Оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесі және бейнелеу өнерінің асыл мұраларын кейінгі ұрпаққа насихаттау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I.ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ.АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕСІ ЖӘНЕ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНІҢ АСЫЛ МҰРАЛАРЫН КЕЙІНГІ ҰРПАҚҚА НАСИХАТТАУ
1.1. Эстетикалық тәрбиесі зерттеуінің күйі және рухани.адамгершілік тақырыптарының мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Оқу барысындағы рухани . эстетикалық тәрбиенің мүмкіншіліктері. Бейнелеудің асыл мұраларын өскелең ұрпаққа насихаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
II.ТАРАУ. ОҚУШЫЛАР ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ МЕН ІС.ӘРЕКЕТ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Бейнелеу өнері арқылы оқушылардың көркемдік шығармашылығын арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.2. Көркемдік . эстетикалық дамыту арқылы әлеуметтік ортаға бейімдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
2.3. Бақылау тәжірибелік.эксперименттерін өткізу, сараптау жұмыс материалдарының машықтық бөлігінің орындалу үдерісі ... ... ... ... ... ... ... ..51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
I.ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ.АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕСІ ЖӘНЕ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНІҢ АСЫЛ МҰРАЛАРЫН КЕЙІНГІ ҰРПАҚҚА НАСИХАТТАУ
1.1. Эстетикалық тәрбиесі зерттеуінің күйі және рухани.адамгершілік тақырыптарының мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Оқу барысындағы рухани . эстетикалық тәрбиенің мүмкіншіліктері. Бейнелеудің асыл мұраларын өскелең ұрпаққа насихаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
II.ТАРАУ. ОҚУШЫЛАР ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ МЕН ІС.ӘРЕКЕТ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Бейнелеу өнері арқылы оқушылардың көркемдік шығармашылығын арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.2. Көркемдік . эстетикалық дамыту арқылы әлеуметтік ортаға бейімдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
2.3. Бақылау тәжірибелік.эксперименттерін өткізу, сараптау жұмыс материалдарының машықтық бөлігінің орындалу үдерісі ... ... ... ... ... ... ... ..51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қазіргі уақытта адам факторының белсенділігі қоғам дамуының негізгі шарттарының бірі.
Сондықтан жалпы білім беретін мектептің алдында жауапкершілігі бар азамат дайындау мақсаты қойылады. Бұл мақсатқа жету бір қалыпты өнегелі қасиеті бар жеке оқушыны қалыптастырумен байланысты.
Мектептің мәні мен қызметі білім беру жүйесінде басқа білім беру сатыларымен ұштасып қана қоймайды, сол сатыда баланың қалыптасуы мен дамуына өте зор ықпал етеді.
Сол себепті де оқушылардың зиялы, әсерлі, іскер, коммуникативті дайындығы, қоршаған ортамен байланысуы (табиғатпен, басқа адамдармен, өз-өзімен және т. б.) негізгі міндет болып табылады.
Бұл көрсетілген нәтижеге жету үшін жеке тұлғаны төменгі сыныптардың өзінде-ақ жоспарлы түрде, мақсат қойып тәрбиелеу керек.
Сондықтан тәрбиелеудегі басты мақсатты орындау үшін мыналар қажет: қоршаған ортаға өзіндік көзқарас қалыптастыру, этикалық, эстетикалық және адами өлшемдерді меңгерту.
Білім берудің ғылыми мазмұнын жаңашалау үшін дамыта оқыту идеясы қойылып отыр, ол -белгілі білік, дағды алуға, білім беру қызметінде, өзіндік қоршаған ортаға көзқарас қалыптастыруда, әр түрлі өнер шығармаларын түсінуге және басқалай баланың өзінің шама-шарқына қарай жетіліп-дамуына қажет болып табылады.
Бастауыш саты- білім беру ісін жеделдетуді қалыптастыру үшін өте қолайлы кезең, оқушының зиялы болып дамуының негізі болады. Оқу ісінің мазмұны мақсатты түрде қойылады, мақсатты түрде меңгеру оқушылардың ойын жүйеге келтіруі, сол бағытта ой қозғауы, жүйелеуі келеді. Осылай жеке тұлғаның негізгі психологиялық қасиеттері қалыптасады, мысалы еркін отыру, ой толғау өзін-өзі бақылау, оқушылар жалпы әдістер меңгереді-өз бетінше қойылған оқу мақсаттарына жету, өз-өзін бақылау және өз-өзін бағалау.
Сондықтан жалпы білім беретін мектептің алдында жауапкершілігі бар азамат дайындау мақсаты қойылады. Бұл мақсатқа жету бір қалыпты өнегелі қасиеті бар жеке оқушыны қалыптастырумен байланысты.
Мектептің мәні мен қызметі білім беру жүйесінде басқа білім беру сатыларымен ұштасып қана қоймайды, сол сатыда баланың қалыптасуы мен дамуына өте зор ықпал етеді.
Сол себепті де оқушылардың зиялы, әсерлі, іскер, коммуникативті дайындығы, қоршаған ортамен байланысуы (табиғатпен, басқа адамдармен, өз-өзімен және т. б.) негізгі міндет болып табылады.
Бұл көрсетілген нәтижеге жету үшін жеке тұлғаны төменгі сыныптардың өзінде-ақ жоспарлы түрде, мақсат қойып тәрбиелеу керек.
Сондықтан тәрбиелеудегі басты мақсатты орындау үшін мыналар қажет: қоршаған ортаға өзіндік көзқарас қалыптастыру, этикалық, эстетикалық және адами өлшемдерді меңгерту.
Білім берудің ғылыми мазмұнын жаңашалау үшін дамыта оқыту идеясы қойылып отыр, ол -белгілі білік, дағды алуға, білім беру қызметінде, өзіндік қоршаған ортаға көзқарас қалыптастыруда, әр түрлі өнер шығармаларын түсінуге және басқалай баланың өзінің шама-шарқына қарай жетіліп-дамуына қажет болып табылады.
Бастауыш саты- білім беру ісін жеделдетуді қалыптастыру үшін өте қолайлы кезең, оқушының зиялы болып дамуының негізі болады. Оқу ісінің мазмұны мақсатты түрде қойылады, мақсатты түрде меңгеру оқушылардың ойын жүйеге келтіруі, сол бағытта ой қозғауы, жүйелеуі келеді. Осылай жеке тұлғаның негізгі психологиялық қасиеттері қалыптасады, мысалы еркін отыру, ой толғау өзін-өзі бақылау, оқушылар жалпы әдістер меңгереді-өз бетінше қойылған оқу мақсаттарына жету, өз-өзін бақылау және өз-өзін бағалау.
1. Назарбаев Н.Ә. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан "Егемен Қазақстан", 01.03.2007.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның болашағы - қоғамның идеялық бірлігінде "Егемен Қазақстан", 9.10.1993.
3. Қазақстан Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы "Егемен Қазақстан", 10.10.2006.
4. Айзенк Г., Айзенк М. Исследования человеческой психики. - М.: ЭКСМО-Пресс, 2001.
5. Амонашвили Ш.А. Здравствуйте, дети! - М., 1998.
6. Балапанов Е.Қ., Бөрібаев Б., Дәулетқұлов А.Б. Жаңа информациялық технологиялар: Жалпы білім беретін мектептің жоғары сыныптарына, техникумдарға, колледждерге және өздігінен оқып үйренушілерге арналған оқулық-Алматы: Джагамбек и С, 2001-438 б.;
7. Байжігітов Б.К. Бейнелеу өнерінің философиялық мәселелері: Кеңістік пен уақыт ырғағындағы тұрақты сурет үлгілері.-Алматы: Ғылым-Өлке, 1998.-192
8. Вишнякова Н.Ф. Креативная акмеология. Психология высшего образования. Монография: В 2-х томах. - Минск, 1996.
9. Грановская Р.М. Творчество и преодоление стереотипов. -СПб.: ОМЗ, 1994,192с.
10. Ғалымов Е. Бейнелеу өнері сабағында оқушы шығармашылығының көркемдік бірлігін табуды үйрету әдістері. Әдіскер мұғалім, №3, 2003, 19-б. 11. Давыдов В.В. Теория развивающего обучения. - М.: ИНТОР, 1996.
12. Какенова Д. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту (Тіл сабағы) Бала тәрбиесі. -2005.-№ 1-6-8 б.
13. Құсайынов А. Білім және Реформа. Алматы, 2006.
Национальные системы образования: общая характеристика, структура. - Алматы, 2004.
14. Психология: Словарь/Под ред. А.В-.Петровского, М.Г.Ярошевского. - М., 1990.
15. Педагогика: педагогические теории,системы, технологии. Учебное пособие Под. ред. С.А.Смирнова. - Москва: Просвещение, 1993, 228 с.
Мектеп", № 1, 2003, ЗЗ-б.
16. Раттер М. Социальное окружение и его влияние на ребенка.Психологическое консультирование в школе: Хрестоматия. Сост. Н.В.Коптева. - Пермь: Зап.-Уральск. учебно-научн.центр., 1993, с. 31-38.
17. Рахимов А.З. Педагогическая технология деятельностного подхода в обучении. Уфа: НОК, 1991, 57 с.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның болашағы - қоғамның идеялық бірлігінде "Егемен Қазақстан", 9.10.1993.
3. Қазақстан Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы "Егемен Қазақстан", 10.10.2006.
4. Айзенк Г., Айзенк М. Исследования человеческой психики. - М.: ЭКСМО-Пресс, 2001.
5. Амонашвили Ш.А. Здравствуйте, дети! - М., 1998.
6. Балапанов Е.Қ., Бөрібаев Б., Дәулетқұлов А.Б. Жаңа информациялық технологиялар: Жалпы білім беретін мектептің жоғары сыныптарына, техникумдарға, колледждерге және өздігінен оқып үйренушілерге арналған оқулық-Алматы: Джагамбек и С, 2001-438 б.;
7. Байжігітов Б.К. Бейнелеу өнерінің философиялық мәселелері: Кеңістік пен уақыт ырғағындағы тұрақты сурет үлгілері.-Алматы: Ғылым-Өлке, 1998.-192
8. Вишнякова Н.Ф. Креативная акмеология. Психология высшего образования. Монография: В 2-х томах. - Минск, 1996.
9. Грановская Р.М. Творчество и преодоление стереотипов. -СПб.: ОМЗ, 1994,192с.
10. Ғалымов Е. Бейнелеу өнері сабағында оқушы шығармашылығының көркемдік бірлігін табуды үйрету әдістері. Әдіскер мұғалім, №3, 2003, 19-б. 11. Давыдов В.В. Теория развивающего обучения. - М.: ИНТОР, 1996.
12. Какенова Д. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту (Тіл сабағы) Бала тәрбиесі. -2005.-№ 1-6-8 б.
13. Құсайынов А. Білім және Реформа. Алматы, 2006.
Национальные системы образования: общая характеристика, структура. - Алматы, 2004.
14. Психология: Словарь/Под ред. А.В-.Петровского, М.Г.Ярошевского. - М., 1990.
15. Педагогика: педагогические теории,системы, технологии. Учебное пособие Под. ред. С.А.Смирнова. - Москва: Просвещение, 1993, 228 с.
Мектеп", № 1, 2003, ЗЗ-б.
16. Раттер М. Социальное окружение и его влияние на ребенка.Психологическое консультирование в школе: Хрестоматия. Сост. Н.В.Коптева. - Пермь: Зап.-Уральск. учебно-научн.центр., 1993, с. 31-38.
17. Рахимов А.З. Педагогическая технология деятельностного подхода в обучении. Уфа: НОК, 1991, 57 с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I-ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕСІ ЖӘНЕ БЕЙНЕЛЕУ
ӨНЕРІНІҢ АСЫЛ МҰРАЛАРЫН КЕЙІНГІ ҰРПАҚҚА НАСИХАТТАУ
1.1. Эстетикалық тәрбиесі зерттеуінің күйі және рухани-адамгершілік
тақырыптарының
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .6
1.2 Оқу барысындағы рухани – эстетикалық тәрбиенің
мүмкіншіліктері. Бейнелеудің асыл мұраларын өскелең ұрпаққа
насихаттау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
II-ТАРАУ. ОҚУШЫЛАР ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ШАРТТАРЫ МЕН ІС-ӘРЕКЕТ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Бейнелеу өнері арқылы оқушылардың көркемдік шығармашылығын
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 38
2.2. Көркемдік - эстетикалық дамыту арқылы әлеуметтік ортаға
бейімдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.3. Бақылау тәжірибелік-эксперименттерін өткізу, сараптау жұмыс
материалдарының машықтық бөлігінің орындалу үдерісі
... ... ... ... ... ... ... ..51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..58
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...59
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..61
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейтестілігі.
Қазіргі уақытта адам факторының белсенділігі қоғам дамуының негізгі
шарттарының бірі.
Сондықтан жалпы білім беретін мектептің алдында жауапкершілігі бар
азамат дайындау мақсаты қойылады. Бұл мақсатқа жету бір қалыпты өнегелі
қасиеті бар жеке оқушыны қалыптастырумен байланысты.
Мектептің мәні мен қызметі білім беру жүйесінде басқа білім беру
сатыларымен ұштасып қана қоймайды, сол сатыда баланың қалыптасуы мен
дамуына өте зор ықпал етеді.
Сол себепті де оқушылардың зиялы, әсерлі, іскер, коммуникативті
дайындығы, қоршаған ортамен байланысуы (табиғатпен, басқа адамдармен, өз-
өзімен және т. б.) негізгі міндет болып табылады.
Бұл көрсетілген нәтижеге жету үшін жеке тұлғаны төменгі сыныптардың
өзінде-ақ жоспарлы түрде, мақсат қойып тәрбиелеу керек.
Сондықтан тәрбиелеудегі басты мақсатты орындау үшін мыналар қажет:
қоршаған ортаға өзіндік көзқарас қалыптастыру, этикалық, эстетикалық және
адами өлшемдерді меңгерту.
Білім берудің ғылыми мазмұнын жаңашалау үшін дамыта оқыту идеясы
қойылып отыр, ол -белгілі білік, дағды алуға, білім беру қызметінде,
өзіндік қоршаған ортаға көзқарас қалыптастыруда, әр түрлі өнер шығармаларын
түсінуге және басқалай баланың өзінің шама-шарқына қарай жетіліп-дамуына
қажет болып табылады.
Бастауыш саты- білім беру ісін жеделдетуді қалыптастыру үшін өте
қолайлы кезең, оқушының зиялы болып дамуының негізі болады. Оқу ісінің
мазмұны мақсатты түрде қойылады, мақсатты түрде меңгеру оқушылардың ойын
жүйеге келтіруі, сол бағытта ой қозғауы, жүйелеуі келеді. Осылай жеке
тұлғаның негізгі психологиялық қасиеттері қалыптасады, мысалы еркін отыру,
ой толғау өзін-өзі бақылау, оқушылар жалпы әдістер меңгереді-өз бетінше
қойылған оқу мақсаттарына жету, өз-өзін бақылау және өз-өзін бағалау.
Расында да қоғамның назарында бастысы адамгершілік, рухани тәрбие
беру. Қоғамдық өмірдің жан-жақты жедел дамуына байланысты бұл көкейкесті
мәселе қатарынан саналады.
Қазіргі мектеп мұғалімдерінің мақсаты: балаларды өзбетінше шешім
қабылдап, өз ойларын еркін жеткізе алатындай қылып тәрбиелеу болып тұр.
Сондықтан да, аумалы-төкпелі саяси өзгерістер жиі орын алып тұрған кезде
тәрбие ісі біршама қиындық тудырады: жас ұрпақ бойына қоғамдағы өзгеріс
кезіндегі кемшіліктерді сіңіріп алып тәрбиелеу мәселесі қиындай түсуі
мүмкін. Сол себепті де өнегелі мәдениет, өнегелі тәрбие бірінші орында
тұруы керек, өйткені олардың адами қасиеттерді қалыптастыруда рөлі зор.
Педагогикалық мәселелерді шешуде біз зерттеп жатқан жағдайлар
көптеген ғалымдар еңбектерінде көрініс берді, онда адамгершілік, рухани
тәрбиенің мағнасын ашатын негізгі ұғымдардың теориясы берілген, рухани
тәрбиенің принципі, мазмұны, түрі, әдістерінің әрі қарай даму жолдары
көрсетілген.
Жас өскіннің рухани тәрбиесі мәселесін шешуде жазушылардың,
суретшілердің шығармашылық мұрасы талданған көрнекті ғалым,
өнертанушылардың еңбектері бар. (Б. Байжігітов, Б. Барманқұлова, т.б.)
Бұл мәселені шешу үшін мұғалімге тек сынып пәндері мен оны беру әдістерін
біліп қоймай, өнертанушылық тұрғысынан да тәрбие беруі, оқытуы, бағыттауы
керек. Өнер шығармаларының мәселесін зерттеу көкейкесті мәселе болып
отырғандығы да сондықтан.
Ғалымдар рухани, эстетикалық тәрбиені әртүрлі аспектіде зерттеген.
Тек қана оқыту барысында өнер туындысы арқылы тәрбие беру мәселесі
зерттелмеген. Осыған байланысты, біздің мақсат оқу үдерісінде рухани,
эстетикалық тәрбие беру теориясын тиянақтау және оқыту барысында оның
ғылыми-тиянақты әдістемесін дайындау.
Бұл мақсатты шешуде біз осы істің теориясына сүйенеміз. Ал қандай
болмасын іс-әрекет мақсатқа жетудегі іс-әрекет. (Г. И. Вергелес)
Зерттеу объектісі - оқушылардың іс-әрекеті.
Зерттейтін пәні-оқушыларға оқу барысында өнер туындылары арқылы
тәрбие беру.
Болжау:
Оқу барысында адамгершілік, рухани-эстетикалық тәрбие мына
жағдайларда көбірек беріледі, егер:
а) оқушылар тапсырманы орындағанда қойылған мақсат бойынша істейді;
ә) олар тапсырманы түсініп отырып орындайды;
б) алған тәжірибелерін оқу мақсаттарын шешуге қолданады.
Нақты мақсаттар:
а) мәселеге қатысты әдебиеттермен танысу;
ә) тәжірибе-эксперименталды мәліметтер дайындау;
б) тәжірибелік жұмыстар жүргізу.
Жұмыста төмендегідей педагогикалық зерттеудің әдіс, тәсілдері
қолданылып, практикалық бөлімі орындалды.
а) ғылыми психологиялық - педагогикалық, өнертану бағытындағы
әдебиеттер оқылды.
ә) бақылау;
б) көптеген ізденіс жұмыстары жүргізіліп, нобай-долбарлар жасалды;
Жұмыстың бірінші бөлімі оқу барысындағы рухани-эстетикалық
тәрбие берудің теориялық талдауына арналған.
Екінші бөлімінде - оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамытудың педагогикалық шарттары, іс-әрекет бағыттары мен жұмыстың
практикалық бөлігіне қатысты материалдар топтастырылған.
Соңынан қорытынды жазылып, жинақталған материалдар қосымшаға
енгізілді.
І ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕСІ ЖӘНЕ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНІҢ
АСЫЛ МҰРАЛАРЫН КЕЙІНГІ ҰРПАҚҚА НАСИХАТТАУ
1.1 Эстетикалық тәрбиесі зерттеуінің күйі және рухани-адамгершілік
тақырыптарының мәселелері.
Мектеп-келешек ұрпақты тәрбиелеу жүйесінде негізгі орын болып
табылады. Мектеп алдында келешек ұрпақты жақсы азамат етіп дайындауға
байланысты жауапты міндеттер тұр. Қазіргі оқу үдерісі оқушылардың тек қана
білім алуына бағытталмайды, сондай-ақ эстетикалық талғам қалыптастырып,
ғылыми және саяси жаңалықтар арасында жөн таба білуді қажет етеді. Бұл
оқыту әдістері өмір талабына сай болуы керек. Мектепте эстетикалық тәрбие
беру көп тер төгу нәтижесінде іске асады. Баланың жас ерекшелігіне
байланысты даму сатысында өзіндік ерекшелігі болады (ол ешқашан бір жақты
болмайды). Бастауыш сынып оқушыларының тәрбиесінде бұндай ерекшелік
адамгершілік тәрбиесі болады: балалар қарапайым адамгершіліктің өлшемін
меңгереді, әр-түрлі жағдайда оны қолдануды үйренеді. Оқу үдерісі, өндіріс
сараманы адамгершілік, һәм эстетикалық тәрбиемен тығыз байланысты. Қазіргі
мектепте, білім мазмұнының көлемі кеңейген және құрылымы ішкі жағынан
күрделенген уақытта, рухани-эстетикалық тәрбие беру мәселесінің рөлі
күшейді. Рухани-эстетикалық тәрбие түсінігі мазмұн жағынан ғылыми білімге
негізделген, оны оқушылар пәндерді оқу арқылы алады. Эстетикалық жағынан
алған білімдердің өзі жалпы оқушының дамуы үшін нақты пәндерді оқуда алған
білімдерінен кем болмайды. Өзіміздің және шетелдің ғылыми әдебиеттерін
зерттеу адами мұрат туралы және жеке тұлғаның ішкі рухани белсенділігі
туралы түсінік қалыптастыруға мүмкіншілік береді.
Оқу үдерісінде эстетикалық білімге, тәрбиеге жүйелі түрде тарту жүріп
жатады. Оны жинақтаудың маңызды көзі оқушылардың қоршаған ортамен танысуы,
сондай-ақ көрме залдары мен театрларға, мұражайларға ұдайы барып
тұруларымен жүзеге асады.
Оқушылардың сабақта алған ақпараты мен білімдері, өз өмірлерінде
байқағандары көп жағдайларда аздық етіп жатады.
Сондықтан да білімдерін толықтыратын нақты жұмыс жасалуы керек.
Ол жұмыс әр-түрлі: бастауышта мұғалімнің әңгімесі, этикалық сұхбат, түрлі
тәрбие сағаттары, пікір таластырулар, ой алмасулар т.т. болулары мүмкін.
Оқушылардың эстетикалық білімін қалыптастыру үшін сабақ барысының тек
мазмұны ғана емес, оны ұйымдастыру да маңызды. Ғалымдардың тұжырымдарына
қарасақ адам оқығанда да, еңбек еткенде де, ұжымда да жұмыс істеп үйренуі
керек. Ол үшін білім алудағы жұмысты ұжымдық қылу қажет. Сабақ барысында
ұжымдық, яғни топтық жұмысты кез келген пәннен ұйымдастыруға болады,
әсіресе еңбек, бейнелеу өнері, музыка сабақтары мен сарамандық,
факультативтік жұмыстарда.
Бірақ, айта кету керек, мектеп тәжірибесінде бұндай жұмыстар аз
жүргізіледі.
Оқу барысын бағалауды оқушылардың білім алудағы, жолдастары туралы
ойларын дұрыс тұжырымдау жұмыстарын жақсы мұғалім сол балалардың өзіне,
құрбыларының ол бала туралы ойының да жақсы жағын мойындайтындай
ұйымдастырады. Бұл баланың ұжымдағы көңіл-күйін жақсартады, ал ол
адамгершілік дамуының жақсы бір шарты.
Оқушылардың адамгершілік тәжірибесі тек қана сабақ барысында
қалыптаспайды. Жеке тұлғаның қалыптасуына, дамуына оның қоғамдық пайдалы
еңбекке қатысуы белсенді ықпал болады. Балалардың шамасы көп жағдайды
шешуге жетеді, Отанына қызмет қылу, ел патриоты болу үшін еңбектену
керектігін, сол арқылы өмірдің мәні мен маңызын түсініп, еңбек еткен
адамдарды қадірлеуді үйренеді. Халық байлығына қамқорлықпен қарауды
түсінеді. Оқушылар қоғамдық пайдалы жұмыстарға қатыса отырып, өздеріне
адамгершілік және саналы ұжым өмірінің әсерін байқайды.
Қазіргі уақытта мектепте рухани-эстетикалық тәрбие беру ғылыми түрде
дайындалған бағдарлама бойынша жүргізіледі.
Эстетиканы қалыптастыру оқу барысының барлық сатысында өрбиді.
Ол жұмыстар оқушылар өздері шешім қабылдайтындй әртүрлі жағдай туғызу
арқылы іске асырылады. Оқушыларға бағыт-бағдар бергенде аталмыш жағдайлары
қандай жаста болса да ешқашан үйрету немесе бақылау түрінде жүргізбеу
керек, өйткен жағдайда еңбектің тәрбиелік мәні кетеді.
Берілген тәрбиенің нәтижесі оқушылардың өз міндеттеріне дұрыс
қарауы іс-әрекеттің, тіпті басқа адамдармен қарым-қатынастың өзінен-ақ
байқалып тұрады.
Рухани-эстетикалық тәрбие беру үзілмейтін үдеріс, ол адам
туғанынан басталып, өмір бойы жүргізіледі, адамның мінез-құлқының
ережелерімен өлшемдерін меңгеруге бағытталады.
Бір қарағанда осы үзілмейтін үдерістер кезеңдерге бөлінбейтін сияқты.
Соған қарамастан бөлуге болады. Педагогика әртүрлі өмір кезеңдерінде,
әртүрлі адамгершілік тәрбие жүргізу үшін мүмкіншіліктер болатындығын
дәлелдеді. Сәби, жасөспірім немесе бозбала әртүрлі тәрбие қадамына әртүрлі
қарайды.
Осы немесе алға қарайғы өмір сатысында адамның алған білімі мен жеткен
жетістігі әрі қарай рухани ішкі дүниесінің жетілуіне тікелей әсер етеді.
Жан-жақты дамыған тұлға қалыптастырудағы бұл жұмысты адамгершілік тәрбиесі
деп түсініп, оны басты орынға қоюға болады, ол ой-өріс жетілуіне үлкен
әсер етіп, еңбекке дайындығына, дене тәрбиесінің дамуына және эстетикалық
талғамы мен қызығушылығының артуына зор ықпалын тигізеді.
Рухани-эстетикалық тәрбиенің ерекшелігі сол, оны өз бетінше жеке
тәрбие үдерісі қыла алмаймыз. Адамгершілік келбетті қалыптастыру әртүрлі іс-
әрекет барысында жүргізіледі (ойын, оқу), жолдастарымен, өзінен кіші
балалармен, үлкендермен ара-қатынаста қалыптасады. Соған қарамай,
адамгершілік тәрбиесі мақсатты бағдары бар үдеріс, оның іс-әрекеті нақты
мазмұн жүйесі, формасы, педагогикалық әдіс, тәсілдері бар.
Адамгершілік тәрбиесінің жүйесіне қарап отырып, бірнеше аспектіге
бөлуге болады. Біріншіден, мұғалім мен оқу ұжымының нақты педагогикалық
міндеттерді шешуінде. Тәрбие әсерінің сәйкестігі, сынып ішінде – барлық
оқушылардың іс-әрекетінің бірлігі. Екіншіден, адамгершілік тәрбиесі арқылы
оқу іс-әрекетін қалыптастыру тәсілдерін қолдану. Үшіншіден, адамгершілік
тәрбие деп дәл қазір тәрбиеленіп жатқан адамгершілік қасиеттерінің өзара
байланысы мен өзара әсерін түсіну. Төртіншіден, адамгершілік тәрбиесінің
жүйесі мен баланың өсуі мен ой-өрісінің дамуының осы немесе басқа тұлғаның
қасиетінің дамуы деп қарау.
Сабақта үнемі мұғаліммен және достарымен араласқанда балада
адамгершілік қалыптасады, өмірлік тәжірибесі молаяды. Бастауыштың
оқушыларының уайымы, қуанышы, ең бірінші оқуға байланысты болады. Сабақта
тәрбие жұмысының негізгі элеметтерінің бәрі бірлесіп әрекет жасайды:
мақсаты, мазмұны, құралы, әдісі, ұйымдастырылуы. Сабақта барлық оқу үдерісі
тәрбиелейді, жекелеген тәрбиелік сәттер ғана емес.
Сабақта адамгершілік тәрбиесінің тиімділігін не нәрсе қамтамасыз
етеді?
Сабақтың мазмұнының ғылымдылығы мен саналылығы, мұғалімнің жұмысының
әдіс, тәсілдерінің көңіл-күйге қонымдылығы, мұғалімнің жеке басының
адамгершілігі, оның оқытып жатқан материалға көзқарасы және т.б.
Мақалаларды оқып, талдау, әңгімелерді, өлеңдерді, ертегілерді
оқулықтағы, балаларға адамгершілік тәртібі адамдарды түсініп, бағалауға
көмектеседі. Балалар мақалаларды оқып, өз әлдерінше әділдік, адалдық,
жолдастық, достық, қоғамдық міндетке адалдық, адамгершілік және отан
сүйгіштік туралы ой бөліседі.
Сабақта оқушылар арасында үнемі іскерлік, адамгершілік арақатынастар
пайда болып тұрады. Білімді меңгеруде сынып алдында тұрған жалпы
мақсаттарға жетуде, оқушылар бірімен-бірі араласады, әсерін тигізеді.
Сабақтағы оқушылардың іс-әрекетіне байланысты мұғалім көптеген талаптар
қояды: басқаларға кедергі жасамау, бір-бірін ұқыпты тыңдау назар салып,
ортақ жұмысқа қатысу – сол тұрғыдан оқушылардың біліктілігін бағалайды.
Сабақта ортақ жұмыспен айналысқанда оқушыларда ұжымда қалыптасатындай
арақатынастар қалыптасады. Бұл ең біріншіден, әр оқушыдан өз ісіне ортақ
істей қарауға, басқалармен бірге ортақ мақсатқа жетуге тырысуға, бір-біріне
көмектесуге және талап қоя білуге, өзіне сын көзбен қарауға, өзінің
жетістіктері мен кемшіліктеріне оқулық мәліметтері тұрғысынан қарай білуге
үйретеді.
Бұл мүмкіндіктер іске асуы үшін сабақ барысында мұғалім, балалар бір-
бірімен араласатындай жағдай жасауы керек, балалардың тәртібі туралы сабақ
үстіндегі айта беруді азайту керек сияқты.
Балалар барлық сабақта да бір-бірімен байланыста бола алады. Балалар
әр-түрлі тақырыптарға композициялар ойлап табады белгілі бір дәрежеге, оны
бір-бірінен сұрайды.
Кімге сұрақ қойғысы келсе, не тапсырма бергісі келсе де әркім өзі
біледі. Бір партада отырған жұптар бір-бірімен пікірлесіп, өзара
талқылаулар жасайды. Мұғалім балаларға жолдасына міндетті түрде
жүгінетіндей де тапсырмалар береді. Сабақта балалар нәтижелі жұмыс жасап
одан қанағат, қуаныш туындаса өзіндік ой -өрісінің дамуына әсер етсе,
оқушылар бірігіп, тұйықтан шығып жатса, ол адамгершілік тәрбиеге себін
тигізеді.
Тәжірибе көрсеткендей, егер үй тапсырмасының кейбір жерлерін бір топ
балаға берсе, тәрбие мақсатына жетудің тиімді жолы болады екен. Үй жұмысын
топта орындау жеке орындауға қарағанда өзгешелеу. Қайталауға арналған
жаттығулар дидактикалық ойын немесе практикалық тапсырма ретінде болуы
мүмкін.
Сондықтан, бастауыш оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастыруда
тәртіптің негізі болатын адамгершілік қасиеттерін дамыту ерекше орын алатын
мәселе.
Бұл уақытта бала тек қана адамгершілік санатын меңгеріп ғана қоймайды,
ол білімін басқалардың тәртібімен, іс-әрекетімен салыстырады, өз тәртібімен
салыстырады, сөйтіп оның ішкі тазалығы, яғни рухани дүниесі қалыптасады.
Оқу барысы және рухани-эстетикалық тәрбие беру жөнінде: В.В.Хромов,
М.Жұмабаев, Л.А.Матвеева, Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов, И.И. Лобанова сияқты
ғалымдардың жазылған еңбектері бар.
Өз зерттеулерінде олар көркемөнер шығармаларының рөлі мен
адамгершілік тәртіпте өзін-өзі бағалауға назар аударған екен.
Мектепте тәрбие үдерісі сана мен іс-әрекеттің бірегей принципі
делінеді, өйткені тұлға қасиеттерінің қалыптасуы мен дамуы оның іс-әрекет
жасауына байланысты.
Қандай болмасын іс-әрекетте адамгершілік нышаны болады, дейді
О.Г. Дробницкий. Сондықтан оқу іс-әрекетінде, психологтар айтқандай үлкен
рухани-эстетикалық тәрбиенің мүмкіншіліктері жатады.
Оқу іс-әрекеті бастауыш оқушылары үшін ең бірінші орында, солай
болған себепті де бұл іс маңызды.
Осы кезде оқу ісі оқушының дамуына көп әсерін тигізеді, көп жаңа
мәліметтер алуына себепші болады (Божович Л.И., Конников Т.Е.). Бұл істе
тек қана жаңадан білім алынып қоймай, тұлғаның рухани, адамгершілік
қасиеттері де дамиды.
Өлшемді үдерістің нәтижесінде, оқу тапсырмасын толықтай орындағанда
ғана оқушылардың эстетикалық тәрбиесі мен адамгершілік білімі қалыптасады,
оқу ісіне тән адамгершілік көзқарас қалыптасады.
Оқу іс-әрекеті, бастауыш оқушыларының жасына қарай білім меңгеруін
қамтамасыз етеді, нақты жүйеде, оқушылардың әртүрлі ой, адамгершілік қажет
ететін жағдайларды шешу үшін жолдар, тәсілдер меңгеруіне мүмкіндік
туғызады.
Оқушыларды тәрбиелеу мен оқыту, оларды өмірге, қоғамдық еңбекке
дайындауда шешуші рөл мұғалімге берілген. Мұғалім оқушы үшін тәрбие
бағдаршамы, адал еңбек етудің үлгісі. Қазіргі қоғамның даму кезеңінде орын
алып отырған мәселелердің бірі - оқушылардың адамгершілік мәселесі.
Адами, рухани тәрбие – адамның қоғамдағы іс-әрекетінің өлшемінің
негізгі бір жолы болып есептеледі.
Қоғамдық құбылыстарды сипаттау – ол әлеуметтік басқа жағдайлармен
байланысты анықтау. Қоғамның дамуымен және тарихи өзгерістерге байланысты
адамның өмірі де өзгереді, кейбір тарихи кезеңдерде тәрбие мазмұны
түбегейлі өзгереді.
Эстетикалық тәрбиенің әлеуметтік аспектісі, ең бірінші, қазіргі
кезеңнің дамуымен, біздің қоғамдағы өзгеріспен анықталады. Рухани дүние
туралы айтқанда тек қана адамгершілік мұраттар хақында ойламау керек, шынын
айтқанда, қалыптасқан адамгершілікті іс-әрекет бойынша да айтуға болады.
Тұлғаның рухани-эстетикалық дүниесі – ең қиын, көп қырлы үдеріс,
педагогикалық және әлеуметтік құбылыстары бар. Бірақ адамгершілік
тәрбиесінің үдерісі жекеше. Бұл ерекшелік туралы кезінде А.С.Макаренко да
айтқан.
Педагогикалық теория бойынша адамгершілік тәрбиесінің үдерісі
бағытталған сатыланған оқушылар мен педагогикалық ұжымның іс-әрекетінің
бірегейлігінен тұрады. Педагогикалық іс-әрекет деген ұғымда оқушымен
ұжымның оқу-тәрбие ісінен алған әсері жатады.
Осы әсерлерде, оның нәтижесі көзқарас пен тәртіпте байқалады, олар
байланысты және жанама түрде де, тікелей де оқушының жеке басына әсер
етеді. Сондықтан тәрбие үдерісінің құрылымының маңызды компоненті,
А.Н.Леоньев айтқандай, үдерістер болып есептеледі, бір-біріне қарама –
қарсы келгендей. Олардың бірі заттың тірі жүйеге әсер ету үдерісі,
екіншісі – сол жүйенің сол әсер ететін нысанамен белсенді арақатынас
жасауы.
Педагогикалық іс-әрекеттің сапалы жағы адамгершілік тәрбие үдерісінде
оның күші мен табандылығында көрінеді, ал тұлғаның келбеті мен мінезінің
өзгеруінің сапалық жағы оның сенімімен байқалады, әртүрлі іс-әрекетте,
мінезде, тәртіпте, т.б. байқалады.
Адамгершілік тәрбиесі үдерісінің ерекшелігі сол, ол ұзақ және
үзіліссіз болады, сондықтан нәтижесін көру біраз уақытты қажет етеді.
Адамгершілік тәрбиесі үдерісінің жинақтау құрылымы: тәрбиелік мақсатқа
жету төменгі деңгейден басталып, жоғары деңгейде аяқталады. Мақсатқа жету
үшін, бірте-бірте қиындайтын іс-әрекет түрлері қолданылды. Бұл қағида
оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты іске асады.
Эстетикалық тәрбие үдерісі тез дамитын және шығармашылық болатын
нәрсе: мұғалімдер ылғи оған бір нәрсе қосып отырады, тәрбие үдерісін
ұтымдырақ қолдану үшін Б.К.Байжігітов айтқандай әр ұстаздың сол жанды
материалды білуінде, яғни өзі жұмыс жасауына, оқушыны жақсы біліп, зерттеп
алуына байланысты болса керек.
Эстетикалық талғам қалыптастыруды қамтамасыз ететін, оқушының тұлғасын
дамытатын барлық факторларды үш топқа бөлуге болады: табиғи және
биологиялық, әлеуметтік және педагогикалық. Қоршаған ортамен байланысты
бағытта әсер ету арқылы оқушы оны тәртіппен жинайды.
Бірақ, соған қарамастан тұлғаны қалыптастыруда көптеген әлеуметтік
жағдайлар және биологиялық факторлар әсер етеді, осы үдерісте шешуші рөл
бәрібір педагогикаға жүктеледі, өйткені ол ең тиімді.
Адами-эстетикалық тәрбие алған тұлға тек қана адамгершілік білімін
алып, саналы, қоғамдық тәртіптен тәжірибе жинап қоймайды, ол қоршаған
ортамен жеке басының ара қатынасын жасай алатын болады. Эстетикалық тәрбие
үдерісінде әртүрлі нысанамен ара қатынас туатындайтындығын айта кеткен жөн.
Байланысқа оқушылар қатысады.
Бұл ара қатынастар педагогикалық іс-әрекеттің нысанасы. (Оқушы
тұлғасының адамгершілікте қалыптасуы И.С.Морьенко. 10130-34).
Сана, рухани-эстетикалық тәрбиені қалыптастыру үдерісінде білім,
наным және практикалық іс-әрекет біте қайнасады, адами сезім және
адамгершілік қасиеттердің дамуы мен қамтамасыз етілуінде мектептің рөлі
маңызды. Адам осы мектеп жасында тек адамгершілік қағидаларын үйреніп қана
қоймай, тәртіп туралы, еңбекке деген көзқарас, болашақ мамандығы туралы
ойлап оны жүзеге асыруы керек.
Әр адам тек адами қағидаларды орындап қана емес, менмендікпен, жеке
бас мүддесін ойлаумен, талан – таражыға салушылықпен, әділетсіздікпен
күресу керек. Ол өскелең ұрпақта қоғамшылдық, белсенділік тәрбиелеу керек,
ол тек қана тұлға тәрбиелемей олардың қоршаған ортаны дамытуға себі
тиетіндей қылу деген сөз.
Оқушы тәрбиесі жан-жақты тәрбиеленген тұлғаны қалыптастыруды көздейді.
Эстетикалық тәрбие, сайып келгенде адамгершілік тәрбиеге жан-жақты әсер ете
алатын болғаннан кейін тәрбиенің көзі болып тұр.
Тәрбиенің бір мақсаты – баланың іс-әрекетін дұрыс ұйымдастыру. Іс-
әрекет барысында адамгершілік қасиеттер қалыптасады, олар іс-әрекеттің
мақсаты мен негізінің өзгеруіне әсер тигізеді, ол адамгершілік өлшемдері
мен байлықтарын меңгеруге әсер етеді. Адамның іс-әрекеті оның
адамгершілікті дамуының айғағы болып есептеледі.
Баланың адамгершілік қасиетінің дамуы қоршаған ортаның өткен әсеріне
байланысты, олар ата-ана және мұғалімдер, басқа да адамдар, олардан алған
әсерін тұлға өзінің жеке басының тәжірибесімен, көзқарасымен салыстыра
отырып бағалайды. Баланың санасына сыртқы жағдайлар әсер етуіне байланысты,
оның да ол нәрсеге деген көзқарасы қалыптасады. Осыған байланысты бала
тәрбиесінің негізі қалыптасады, шешім қабылданады және баланың өз
тәрбиесінің адамгершілікті таңдауы қалыптасады. Мектеп тәрбиесінің бағыты
мен баланың іс жүзіндегі тәртібі сәйкес келмеуі мүмкін, бірақ тәрбиесінің
мәні сол сәйкестікке жетуге тырысу болып табылады.
Адамгершілік тәрбие үдерісінің керекті бөлшегі –эстетиканың
қағидаларын үйрету, оның мақсаты – балаға адами принциптерді, қоғамдық
өлшемдерді меңгерту. Адами принциптерді, өлшемдерді ойлату, санасына
жеткізу оның адамгершілік тәртіптің үлгісін сезінуімен және адамгершілік
қасиеттерді бағалау мен тәртіпті санаға түюлерімен де байланысты.
Адамгершілікті тәрбие жалпы болып есептеледі, оның дұрыс, бұрысын
қоғам мен тұлғаның арақатынасынан байқауға болады. Кез келген қоғамдық –
пайдалы іс-әрекет жасау үшін тұлғаға жинақталған адамгершілік қасиеттер
қажет.
Сондықтан мектепте тәрбие ең бірінші адамгершілік қасиеттерді
жинақтауға бағытталған, өйткені ол қандай да болмасын әлеуметтік іс-
әрекетті орындауға байланысты.
Баланың ойы мен еркін тәрбиелей отырып, мұғалім өзінің адамгершілікті
нәтижеге жетуін үнемі қадағалап отыруы керек. Адамгершілік пен тәртіпті
қалыптастыра отырып, адамгершілік қағидаларын, рухани мұқтаждығын
толықтырып, оқытушы сонымен бірге барлық жағынан да тұлғаға әсер етеді,
ақыл-ой, еңбек, эстетикалық тәрбиесін жүзеге асыру мақсаттарына жетеді.
Адамгершілікті даму деңгейі балалардың оқу іс-әрекетінде де жақсы
әсерін тигізеді. Сондықтан балаларды тәрбиелеудің бір міндеті мектепке
дейінгі жаста болады, оларды мектептегі оқуға адамгершілік дайындық жасау
қажет етеді. Оқу іс-әрекетінің өзі, мазмұнының этикалық бағыты, оқу
үдерісінің әдісі мен ұйымдастыруы бастауыш оқушылардың адамершілікті
қалыптасуының көзі мен құралы болады. Оқудағы қиыншылықты жеңу тек қана
зиялылық болмысты қажет етпейді, адамгершілікті күш –жігерді де талап
етеді.
Оқу үдерісінде білім алу дәрежесі дамиды, қабылдауы, ықыласы, қиялы,
ойлауы, еске сақтау қабілеті дамиды. Бұл балалардың қоғамдағы өмірде болып
жатқан құбылыстарға деген қызығушылықтарын тәрбиелеуге мүмкіндік береді.
(Тәрбие үдерісінде бастауыш оқушыларының адамгершілігінің дамуы 1898-14).
Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісіндегі алға қойылатын талап-
тәуелсіз еліміздің азаматын тәрбиелеу, жоғарғы оқу орны студенттерінің
ұлттық сана-сезімін ояту, ұлттық мәдениетке, өнерге деген сүйіспеншілік
көзқарасын қалыптастыру болып отырғандығын ылғи да айтып жүрміз. Ертеңгі
күннің мазмұнды да салиқалы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға
бастыратын күш тек білім мен өнерге ғана тән екендігі де белгілі.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін мерзімді
басылымдарда адамгершілік, ұрпақ тәрбиесі мәселелері жиі көтеріліп
келеді. Педагог ғалымдар мен философ, психологтардың пікіріне сүйенсек, жас
ұрпақтың рухани-адамгершілігін дамыту - уақыт пен заман талабы.
Ал оның туындап, қалыптасып, тәлім-тәрбие құралына айналуы ұстаздардың
қолында.
Осы бағытта жоғарғы оқу орындарында педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде
рухани-адамгершілік мақсаттарды басшылыққа алу өз кезегінде халқымыздың
ғасырлар бойғы даналығы, бай тарихы әдебиеті мен мәдениеті, салт-санасы,
дәстүрлерінің асылдарын өзіне жинаған, әрі оны бойына сіңірген халықтың
мұрасын насихаттау болып табылады. Сол мол мұраны педагоги-калық пәндерді
оқытуда пайдалану педагогтардың кәсіби мәртебесін көтеретін, көбейтетін
фактор болса керек.
Педагогикалық үдерістегі рухани-адамгершілік мәселелерді озық ғылыми
зерттеулер мен тәжірибелерге, педагогика-психология саласындағы еңбектерге
талдау жасауға жетелейді. Өйткені рухани-адамгершілік мәселелері бірқатар
ғылыми-зерттеулерге арқау болған Ұлы шығыс ойшылы, данагөй Әл-Фараби
Адамға ең бірінші білім емес, рухани тәрбиеші емес, рухани тәрбие берілуі
керек, тәрбиесіз берілген білім - адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның
барлық өміріне апат әкеледі,- деген екен.
Бүгінде жастарды биік рухани-адамгершілікке, әдептілік пен имандылыққа
ерте бастан даярлау мәселелері педагогикалық ықпал ету аясынан да кеңейіп,
әлеуметтік сипатқа ие бола бастауда.
Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде адамгершілік мәселелеріне
негіз ету жастарды жан-жақты дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеуді жүзеге
асырып, олардың дүниетанымын, саналы көзқарасын қарастыруға мүмкіндік
береді. Этнопедагогикалық деректерді меңгеру арқылы халықтың рухани
мәдениетімен танысып, оны қазіргі заманғы құндылықтармен байланыстыруға
болады.
Халқымыздың рухани-адамгершілік бағытындағы идеялары мен өнегелі
дәстүрлерін педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде пайдалану жастардың
адамгершілік танымдарын оңтайлы жолмен жүзеге асыруға ықпал етеді.
Сан ғасырлық тарихы бар рухани игіліктерді оқу үдерісінде лайықты
пайдалану жалпы адамдық құндылықтарды терең түсінуге де ықпал етеді.
Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде рухани-адамгершілікке тәрбиелеу
басты мақсат болса, жеке тұлғаның рухани адамгершілігін тәрбиелеу оның
басты бағытын құрайды.
Педагогикалық үдерістегі тәрбие мәселелерінің мазмұны бола отырып
педагогикалық пәндерді оқыту үдерісіндегі рухани адамгершілік мәселелерінің
мазмұны мен ерекшеліктерінің нақты тиімді тұстары мен тәрбиелік ықпалы
ерекше назар аударуды қажет етеді. Ғалымдардың пікірінше педагогикалық
үдерістегі рухани-адамгершілік тәрбие мазмұны үш кезеңмен байланысты.
* рухани-адамгершілік тәрбиесінің мазмұны қоғамның дамуы мен мүддесіне сай
келуі қажет;
* рухани-адамгершілік даму барысындағы жеке тұлғаның бойындағы нақты
сапалар;
* педагогикалық пәндерді оқу барысында рухани-адамгершілік нормалары
қаншалықты деңгейде меңгерілді.
Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде жеке тұлғаның рухани-
адамгершілігін дамыта оқытудың ғылыми тұрғыда негізделген жүйелі әдістемесі
жоқ, дегенмен рухани-адамгершілік нысанда оқытуды жеке тұлғаның ішкі жан-
дүниесімен кіріктіре отырып ұйымдастыру мәселелері ғылыми зерттеулерге
арқау болып келеді.
Ғалымдар С.Р.Елемесов, С.Ұзақбаева, Х.Шалғынбаева және т.б.
еңбектерінде жеке тұлғаның рухани тұрғыда қалыптасу бағыттары жан-жақты
қарастырылып келеді. Осы ғылыми зерттеулерде оқыту үдерісінде жас ұрпақтың
рухани адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру мәселелері жан-жақты
талданады.
Рухани-адамгершілік ұғымдарына тәрбиелік тұрғыда мән берместен
бұрын, алдымен руханилық деген үғымды жан-жақты талдауға болады.
Руханилық бұл жеке тұлғаның жүректен туындайтын шынайы сезімдерімен
астасатын жүрек жылуы мен жан нұры, кісілік келбеті, адами болмысы деп
бағалауымызға болады. Жеке тұлға руханишылығынан ажыраса, рухани жұтаң, ой
өрісі тар, адамгершілік қасиеттері төмен деңгейде көрініс береді. Зерттеуші
ғалымдар руханишылық ұғымына әр бағытта анықтамалар береді.
Педагогикалық үдерісте тәрбиелей отырып оқыту рухани-адамгершілік
тұрғысындағы ғылыми білімнің студентердің ой-өрісі мен санасына ықпал ете
отырып, кісілік келбетіне қалыптастыруды көздейді. Рухани-адамгершілікке
тәрбиелеу мен педагогикалық пәндерді оқыту үдерістері біртіндеп
студенттердің үздік тәрбиесі және өздігінен ізденіп білім алуға талпыну
үдерістерімен ұштасу қажет. Өзін-өзі тәрбиелеу жеке тұлғаның өзіндік
көзқарасының қалыптасуына ықпал ете алады. Ал өз сезімін еркін бағындырып,
өз әрекетін жоспарлап, өзгемен санаса білетін, көптің игілігі үшін әрекет
ете алатын тұлға тәрбиенің де ең басты мақсаты болса керек. Міне, осыларға
ерекше мән беріліп отырса, жеке тұлғаның бойында рухани-адамгершілік
қасиеттердің де саны арта түседі.
Педагогикалық пәндерді тәрбие мәселесі туралы айтпастан бұрын, ең
алдымен оқыту үдерісінің ерекшелігіне тоқталған жөн. Жалпы, оқыту үдерісі -
тәрбие үдерісіне қарағанда нәтижелі де тез өтетін үдеріс, ал тәрбиелік мәні
тереңірек қарастырылса тиімділігі артары даусыз. Ал жалаң рухани-
адамгершілік тәрбиесін тез іске асырып, нәтижесін анықтау мүмкін емес.
Сондықтан педагогикалық пәндерді оқыту үдерісіндегі рухани адамгершілік
тәрбиесінің ықпалын анықтап, бағалау жүйелі түрде зерттеуді қажет етеді.
Соңғы уақытта ерекше айтылып жатырған білім беру мазмұнының
ізгілендіру, білім беру мазмұнының мәнін айқындау мәселелері, осы жеке
тұлғаның рухани-адамгершілік болмысын да қамтиды. Бұл мәселелер И.Я.Лернер,
М.Н.Скаткин, А.В.Петровский, т.б. еңбектерінде баяндалған. Жалпы жеке
тұлғанын, қалыптасуы оның рухани-адамгершілік қасиеттерінің деңгейіне
тәуелді. Жеке тұлғаның тұлғалық қасиеттері ең алдымен оның жеке бас
мәдениетінің өлшемі ретіндегі рухани құндылықтарды игеруіне байланысты,
сондықтан педагогикалық үдерісте рухани-адамгершілік тәрбиеге мән беру
оқытудың жеке тұлғаның адамгершілік қасиеттеріне бағытталуын көрсетеді.
Бүгінгі жас ұрпақ ертеңгі қоғам негізін қалаушы тұлға. Сондықтан
педагогикалық үдерісте рухани-адамгершілік тәрбиесін құрылымдық бөлік
ретінде қарастыра отырып, студенттерді рухани-мәдениет бағытында тәрбиелеу
керек. Ал педагогикалық үдерістегі ықпал ету құралдары ең алдымен әрине
кәсіби пәндерді, әдістемелерді оқыту. Осы құралдарды кешенді түрде қолдану,
барлық студенттерді іс-әрекетке қатыстыру оңтайлы нәтижелерге қол жеткізері
даусыз.
Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісіндегі рухани-адамгершілік
мәселелері туралы айтқанда осы педагогикалық үдеріске лайықты объективті
шарттарды ескеру қажет. Педагогикалық үдерісте тәлімгердің өз басы үлгілі
болуы шарт және ол педагогикалық үдерісті реттеп, жүргізе алуынан көп нәрсе
тәуелді екендігі анық. Рухани-адамгершілік тәрбие бағыттарын қарастыру оның
тәрбиелік құндылығын үнемі басты назарда ұстаудың маңызы зор. Рухани
мәдениеттің негіздері болып табылатын ғылым мен әдебиет, өнер мен әдеп
саласына қызықтыра білу қажет. Жас ұрпақ кәсіби қажетті біліктерді
меңгерумен ғана шектеліп қоймай, рухани құндылықтарды да бойына сіңірулері
қажет.
Жеке тұлғаның қоғамда әлеументенуі және осы жоғарғы оқу орындарында
алатын тәрбиесі өзара тығыз байланысты. Бұл, әсіресе, бүгінгі таңда
қоғамымыздағы рухани тәрбие мәселелері өткір қойылып отырған тұста
ескерілуі тиіс, яғни педагогикалық үдерістің қоғамның әлеуметтік-эко-
номикалык, қажеттілігімен келістілігі туралы негізгі заңдылықтардың мазмұны
бола алады. Педагогикалык, пәндерді оқыту үдерісінде тиімді оқыту әдіс-
тәсілдерін қолдана отырып жас ұрпақтың бойындағы рухани құндылықтарды
қалыптастырып, рухани-адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың маңызы зор.
Ауыл оқушыларының рухани- адамгершілік тәрбиесінің нәтижелі
болуы үшін, оның нақты педагогикалық шарттары болу қажеттілігі туындайды.
Жалпы шарттарға әлеуметтік, экономикалық, мәдени, ұлттық, географиялық
жағдайлардың болуы жатқызылса, арнайы шарттар ретінде белгілі бір мектептің
ерекшеліктері, әлеуметтік құрамы, орны, материалдық жағдайы, қоғамдық
сұраныстарға қатысты мазмұны жатқызылады. Сондықтан тәбиелеудің құрылымы
мен бөліктерін айқындауға нақты шарттардың орындалуы әсер етеді. Тәрбие
үдерісінде оқушылардың рухани-адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың
педагогикалық шарттарын анықтамас бұрын, шарттар ұғымының мәнін ашуды жөн
деп санадық.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне –Шарт - өзара міндеттер алу жөніндегі
келісім, міндет, борыш, керектілік, қажеттілік – деп көрсетілген.
Ш.К.Беркімбаеваның пікірінше, тәрбиені ұйымдастырудың шарттарына: мақсат,
міндет, мазмұн, әдіс-тәсіл, амал-құралдар және нәтиже жатады. Сонымен қатар
тәрбиеге ықпал етуші шарттарды да (мотивациялық, кадрлық, материалдық-
техникалық, ғылыми-әдістемелік, қаржылық, ұйымдастырушылық, нормативтік,
құқықтық және ақпараттық) қалыс қалдырмаған. Ал, зерттеуші Ә.Садуақасов
шарттарды белгілі объектілерге (оқыту, тәрбиелеу, тұтас мектеп үдерісін
ұйымдастыру, мектепке дейінгі, мектептен тыс тәрбие, қоғамдық, отбасылық
тәрбиеге) бағыттап, өзіне тән шарттарын белгілеп, этнопедагогиканың
дәстүрлі қағидаларын пайдаланған. Шарттар - белгілі бір объектінің
туындауы, өмір сүруі немесе өзгеруі үшін қажетті объектілер жиынтығы.
Мәселен, экономикалық, әлеуметтік-саяси, рухани жағдайлар оқушы бойында
рухани -адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың кеңістік-уақыттық, оқу-
материалдық, моральдік-психологиялық, эстетикалық, мектеп гигиенасына және
қоршаған ортаға сай туындайтын шарттарын негіздейді. Объектілердің арасында
тура және жанама байланыс бар, қажетті болып табылатын объектілердің аз да
болса жиынтығы айқындалады да, педагогикалық шарттар деп аталады.
Ауыл мектеп оқушыларын рухани-адамгершілікке тәрбиелеу үшін нақты
белгілі бір шарттарға тоқталу қажет. Айталық, әлеуметтік, экономикалық
шарттар. Мұнда, әлеуметтік жағдайдың рөлі басым. Ауыл ерекшеліктерін
ескеретін болсақ, мектептердің жағдайы баршаға мәлім. Рухани
-адамгершілікті ескеретін болсақ, сөзбен айтып қою жеткіліксіз,
жасөспірімдер өздері көріп, көз жеткізгендері нәтижелі болмақ. Айтайын деп
отырғанымыз руханилықты жазба мұралар, мұражайлар, көрмелер т,б. арқылы
жетілдіріп, дамытуға болады. Ауылда мұндай жағдайлар жоқ, сондықтан бала
немен шұғылдануы керек, қалай дами алады.
Біз, осы мәселеге байланысты ауылда кітапханалардың, мұражайлардың,
мәдениет орындарының орын алуының қажеттігін атап өткіміз келеді. Өйткені
бала тәрбиесімен айналысатын адамдардың өздері де білімдендірілуі тиіс
деген ой туындайды. Яғни, рухани байлық мәңгілік шынайы байлық екеніне көз
жеткізуіміз тиіс. Ал, экономикалық жағдайға келетін болсақ, мектептің
базасын нығайту үшін қаржының қажеттігі бәрімізге мәлім. Мектеп мұғалімдері
ғылыми жобаларға ұсынуға тиіс.
Біріншіден, мұғалім рухани-адамгершілік тәрбиесіндегі алдына қоятын
мақсатты анықтап алғаны жөн. Педагогика ғылымының жүздеген жылдардан бергі
тәжірибесіне сүйенетін болсақ, ол мақсат бүкіл адамзатқа тән - баланы
рухани адамгершілікті болуға тәрбиелеу, әрине, бұл өте қиын. Себебі,
қазіргі таңда рухани адамгершілік қасиеттердің құндылығы төмендеп,
озбырлық, арсыздық, ұятсыздық, көргенсіздік, мейірімсіздік, қатыгездік т.б.
белең алып, осындай мінезі бар адамдардың жағдайы керісінше ұяты, ары бар
адамдарға қарағанда тәуір секілді болып көрінеді. Бірақ, сырттан қарағанда
олардың жағдайы жақсы болғанымен әлемді ұстап тұрған жақсылық пен жақсы
адамдар. Тіпті сол үстемдік көрсетіп отырғандардың көпшілігі осы жақсы
адамдардың арқасында өсіп-өніп отырғанын ескеру керек. Адамның адамгершілік
түйсігі оның эмоциялық танымы мен мінезіне, қоғамдық таным түрлерімен
байланысты болады. Ол әсіресе құқықпен тығыз байланысты. Адамгершілік
тәрбиесін қалыптастыру мақсатында түрлі педагогикалық теориялар мен шарттар
қалыптасты.
Рухани адамгершілік тәрбиесі біртұтас педагогикалық үдеріс ретінде
оқушылардың бар өміріндегі: танымдық, жастық қарым-қатынасқа қарай,
нормаларға сай жүзеге асырылуы керек. Адамның танымындағы мақсатты
тұлғаның, оның ар-ожданы, сезімі, жігері, дағдысы, әдеті, қоғамдық бағалы
мінезінің қалыптасуы - біртұтас үдерістің нәтижесі болып табылады.
Адамгершілік нормалары баланың сезімдік қабылдауының субъектілік
ынтасына байланысты қалыптасады. Адамгершілік оған ең алдымен тірі сезім,
терең қанағаттандырудың шындық жағдайы немесе керісінше болуы мүмкін.
Адамдық сезім адамдық адамгершіліктің қалыптасуына әсер ететін жүйелік
бастау болып табылады. Осыған орай рухани адамгершілік қасиеттер
адамгершілік мағынаға, мәнге ие болады. Адамгершілікті түсінік адамгершілік
шарттарына бағынышты болады және де баланың өз адамгершілік
қатынастарындағы белсенді үдеріс.
Педагог балалардың субъективті адамгершілік климатын көрсететін
адамдық әлемін білуі керек. Осының барлығы адамгершілік тәрбиені терең
түсінуге көмектеседі. Сыртқы және ішкі қарама-қайшылықты игеру адамдық
қасиетті тұлғаның қалыптасуына әсер етеді. Педагогикалық үдерістегі рухани
адамгершілік тәрбиенің бала өміріндегі қарама-қайшылықтарды, сұрақтарды,
мәселелерді шешуде маңызы зор.
Адамгершілік тәрбиенің нәтижесі адамдық тәрбие болып табылады. Ол
тұлғаның қоғамдық бағалы қасиеттері мен сапалары, қарым-қатынастарында
қалыптасады. Рухани адамгершілік тәрбие -бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі
ұстаудың дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарым-қатынас мәдениетінің
тұрақтылығын қалыптастырады.
Адамгершілік тәрбие жөнінде сөз қылғанда баланың ерік-жігері, өзін-өзі
бақылаушы жүйенің болуына да мән беріледі. Ол оның белсенді өмірінде, сөз
бен іс бірлігінде, өмірдің қиын тұстарында өз тұжырымында адал қалуына әсер
етеді.
Мектептегі, ұжымдағы, отбасындағы рухани адамгершілік тәрбие баланың
Отанға деген махаббатын, еңбекке тағы да басқа нәрселерге қатынасын
қалыптастырады. Оның нәтижесі, дұрыс жеке тұлғалылық, адамға деген көңіл
бөлушілік, өзіне деген талаптылықтан көрінеді.
Рухани -адамгершілік тәрбиедегі педагогикалық шарттардың бірі -
кешенділік. Яғни, педагогикалық үдерісте оқушының дүниетанымымен, мінез-
құлқының бағалы негіздерімен, оқуға, еңбекке, табиғатқа, өз-өзіне, басқа
адамдарға қатынасымен байланысты жүргізілетін рухани тәрбиелік шарт.
Рухани-адамгершілік тәрбиенің тағы бір шарты, оқу-тәрбие жұмыстарының
өмірмен тығыз байланыста жүргізілуі. Педагогика балаларды тек өмірге ғана
дайындамайды, сонымен қатар, жаңа нәрселерді дұрыс қабылдап, ескірген
нәрселермен күресуге де дайындауы керек.
Біртұтастық және интелектуалды-эмоциялы шарттар баланың рухани және
физикалық мүмкіндіктерін дамыту мақсатында жүзеге асырылады.
Балалардың ұжымдық ортада өзін-өзі ұстауына қатысты педагогикалық
үдерістегі адамгершілік тәрбиесінің орны ерекше. Бұл баланы қоғамдық ортада
өзін-өзі қалай ұстау керектігіне үйретеді. Ұжымдық қарым-қатынас
дағдыларын: ұстамдылық, бақылау, талаптылық тағы сол сияқтылар осы шарттың
ішінде қарастырылады.
Рухани-адамгершілік тәрбиенің тағы бір шарты балалардың шығармашылық
қабілетін дамыту болып табылады.
Баланың еңбекке, тағы басқа қызметтерге қызығушылығын арттыру
мақсатында, рухани-адамгершілік тәрбиедегі маңызды педагогикалық шарттардың
бірі -танымды, қабілетті қалыптастыру болып қалады.
Тағы бір шарт баланың қабылдауына мән беру болып саналады. Яғни, бұл
баланың жас ерекшелігімен тығыз байланысты болмақ: оның білім деңгейі,
тәрбие дәрежесін, өмірлік тәжірибесі мен мінез-құлқы, оның дамытушылық
қасиеттеріне көңіл аударылуы керек.
Рухани-адамгершілік тәрбиесінде алдымен баланы тек жақсылыққа -
қайырымдылық, мейірімділік, ізгілікке тәрбиелеп, соны мақсат тұтса,
ұстаздың, ата-ананың да болашағы зор болмақ.
Мұғалім мен ата-ананың беделін орынды пайдалануды да шарт ретінде
қарастырамыз.
Тағы бір шарт біртұтастық, интелектуалды-эмоциялы және танымдық-
шығармашылық шарттар оқушының рухани, физикалық мүмкіндіктерін дамыту
мақсатында жүзеге асырылады. Оқушылардың ұжымдық ортада өзін-өзі ұстауына
қатысы педагогикалық үдерістегі рухани адамгершілік тәрбиенің орны ерекше.
Бұл баланы қоғамдық ортада өзін-өзі қалай ұстау керектігін үйретеді.
Ұжымдық қарым-қатынас дағдыларын, ұстамдылық, бақылау, талаптылық,
дамушылық осы шарттардың ішінде қарастырамыз. Сонымен қатар, балалардың
шығармашылық қабілетін дамыту да жатады. Сол арқылы оқушы өзін-өзі еңбекке
қызықтырып, ішкі жан-дүниесінің қажеттілігін қанағаттандырады, яғни оның
дамытушылық қасиетіне көңіл аударылуы керек.
Ауыл мектебі оқушыларын рухани адамгершілікке тәрбиелеуге негіз
болатын педагогикалық шарттарын белгілеп алдық. Өйткені, біздің ойымызша,
тәрбиенің заңдылықтары мен ұстанымдары оларды тәжірибеде іске асыруға
бағытталған арнайы шарттардың орындалуынсыз теориялық ұсыныс ретінде қалып,
практикалық қолданбалы міндеттерді атқара алмайды. Жасөспірімдерді рухани
адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеу адамдармен достық, мейірімділік, басқаны
түсіну, біреулердің қайғысы мен қуанышына ортақтасу, өзгелердің мінез-құлқы
мен пікіріне төзімділік таныту кезінде жетіле түседі.
1.2. Оқу барысындағы рухани-адамгершілік және эстетикалық тәрбиенің
мүмкіншіліктері. Бейнелеу өнерінің асыл мұраларын кейінгі ұрпаққа
насихаттау.
Педагогика ғылымында соңғы жылдары оқушыларды рухани- эстетикалық
қасиеттерге тәрбиелеу мәселесі кеңінен көтерілуде. Бұл мәселе қазіргі таңда
мектептерден бастау алуда. Қазіргі мектептердегі міндеттердің бірі - кез-
келген жасөспірімге білімді меңгерту ғана емес, оның рухани-эстетикалық
қасиетін танып, ішкі жан-дүниесіне әсер ету арқылы жас ұрпақтың өзін-өзі
дамытуына жол көрсету.
Болашақ ізбасарларға адамгершілік, имандылық, әдептілік сияқты
қасиеттер арқылы жас кезінен сан ғасырлар бойы қалыптасқан өзіндік тарихы
бар құндылықтар негізінде тәрбиелеудің сапасы мол, мазмұны бай, атадан
балаға ұласатын құндылық сезім ниеттерден, ізгі қасиеттерден жалғасып
отырғанына көзіміз жетті. Жалпы құндылықтар арқылы тәрбие беру - рухани
азғындықтан шығудың ең басты жолы. Сондықтан бүгінгі таңдағы мектептерде
жүргізілетін тәрбиенің өзіндік басты мақсаты да осында айқындалып, бағыты
белгіленуі керек.
Бастауыш мектеп жасында оқу іс-әрекеті ерекше рөл атқарады. Өйткені
дәл осы уақытта өзгеру үдерісі басталып, оқиғалар арқылы өмірді білу
ғылыми зерттеуге бастайды. Білім алу кеңейтіліп қана қоймай, жүйеленеді
және тереңдетіледі. Оқу іс-әрекеті ғана осы жаста оқушыларға әр түрлі ақыл
– ой адамгершілік мақсаттарға жету жолдарын меңгеруге мүмкіншілік береді,
осы негізде балалардың қоршаған ортамен ара қатынасын қалыптастыру жүйесі
орнығады.
Оқу үдерісінде мектептегі бастауыш сынып оқушылары біртіндеп
педагогикалық әсер ету нысанасы болады, мұғалімдер бірден және барлық
жағдайларда нәтижеге жете бермейді.
Педагогикалық әсер ету нысанасы баланың тәртібінде өзгерістер болған
жағдайда ғана болады. Бұл балалардың алған біліміне байланысты
біліктілігін ұштап, дағдысын, іс-әрекеттің тәсіл, жолдарын меңгеру және
оқушылардың арақатынасының өзгеруі болып табылады.
Бастауыш оқушыларының даму үдерісінде бұл керекті саты, бірақ бұл
жерде баланы көп кідіртуге болмайды.
Тұлғаны қалыптастыру мәселесіне философтар, психологтар, педагогтар
көптеген зерттеулер арнаған. Осы ойды тарқатып, бірнеше мәселе шығаруға
болады.
Жеке тұлға өмірдегі қоршаған ортасына сай өз іс-әрекетін дұрыс
бағыттай алса мақсат орындалады деп түсіну керек.
Нақты жүргізілген жұмыстың нәтижесінде тұлға іс-әрекетінің
сапасын, оның белсенділігін, мақсатқа жетуге деген талпынысын, өзінің
мүмкіншілігін түсінуі, олардың өмір талабына сәйкес келуін бағдарлай алуға
болады. Бұл талаптар өмірден туындайды және өмірде орындалуы, орындалмауы
байқалады.
Оқу барысында бастауыш оқушылары оқу тапсырмасын орындауда, өз
тәртібін қадағалауда бағытталған әрекет жасауды үйренеді. Олардың іс-
әрекеті саналы түрде болады. Әр-түрлі ақыл-ой, адамгершілік мәселелерін
шешуде оқушылар жинаған тәжірибелерін қолданады.
Іс-әрекет жасаушы өз мүмкіншігін түсінуі, білігін өмір талабына сай
пайдалануы керек.
Бұл ерекшеліктерінің дамуына оқу іс-әрекетінің компоненттері негіз
болады. Сол жағдайда адам тәртібі қажет, егер өмір талабы соны керексе.
Себеп іс-әрекеттің мүмкіншілігі мен қажеттілігін анықтайды.
Бұл жерді біз оқу барысының құрылымының екінші жағына келеміз – оқу
барысының үш компонентінің бірегейлігіне бастауыш оқушыларының қалыптасуы
үшін және осы бірегейліктің керектігін екі аспектіде қарауға болады.
Біріншісі - әр қайсысының өз негізінде дамуы. Сондықтан, оқушы
тәртібінің мазмұны, операция жағынан дамуынсыз дұрыс болмайды, өйткені өз
мүмкіншілігін түсіну, қарым-қатынас жасауға сәйкес белгі болуы мүмкін,
егер бала нақты мазмұнды меңгерсе, соның негізінде қажеттілік туындайды,
тәсіл жинақталады, қажеттілікті өтеуге жол ашылады.
Осы жағдайда, оқушы оқу үдерісінің белсенді қатысушысы болады, яғни не
істеу керек, не үшін керек екенін түсінеді. Қалай істеуді таңдау, оның
білімімен, оның операциялық құрылымын меңгеру және осы іс-әрекеттің себебін
білу деңгейіне қарай анықталады.
Екінші-аспект, осы компоненттердің бірегейлігінің мәнін ашатын: осы
күні бастауышта оқу үдерісі көбінесе білім алуға, оқу жұмысының тәсіл,
жолдарын меңгеруге бағытталған, яғни тірек мағыналы және кейде операциялық
компоненттерге жасалады.
Бұл жағдайда осы үдеріс барысында ақыл-ой, адамгершілік дамуы жүріп
жатады дейді. Бір жағынан бұл дұрыс та, бірақ бағытталған мағыналы
элементтердің қалыптасуына, кей уақытта төтеден дамыған операциялық,
себептік үдерісіне кедергі болады, ол оқушының өз мүмкіншілігін толық
пайдалануға, ақыл-ой және адамгершілік дамуына мүмкіншілік бермейді.
Бастауыш оқушыларының адамгершілікті даму мәселесі оқу барысында тағы
үш фактормен байланысты.
Біріншіден, оқушы мектепке келе отырып үй тіршілігінен басқа
қоршаған ортаға ауысады, адамгершілік өлшемдері де ауысады, оларды ғылыми
түрде, мақсатты бағдар ретінде көреді. Бұл әдебиет, қазақ тілі, бейнелеу
өнері сабақтарында іске асырылады. Осындай бағдарлы оқытуда мұғалімнің
бағалауы, сабақтағы әңгімелері, сыныптан тыс жұмыстары, бәрі-бәрі әсер
етеді.
Екіншіден, оқу барысында балалар ұжымдық іс-әрекет жасайды. Онда олар
адами өлшемдерді меңгереді, оқушылардың бір-бірімен, оқушы мен мұғалімнің
қарым-қатынасын тәртіптейді.
Үшінші факторды айтсақ: қазіргі мектептің жағдайын талдағанда, оқу
бағдарламасын қалыптастыру мәселесі, пәндердің көлемі туралы пікірлер
айтқанда, ең бірінші мектептегі оқыту – ол рухани ішкі дүниесі терең,
адамгершлігі мол тұлға қалыптастыру делінеді.
Осыған байланысты гуманитарлық ғылымдардың дәрежесін көтеру алдыңғы
жоспарда тұр дейді мектеп бағдарламасында. Мәселе сол пәндердің
ерекшеліктерінде емес, оқу іс-әрекеті дұрыс ұйымдастырылуында.
Осы іс-әрекет адамгершілік қасиеттерді дамытудың қай пәнде
болмасын мүмкіншілігінің мол екендігін көрсетеді.
Осы тұрғыдан қарағанда, мектептегі оқу үдерісінде оқушылардың ақыл-ой,
адамгершілік дамуының мәселесін тығыз байланыстыра отырып шешуге болады.
Оқу барысы баланың жеке басының дамуының факторы болып есептеледі. Бұл
үдерісте білім алуға, баланың мінез-құлқына әсер етуге жағдай туғызылады.
Мектепте оқытуды бастау – баланың тәрбиесі мен дамуындағы жаңа және
маңызды саты. Оқушы болған соң, ол бірінші рет жүйелі, қоғамдық – пайдалы
іске араласады.
Маңызды рухани байлықтарды бала, бастауыш сыныпта бойына
сіңіреді. Дәл осы уақытта жүйелі білімнің негізін алады, адамгершілік
келбеті бекіп, мінезі дамиды, еркі қалыптасады. Баланың оқудағы бірінші
қадамының тәрбиелік мәні маңызды. Мұғалім оған тек қана білім беріп
қоймайды, оның қиыншылығы мол, бірақ қызықты еңбекке баулиды.
Қазіргі уақытта бастауыштағы білім, оқушыны танымдық жағынан дамытып,
білім алуда белсенділік дағдыларын жетілдіреді, алған білімін жүйелеуге
дағдыландырады, өйткені ол өмірде қажет. Ой-өрісінің дамуы, оқу
материалдарын меңгеруі, әртүрлі жолдармен жұмыс жасау балалардың
адамгершілік білім алуына тікелей әсер етеді, оқу үдерісін ұйымдастыру,
оның әдістері рухани-эстетикалық тәжірибе жинауға атсалысады.
Эстетикалық талғам қалыптастыруды мектептегі барлық сабақтарда іске
асыруға болады. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I-ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕСІ ЖӘНЕ БЕЙНЕЛЕУ
ӨНЕРІНІҢ АСЫЛ МҰРАЛАРЫН КЕЙІНГІ ҰРПАҚҚА НАСИХАТТАУ
1.1. Эстетикалық тәрбиесі зерттеуінің күйі және рухани-адамгершілік
тақырыптарының
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .6
1.2 Оқу барысындағы рухани – эстетикалық тәрбиенің
мүмкіншіліктері. Бейнелеудің асыл мұраларын өскелең ұрпаққа
насихаттау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
II-ТАРАУ. ОҚУШЫЛАР ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ШАРТТАРЫ МЕН ІС-ӘРЕКЕТ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Бейнелеу өнері арқылы оқушылардың көркемдік шығармашылығын
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 38
2.2. Көркемдік - эстетикалық дамыту арқылы әлеуметтік ортаға
бейімдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.3. Бақылау тәжірибелік-эксперименттерін өткізу, сараптау жұмыс
материалдарының машықтық бөлігінің орындалу үдерісі
... ... ... ... ... ... ... ..51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..58
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...59
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..61
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейтестілігі.
Қазіргі уақытта адам факторының белсенділігі қоғам дамуының негізгі
шарттарының бірі.
Сондықтан жалпы білім беретін мектептің алдында жауапкершілігі бар
азамат дайындау мақсаты қойылады. Бұл мақсатқа жету бір қалыпты өнегелі
қасиеті бар жеке оқушыны қалыптастырумен байланысты.
Мектептің мәні мен қызметі білім беру жүйесінде басқа білім беру
сатыларымен ұштасып қана қоймайды, сол сатыда баланың қалыптасуы мен
дамуына өте зор ықпал етеді.
Сол себепті де оқушылардың зиялы, әсерлі, іскер, коммуникативті
дайындығы, қоршаған ортамен байланысуы (табиғатпен, басқа адамдармен, өз-
өзімен және т. б.) негізгі міндет болып табылады.
Бұл көрсетілген нәтижеге жету үшін жеке тұлғаны төменгі сыныптардың
өзінде-ақ жоспарлы түрде, мақсат қойып тәрбиелеу керек.
Сондықтан тәрбиелеудегі басты мақсатты орындау үшін мыналар қажет:
қоршаған ортаға өзіндік көзқарас қалыптастыру, этикалық, эстетикалық және
адами өлшемдерді меңгерту.
Білім берудің ғылыми мазмұнын жаңашалау үшін дамыта оқыту идеясы
қойылып отыр, ол -белгілі білік, дағды алуға, білім беру қызметінде,
өзіндік қоршаған ортаға көзқарас қалыптастыруда, әр түрлі өнер шығармаларын
түсінуге және басқалай баланың өзінің шама-шарқына қарай жетіліп-дамуына
қажет болып табылады.
Бастауыш саты- білім беру ісін жеделдетуді қалыптастыру үшін өте
қолайлы кезең, оқушының зиялы болып дамуының негізі болады. Оқу ісінің
мазмұны мақсатты түрде қойылады, мақсатты түрде меңгеру оқушылардың ойын
жүйеге келтіруі, сол бағытта ой қозғауы, жүйелеуі келеді. Осылай жеке
тұлғаның негізгі психологиялық қасиеттері қалыптасады, мысалы еркін отыру,
ой толғау өзін-өзі бақылау, оқушылар жалпы әдістер меңгереді-өз бетінше
қойылған оқу мақсаттарына жету, өз-өзін бақылау және өз-өзін бағалау.
Расында да қоғамның назарында бастысы адамгершілік, рухани тәрбие
беру. Қоғамдық өмірдің жан-жақты жедел дамуына байланысты бұл көкейкесті
мәселе қатарынан саналады.
Қазіргі мектеп мұғалімдерінің мақсаты: балаларды өзбетінше шешім
қабылдап, өз ойларын еркін жеткізе алатындай қылып тәрбиелеу болып тұр.
Сондықтан да, аумалы-төкпелі саяси өзгерістер жиі орын алып тұрған кезде
тәрбие ісі біршама қиындық тудырады: жас ұрпақ бойына қоғамдағы өзгеріс
кезіндегі кемшіліктерді сіңіріп алып тәрбиелеу мәселесі қиындай түсуі
мүмкін. Сол себепті де өнегелі мәдениет, өнегелі тәрбие бірінші орында
тұруы керек, өйткені олардың адами қасиеттерді қалыптастыруда рөлі зор.
Педагогикалық мәселелерді шешуде біз зерттеп жатқан жағдайлар
көптеген ғалымдар еңбектерінде көрініс берді, онда адамгершілік, рухани
тәрбиенің мағнасын ашатын негізгі ұғымдардың теориясы берілген, рухани
тәрбиенің принципі, мазмұны, түрі, әдістерінің әрі қарай даму жолдары
көрсетілген.
Жас өскіннің рухани тәрбиесі мәселесін шешуде жазушылардың,
суретшілердің шығармашылық мұрасы талданған көрнекті ғалым,
өнертанушылардың еңбектері бар. (Б. Байжігітов, Б. Барманқұлова, т.б.)
Бұл мәселені шешу үшін мұғалімге тек сынып пәндері мен оны беру әдістерін
біліп қоймай, өнертанушылық тұрғысынан да тәрбие беруі, оқытуы, бағыттауы
керек. Өнер шығармаларының мәселесін зерттеу көкейкесті мәселе болып
отырғандығы да сондықтан.
Ғалымдар рухани, эстетикалық тәрбиені әртүрлі аспектіде зерттеген.
Тек қана оқыту барысында өнер туындысы арқылы тәрбие беру мәселесі
зерттелмеген. Осыған байланысты, біздің мақсат оқу үдерісінде рухани,
эстетикалық тәрбие беру теориясын тиянақтау және оқыту барысында оның
ғылыми-тиянақты әдістемесін дайындау.
Бұл мақсатты шешуде біз осы істің теориясына сүйенеміз. Ал қандай
болмасын іс-әрекет мақсатқа жетудегі іс-әрекет. (Г. И. Вергелес)
Зерттеу объектісі - оқушылардың іс-әрекеті.
Зерттейтін пәні-оқушыларға оқу барысында өнер туындылары арқылы
тәрбие беру.
Болжау:
Оқу барысында адамгершілік, рухани-эстетикалық тәрбие мына
жағдайларда көбірек беріледі, егер:
а) оқушылар тапсырманы орындағанда қойылған мақсат бойынша істейді;
ә) олар тапсырманы түсініп отырып орындайды;
б) алған тәжірибелерін оқу мақсаттарын шешуге қолданады.
Нақты мақсаттар:
а) мәселеге қатысты әдебиеттермен танысу;
ә) тәжірибе-эксперименталды мәліметтер дайындау;
б) тәжірибелік жұмыстар жүргізу.
Жұмыста төмендегідей педагогикалық зерттеудің әдіс, тәсілдері
қолданылып, практикалық бөлімі орындалды.
а) ғылыми психологиялық - педагогикалық, өнертану бағытындағы
әдебиеттер оқылды.
ә) бақылау;
б) көптеген ізденіс жұмыстары жүргізіліп, нобай-долбарлар жасалды;
Жұмыстың бірінші бөлімі оқу барысындағы рухани-эстетикалық
тәрбие берудің теориялық талдауына арналған.
Екінші бөлімінде - оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамытудың педагогикалық шарттары, іс-әрекет бағыттары мен жұмыстың
практикалық бөлігіне қатысты материалдар топтастырылған.
Соңынан қорытынды жазылып, жинақталған материалдар қосымшаға
енгізілді.
І ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕСІ ЖӘНЕ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНІҢ
АСЫЛ МҰРАЛАРЫН КЕЙІНГІ ҰРПАҚҚА НАСИХАТТАУ
1.1 Эстетикалық тәрбиесі зерттеуінің күйі және рухани-адамгершілік
тақырыптарының мәселелері.
Мектеп-келешек ұрпақты тәрбиелеу жүйесінде негізгі орын болып
табылады. Мектеп алдында келешек ұрпақты жақсы азамат етіп дайындауға
байланысты жауапты міндеттер тұр. Қазіргі оқу үдерісі оқушылардың тек қана
білім алуына бағытталмайды, сондай-ақ эстетикалық талғам қалыптастырып,
ғылыми және саяси жаңалықтар арасында жөн таба білуді қажет етеді. Бұл
оқыту әдістері өмір талабына сай болуы керек. Мектепте эстетикалық тәрбие
беру көп тер төгу нәтижесінде іске асады. Баланың жас ерекшелігіне
байланысты даму сатысында өзіндік ерекшелігі болады (ол ешқашан бір жақты
болмайды). Бастауыш сынып оқушыларының тәрбиесінде бұндай ерекшелік
адамгершілік тәрбиесі болады: балалар қарапайым адамгершіліктің өлшемін
меңгереді, әр-түрлі жағдайда оны қолдануды үйренеді. Оқу үдерісі, өндіріс
сараманы адамгершілік, һәм эстетикалық тәрбиемен тығыз байланысты. Қазіргі
мектепте, білім мазмұнының көлемі кеңейген және құрылымы ішкі жағынан
күрделенген уақытта, рухани-эстетикалық тәрбие беру мәселесінің рөлі
күшейді. Рухани-эстетикалық тәрбие түсінігі мазмұн жағынан ғылыми білімге
негізделген, оны оқушылар пәндерді оқу арқылы алады. Эстетикалық жағынан
алған білімдердің өзі жалпы оқушының дамуы үшін нақты пәндерді оқуда алған
білімдерінен кем болмайды. Өзіміздің және шетелдің ғылыми әдебиеттерін
зерттеу адами мұрат туралы және жеке тұлғаның ішкі рухани белсенділігі
туралы түсінік қалыптастыруға мүмкіншілік береді.
Оқу үдерісінде эстетикалық білімге, тәрбиеге жүйелі түрде тарту жүріп
жатады. Оны жинақтаудың маңызды көзі оқушылардың қоршаған ортамен танысуы,
сондай-ақ көрме залдары мен театрларға, мұражайларға ұдайы барып
тұруларымен жүзеге асады.
Оқушылардың сабақта алған ақпараты мен білімдері, өз өмірлерінде
байқағандары көп жағдайларда аздық етіп жатады.
Сондықтан да білімдерін толықтыратын нақты жұмыс жасалуы керек.
Ол жұмыс әр-түрлі: бастауышта мұғалімнің әңгімесі, этикалық сұхбат, түрлі
тәрбие сағаттары, пікір таластырулар, ой алмасулар т.т. болулары мүмкін.
Оқушылардың эстетикалық білімін қалыптастыру үшін сабақ барысының тек
мазмұны ғана емес, оны ұйымдастыру да маңызды. Ғалымдардың тұжырымдарына
қарасақ адам оқығанда да, еңбек еткенде де, ұжымда да жұмыс істеп үйренуі
керек. Ол үшін білім алудағы жұмысты ұжымдық қылу қажет. Сабақ барысында
ұжымдық, яғни топтық жұмысты кез келген пәннен ұйымдастыруға болады,
әсіресе еңбек, бейнелеу өнері, музыка сабақтары мен сарамандық,
факультативтік жұмыстарда.
Бірақ, айта кету керек, мектеп тәжірибесінде бұндай жұмыстар аз
жүргізіледі.
Оқу барысын бағалауды оқушылардың білім алудағы, жолдастары туралы
ойларын дұрыс тұжырымдау жұмыстарын жақсы мұғалім сол балалардың өзіне,
құрбыларының ол бала туралы ойының да жақсы жағын мойындайтындай
ұйымдастырады. Бұл баланың ұжымдағы көңіл-күйін жақсартады, ал ол
адамгершілік дамуының жақсы бір шарты.
Оқушылардың адамгершілік тәжірибесі тек қана сабақ барысында
қалыптаспайды. Жеке тұлғаның қалыптасуына, дамуына оның қоғамдық пайдалы
еңбекке қатысуы белсенді ықпал болады. Балалардың шамасы көп жағдайды
шешуге жетеді, Отанына қызмет қылу, ел патриоты болу үшін еңбектену
керектігін, сол арқылы өмірдің мәні мен маңызын түсініп, еңбек еткен
адамдарды қадірлеуді үйренеді. Халық байлығына қамқорлықпен қарауды
түсінеді. Оқушылар қоғамдық пайдалы жұмыстарға қатыса отырып, өздеріне
адамгершілік және саналы ұжым өмірінің әсерін байқайды.
Қазіргі уақытта мектепте рухани-эстетикалық тәрбие беру ғылыми түрде
дайындалған бағдарлама бойынша жүргізіледі.
Эстетиканы қалыптастыру оқу барысының барлық сатысында өрбиді.
Ол жұмыстар оқушылар өздері шешім қабылдайтындй әртүрлі жағдай туғызу
арқылы іске асырылады. Оқушыларға бағыт-бағдар бергенде аталмыш жағдайлары
қандай жаста болса да ешқашан үйрету немесе бақылау түрінде жүргізбеу
керек, өйткен жағдайда еңбектің тәрбиелік мәні кетеді.
Берілген тәрбиенің нәтижесі оқушылардың өз міндеттеріне дұрыс
қарауы іс-әрекеттің, тіпті басқа адамдармен қарым-қатынастың өзінен-ақ
байқалып тұрады.
Рухани-эстетикалық тәрбие беру үзілмейтін үдеріс, ол адам
туғанынан басталып, өмір бойы жүргізіледі, адамның мінез-құлқының
ережелерімен өлшемдерін меңгеруге бағытталады.
Бір қарағанда осы үзілмейтін үдерістер кезеңдерге бөлінбейтін сияқты.
Соған қарамастан бөлуге болады. Педагогика әртүрлі өмір кезеңдерінде,
әртүрлі адамгершілік тәрбие жүргізу үшін мүмкіншіліктер болатындығын
дәлелдеді. Сәби, жасөспірім немесе бозбала әртүрлі тәрбие қадамына әртүрлі
қарайды.
Осы немесе алға қарайғы өмір сатысында адамның алған білімі мен жеткен
жетістігі әрі қарай рухани ішкі дүниесінің жетілуіне тікелей әсер етеді.
Жан-жақты дамыған тұлға қалыптастырудағы бұл жұмысты адамгершілік тәрбиесі
деп түсініп, оны басты орынға қоюға болады, ол ой-өріс жетілуіне үлкен
әсер етіп, еңбекке дайындығына, дене тәрбиесінің дамуына және эстетикалық
талғамы мен қызығушылығының артуына зор ықпалын тигізеді.
Рухани-эстетикалық тәрбиенің ерекшелігі сол, оны өз бетінше жеке
тәрбие үдерісі қыла алмаймыз. Адамгершілік келбетті қалыптастыру әртүрлі іс-
әрекет барысында жүргізіледі (ойын, оқу), жолдастарымен, өзінен кіші
балалармен, үлкендермен ара-қатынаста қалыптасады. Соған қарамай,
адамгершілік тәрбиесі мақсатты бағдары бар үдеріс, оның іс-әрекеті нақты
мазмұн жүйесі, формасы, педагогикалық әдіс, тәсілдері бар.
Адамгершілік тәрбиесінің жүйесіне қарап отырып, бірнеше аспектіге
бөлуге болады. Біріншіден, мұғалім мен оқу ұжымының нақты педагогикалық
міндеттерді шешуінде. Тәрбие әсерінің сәйкестігі, сынып ішінде – барлық
оқушылардың іс-әрекетінің бірлігі. Екіншіден, адамгершілік тәрбиесі арқылы
оқу іс-әрекетін қалыптастыру тәсілдерін қолдану. Үшіншіден, адамгершілік
тәрбие деп дәл қазір тәрбиеленіп жатқан адамгершілік қасиеттерінің өзара
байланысы мен өзара әсерін түсіну. Төртіншіден, адамгершілік тәрбиесінің
жүйесі мен баланың өсуі мен ой-өрісінің дамуының осы немесе басқа тұлғаның
қасиетінің дамуы деп қарау.
Сабақта үнемі мұғаліммен және достарымен араласқанда балада
адамгершілік қалыптасады, өмірлік тәжірибесі молаяды. Бастауыштың
оқушыларының уайымы, қуанышы, ең бірінші оқуға байланысты болады. Сабақта
тәрбие жұмысының негізгі элеметтерінің бәрі бірлесіп әрекет жасайды:
мақсаты, мазмұны, құралы, әдісі, ұйымдастырылуы. Сабақта барлық оқу үдерісі
тәрбиелейді, жекелеген тәрбиелік сәттер ғана емес.
Сабақта адамгершілік тәрбиесінің тиімділігін не нәрсе қамтамасыз
етеді?
Сабақтың мазмұнының ғылымдылығы мен саналылығы, мұғалімнің жұмысының
әдіс, тәсілдерінің көңіл-күйге қонымдылығы, мұғалімнің жеке басының
адамгершілігі, оның оқытып жатқан материалға көзқарасы және т.б.
Мақалаларды оқып, талдау, әңгімелерді, өлеңдерді, ертегілерді
оқулықтағы, балаларға адамгершілік тәртібі адамдарды түсініп, бағалауға
көмектеседі. Балалар мақалаларды оқып, өз әлдерінше әділдік, адалдық,
жолдастық, достық, қоғамдық міндетке адалдық, адамгершілік және отан
сүйгіштік туралы ой бөліседі.
Сабақта оқушылар арасында үнемі іскерлік, адамгершілік арақатынастар
пайда болып тұрады. Білімді меңгеруде сынып алдында тұрған жалпы
мақсаттарға жетуде, оқушылар бірімен-бірі араласады, әсерін тигізеді.
Сабақтағы оқушылардың іс-әрекетіне байланысты мұғалім көптеген талаптар
қояды: басқаларға кедергі жасамау, бір-бірін ұқыпты тыңдау назар салып,
ортақ жұмысқа қатысу – сол тұрғыдан оқушылардың біліктілігін бағалайды.
Сабақта ортақ жұмыспен айналысқанда оқушыларда ұжымда қалыптасатындай
арақатынастар қалыптасады. Бұл ең біріншіден, әр оқушыдан өз ісіне ортақ
істей қарауға, басқалармен бірге ортақ мақсатқа жетуге тырысуға, бір-біріне
көмектесуге және талап қоя білуге, өзіне сын көзбен қарауға, өзінің
жетістіктері мен кемшіліктеріне оқулық мәліметтері тұрғысынан қарай білуге
үйретеді.
Бұл мүмкіндіктер іске асуы үшін сабақ барысында мұғалім, балалар бір-
бірімен араласатындай жағдай жасауы керек, балалардың тәртібі туралы сабақ
үстіндегі айта беруді азайту керек сияқты.
Балалар барлық сабақта да бір-бірімен байланыста бола алады. Балалар
әр-түрлі тақырыптарға композициялар ойлап табады белгілі бір дәрежеге, оны
бір-бірінен сұрайды.
Кімге сұрақ қойғысы келсе, не тапсырма бергісі келсе де әркім өзі
біледі. Бір партада отырған жұптар бір-бірімен пікірлесіп, өзара
талқылаулар жасайды. Мұғалім балаларға жолдасына міндетті түрде
жүгінетіндей де тапсырмалар береді. Сабақта балалар нәтижелі жұмыс жасап
одан қанағат, қуаныш туындаса өзіндік ой -өрісінің дамуына әсер етсе,
оқушылар бірігіп, тұйықтан шығып жатса, ол адамгершілік тәрбиеге себін
тигізеді.
Тәжірибе көрсеткендей, егер үй тапсырмасының кейбір жерлерін бір топ
балаға берсе, тәрбие мақсатына жетудің тиімді жолы болады екен. Үй жұмысын
топта орындау жеке орындауға қарағанда өзгешелеу. Қайталауға арналған
жаттығулар дидактикалық ойын немесе практикалық тапсырма ретінде болуы
мүмкін.
Сондықтан, бастауыш оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастыруда
тәртіптің негізі болатын адамгершілік қасиеттерін дамыту ерекше орын алатын
мәселе.
Бұл уақытта бала тек қана адамгершілік санатын меңгеріп ғана қоймайды,
ол білімін басқалардың тәртібімен, іс-әрекетімен салыстырады, өз тәртібімен
салыстырады, сөйтіп оның ішкі тазалығы, яғни рухани дүниесі қалыптасады.
Оқу барысы және рухани-эстетикалық тәрбие беру жөнінде: В.В.Хромов,
М.Жұмабаев, Л.А.Матвеева, Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов, И.И. Лобанова сияқты
ғалымдардың жазылған еңбектері бар.
Өз зерттеулерінде олар көркемөнер шығармаларының рөлі мен
адамгершілік тәртіпте өзін-өзі бағалауға назар аударған екен.
Мектепте тәрбие үдерісі сана мен іс-әрекеттің бірегей принципі
делінеді, өйткені тұлға қасиеттерінің қалыптасуы мен дамуы оның іс-әрекет
жасауына байланысты.
Қандай болмасын іс-әрекетте адамгершілік нышаны болады, дейді
О.Г. Дробницкий. Сондықтан оқу іс-әрекетінде, психологтар айтқандай үлкен
рухани-эстетикалық тәрбиенің мүмкіншіліктері жатады.
Оқу іс-әрекеті бастауыш оқушылары үшін ең бірінші орында, солай
болған себепті де бұл іс маңызды.
Осы кезде оқу ісі оқушының дамуына көп әсерін тигізеді, көп жаңа
мәліметтер алуына себепші болады (Божович Л.И., Конников Т.Е.). Бұл істе
тек қана жаңадан білім алынып қоймай, тұлғаның рухани, адамгершілік
қасиеттері де дамиды.
Өлшемді үдерістің нәтижесінде, оқу тапсырмасын толықтай орындағанда
ғана оқушылардың эстетикалық тәрбиесі мен адамгершілік білімі қалыптасады,
оқу ісіне тән адамгершілік көзқарас қалыптасады.
Оқу іс-әрекеті, бастауыш оқушыларының жасына қарай білім меңгеруін
қамтамасыз етеді, нақты жүйеде, оқушылардың әртүрлі ой, адамгершілік қажет
ететін жағдайларды шешу үшін жолдар, тәсілдер меңгеруіне мүмкіндік
туғызады.
Оқушыларды тәрбиелеу мен оқыту, оларды өмірге, қоғамдық еңбекке
дайындауда шешуші рөл мұғалімге берілген. Мұғалім оқушы үшін тәрбие
бағдаршамы, адал еңбек етудің үлгісі. Қазіргі қоғамның даму кезеңінде орын
алып отырған мәселелердің бірі - оқушылардың адамгершілік мәселесі.
Адами, рухани тәрбие – адамның қоғамдағы іс-әрекетінің өлшемінің
негізгі бір жолы болып есептеледі.
Қоғамдық құбылыстарды сипаттау – ол әлеуметтік басқа жағдайлармен
байланысты анықтау. Қоғамның дамуымен және тарихи өзгерістерге байланысты
адамның өмірі де өзгереді, кейбір тарихи кезеңдерде тәрбие мазмұны
түбегейлі өзгереді.
Эстетикалық тәрбиенің әлеуметтік аспектісі, ең бірінші, қазіргі
кезеңнің дамуымен, біздің қоғамдағы өзгеріспен анықталады. Рухани дүние
туралы айтқанда тек қана адамгершілік мұраттар хақында ойламау керек, шынын
айтқанда, қалыптасқан адамгершілікті іс-әрекет бойынша да айтуға болады.
Тұлғаның рухани-эстетикалық дүниесі – ең қиын, көп қырлы үдеріс,
педагогикалық және әлеуметтік құбылыстары бар. Бірақ адамгершілік
тәрбиесінің үдерісі жекеше. Бұл ерекшелік туралы кезінде А.С.Макаренко да
айтқан.
Педагогикалық теория бойынша адамгершілік тәрбиесінің үдерісі
бағытталған сатыланған оқушылар мен педагогикалық ұжымның іс-әрекетінің
бірегейлігінен тұрады. Педагогикалық іс-әрекет деген ұғымда оқушымен
ұжымның оқу-тәрбие ісінен алған әсері жатады.
Осы әсерлерде, оның нәтижесі көзқарас пен тәртіпте байқалады, олар
байланысты және жанама түрде де, тікелей де оқушының жеке басына әсер
етеді. Сондықтан тәрбие үдерісінің құрылымының маңызды компоненті,
А.Н.Леоньев айтқандай, үдерістер болып есептеледі, бір-біріне қарама –
қарсы келгендей. Олардың бірі заттың тірі жүйеге әсер ету үдерісі,
екіншісі – сол жүйенің сол әсер ететін нысанамен белсенді арақатынас
жасауы.
Педагогикалық іс-әрекеттің сапалы жағы адамгершілік тәрбие үдерісінде
оның күші мен табандылығында көрінеді, ал тұлғаның келбеті мен мінезінің
өзгеруінің сапалық жағы оның сенімімен байқалады, әртүрлі іс-әрекетте,
мінезде, тәртіпте, т.б. байқалады.
Адамгершілік тәрбиесі үдерісінің ерекшелігі сол, ол ұзақ және
үзіліссіз болады, сондықтан нәтижесін көру біраз уақытты қажет етеді.
Адамгершілік тәрбиесі үдерісінің жинақтау құрылымы: тәрбиелік мақсатқа
жету төменгі деңгейден басталып, жоғары деңгейде аяқталады. Мақсатқа жету
үшін, бірте-бірте қиындайтын іс-әрекет түрлері қолданылды. Бұл қағида
оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты іске асады.
Эстетикалық тәрбие үдерісі тез дамитын және шығармашылық болатын
нәрсе: мұғалімдер ылғи оған бір нәрсе қосып отырады, тәрбие үдерісін
ұтымдырақ қолдану үшін Б.К.Байжігітов айтқандай әр ұстаздың сол жанды
материалды білуінде, яғни өзі жұмыс жасауына, оқушыны жақсы біліп, зерттеп
алуына байланысты болса керек.
Эстетикалық талғам қалыптастыруды қамтамасыз ететін, оқушының тұлғасын
дамытатын барлық факторларды үш топқа бөлуге болады: табиғи және
биологиялық, әлеуметтік және педагогикалық. Қоршаған ортамен байланысты
бағытта әсер ету арқылы оқушы оны тәртіппен жинайды.
Бірақ, соған қарамастан тұлғаны қалыптастыруда көптеген әлеуметтік
жағдайлар және биологиялық факторлар әсер етеді, осы үдерісте шешуші рөл
бәрібір педагогикаға жүктеледі, өйткені ол ең тиімді.
Адами-эстетикалық тәрбие алған тұлға тек қана адамгершілік білімін
алып, саналы, қоғамдық тәртіптен тәжірибе жинап қоймайды, ол қоршаған
ортамен жеке басының ара қатынасын жасай алатын болады. Эстетикалық тәрбие
үдерісінде әртүрлі нысанамен ара қатынас туатындайтындығын айта кеткен жөн.
Байланысқа оқушылар қатысады.
Бұл ара қатынастар педагогикалық іс-әрекеттің нысанасы. (Оқушы
тұлғасының адамгершілікте қалыптасуы И.С.Морьенко. 10130-34).
Сана, рухани-эстетикалық тәрбиені қалыптастыру үдерісінде білім,
наным және практикалық іс-әрекет біте қайнасады, адами сезім және
адамгершілік қасиеттердің дамуы мен қамтамасыз етілуінде мектептің рөлі
маңызды. Адам осы мектеп жасында тек адамгершілік қағидаларын үйреніп қана
қоймай, тәртіп туралы, еңбекке деген көзқарас, болашақ мамандығы туралы
ойлап оны жүзеге асыруы керек.
Әр адам тек адами қағидаларды орындап қана емес, менмендікпен, жеке
бас мүддесін ойлаумен, талан – таражыға салушылықпен, әділетсіздікпен
күресу керек. Ол өскелең ұрпақта қоғамшылдық, белсенділік тәрбиелеу керек,
ол тек қана тұлға тәрбиелемей олардың қоршаған ортаны дамытуға себі
тиетіндей қылу деген сөз.
Оқушы тәрбиесі жан-жақты тәрбиеленген тұлғаны қалыптастыруды көздейді.
Эстетикалық тәрбие, сайып келгенде адамгершілік тәрбиеге жан-жақты әсер ете
алатын болғаннан кейін тәрбиенің көзі болып тұр.
Тәрбиенің бір мақсаты – баланың іс-әрекетін дұрыс ұйымдастыру. Іс-
әрекет барысында адамгершілік қасиеттер қалыптасады, олар іс-әрекеттің
мақсаты мен негізінің өзгеруіне әсер тигізеді, ол адамгершілік өлшемдері
мен байлықтарын меңгеруге әсер етеді. Адамның іс-әрекеті оның
адамгершілікті дамуының айғағы болып есептеледі.
Баланың адамгершілік қасиетінің дамуы қоршаған ортаның өткен әсеріне
байланысты, олар ата-ана және мұғалімдер, басқа да адамдар, олардан алған
әсерін тұлға өзінің жеке басының тәжірибесімен, көзқарасымен салыстыра
отырып бағалайды. Баланың санасына сыртқы жағдайлар әсер етуіне байланысты,
оның да ол нәрсеге деген көзқарасы қалыптасады. Осыған байланысты бала
тәрбиесінің негізі қалыптасады, шешім қабылданады және баланың өз
тәрбиесінің адамгершілікті таңдауы қалыптасады. Мектеп тәрбиесінің бағыты
мен баланың іс жүзіндегі тәртібі сәйкес келмеуі мүмкін, бірақ тәрбиесінің
мәні сол сәйкестікке жетуге тырысу болып табылады.
Адамгершілік тәрбие үдерісінің керекті бөлшегі –эстетиканың
қағидаларын үйрету, оның мақсаты – балаға адами принциптерді, қоғамдық
өлшемдерді меңгерту. Адами принциптерді, өлшемдерді ойлату, санасына
жеткізу оның адамгершілік тәртіптің үлгісін сезінуімен және адамгершілік
қасиеттерді бағалау мен тәртіпті санаға түюлерімен де байланысты.
Адамгершілікті тәрбие жалпы болып есептеледі, оның дұрыс, бұрысын
қоғам мен тұлғаның арақатынасынан байқауға болады. Кез келген қоғамдық –
пайдалы іс-әрекет жасау үшін тұлғаға жинақталған адамгершілік қасиеттер
қажет.
Сондықтан мектепте тәрбие ең бірінші адамгершілік қасиеттерді
жинақтауға бағытталған, өйткені ол қандай да болмасын әлеуметтік іс-
әрекетті орындауға байланысты.
Баланың ойы мен еркін тәрбиелей отырып, мұғалім өзінің адамгершілікті
нәтижеге жетуін үнемі қадағалап отыруы керек. Адамгершілік пен тәртіпті
қалыптастыра отырып, адамгершілік қағидаларын, рухани мұқтаждығын
толықтырып, оқытушы сонымен бірге барлық жағынан да тұлғаға әсер етеді,
ақыл-ой, еңбек, эстетикалық тәрбиесін жүзеге асыру мақсаттарына жетеді.
Адамгершілікті даму деңгейі балалардың оқу іс-әрекетінде де жақсы
әсерін тигізеді. Сондықтан балаларды тәрбиелеудің бір міндеті мектепке
дейінгі жаста болады, оларды мектептегі оқуға адамгершілік дайындық жасау
қажет етеді. Оқу іс-әрекетінің өзі, мазмұнының этикалық бағыты, оқу
үдерісінің әдісі мен ұйымдастыруы бастауыш оқушылардың адамершілікті
қалыптасуының көзі мен құралы болады. Оқудағы қиыншылықты жеңу тек қана
зиялылық болмысты қажет етпейді, адамгершілікті күш –жігерді де талап
етеді.
Оқу үдерісінде білім алу дәрежесі дамиды, қабылдауы, ықыласы, қиялы,
ойлауы, еске сақтау қабілеті дамиды. Бұл балалардың қоғамдағы өмірде болып
жатқан құбылыстарға деген қызығушылықтарын тәрбиелеуге мүмкіндік береді.
(Тәрбие үдерісінде бастауыш оқушыларының адамгершілігінің дамуы 1898-14).
Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісіндегі алға қойылатын талап-
тәуелсіз еліміздің азаматын тәрбиелеу, жоғарғы оқу орны студенттерінің
ұлттық сана-сезімін ояту, ұлттық мәдениетке, өнерге деген сүйіспеншілік
көзқарасын қалыптастыру болып отырғандығын ылғи да айтып жүрміз. Ертеңгі
күннің мазмұнды да салиқалы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға
бастыратын күш тек білім мен өнерге ғана тән екендігі де белгілі.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін мерзімді
басылымдарда адамгершілік, ұрпақ тәрбиесі мәселелері жиі көтеріліп
келеді. Педагог ғалымдар мен философ, психологтардың пікіріне сүйенсек, жас
ұрпақтың рухани-адамгершілігін дамыту - уақыт пен заман талабы.
Ал оның туындап, қалыптасып, тәлім-тәрбие құралына айналуы ұстаздардың
қолында.
Осы бағытта жоғарғы оқу орындарында педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде
рухани-адамгершілік мақсаттарды басшылыққа алу өз кезегінде халқымыздың
ғасырлар бойғы даналығы, бай тарихы әдебиеті мен мәдениеті, салт-санасы,
дәстүрлерінің асылдарын өзіне жинаған, әрі оны бойына сіңірген халықтың
мұрасын насихаттау болып табылады. Сол мол мұраны педагоги-калық пәндерді
оқытуда пайдалану педагогтардың кәсіби мәртебесін көтеретін, көбейтетін
фактор болса керек.
Педагогикалық үдерістегі рухани-адамгершілік мәселелерді озық ғылыми
зерттеулер мен тәжірибелерге, педагогика-психология саласындағы еңбектерге
талдау жасауға жетелейді. Өйткені рухани-адамгершілік мәселелері бірқатар
ғылыми-зерттеулерге арқау болған Ұлы шығыс ойшылы, данагөй Әл-Фараби
Адамға ең бірінші білім емес, рухани тәрбиеші емес, рухани тәрбие берілуі
керек, тәрбиесіз берілген білім - адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның
барлық өміріне апат әкеледі,- деген екен.
Бүгінде жастарды биік рухани-адамгершілікке, әдептілік пен имандылыққа
ерте бастан даярлау мәселелері педагогикалық ықпал ету аясынан да кеңейіп,
әлеуметтік сипатқа ие бола бастауда.
Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде адамгершілік мәселелеріне
негіз ету жастарды жан-жақты дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеуді жүзеге
асырып, олардың дүниетанымын, саналы көзқарасын қарастыруға мүмкіндік
береді. Этнопедагогикалық деректерді меңгеру арқылы халықтың рухани
мәдениетімен танысып, оны қазіргі заманғы құндылықтармен байланыстыруға
болады.
Халқымыздың рухани-адамгершілік бағытындағы идеялары мен өнегелі
дәстүрлерін педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде пайдалану жастардың
адамгершілік танымдарын оңтайлы жолмен жүзеге асыруға ықпал етеді.
Сан ғасырлық тарихы бар рухани игіліктерді оқу үдерісінде лайықты
пайдалану жалпы адамдық құндылықтарды терең түсінуге де ықпал етеді.
Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде рухани-адамгершілікке тәрбиелеу
басты мақсат болса, жеке тұлғаның рухани адамгершілігін тәрбиелеу оның
басты бағытын құрайды.
Педагогикалық үдерістегі тәрбие мәселелерінің мазмұны бола отырып
педагогикалық пәндерді оқыту үдерісіндегі рухани адамгершілік мәселелерінің
мазмұны мен ерекшеліктерінің нақты тиімді тұстары мен тәрбиелік ықпалы
ерекше назар аударуды қажет етеді. Ғалымдардың пікірінше педагогикалық
үдерістегі рухани-адамгершілік тәрбие мазмұны үш кезеңмен байланысты.
* рухани-адамгершілік тәрбиесінің мазмұны қоғамның дамуы мен мүддесіне сай
келуі қажет;
* рухани-адамгершілік даму барысындағы жеке тұлғаның бойындағы нақты
сапалар;
* педагогикалық пәндерді оқу барысында рухани-адамгершілік нормалары
қаншалықты деңгейде меңгерілді.
Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісінде жеке тұлғаның рухани-
адамгершілігін дамыта оқытудың ғылыми тұрғыда негізделген жүйелі әдістемесі
жоқ, дегенмен рухани-адамгершілік нысанда оқытуды жеке тұлғаның ішкі жан-
дүниесімен кіріктіре отырып ұйымдастыру мәселелері ғылыми зерттеулерге
арқау болып келеді.
Ғалымдар С.Р.Елемесов, С.Ұзақбаева, Х.Шалғынбаева және т.б.
еңбектерінде жеке тұлғаның рухани тұрғыда қалыптасу бағыттары жан-жақты
қарастырылып келеді. Осы ғылыми зерттеулерде оқыту үдерісінде жас ұрпақтың
рухани адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру мәселелері жан-жақты
талданады.
Рухани-адамгершілік ұғымдарына тәрбиелік тұрғыда мән берместен
бұрын, алдымен руханилық деген үғымды жан-жақты талдауға болады.
Руханилық бұл жеке тұлғаның жүректен туындайтын шынайы сезімдерімен
астасатын жүрек жылуы мен жан нұры, кісілік келбеті, адами болмысы деп
бағалауымызға болады. Жеке тұлға руханишылығынан ажыраса, рухани жұтаң, ой
өрісі тар, адамгершілік қасиеттері төмен деңгейде көрініс береді. Зерттеуші
ғалымдар руханишылық ұғымына әр бағытта анықтамалар береді.
Педагогикалық үдерісте тәрбиелей отырып оқыту рухани-адамгершілік
тұрғысындағы ғылыми білімнің студентердің ой-өрісі мен санасына ықпал ете
отырып, кісілік келбетіне қалыптастыруды көздейді. Рухани-адамгершілікке
тәрбиелеу мен педагогикалық пәндерді оқыту үдерістері біртіндеп
студенттердің үздік тәрбиесі және өздігінен ізденіп білім алуға талпыну
үдерістерімен ұштасу қажет. Өзін-өзі тәрбиелеу жеке тұлғаның өзіндік
көзқарасының қалыптасуына ықпал ете алады. Ал өз сезімін еркін бағындырып,
өз әрекетін жоспарлап, өзгемен санаса білетін, көптің игілігі үшін әрекет
ете алатын тұлға тәрбиенің де ең басты мақсаты болса керек. Міне, осыларға
ерекше мән беріліп отырса, жеке тұлғаның бойында рухани-адамгершілік
қасиеттердің де саны арта түседі.
Педагогикалық пәндерді тәрбие мәселесі туралы айтпастан бұрын, ең
алдымен оқыту үдерісінің ерекшелігіне тоқталған жөн. Жалпы, оқыту үдерісі -
тәрбие үдерісіне қарағанда нәтижелі де тез өтетін үдеріс, ал тәрбиелік мәні
тереңірек қарастырылса тиімділігі артары даусыз. Ал жалаң рухани-
адамгершілік тәрбиесін тез іске асырып, нәтижесін анықтау мүмкін емес.
Сондықтан педагогикалық пәндерді оқыту үдерісіндегі рухани адамгершілік
тәрбиесінің ықпалын анықтап, бағалау жүйелі түрде зерттеуді қажет етеді.
Соңғы уақытта ерекше айтылып жатырған білім беру мазмұнының
ізгілендіру, білім беру мазмұнының мәнін айқындау мәселелері, осы жеке
тұлғаның рухани-адамгершілік болмысын да қамтиды. Бұл мәселелер И.Я.Лернер,
М.Н.Скаткин, А.В.Петровский, т.б. еңбектерінде баяндалған. Жалпы жеке
тұлғанын, қалыптасуы оның рухани-адамгершілік қасиеттерінің деңгейіне
тәуелді. Жеке тұлғаның тұлғалық қасиеттері ең алдымен оның жеке бас
мәдениетінің өлшемі ретіндегі рухани құндылықтарды игеруіне байланысты,
сондықтан педагогикалық үдерісте рухани-адамгершілік тәрбиеге мән беру
оқытудың жеке тұлғаның адамгершілік қасиеттеріне бағытталуын көрсетеді.
Бүгінгі жас ұрпақ ертеңгі қоғам негізін қалаушы тұлға. Сондықтан
педагогикалық үдерісте рухани-адамгершілік тәрбиесін құрылымдық бөлік
ретінде қарастыра отырып, студенттерді рухани-мәдениет бағытында тәрбиелеу
керек. Ал педагогикалық үдерістегі ықпал ету құралдары ең алдымен әрине
кәсіби пәндерді, әдістемелерді оқыту. Осы құралдарды кешенді түрде қолдану,
барлық студенттерді іс-әрекетке қатыстыру оңтайлы нәтижелерге қол жеткізері
даусыз.
Педагогикалық пәндерді оқыту үдерісіндегі рухани-адамгершілік
мәселелері туралы айтқанда осы педагогикалық үдеріске лайықты объективті
шарттарды ескеру қажет. Педагогикалық үдерісте тәлімгердің өз басы үлгілі
болуы шарт және ол педагогикалық үдерісті реттеп, жүргізе алуынан көп нәрсе
тәуелді екендігі анық. Рухани-адамгершілік тәрбие бағыттарын қарастыру оның
тәрбиелік құндылығын үнемі басты назарда ұстаудың маңызы зор. Рухани
мәдениеттің негіздері болып табылатын ғылым мен әдебиет, өнер мен әдеп
саласына қызықтыра білу қажет. Жас ұрпақ кәсіби қажетті біліктерді
меңгерумен ғана шектеліп қоймай, рухани құндылықтарды да бойына сіңірулері
қажет.
Жеке тұлғаның қоғамда әлеументенуі және осы жоғарғы оқу орындарында
алатын тәрбиесі өзара тығыз байланысты. Бұл, әсіресе, бүгінгі таңда
қоғамымыздағы рухани тәрбие мәселелері өткір қойылып отырған тұста
ескерілуі тиіс, яғни педагогикалық үдерістің қоғамның әлеуметтік-эко-
номикалык, қажеттілігімен келістілігі туралы негізгі заңдылықтардың мазмұны
бола алады. Педагогикалык, пәндерді оқыту үдерісінде тиімді оқыту әдіс-
тәсілдерін қолдана отырып жас ұрпақтың бойындағы рухани құндылықтарды
қалыптастырып, рухани-адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың маңызы зор.
Ауыл оқушыларының рухани- адамгершілік тәрбиесінің нәтижелі
болуы үшін, оның нақты педагогикалық шарттары болу қажеттілігі туындайды.
Жалпы шарттарға әлеуметтік, экономикалық, мәдени, ұлттық, географиялық
жағдайлардың болуы жатқызылса, арнайы шарттар ретінде белгілі бір мектептің
ерекшеліктері, әлеуметтік құрамы, орны, материалдық жағдайы, қоғамдық
сұраныстарға қатысты мазмұны жатқызылады. Сондықтан тәбиелеудің құрылымы
мен бөліктерін айқындауға нақты шарттардың орындалуы әсер етеді. Тәрбие
үдерісінде оқушылардың рухани-адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың
педагогикалық шарттарын анықтамас бұрын, шарттар ұғымының мәнін ашуды жөн
деп санадық.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне –Шарт - өзара міндеттер алу жөніндегі
келісім, міндет, борыш, керектілік, қажеттілік – деп көрсетілген.
Ш.К.Беркімбаеваның пікірінше, тәрбиені ұйымдастырудың шарттарына: мақсат,
міндет, мазмұн, әдіс-тәсіл, амал-құралдар және нәтиже жатады. Сонымен қатар
тәрбиеге ықпал етуші шарттарды да (мотивациялық, кадрлық, материалдық-
техникалық, ғылыми-әдістемелік, қаржылық, ұйымдастырушылық, нормативтік,
құқықтық және ақпараттық) қалыс қалдырмаған. Ал, зерттеуші Ә.Садуақасов
шарттарды белгілі объектілерге (оқыту, тәрбиелеу, тұтас мектеп үдерісін
ұйымдастыру, мектепке дейінгі, мектептен тыс тәрбие, қоғамдық, отбасылық
тәрбиеге) бағыттап, өзіне тән шарттарын белгілеп, этнопедагогиканың
дәстүрлі қағидаларын пайдаланған. Шарттар - белгілі бір объектінің
туындауы, өмір сүруі немесе өзгеруі үшін қажетті объектілер жиынтығы.
Мәселен, экономикалық, әлеуметтік-саяси, рухани жағдайлар оқушы бойында
рухани -адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың кеңістік-уақыттық, оқу-
материалдық, моральдік-психологиялық, эстетикалық, мектеп гигиенасына және
қоршаған ортаға сай туындайтын шарттарын негіздейді. Объектілердің арасында
тура және жанама байланыс бар, қажетті болып табылатын объектілердің аз да
болса жиынтығы айқындалады да, педагогикалық шарттар деп аталады.
Ауыл мектеп оқушыларын рухани-адамгершілікке тәрбиелеу үшін нақты
белгілі бір шарттарға тоқталу қажет. Айталық, әлеуметтік, экономикалық
шарттар. Мұнда, әлеуметтік жағдайдың рөлі басым. Ауыл ерекшеліктерін
ескеретін болсақ, мектептердің жағдайы баршаға мәлім. Рухани
-адамгершілікті ескеретін болсақ, сөзбен айтып қою жеткіліксіз,
жасөспірімдер өздері көріп, көз жеткізгендері нәтижелі болмақ. Айтайын деп
отырғанымыз руханилықты жазба мұралар, мұражайлар, көрмелер т,б. арқылы
жетілдіріп, дамытуға болады. Ауылда мұндай жағдайлар жоқ, сондықтан бала
немен шұғылдануы керек, қалай дами алады.
Біз, осы мәселеге байланысты ауылда кітапханалардың, мұражайлардың,
мәдениет орындарының орын алуының қажеттігін атап өткіміз келеді. Өйткені
бала тәрбиесімен айналысатын адамдардың өздері де білімдендірілуі тиіс
деген ой туындайды. Яғни, рухани байлық мәңгілік шынайы байлық екеніне көз
жеткізуіміз тиіс. Ал, экономикалық жағдайға келетін болсақ, мектептің
базасын нығайту үшін қаржының қажеттігі бәрімізге мәлім. Мектеп мұғалімдері
ғылыми жобаларға ұсынуға тиіс.
Біріншіден, мұғалім рухани-адамгершілік тәрбиесіндегі алдына қоятын
мақсатты анықтап алғаны жөн. Педагогика ғылымының жүздеген жылдардан бергі
тәжірибесіне сүйенетін болсақ, ол мақсат бүкіл адамзатқа тән - баланы
рухани адамгершілікті болуға тәрбиелеу, әрине, бұл өте қиын. Себебі,
қазіргі таңда рухани адамгершілік қасиеттердің құндылығы төмендеп,
озбырлық, арсыздық, ұятсыздық, көргенсіздік, мейірімсіздік, қатыгездік т.б.
белең алып, осындай мінезі бар адамдардың жағдайы керісінше ұяты, ары бар
адамдарға қарағанда тәуір секілді болып көрінеді. Бірақ, сырттан қарағанда
олардың жағдайы жақсы болғанымен әлемді ұстап тұрған жақсылық пен жақсы
адамдар. Тіпті сол үстемдік көрсетіп отырғандардың көпшілігі осы жақсы
адамдардың арқасында өсіп-өніп отырғанын ескеру керек. Адамның адамгершілік
түйсігі оның эмоциялық танымы мен мінезіне, қоғамдық таным түрлерімен
байланысты болады. Ол әсіресе құқықпен тығыз байланысты. Адамгершілік
тәрбиесін қалыптастыру мақсатында түрлі педагогикалық теориялар мен шарттар
қалыптасты.
Рухани адамгершілік тәрбиесі біртұтас педагогикалық үдеріс ретінде
оқушылардың бар өміріндегі: танымдық, жастық қарым-қатынасқа қарай,
нормаларға сай жүзеге асырылуы керек. Адамның танымындағы мақсатты
тұлғаның, оның ар-ожданы, сезімі, жігері, дағдысы, әдеті, қоғамдық бағалы
мінезінің қалыптасуы - біртұтас үдерістің нәтижесі болып табылады.
Адамгершілік нормалары баланың сезімдік қабылдауының субъектілік
ынтасына байланысты қалыптасады. Адамгершілік оған ең алдымен тірі сезім,
терең қанағаттандырудың шындық жағдайы немесе керісінше болуы мүмкін.
Адамдық сезім адамдық адамгершіліктің қалыптасуына әсер ететін жүйелік
бастау болып табылады. Осыған орай рухани адамгершілік қасиеттер
адамгершілік мағынаға, мәнге ие болады. Адамгершілікті түсінік адамгершілік
шарттарына бағынышты болады және де баланың өз адамгершілік
қатынастарындағы белсенді үдеріс.
Педагог балалардың субъективті адамгершілік климатын көрсететін
адамдық әлемін білуі керек. Осының барлығы адамгершілік тәрбиені терең
түсінуге көмектеседі. Сыртқы және ішкі қарама-қайшылықты игеру адамдық
қасиетті тұлғаның қалыптасуына әсер етеді. Педагогикалық үдерістегі рухани
адамгершілік тәрбиенің бала өміріндегі қарама-қайшылықтарды, сұрақтарды,
мәселелерді шешуде маңызы зор.
Адамгершілік тәрбиенің нәтижесі адамдық тәрбие болып табылады. Ол
тұлғаның қоғамдық бағалы қасиеттері мен сапалары, қарым-қатынастарында
қалыптасады. Рухани адамгершілік тәрбие -бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі
ұстаудың дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарым-қатынас мәдениетінің
тұрақтылығын қалыптастырады.
Адамгершілік тәрбие жөнінде сөз қылғанда баланың ерік-жігері, өзін-өзі
бақылаушы жүйенің болуына да мән беріледі. Ол оның белсенді өмірінде, сөз
бен іс бірлігінде, өмірдің қиын тұстарында өз тұжырымында адал қалуына әсер
етеді.
Мектептегі, ұжымдағы, отбасындағы рухани адамгершілік тәрбие баланың
Отанға деген махаббатын, еңбекке тағы да басқа нәрселерге қатынасын
қалыптастырады. Оның нәтижесі, дұрыс жеке тұлғалылық, адамға деген көңіл
бөлушілік, өзіне деген талаптылықтан көрінеді.
Рухани -адамгершілік тәрбиедегі педагогикалық шарттардың бірі -
кешенділік. Яғни, педагогикалық үдерісте оқушының дүниетанымымен, мінез-
құлқының бағалы негіздерімен, оқуға, еңбекке, табиғатқа, өз-өзіне, басқа
адамдарға қатынасымен байланысты жүргізілетін рухани тәрбиелік шарт.
Рухани-адамгершілік тәрбиенің тағы бір шарты, оқу-тәрбие жұмыстарының
өмірмен тығыз байланыста жүргізілуі. Педагогика балаларды тек өмірге ғана
дайындамайды, сонымен қатар, жаңа нәрселерді дұрыс қабылдап, ескірген
нәрселермен күресуге де дайындауы керек.
Біртұтастық және интелектуалды-эмоциялы шарттар баланың рухани және
физикалық мүмкіндіктерін дамыту мақсатында жүзеге асырылады.
Балалардың ұжымдық ортада өзін-өзі ұстауына қатысты педагогикалық
үдерістегі адамгершілік тәрбиесінің орны ерекше. Бұл баланы қоғамдық ортада
өзін-өзі қалай ұстау керектігіне үйретеді. Ұжымдық қарым-қатынас
дағдыларын: ұстамдылық, бақылау, талаптылық тағы сол сияқтылар осы шарттың
ішінде қарастырылады.
Рухани-адамгершілік тәрбиенің тағы бір шарты балалардың шығармашылық
қабілетін дамыту болып табылады.
Баланың еңбекке, тағы басқа қызметтерге қызығушылығын арттыру
мақсатында, рухани-адамгершілік тәрбиедегі маңызды педагогикалық шарттардың
бірі -танымды, қабілетті қалыптастыру болып қалады.
Тағы бір шарт баланың қабылдауына мән беру болып саналады. Яғни, бұл
баланың жас ерекшелігімен тығыз байланысты болмақ: оның білім деңгейі,
тәрбие дәрежесін, өмірлік тәжірибесі мен мінез-құлқы, оның дамытушылық
қасиеттеріне көңіл аударылуы керек.
Рухани-адамгершілік тәрбиесінде алдымен баланы тек жақсылыққа -
қайырымдылық, мейірімділік, ізгілікке тәрбиелеп, соны мақсат тұтса,
ұстаздың, ата-ананың да болашағы зор болмақ.
Мұғалім мен ата-ананың беделін орынды пайдалануды да шарт ретінде
қарастырамыз.
Тағы бір шарт біртұтастық, интелектуалды-эмоциялы және танымдық-
шығармашылық шарттар оқушының рухани, физикалық мүмкіндіктерін дамыту
мақсатында жүзеге асырылады. Оқушылардың ұжымдық ортада өзін-өзі ұстауына
қатысы педагогикалық үдерістегі рухани адамгершілік тәрбиенің орны ерекше.
Бұл баланы қоғамдық ортада өзін-өзі қалай ұстау керектігін үйретеді.
Ұжымдық қарым-қатынас дағдыларын, ұстамдылық, бақылау, талаптылық,
дамушылық осы шарттардың ішінде қарастырамыз. Сонымен қатар, балалардың
шығармашылық қабілетін дамыту да жатады. Сол арқылы оқушы өзін-өзі еңбекке
қызықтырып, ішкі жан-дүниесінің қажеттілігін қанағаттандырады, яғни оның
дамытушылық қасиетіне көңіл аударылуы керек.
Ауыл мектебі оқушыларын рухани адамгершілікке тәрбиелеуге негіз
болатын педагогикалық шарттарын белгілеп алдық. Өйткені, біздің ойымызша,
тәрбиенің заңдылықтары мен ұстанымдары оларды тәжірибеде іске асыруға
бағытталған арнайы шарттардың орындалуынсыз теориялық ұсыныс ретінде қалып,
практикалық қолданбалы міндеттерді атқара алмайды. Жасөспірімдерді рухани
адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеу адамдармен достық, мейірімділік, басқаны
түсіну, біреулердің қайғысы мен қуанышына ортақтасу, өзгелердің мінез-құлқы
мен пікіріне төзімділік таныту кезінде жетіле түседі.
1.2. Оқу барысындағы рухани-адамгершілік және эстетикалық тәрбиенің
мүмкіншіліктері. Бейнелеу өнерінің асыл мұраларын кейінгі ұрпаққа
насихаттау.
Педагогика ғылымында соңғы жылдары оқушыларды рухани- эстетикалық
қасиеттерге тәрбиелеу мәселесі кеңінен көтерілуде. Бұл мәселе қазіргі таңда
мектептерден бастау алуда. Қазіргі мектептердегі міндеттердің бірі - кез-
келген жасөспірімге білімді меңгерту ғана емес, оның рухани-эстетикалық
қасиетін танып, ішкі жан-дүниесіне әсер ету арқылы жас ұрпақтың өзін-өзі
дамытуына жол көрсету.
Болашақ ізбасарларға адамгершілік, имандылық, әдептілік сияқты
қасиеттер арқылы жас кезінен сан ғасырлар бойы қалыптасқан өзіндік тарихы
бар құндылықтар негізінде тәрбиелеудің сапасы мол, мазмұны бай, атадан
балаға ұласатын құндылық сезім ниеттерден, ізгі қасиеттерден жалғасып
отырғанына көзіміз жетті. Жалпы құндылықтар арқылы тәрбие беру - рухани
азғындықтан шығудың ең басты жолы. Сондықтан бүгінгі таңдағы мектептерде
жүргізілетін тәрбиенің өзіндік басты мақсаты да осында айқындалып, бағыты
белгіленуі керек.
Бастауыш мектеп жасында оқу іс-әрекеті ерекше рөл атқарады. Өйткені
дәл осы уақытта өзгеру үдерісі басталып, оқиғалар арқылы өмірді білу
ғылыми зерттеуге бастайды. Білім алу кеңейтіліп қана қоймай, жүйеленеді
және тереңдетіледі. Оқу іс-әрекеті ғана осы жаста оқушыларға әр түрлі ақыл
– ой адамгершілік мақсаттарға жету жолдарын меңгеруге мүмкіншілік береді,
осы негізде балалардың қоршаған ортамен ара қатынасын қалыптастыру жүйесі
орнығады.
Оқу үдерісінде мектептегі бастауыш сынып оқушылары біртіндеп
педагогикалық әсер ету нысанасы болады, мұғалімдер бірден және барлық
жағдайларда нәтижеге жете бермейді.
Педагогикалық әсер ету нысанасы баланың тәртібінде өзгерістер болған
жағдайда ғана болады. Бұл балалардың алған біліміне байланысты
біліктілігін ұштап, дағдысын, іс-әрекеттің тәсіл, жолдарын меңгеру және
оқушылардың арақатынасының өзгеруі болып табылады.
Бастауыш оқушыларының даму үдерісінде бұл керекті саты, бірақ бұл
жерде баланы көп кідіртуге болмайды.
Тұлғаны қалыптастыру мәселесіне философтар, психологтар, педагогтар
көптеген зерттеулер арнаған. Осы ойды тарқатып, бірнеше мәселе шығаруға
болады.
Жеке тұлға өмірдегі қоршаған ортасына сай өз іс-әрекетін дұрыс
бағыттай алса мақсат орындалады деп түсіну керек.
Нақты жүргізілген жұмыстың нәтижесінде тұлға іс-әрекетінің
сапасын, оның белсенділігін, мақсатқа жетуге деген талпынысын, өзінің
мүмкіншілігін түсінуі, олардың өмір талабына сәйкес келуін бағдарлай алуға
болады. Бұл талаптар өмірден туындайды және өмірде орындалуы, орындалмауы
байқалады.
Оқу барысында бастауыш оқушылары оқу тапсырмасын орындауда, өз
тәртібін қадағалауда бағытталған әрекет жасауды үйренеді. Олардың іс-
әрекеті саналы түрде болады. Әр-түрлі ақыл-ой, адамгершілік мәселелерін
шешуде оқушылар жинаған тәжірибелерін қолданады.
Іс-әрекет жасаушы өз мүмкіншігін түсінуі, білігін өмір талабына сай
пайдалануы керек.
Бұл ерекшеліктерінің дамуына оқу іс-әрекетінің компоненттері негіз
болады. Сол жағдайда адам тәртібі қажет, егер өмір талабы соны керексе.
Себеп іс-әрекеттің мүмкіншілігі мен қажеттілігін анықтайды.
Бұл жерді біз оқу барысының құрылымының екінші жағына келеміз – оқу
барысының үш компонентінің бірегейлігіне бастауыш оқушыларының қалыптасуы
үшін және осы бірегейліктің керектігін екі аспектіде қарауға болады.
Біріншісі - әр қайсысының өз негізінде дамуы. Сондықтан, оқушы
тәртібінің мазмұны, операция жағынан дамуынсыз дұрыс болмайды, өйткені өз
мүмкіншілігін түсіну, қарым-қатынас жасауға сәйкес белгі болуы мүмкін,
егер бала нақты мазмұнды меңгерсе, соның негізінде қажеттілік туындайды,
тәсіл жинақталады, қажеттілікті өтеуге жол ашылады.
Осы жағдайда, оқушы оқу үдерісінің белсенді қатысушысы болады, яғни не
істеу керек, не үшін керек екенін түсінеді. Қалай істеуді таңдау, оның
білімімен, оның операциялық құрылымын меңгеру және осы іс-әрекеттің себебін
білу деңгейіне қарай анықталады.
Екінші-аспект, осы компоненттердің бірегейлігінің мәнін ашатын: осы
күні бастауышта оқу үдерісі көбінесе білім алуға, оқу жұмысының тәсіл,
жолдарын меңгеруге бағытталған, яғни тірек мағыналы және кейде операциялық
компоненттерге жасалады.
Бұл жағдайда осы үдеріс барысында ақыл-ой, адамгершілік дамуы жүріп
жатады дейді. Бір жағынан бұл дұрыс та, бірақ бағытталған мағыналы
элементтердің қалыптасуына, кей уақытта төтеден дамыған операциялық,
себептік үдерісіне кедергі болады, ол оқушының өз мүмкіншілігін толық
пайдалануға, ақыл-ой және адамгершілік дамуына мүмкіншілік бермейді.
Бастауыш оқушыларының адамгершілікті даму мәселесі оқу барысында тағы
үш фактормен байланысты.
Біріншіден, оқушы мектепке келе отырып үй тіршілігінен басқа
қоршаған ортаға ауысады, адамгершілік өлшемдері де ауысады, оларды ғылыми
түрде, мақсатты бағдар ретінде көреді. Бұл әдебиет, қазақ тілі, бейнелеу
өнері сабақтарында іске асырылады. Осындай бағдарлы оқытуда мұғалімнің
бағалауы, сабақтағы әңгімелері, сыныптан тыс жұмыстары, бәрі-бәрі әсер
етеді.
Екіншіден, оқу барысында балалар ұжымдық іс-әрекет жасайды. Онда олар
адами өлшемдерді меңгереді, оқушылардың бір-бірімен, оқушы мен мұғалімнің
қарым-қатынасын тәртіптейді.
Үшінші факторды айтсақ: қазіргі мектептің жағдайын талдағанда, оқу
бағдарламасын қалыптастыру мәселесі, пәндердің көлемі туралы пікірлер
айтқанда, ең бірінші мектептегі оқыту – ол рухани ішкі дүниесі терең,
адамгершлігі мол тұлға қалыптастыру делінеді.
Осыған байланысты гуманитарлық ғылымдардың дәрежесін көтеру алдыңғы
жоспарда тұр дейді мектеп бағдарламасында. Мәселе сол пәндердің
ерекшеліктерінде емес, оқу іс-әрекеті дұрыс ұйымдастырылуында.
Осы іс-әрекет адамгершілік қасиеттерді дамытудың қай пәнде
болмасын мүмкіншілігінің мол екендігін көрсетеді.
Осы тұрғыдан қарағанда, мектептегі оқу үдерісінде оқушылардың ақыл-ой,
адамгершілік дамуының мәселесін тығыз байланыстыра отырып шешуге болады.
Оқу барысы баланың жеке басының дамуының факторы болып есептеледі. Бұл
үдерісте білім алуға, баланың мінез-құлқына әсер етуге жағдай туғызылады.
Мектепте оқытуды бастау – баланың тәрбиесі мен дамуындағы жаңа және
маңызды саты. Оқушы болған соң, ол бірінші рет жүйелі, қоғамдық – пайдалы
іске араласады.
Маңызды рухани байлықтарды бала, бастауыш сыныпта бойына
сіңіреді. Дәл осы уақытта жүйелі білімнің негізін алады, адамгершілік
келбеті бекіп, мінезі дамиды, еркі қалыптасады. Баланың оқудағы бірінші
қадамының тәрбиелік мәні маңызды. Мұғалім оған тек қана білім беріп
қоймайды, оның қиыншылығы мол, бірақ қызықты еңбекке баулиды.
Қазіргі уақытта бастауыштағы білім, оқушыны танымдық жағынан дамытып,
білім алуда белсенділік дағдыларын жетілдіреді, алған білімін жүйелеуге
дағдыландырады, өйткені ол өмірде қажет. Ой-өрісінің дамуы, оқу
материалдарын меңгеруі, әртүрлі жолдармен жұмыс жасау балалардың
адамгершілік білім алуына тікелей әсер етеді, оқу үдерісін ұйымдастыру,
оның әдістері рухани-эстетикалық тәжірибе жинауға атсалысады.
Эстетикалық талғам қалыптастыруды мектептегі барлық сабақтарда іске
асыруға болады. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz