым-қатынастардың тарихында бұрын-соңды болмаған осы
құжатқа 1998 жылғы 6 шілдеде қол қойылып, Қазақстан мен Ресейдің басшылары
екі мемлекетте мәңгілік достық байланыстармен сипатталатын әріптестер және
одақтастар болып табылатынын қуаттады.
Қазақстан және Ресей қарым-қатынастарының тағ бір жемісі ретінде РФ
Президенті Б.Ельциннің 1998 жылғы 12 қазанда Алматыға жасаған мемлекеттік
сапарының қорытындыларын айтуға болады, оның нәтижесінде 1998-2007 жылдарға
арналған экономикалық ынтымақтастық туралы кең ауқымды шартқа қол қойылды,
осы құжатты іске асыру жөнінде нақты іс-шаралардың бағдарламасы жасалды.
Ресей Федерациясы Үкіметінің Төрағасы Е. Примаковтың 1998 жылғы 22-23
желтоқсанда Астанға жасаған ресми сапарының барысында қол қойылған
құжаттар жоғары саяси деңгейдегі Қазақстан-Ресей диалогының қисынды
жалғасы іспетті. Бұлар Қазақстан мен Ресей үкіметтері арасындағы ақпарат
саласындағы ынтымақтастық туралы, Қазақстан-ресей мемлекеттік шекарасы
арқылы өткізу пункттері туралы келісімдер және екі елдің отын-энергетика
кешендерін дамыту саласындағы уағдаластықтарды іс жүзінде жүзеге асырудың
негізі қаланды деп атап өтті6;25.
Шекаралық облыстардың ынтымақтастық форумының 2006 жылдың 3-4 қазан
аралығында өтуі Қазақстан соның ішінде Батыс Қазақстан облысы үшін аса
маңызды оқиға болды. Форум аясында маңызы зор бірнеше құжаттарға қол
қойылды. Қазақстан мен Ресей шекаралас облыстары басшыларының кездесу
орны ретінде Орал қаласының таңдалуы кездейсоқтық емес. Себебі екі
мемлекет арасында 94 бірлескен кәсіпорын жұмыс істеп, олардың тауар
айналымы 10 млрд. АҚШ долларын құраса, соның 840 мың доллары Батыс
Қазақстан облысының еншісінде.
Гуманитарлық саладағы ынтымақтастық жемісті түрде дамуда. Қазақстан
және Ресейдің жоғары басшыларының уағдаластықтарына сәйкес 1998 жылғы
наурыз бен желтоқсанда Астана мен Мәскеудің екі елдің Президенттері
жанындағы адам құқығы жөніндегі комиссиялардың кездесуі өтті. Мұндай
байланыстар адам құқығы саласындағыуағдаластықтарды іске асыруға, тұрақты
түрде тәжірибе алмасуға жәрдемдеседі. 1998 жылғы маусымда М.Ломоносов
атындағы мемлекеттік университеті мен Ғылым министрлігі –Қазақстан Ғылым
академиясы арасында бірлескен ғылыми-зерттеу мекемесін- Тянь-Шань
астрономиялық обсерваториясын құру жөніндегі шартқа қол
қойылды.Қазақстандық мамандарды Ресей Федерациясында даярлау шеңберінде
МГУ-дің түрлі факультеттерінде түрлі қазақстандық жоғарғы оқу орындарынан
арнайы іріктелген бір мың студенттер оқуда.
ХХI ғасырға бағдарланған мәңгілік достық пен одақтастық туралы
декларацияға сәйкес бірлескен Қазақ-Орыс және Орыс-Қазақ университеті
құрылу үстінде.Астанада МГУ-дің филиалы ашылды. Мәдениет пен ғылым
қайраткерлерінің Қазақстан мен Ресей арасындағы мәңгілік достық үшін
қоғамдық қауымдастығына үлкен сенім артылып тұр, оның жұмысы екі елдің
халықтарын біріктіруге бағытталған7;18.
Қазақстан мен Ресей ХХІ ғасырға одақтастар және әріптестер ретінде аяқ
басты. Сондықтан қазақстандық дипломатия солтүстік көршімізбен сенімді және
тең құқықтық қатынастарды нығайтуға тырысуда.
Әскери –саси салада Қазақстан мен Ресей арасындағы қарым-қатынас екі
жақты келісімдерге ғана емес, сонымен бірге ТМД елдерінің ұжымдық
қауіпсіздік туралы шартынада негізделеді. Қазіргі таңдағы негізгі мәселе
экстремистік күштердің жан-жақтан қауіп туғызуы, шекараны қалыптастыру,
тыныштықты сақтау мәселелеріне баса көңіл бөлуде. Мысалы 2000 жылғы 18-20
маусымда Н.Назарбаевтың Ресей Федерациясына мемлекеттік сапары болды.
Мемлекеттік басшыларының келіссөздерімен қатар сапар шеңберінде
қазақстандық басшы Ресей Үкіметінің төрағасы, Парламент төрағасы және
Ресейдің тұнғыш президенті Б.Ельцинмен кездесулер өткізіп елдегі саяси
ахуалдар мен бейбітшілік туралы сөз болды.
Ресей Федерациясының Президенті В.Путиннің 2000 жылғы 9-10 қазанда
болған Қазақстан Республикасына ресми сапары екі мемлекеттің тату көршілік
және стратегиялық әріптестігі бағытының сабақтастығын,сондай-ақ екі жақтың
ынтымақтастықтың нақты проблемаларын шешуде ілгері жүрудің өзектілігіне
баса назар аударды. Екі мемлекеттің де баса назар аударатын негізігі
мәселелерінің бірі Каспий теңізіндегі ынтымақтастыққа көңіл бөлуде. Көрші
мемлекеттер арасында тауар айналымы өсуде. 2006 жылғы мәлемет бойынша 6,5
миллиард долларды құрады.2007 жылы ол екі есеге өсті8;25.
Қазіргі таңда саясаткерлердің тұжырымдамасы бойнша Қазақстан Ресейсіз
ілгерлей алмайды, бірақ Ресейдің де Қазақстансыз ілгерілеуі қиын деп ой
қорытады. Жоғарғы деңгедегі басшылардың кездесулерінен және
байланыстарынан қуат алған, жан-жақты дипломатиялық жұмыстардың нәтижесінде
Қазақстан мен Ресей өзара тиімді ынтымақтастықтың бұрын-соңды болмаған
әулетін құрды және мәңгілік достастықпенен байланысқан стратегиялық
әріптестер ретінде ХХІ ғасырдағы тату мемлекеттер ретінде өмір сүруге
мәңгілік шартқа қол қойылды. Бұл дегеніміз екі мемлекет халықтарының
болашақта жақсы өмір сүру үшін жоғарғы деңгейде маңыздылығы бар. Қазақстан
посткеңестік мемлекеттермен тұрақты тату қатынас ұзақ мерзімді және берік
қауіпсіздіктің салмақты факторы болып табылады. Қазақстан посткеңестік
мемлекеттер арасындағы саяси-экономикалық байланыстарға қысқаша тоқталсақ;
ғдаластықтарына сәйкес 1998 жылғы наурыз бен уағдаластықтарды іс жүзінде
жүзеге асырудың жалғасы
Қазақстан мен Украина арасындағы қарым-қатынас 1992 жылы 22-
шілдесінде дипломатиялық қатынастар орнады. Қазіргі таңда екі мемлекет
арасында қоғамдық өмірдің барлық саласында жан-жақты қарым-қатынастар
орнауда. Саясаттанушылар екі мемлекет арасындағы байланыстарды бірнеше
басты кезеңдерге бөлуде;
І кезең (1991-1994 ж.ж) елдер арасында саяси қатынастардың орнауымен
ерекшеленеді. 1991 жылы желтоқсанда Қазақстан мен Украина бір-бірін
тәуелсіз мемлекет деп жариялайды. 1994 жылдың мамыр айынан бастап Алматыда,
ал 2001 жылдың қаңтар айынан бастап Астанада Украинаның елшілігі бар. Ал
Қазақстанның Украинадағы елшілігі 2004 жылдың желтоқсан айында өз жұмысын
бастады.
Бұл кезеңнің басты оқиғасы болып Президент Н.А.Назарбаевтың 1994
жылғы 20-қаңтарда Украинаға сапары болып табылады.Оның нәтижесінде екі
жақты қатынастар және сауда-экономикалық қатынастардың басты бағыттары
айқындалды. Достық және қарым-қатынас туралы келісім бастыларының бірі
болып табылады.
1994 жылы Қазақстан Республикасы Президенті Украинаға сапар
шегеді. Келіссөздер нәтижесінде екі ел президенті тауар-экономикалық,
өнеркәсіп, ғылыми-техникалық қатынастарды дамыту қарастырылады.
1994 жылы қыркүйек айында Украина делегациясы Алматыға сапар
шегеді. Келісім нәтижесінде еркін сауда келісіміне және өзара инвестицияны
қорғау келісіміне қол қойылады8;19.
ІІ кезең (1994-1999) басты оқиғасы президент Л.Кучманың 1995 жылғы
қыркүйекте және 1995 жылғы қарашада Қазақстанға сапар шегуі деп айтуға
болады. Келіссөздер барысында мемлекет басшылары екі мемлекеттің үкіметіне
1994-2000 жылдары ауыр өнеркәсіп, экономикалық интеграция бағытында
үкіметаралық комиссия құруды тапсырады. Екі жақ транспорт және байланыс
саласында қызметтестік жасауға келіседі. Қазақстан мен Украина табиғаттың
экологиялық мәселелері туындаған жағдайда бір біріне көмектесу туралы
келісім жасайды.
Сонымен қатар қауіпсіздік және республиканың ұлттық банкі
министрліктері арасында келісімдер жасалынады.
ІІІ кезең (1999 жылдан бері қарай) экономиканың әртүрлі салаларында
белгілі бір проектілерді жүзеге асыру Қазақстан мен Украина арасында сыртқы
сауда айналымы өсуде. 1999 жылы ол 200 млн. долларды құраса, 2000 жылы
489,6 млн., ал 2004 жылы 1 млрд. долларды құрады. Қазіргі кезде ТМД елдері
арасында Украинамен тауар айналымы бойынша 4-ші орында. Энерготасушылықтың
көптігі және Қазақстандық тауарлардың Украина экспортында үлкен дәрежеде
болуы сауда көлемінің өсуіне алып келді.
Елдердің сыртқы саяси қызығушылықтары- бұл Қазақстанның Европа
аймағында өзінің позициясын нығайту болса, Украина Азия аймағында өзінің
беделін өсіруде. Осылайша Украина СВМДА-ға бақылаушы статусына ие. 3-ші
кезеңнің тарихи оқиғасы Н.А.Назарбаевтың 1999 жылы қыркүйекте Украинаға
сапары нәтижесінде екі ел арасында 8 құжатқа қол қояды. Келісімдердің
ішіндегілердің бастысы Қазақстан мен Украина республикалары арасындағы 1999-
2009 жылдарға арналған экономиакалық қызметтестік келісімі. Мұнай-газ
саласындағы қызметтестікті дамыту мақсатында біріккен мұнай өндіру
өнеркәсібін ашу қарастырылады. Атом-энергетика саласында АЭС-ке ядролық
жанармай өндіру үшін біріккен өнеркәсіп туралы үш жақты Қазақстан-Украина-
Ресей үкіметаралық келісімі жасалынады. Әскери-техникалық қызметтестік
саласында әскери-техникалық өнімді жеткізу туралы келісімге келеді8;24.
Ал ауыл шаруашылық саласында Қазақстанда Украина ауыл шаруашылығы
техникасымен жабдықталған машина технологиялық станция құру туралы
келісімге қол қояды.
Бұл кезеңнің саяси оқиғасы деп 1998 жылы премьер-министр
Қ.Қ.Тоқаевтың Украина президенті Л.Кучманың инаугурациясына қатысуын атап
өткен жөн. 2001 жылы 10-наурызда Астанаға жұмыс сапарымен Украина премьер-
министрі В.Ющенконың делегациясы келеді. 2001 жылдың маусым айында
автономды Қырым республикасында Қазақстанның елшілігі ашылды. Қазіргі кезде
Қазақстан Украина қатынастары жаңа импульске ие болды. 2005 жылы 17-18
қарашада Қазақстан Республикасының президенті Украинаға сапарымен барады.
Қазақстан және Украина президенттері ек жақты сауда-эжкономикалық
қатынастары, транспорт және коммуникация, жанармай және энергетика,
аграрлық өнеркәсіп, аэрокосмостық, әскери-техникалық және гуманитарлық сала
бойынша сұрақтарды шешті. Н.А.Назарбаев пен В.Ющенко екі елдің халықаралық
саясатта жақын екендіктерін айтты. Украинада өткен М.Әуезов күндері.
Қазақстанда украина тілінде мемлекеттік бюджетпен қаржыландыратын
Украінські новини газеті жұма сайын шығып тұрады8;42.
Қазақстан Республикасы мен Беларусь Республикасы арасындағы қатынас
өзінің экономикалық дамуында бірдей тарихқа ие деп айтуға болады. Егер
Қазақстан он жылдықтар бойы шикізат өндірудің орталығы болатын болса,
Беларссия бұрынғы КСРО-ның машина жасудың цехы болып табылады. КСРО-ның
ыдырауымен мемлекеттер экономикалық дағдарысқа ұшырайды. Одан шығу жолын әр
мемлекет өзінше іздестіреді. Бұл мәселені шешуде осы мемлекеттердің
астаналарында ТМД-ны құру туралы құжаттарға қол қойылады. Қазақстан
Беларуссия қатынастарының саяси аспектісі басты деп айтуға болады.
Қазақстан мен Беларуссия арасындағы дипломатиялық қатынастар 1992 жылы 14-
16 қыркүйекте Алматыға бұрынғы премьер-министр В.Ф.Кебичемнің
делегациясының келуімен орнатылды. 1994 жылы желтоқсанда Минскіде Қазақстан
Республикасының елшілігі, ал 1997 жылы Алматыды Беларуссия елшілігі ашылды.
1996 жылы қаңтарда Н.А.Назарбаевтың Минскіге сапарында екі жақтың саяси
қызметтестігінің негізі қаланды.
Қазақстан Беларусь қатынастарында 50-ге жуық үкіметаралық және
мемлекетаралық келісімшарттар бар. 1999-2008 жылдарға арналған ұзақ
мерзімді экономикалық қызметтестік туралы келісімге қол қойды. Бұл
құжаттардың барлығына 1999 жылы Н.А.Назарбаевтың Минскіге сапары кезінде
қол қойылавды. Тек 1999 жылы Лукашенконың Астанаға сапарында екі президент
ұзақ мерзімді экономикалық қызметтестік туралы келісімге қол қойылды9;10.
Беларуссия мен Қазақстан арасындағы саяси аспект ТМД ішіндегі
Ресей мен Қырғызстанның қатысуымен болған интеграция нәтижелерімен
өлшенеді. екі жақтық қатынастардағы ең күрделі аспектілердің бірі – бұл
сауда экономикалық қызметтестік.
Беларуссия Қазақстанның түсті және қара металлургиясына,
автокөліктердің қорғасын аккумуляторына, мұнай, бидай,ұн өнімдеріне
қызығушылық тудыруда. Қазақстан Беларуссиядан трактор, комбайн, жүк
машинасы, техника, өнеркәсіптің жеңіл түрлерін, затты сатып алады.
Экономикалық қызметтестік әлі нашар дамыды.
Беларуссия мен Қазақстан арасындағы 1999-2008 жылдарға арналған
қызметтестік келісімін орындауда келесі мәселелерді орындау қажет: салық
жүйесінде және сыртқы экономикалық салада нормативтік-құқықтық базаны
жақындату, аймақтық қызметтестікті дамыту, транспорттық коммуникацияны
дамыту және оны қолдану, фондтық рыноктарды дамытуда бірігіп жұмыс
жасау10;15.
2001 жылы екі мемлекеттің басшыларының орынбасарлары 2001-2008 жылдарға
арналған экономикалық қызметтестікті дамыту бағдарламасына қол қойылады.
Екі жақтың қызметтестігінде саяси-экономикалық салада ғана жұмыс істеп
қоймай, сонымен қатар мәдени-гуманитарлық салада біріккен жұмыстар
атқаруда. 1996 жылы қаңтар айында Н.А.Назарбаевтың Минскідегі сапарында
мәдени, ғылыми және білім беру саласында қызметтестік жасау туралы
келісімге қол қойылды.
Қазақстанда 110 мыңнан астам этникалық беларусьтар өмір сүреді.
Олардың өмір сүріп жатқан жерлері Ақмола, Батыс Қазақстан, Қарағанды,
Қостанай және Павлодар облыстары. Қазақстан республикасындағы Беларуссия
елшілігі Беларуссия диаспорына көп көңіл бөледі. 1992 жылдан бастап
Алматыда Беларусь мәдени орталығы жұмыс жасауда, ал Батыс Қазақстанда
беларуссия тілін үйрететін сынып ашылды. Беларуссияда 300-дей қазақ
өмір сүреді. Қазақстан-Беларусь қатынастарында үш кезеңді бөліп көрсетуге
болады. І кезең 1992-95 жылдарды қамтиды.Бұл кезеңде Екі мемлекет арасында
дипломатиялық қатынастар орнайды. ІІ кезең 1996-99 жылдар. Бұл кезеңде
мәдени саладағы келісімдер күш ала бастайды. ІІІ кезең 1999-2004 жылдар.
Көрсетілген кемшіліктерді жоюға бағытталған. Екі мемлекеттің бірігіп
қызметтестік етуі ЕврАзЭС, ТМД-ның негізінің қалануына ықпал етті10;42.
Қазақстан мен Өзбекстан Республикасы ынтымақтастық туралы 1992 жылғы
24 маусымда қол қойылды. Қазақстан мен Өзбекстан Республикасы арасындағы
байланыс Орталық Азиядағы саясатында басымдық берілетін бағыты. Бұл
Өзбекстанның экономикалық әлеуеті мен саяси салмағына байланысты.Ішкі
тұрақтылықты қамтамасыз етуге қол жеткізген, ірі мемлеет болып табылатын
Өзбекстан көз жетерлік болашақта Қазақстан дипломатиясында маңызды орын
алатын болады. Біздің елімізбен тату көршілік пен ынтымақтастықты нығайту
қажеттігін Ташкенттің де осы тақылеттес қабылдайтыны маңызды.Істің шын
мәнінде Қазақстан-Өзбекстан қарым-қатынасы Орталық Азия аумағындағы
тұрақтылықтың маңызды факторы. Екі мемлекет арасындағы қарым-қатынаста
негізге алынатын принциптер Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан
Республикасы арасындағы Достық, ынтымақтастық және өзара көмек көрсету
туралы шартта белгіленген. Шартта екі жақты экономикалық ынтымақтастықты
дамытуға айрықша көңіл бөлінеді. Осы мақсаттарда Тараптар сауда-саттықта
бір-біріне анағұрлым қолайлы режим беруге, сондай-ақ барлық деңгейлерде
өзара тиімд экономикалық және сауда қатынастарын дамытуды көтермелеуге,
тікелей инвестицияларға арналағн жағдайды жақсартуға, бірлескен
кәсіпорындар құруға міндеттенеді11;10. Көршілес елдер болғандықтан
Қазақстан мен Өзбекстан көліктік проблемаларды реттеумен айналысады.
Шартта екі жақты қатынастардың бұл аспектісі де көрініс тапты.Тараптардың
экономикалық әлутін трансазиялық теміржол арнасын құруға пайдалану
қажеттігі қуатталды. Екі мемлекет транзиттік тасымалдау саласында
ынтымақтастықты дамыту тілегі туралы мәлімдеді. Президент Н.Назарбаевтың
1994 жылғы қаңтарда Ташкентке сапары барыснда қол қойылған, Біртұтас
экономикалық кеңестікті құру туралы шарт Қазақстан мен Өзбекстан
арасындағы жан-жақты ынтымақтастықты одан әрі тереңдетуге жәрдемдесті.
Тұтас алғанда достық пен тату көршілікті нығайтудың екі жақты
тілегіне негізделген Қазақстан мен Өзбекстан қарым-қатнасы жеткілікті түрде
тұрақты даму үстінде. Қазақстан-Өзбекстан қарым-қатынастарындағы ілгерілеу
деп Президент Н.Назарбаевтың 1998 жылғы 30-31 қазанда Өзбекстанға барған
ресми сапарын айтуға болады, оның барысында екі жақты ынтымақтастықтың
проблемалары нақты талқыланды. Бірнеше маңызды құжаттарға қол қою сапардың
қорытындысы болды, олар мынала: Мәңгілік достық туралы шарт, 1998-2007
жылдарға арналған Экономикалық ынтымақтастықтың бағдарламасы; Мұнай мен газ
кен орындарын іздестіру, барлау және игеру саласындағы ынтымақтастық
туралы; сауда-экономиялық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастық
туралы келісімдерге қол қойылды.
Бұл құжаттар туралы айтқанда - Орталық Азия аймағындағы халықаралық
қатынастардағы ғана емес, әлемдік дипломатиялық практикадағы бірегей құжат
– Мәңгілік достық туралы шартты бөліп айту керек. Бұл шарт Қазақстанның
Өзбекстанмен ұзақ мерзімді ынтымақтастығының құқықтық берік іргетасын
қалады. Екі елдің арасындағы мемлекеттік шекараны делимитациялау екі жақты
қатынастардың тұрақты болашағына жауап береді. Қазақстан мен Өзбекстан
арасындағы мемлекеттік шекараны құқықтық тұрғыдан ресімдеу халықаралық
нормаларға жауап беретін шекаралық, кедендік, көші-қондық, санитарлық және
өзге де бақылау жасауды қамтамасыз етеді.
Қазақстан үкіметі осы тақырыптардағы келіссөздерге зор маңыз бере
отырып, біздің шекаралық делегация үшін қажетті нұсқауларды бекітті.
Қазақстан мен Өзбекстанның мелекеттік делиммитациялау жөніндегі үкіметтік
комиссиясы 2000 жылғы ақпаннан бастап жұмыс істейді11;49. Келіссөздер
барысында нормативтік құқықтық актілердің тізбесі бекітілді және
картографиялық материал келісілді, олардың негізінде екі мемлекет
арасындағы мемлекеттік шекара сызығының заңды тұрғыдағы сипаттамасы
жүргізілетін болды. Өзбекстандағы қазақ диаспорының жағдай туралы мәселе
достық және тату көршілік рухында өзінің заңды жалғасын табуда.
Қазақстанның Қырғызстан Республикасымен дипломатиялық қарым-
қатынасы 1993 жылы басталды. Оған негіз болған құжат Достық, ынтымақтастық
және өзара көмек туралы шарттың негізінде жасалды.Географиялқ тұрғыдан
жақындығы, тарихи тұрғыдан терең тамырластығы, тілдің, мәдениеттің, салт-
дәстүрдің ортақтығымен де тығыз байланысты. Аталмыш шарттың тарапынан
әрқайсы өз аумағында тұрып жатқан екінші тараптың азаматтарына жалпыға
бірдей танылған азаматтық, әлеуметтік, экономикалық және мәдени құқықтар
мен еркіндіктерге кепілдік береді. Құжатта сауда-экономикалық, мәдени,
ғылыми-техникалық және басқа да байланыстарды кеңейтуге, экологиялық
қауіпсіздікті қамтамасыз етугеайрықша маңыз беріледі. Екі жақты
қатынастардың шеңберінде 90-ға жуық құжаттарға қол қойылды. Қырғызстанның
Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы Біртұтас экономикалық кеңестік құру
туралы шартқа қосылуы, осы шартқа үш тарапты құжаттың сипатын беру шын
мәнінде Орталық Азия республикаларының арасындағы ынтымақтастықтың жаңа
кезеңі басталғандығын дәлелдейді. 1997 жылдың 8-сәуірінде Қырғызстан
Республикасының Президенті А.Ақаев Қазақстанға ресми сапармен келіп, екі
мемлекет үшін маңызды Мәңгілік достық туралы шартқа қол қойды. Бұл құжат
екі мемлекеттің де алдағы қатынастарын айқындап, тұрақты болашағын көрсетіп
берді. Екі елдің Президенттері арасындағы мемлекеттік шекараны құқықтық
тұрғыда рәсімдеудің ресми басталған уақыты 2001 жылдың маусым айындағы
Н.Назарбаевтың Бішкекке сапары барысында айқындалады. Мысалы 2001 жылғы
сәуірде үкімет басшыларының орынбасарлары қол қойған Келісім болып
табылады. Құжатта жоғарыда аталған шарттарды қазақстандық тарап орындаған
жағдайда қырғыз тарапы 1 млрд. текше метрден астам суды қосымша өткізуді
қамтамасыз етеді12;41.
Қырғызстан Қазақстанның табиғи одақтасы сондай-ақ әріптесі болып
табылады. Міне, тап осы тұрғыда қазақстандық дипломатия осы бағытта жұмыс
істеуін жалғастыруда.
Қазақстанның Тәжікстанмен өзара тиімді ынтымақтастықты дамыту туралы
шарт 1993 жылғы 19 қазанда екі мемлекеттер қол қойылған негізгі құжаттар
аясында іске асуда. Қазіргі таңда мемлекеттер арасында 40-тан астам ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz