Қазақстанның бейнелеу өнерінің даму тарихы
I. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ: ҚАЗАҚСТАН БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ.
1.1 НАТЮРМОРТ ЖАНРЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1.2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҰЛТТЫҚ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.3. БАТЫС ЕВРОПА, РЕСЕЙ, ҚАЗАҚСТАН БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНДЕГІ НАТЮРМОРТ ЖАНРЫНЫҢ ДАМУ БАРЫСЫ
II. ӘДІСТЕМЕЛІК БӨЛІМ: НАТЮРМОРТ ЖҰМЫСТАРЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТАЛҒАМДАРЫН АРТТЫРУДЫҢ МАҢЫЗЫ 2.1. ҚАЗАҚСТАН БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНДЕГІ НАТЮРМОРТ ЖАНРЫНЫҢ ОҚУШЫЛАРДЫҢ КӨРКЕМ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДА АЛАТЫН ОРНЫ
2.2. БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ ПӘНІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫ ТҮРЛІ НАТЮРМОРТТЫҚ КЕСКІНДЕРІМЕН ТАНЫСТЫРА ОТЫРЫП ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДА ТӘРБИЕЛЕУДІҢ МАҢЫЗЫ
2.3. ҰЛТТЫҚ НАТЮРМОРТ ТАҚЫРЫБЫНА САБАҚ ЖОСПАРЫ
III. ІС.ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ. 3.1. Дипломдық жұмыстың жасалу барысы.
IV. Практикалық іс.әрекеттер
6. VI. Жаңа сабақты корытындылау, бекіту:
8. VII. Бағалау:
ҚОРЫТЫНДЫ
1.1 НАТЮРМОРТ ЖАНРЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1.2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҰЛТТЫҚ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.3. БАТЫС ЕВРОПА, РЕСЕЙ, ҚАЗАҚСТАН БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНДЕГІ НАТЮРМОРТ ЖАНРЫНЫҢ ДАМУ БАРЫСЫ
II. ӘДІСТЕМЕЛІК БӨЛІМ: НАТЮРМОРТ ЖҰМЫСТАРЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТАЛҒАМДАРЫН АРТТЫРУДЫҢ МАҢЫЗЫ 2.1. ҚАЗАҚСТАН БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНДЕГІ НАТЮРМОРТ ЖАНРЫНЫҢ ОҚУШЫЛАРДЫҢ КӨРКЕМ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДА АЛАТЫН ОРНЫ
2.2. БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ ПӘНІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫ ТҮРЛІ НАТЮРМОРТТЫҚ КЕСКІНДЕРІМЕН ТАНЫСТЫРА ОТЫРЫП ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДА ТӘРБИЕЛЕУДІҢ МАҢЫЗЫ
2.3. ҰЛТТЫҚ НАТЮРМОРТ ТАҚЫРЫБЫНА САБАҚ ЖОСПАРЫ
III. ІС.ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ. 3.1. Дипломдық жұмыстың жасалу барысы.
IV. Практикалық іс.әрекеттер
6. VI. Жаңа сабақты корытындылау, бекіту:
8. VII. Бағалау:
ҚОРЫТЫНДЫ
Кіріспе
Тәрбиенің бір саласы эстетикалық тәрбие беру ісінде мұғалімнің атқаратын міндеттері сан-алуан. Оқушыларға эстетиалық тәрбие мен көркемдік білім беру процесінде пән мұғалімдерінің практикалық бағдарламаларының мол болуы белгілі дәрежеде ықпал етеді. Біздің елімізде мектептегі жас ұрпақты ғылыми-техникалық прогресспен қазіргі мәдениеттің дамуына сай өмірге дайындау талап етіледі.
Тәрбие берудің жалпы мақсаттарына сәйкес мектепте бейнелеу өнерін оқыту мынадай мақсаттарды көздейді:
1) Қоғамның жан-жақты дамыған белсенді мүшесін дайындау. Орта мектепте бейнелеу өнерін оқыту жалпы білім беру мақсатын көздейді. Жалпы білім беретін мектепте математиктер, композиторлар дайындау сияқты суретшілерді дайындайды. Бұл арнаулы оқу орнының міндеті. Мектептегі әрбір пән бірлесе отытып, оқушыларды жан-жақты гармониялық дамуын қамтамасыз етеді. Кейбір мектептерде суретшілер дайындайды, сондықтан көркемдік білім негіздерін меңгерудің қажеті жоқ деп көрсетеді. Адам бейнелеу сауаттылығының негізін меңгермесе, өнерді бағалауға да түсінуге де үйрене алмайды. Эстетикалық тәрбие беру процесінде мемлекеттің даму жолындағы замандастардың еңбегінің әсемдігін көрсету маңызды орын алады.
2) Оқушылардың дүние танымын қалыптастыру негізінде эстетика және көркемдік тәрбие беру. Эстетикалық тәрбие дегеніміз оқушылардың қоғамдағы, ғылымдағы, өнердегі, табиғаттағы әсемдік қабілетін толық қабылдау, тәрбиелеу болып табылады. Эстетикалық тәрбиенің мәні әрбір адамның әсем өмір сүруіне әсемдікті жан-жақты қырынан көре білуге эстетикалық тәрбие беру процесінде адамдардың сезімі, талғамы, көзқарасы, идеясы қалыптасқан. Мектептің міндеті эсетикалық тәрбиенің әр түрлі әдістері арқылы бала жүрегі мен сезіміне әсер етуі эстетикалық тудыру творчестваның арттыру белсенділігі болып табылады.
Тәрбиенің бір саласы эстетикалық тәрбие беру ісінде мұғалімнің атқаратын міндеттері сан-алуан. Оқушыларға эстетиалық тәрбие мен көркемдік білім беру процесінде пән мұғалімдерінің практикалық бағдарламаларының мол болуы белгілі дәрежеде ықпал етеді. Біздің елімізде мектептегі жас ұрпақты ғылыми-техникалық прогресспен қазіргі мәдениеттің дамуына сай өмірге дайындау талап етіледі.
Тәрбие берудің жалпы мақсаттарына сәйкес мектепте бейнелеу өнерін оқыту мынадай мақсаттарды көздейді:
1) Қоғамның жан-жақты дамыған белсенді мүшесін дайындау. Орта мектепте бейнелеу өнерін оқыту жалпы білім беру мақсатын көздейді. Жалпы білім беретін мектепте математиктер, композиторлар дайындау сияқты суретшілерді дайындайды. Бұл арнаулы оқу орнының міндеті. Мектептегі әрбір пән бірлесе отытып, оқушыларды жан-жақты гармониялық дамуын қамтамасыз етеді. Кейбір мектептерде суретшілер дайындайды, сондықтан көркемдік білім негіздерін меңгерудің қажеті жоқ деп көрсетеді. Адам бейнелеу сауаттылығының негізін меңгермесе, өнерді бағалауға да түсінуге де үйрене алмайды. Эстетикалық тәрбие беру процесінде мемлекеттің даму жолындағы замандастардың еңбегінің әсемдігін көрсету маңызды орын алады.
2) Оқушылардың дүние танымын қалыптастыру негізінде эстетика және көркемдік тәрбие беру. Эстетикалық тәрбие дегеніміз оқушылардың қоғамдағы, ғылымдағы, өнердегі, табиғаттағы әсемдік қабілетін толық қабылдау, тәрбиелеу болып табылады. Эстетикалық тәрбиенің мәні әрбір адамның әсем өмір сүруіне әсемдікті жан-жақты қырынан көре білуге эстетикалық тәрбие беру процесінде адамдардың сезімі, талғамы, көзқарасы, идеясы қалыптасқан. Мектептің міндеті эсетикалық тәрбиенің әр түрлі әдістері арқылы бала жүрегі мен сезіміне әсер етуі эстетикалық тудыру творчестваның арттыру белсенділігі болып табылады.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Аксенов Ю. Левидова. «Түс пен сызық». М. 1983ж.
2. Әлімбаев М. Өмір. Өнер. Өрнектер. 1990.
3. Б.Байжігітов. Бейнелеу өнерінің теориялық мәселелері.Ақтөбе. 2003.
4. Боробьев Ю. «Эстетика». М. 1988ж.
5. Болотников С. «Проблемы русского и советского
натюморта. М. 1989ж.
6. Қазақ совет энциклопедиясы. «Қазақстан кескiндемесi».
7. Әдiстемелiк нұсқаулар. Алматы. 1983ж.
8. Лукьянов Б. «Эстетика әлемiнде». М. 1988ж.
9. Сабыров Т.С. Оқыту теориясының негiздерi, Алматы, 1993, 96 б.
10. Ерғалиев I.Е., Телiбаев Ғ. Қазақ дүниетанымының негiзгi ұғымдары //Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының хабарлары, 1993, Қоғамдық ғылымдар сериясы, №3, Б. 32-38
11. Однорылов Н.В. «Бейнелеу өнерiндегi материалдар». М. 1983ж.
12. С.Төленбаев, М. Өмірбекова “Қазақтың ою-өрнектері” Алматы 1993.
13. Аксу-Жабағлы. Алматы. Қайнар 1988ж.
14. Сарыкулова Г.А. Мастера изобразительного искусства Казахстана. Алма-Ата. Наука. 1984
15. Советское искусствоведение. М. 1975ж.
16. Қаратаев М. Әсемдiлiкке үйрететiн ұстаз, Алматы, 1965.
17. Шорохов В. «Композиция». М. 1986ж.
18. «Юный художник». №2. м. 1990ж.
19. Уразбекова Л. Историко-культурные традиции и пути развития современной казахской живописи. М. 1992.
20. Пружин Н., Пушкарев А. «Натюрморт в русской и советской живописи». Лениград. 1971ж.
21. «Қазақстан акварелi». Алматы. «Өнер». 1989ж.
22. Тоғысбаев Т. Алматы. «Өнер». 1990ж.
23. История русского искусства. 1-2 том. М. 1981ж.
24. Рыбаков А. Техника масляной живописи. М. 1937ж.
25. Беда Г. Живопись. М. 1986ж.
26. Зимняя И.А. Педагогическая психология, М., 2000, 384 с.
27. Занков Л.В. Обучение и развитие, М., 1975;
28. Кирцер Ю.М. «Рисунок и живопись». М. 1992ж.
29. Маслов Н. Пленэр. М. 1984ж.
30. Беда Г. «Живопись и ее изобразительные средства». М. 1977ж.
1. Аксенов Ю. Левидова. «Түс пен сызық». М. 1983ж.
2. Әлімбаев М. Өмір. Өнер. Өрнектер. 1990.
3. Б.Байжігітов. Бейнелеу өнерінің теориялық мәселелері.Ақтөбе. 2003.
4. Боробьев Ю. «Эстетика». М. 1988ж.
5. Болотников С. «Проблемы русского и советского
натюморта. М. 1989ж.
6. Қазақ совет энциклопедиясы. «Қазақстан кескiндемесi».
7. Әдiстемелiк нұсқаулар. Алматы. 1983ж.
8. Лукьянов Б. «Эстетика әлемiнде». М. 1988ж.
9. Сабыров Т.С. Оқыту теориясының негiздерi, Алматы, 1993, 96 б.
10. Ерғалиев I.Е., Телiбаев Ғ. Қазақ дүниетанымының негiзгi ұғымдары //Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының хабарлары, 1993, Қоғамдық ғылымдар сериясы, №3, Б. 32-38
11. Однорылов Н.В. «Бейнелеу өнерiндегi материалдар». М. 1983ж.
12. С.Төленбаев, М. Өмірбекова “Қазақтың ою-өрнектері” Алматы 1993.
13. Аксу-Жабағлы. Алматы. Қайнар 1988ж.
14. Сарыкулова Г.А. Мастера изобразительного искусства Казахстана. Алма-Ата. Наука. 1984
15. Советское искусствоведение. М. 1975ж.
16. Қаратаев М. Әсемдiлiкке үйрететiн ұстаз, Алматы, 1965.
17. Шорохов В. «Композиция». М. 1986ж.
18. «Юный художник». №2. м. 1990ж.
19. Уразбекова Л. Историко-культурные традиции и пути развития современной казахской живописи. М. 1992.
20. Пружин Н., Пушкарев А. «Натюрморт в русской и советской живописи». Лениград. 1971ж.
21. «Қазақстан акварелi». Алматы. «Өнер». 1989ж.
22. Тоғысбаев Т. Алматы. «Өнер». 1990ж.
23. История русского искусства. 1-2 том. М. 1981ж.
24. Рыбаков А. Техника масляной живописи. М. 1937ж.
25. Беда Г. Живопись. М. 1986ж.
26. Зимняя И.А. Педагогическая психология, М., 2000, 384 с.
27. Занков Л.В. Обучение и развитие, М., 1975;
28. Кирцер Ю.М. «Рисунок и живопись». М. 1992ж.
29. Маслов Н. Пленэр. М. 1984ж.
30. Беда Г. «Живопись и ее изобразительные средства». М. 1977ж.
Кіріспе
Тәрбиенің бір саласы эстетикалық тәрбие беру ісінде мұғалімнің
атқаратын міндеттері сан-алуан. Оқушыларға эстетиалық тәрбие мен көркемдік
білім беру процесінде пән мұғалімдерінің практикалық бағдарламаларының мол
болуы белгілі дәрежеде ықпал етеді. Біздің елімізде мектептегі жас ұрпақты
ғылыми-техникалық прогресспен қазіргі мәдениеттің дамуына сай өмірге
дайындау талап етіледі.
Тәрбие берудің жалпы мақсаттарына сәйкес мектепте бейнелеу өнерін
оқыту мынадай мақсаттарды көздейді:
1) Қоғамның жан-жақты дамыған белсенді мүшесін дайындау. Орта мектепте
бейнелеу өнерін оқыту жалпы білім беру мақсатын көздейді. Жалпы
білім беретін мектепте математиктер, композиторлар дайындау сияқты
суретшілерді дайындайды. Бұл арнаулы оқу орнының міндеті. Мектептегі
әрбір пән бірлесе отытып, оқушыларды жан-жақты гармониялық дамуын
қамтамасыз етеді. Кейбір мектептерде суретшілер дайындайды,
сондықтан көркемдік білім негіздерін меңгерудің қажеті жоқ деп
көрсетеді. Адам бейнелеу сауаттылығының негізін меңгермесе, өнерді
бағалауға да түсінуге де үйрене алмайды. Эстетикалық тәрбие беру
процесінде мемлекеттің даму жолындағы замандастардың еңбегінің
әсемдігін көрсету маңызды орын алады.
2) Оқушылардың дүние танымын қалыптастыру негізінде эстетика және
көркемдік тәрбие беру. Эстетикалық тәрбие дегеніміз оқушылардың
қоғамдағы, ғылымдағы, өнердегі, табиғаттағы әсемдік қабілетін толық
қабылдау, тәрбиелеу болып табылады. Эстетикалық тәрбиенің мәні әрбір
адамның әсем өмір сүруіне әсемдікті жан-жақты қырынан көре білуге
эстетикалық тәрбие беру процесінде адамдардың сезімі, талғамы,
көзқарасы, идеясы қалыптасқан. Мектептің міндеті эсетикалық
тәрбиенің әр түрлі әдістері арқылы бала жүрегі мен сезіміне әсер
етуі эстетикалық тудыру творчестваның арттыру белсенділігі болып
табылады.
Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру, олардың көркемдік білімге дейін
көтеру мәселесі бүгінгі таңда айрықша мәнге ие болып отыр. Қазіргі уақытта
халықпен өнерге деген ынта ықыласы анағұрлым артты. Халықтың творчествасын
жаңғыртып одан әрі дамыту бүгінгі күннің көкейкесі мәселесі болып табылады.
Бұл орайда жазатын сәндік қолдаңбалы өнерінің мәнімен алатын орны ерекше.
Эстетикалық талғам ерекшеліктерінің бірі – адамның тарихи мұраты халық
өнеріне көз қарасының өзі өмір тәжірибесінің атасы жатуда.
Көп уақыттардан бері қазақ халқы ұлттық үрдістерге халық
педогикасынан айырылып қалды. Енді ғана ел болып жоғалтқан жоғымызды шырақ
алып іздеуге кірістік, болашақ ұрпақты қалай тәрбиелеп оқытамыз деген сауал
төңірегінде бас қатырып ойланар шақ әбден жетті.
Қазіргі таңда дүние жүзінде жүріп жатқан заманына өзгерістерінен келер
ғасырдың өмір сипаттарын аңғармау тіптіде мүмкін емес. Өйткені жер бетіндгі
сан – алуан халықтардың өз ара ой олғаныстары мен қол созған үміттері осыны
байқатады. Адамзат қоғамы ізінен қай кездегісінен әлде қайда есейгендігін
ерекше аңғартып отыр. Осынау таңғажайып тамаша өзгерістердің қозғаушы
күшіне айналып отырған Отанымыздың келбеті бүкіл жер шарындағы күллі
халықтардың алдына мерейі өсіп адамзат қауымының жаңаша ойлау жүйесінің
қалыптастыруда елеулі үлес қосуда. Осының бірден – бір айғағындай бүкіл
елімізді сан алуан халықтарды да өзінің өткен тарихы мен ұлттық
мәдениеттерін шындық таразысынан өткізіп қана қоймай шын мәніндегі
ұлтаралық теңдік әр республиканың егеменді дербестіктерін жаңа
қалыптастыруға бет бұрып отыр. Қазіргі кезде егеменді алған еліміз
өздерінің өмір тіршіліктеріне үстемділік пен танылған құбылыстарды жойып
жаңаша ойлаудың құдіреті мен ондаған жылдар бойы бұзылған ата-дәстүрлерімен
халықтық педогикасын қалпына келтіруге бет бұрды.
Өнер - өмір, ізгілік пен әсемдік бұлағы. Өнер - өмір көрінісі, ол
халық ескерткіші.
Өнер адамзат өмірінде, тарихында үлкен роль атқаратын өрісі кең, ұшы-
қиыры жоқ, қиын да қызықты жол. Ол арнайы талант, шындықты, шыдамдылық
пен табандылықты, ақыл мен парасатты, терең ой мен көркемділік, сұлулықты
талап етеді.
Өнер туындысы болып есептелетін барлық тарихи ескерткіштер мен
классикалық шығармалар туындыларын көргенде, біз оның тек әдемілігіне ғана
қызығып қоймай, оның мазмұнына мән бере отырып, ұрпаққа қалдырылған рухани
байлықты көреміз.
Өнер адамы өмiрiнiң бiр бөлiнбейтiн бөлiгiне айналады.
Суретшi шығармалары – бұл шығарылған сурет сияқты – шындық өмiрiнiң
көрiнiсi.
Өнер шығармаларына қарай отырып бiз адамдардың қай дәуiрiнде өмiр
сүргенiн, немен айналысқанын, мәдени деңгейiн аңғарамыз.
Өнер адамға үлкен күшпен әсер етедi, тәрбиелiкке, мәдениеттiлiкке,
мейiрiмдiлiкке тәрбиелеп, сұлулық әлемiне жетлейдi. Суреттi талантты адам
сан алуан жақтарын көрсетедi, шығармашылық негiзде адамзаттың жарқын
болашағы, арманы жинақталған. Болмаса эстетикалық рухани байлық, мұралар
жасалмаған болар едi. Өнер қарапайым өмiрге басқаша көзбен қарауға
көмектеседi. Суретшi өз шығармасын бейнелегеннен кейiн бiз оны өнердiң
сиқырлы призмасы арқылы қабылдаймыз. Левитан күзi, Шишкин орманы,
Қастеевтiң Түрксибi, А.Ғалымбаеваның Дастарханы үйреншiктi күнделiктi
болып қалды.
Өнердің қоғамдық тәрбиелік мәнін жан жақты түсіну үшін - оның
әсемдік, әдемілік заңдарын жақсы түсіну шарт. Сондықтан біз халық өнерін
айнала қоршаған әдемілікті, сұлулықты жете түсініп, сүйуіміз керек, өнердің
тылсым ғажайып сырларын ашып, оны үйренуіміз қажет.
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі.
Қазақстан дамуының стратегиялық 2030 бағдарламасында Ұлттық мәдениет
пен өнер негізінде жан-жақты эстетикалық тәрбие беру - сұлулыққа, тазалыққа
үйрету, адамзат қоғамда бұрын соңды жасалған мәдени мұраны жүйелі меңгеруге
жалпы әлемдік рухани құнды игіліктерді бағалай білуге тәрбиелеу
карастырылды.
Өнер туындыларынын мақсаты - әр жүрек пернесін қозғалта білу.
Қазақтың көрнекті ұлы қылқалам шеберлерінің шығармаларын
зерттеп, танытып, дамытылуы, қазіргі заманның талаптарына сәйкес
жандандырылуы болашақ ұрпақтың дамуына, тәрбиесіне, ұлттық
мәдениеттің, өнердің кеңеюіне зор үлес қосады.
Суретшiнiң өмiрге тек қана қарап қана қоймай, құбылыстардың iшкi
мағынасын түсiнiп көре алуында. Суретшi жан дүниесiнде шындық өмiр тек
қарапайым түрде ғана емес, өте бiр керемет сұлулықты, өмiр сұлулығымен
байланысты бейнелейдi.
Қазіргі кезеңдегі нарықтық саяси-экономикалық жағдайдағы іргелі
ұрыстардың қоғамдағы әлеуметтік жағдайларға әсер етуі, ғаламдану
үрдісінің рухани өмірімізде қарқынды дамуы, жеке адам коғам арасында
жаңа қатынастар қалыптастыруда. Мұның өзі мәдени кұндылықтарға жаңаша
көзқарас тудырады. Осы ретте мектеп оқушыларының көркемдік талғамын
қалыптастыру, қазақ халқының бейнелеу өнеріне, соның ішінде натюрморт
жанрына деген қызығушылығын дамытып, халқымыздың бейнелеу
өнеріндегі жинақталған құнды шығармаларды қастерлеуге, бағалап, қадір
тұтуға талпындыру білім беру ісінің көкейкесті мәселелерінің бірі болып
табылады.
Бейнелеу өнері арқылы оқушылардың сана-сезімі көркем құндылыққа,
бейнелеу өнеріне қызығушылықты, әсемдікті таныта білуді өз алдына мақсат
кояды. Бейнелеу өнеріндегі натюрморт жанрының мұның мәнін аша отырып, оның
даму тарихына қысқаша шолу жасау.
Оның басты себебі бейнелеу өнері оқушылардың сана-сезімін
көркем құндылыққа бейнелеу өнеріне қызығушылықты, әсемдікті таныта білуді
өз алдына мақсат етіп қояды. Арнайы көркем талғаммен қойылған заттарды
бейнелеу жасөспірімге эстетикалық тәрбие бере отырып, дүниетанымын кеңейте
түседі. Ол оқушыларға сұлулық, әсемдік тәрбие береді. Наторморт балаға
көркемөнердің компоновка, построения, симметрия, перспектива және т.б.
сияқты заңдылықтарын меңгеруде өте қажетті жанр болып саналады.
Зерттеу жұмысының мақсат- міндеттері.
Негізінде жалпы Қазакстан Республикасының Білім туралы
заңында Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар, білім мен практика жетістіктері негізінде жеке
адамды қалыптастыруға және кәсіби білімін шыңдауға бағыттаған білім алу
үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологиясын
енгізу, білім беруді ақпараттандыру халықаралык ғылымдық коммуникациялық
желілерге шығу, - деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттері
көзделген.
Қазақстан Республикасы өркениетті елдердің қатарына
қосылу
жолында, қоғам алдында келер ұрпақты заман талабына сай
интеллектуалды, жоғары мәдениеттілігі имандылығымен ұштасып жататын
елжанды етіп тәрбиелеу тұр. Осыған орай көркем білім беру саласы мен
тәрбие жүйесінде жаңа ғылыми көзқарас қалыптастыру қасиеттілігі туады.
Мектеп жасындағы балалар байқағыш, білуге қүмар, аса эрекетшіл, көп
қимылдағыш, сезімтал болғанымен оның бейнелеу өнерге қызығушылығын
қасиеттерін жетілдіре түсуге ат салысу қажет. Эстетикалық тәлім-тәрбие
олардың бойындағы осы айтылған қабілеттерді дамытуға үлкен көмегін
тигізеді.
Кескіндемелік жанрдың тарихи дамуын қысқаша таныстыру;
Қлттық натюрморт құрастыру, негізгі сатыларын көрсету;
Ұлы суретшілердің шығармашылығына қысқаша тоқталу;
Натюрморт жанрының мектеп бағдарламасындағы ролін атау
Т Зерттеу объектісі: Натюрморт жанры
Зерттеу пәні: Натюрморт. Қазақстандағы натюрморт жанрының дамуы
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері:Натюрморт жанры туралы
зерттеулер
Зерттеу көздері:
- Натюрморт жанры туралы мәдениеттанушылар, өнертанушылар еңбектеріне
сілтеме жасап, тарихи-этнографиялық, педагогикалық зерттеулерге талдау
жүргізу.
- Қазақстан Республикасы Білім Министрлігі бекіткен мектептердегі
натюрморт жанрына арналған бейнелеу өнері пәні бойынша бағдарламаларды
саралау.
Зерттеу тәсілдері:
1. Натюрморт жанры туралы мәліметтерді көркем әдебиеттерден іздеу;
2. Наттюрморт жанры туралы батыс Европа мен ресей, қазақ бейнелеу
өнеріндегі және этномәдениеттегі көріністерін салыстыра қарастыру.
Олардың арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды ескеру.
Ғылыми жаңалығы.
1. Балаға ақпараттық мағлұматтар бере отырып, олардың есте сақтау
қабілетін арттыру және осы мәліметтерді пайдалануға бағытталған
олардың ақыл ойын дамыту.
2. Балаларды сабақтан сыртқы курстарға қатыстыру.
3. Бейнелеу өнері сабағында бастауыш мектеп окушыларын көптеп
табиғат аясында сурет салғызу.
4. Жаңа орындалу техникаларына қызықтыру арқылы бейнелеу
сабағында оқушыларды натюрморт салуды үйрету.
5. Теориялық негізінде натюрморт салу барысында
композиция компоненттерін таңдай білу. Қағазға
үйлесімді шешім детальдарын алмастыра таба білу, негізгі
қатынастардың (алдыңғы, орта, артқы пландар) үйлестігінде дұрыс
табылуы қажет;
6. Жаңа техникалық аспаптарды қолдана отырып, оқушылардың назарына әйгілі
өнер туындыларын ұсыну.
Негізінде жалпы өнер атаулыға ауыз әдебиеті мен көркем әдебиетті, ән-
күйді, театр мен киноны, бейнелеу өнері мен сәулет өнерді тағы басқа өнер
үлгілерін жатқызамыз. Өнер - өмір бұлағы. Ол - ізгілік пен әсемдік бұлағы.
Өнер - өмірдің көрінісі. Өнер - халык ескерткіші. Өнер - адамзат өмірінде,
тарихында үлкен роль аткаратын өрісі кең, ұшы-қиыры жоқ, қиын да қызықты
ұзақ жол. Өнердің өзіне тән ерекшелігі - өмір шындығына байланысты адамның
эстетикалык қарым-қатынасын аныктау. Өнер үшін ең
басты мақсат - дүниені көркемдік тұрғыдан бейнелеу болып табылады. Өмір
шындығын бейнелеген әр алуан өнеріміз адамдардың әсемдік сезімдерін
оятып. көркемдік заңдылықтар арқылы өнер туындыларын жасайды. Қазақ
халқымыздың өнерге деген ұстамы бөлек. Халқымыз сонау қиын замандарда көшіп-
қонып жүрсе де өзінің ұлттық өнерін дамытып, ұрпақтарға мұра қылып
қалдырып отырған.
Өнер адам жанының тереңіндегі тебіреніс әсерін көрсету жайлы Гегель
өзінің эстетикалық тұжырымдамасында былай дейді: Көркемдік шығармалар
өзінің мазмүны мен құрылымында тиянақты бір шеттегі шындық объектісі
ретінде өзі үшін емес, көркемдік өнерді сырттай бақылаушы және одан лэззат
алушы біз үшін, көпшілік үшін қолданылады, - деп қорытынды жасайды.
Әр адам асып түспесе де өзіндік бір өнері болуы тиіс. Халқымыз
жігітке жеті өнер де аз деп жастарды өнерге, талпынысқа шақырмаушы ма
еді. Өнер бізді әлемдік әлемнің заңдарын түсіндіруге жетелейді, адамға
рухани күш береді, ерекше қуаныш, сүйініш, толқу сезімін оятады. Өмірге
деген құштарлықты арттырады. Өнер бұл көне заманнан, адамзат қоғамының
алғашқы құрылыс дәуірінен басталған.
Испаниядағы аты әлемге әйгілі Альтамира үңгірінде салынған хайуанаттар
суретінен бастап, қылқалам шеберлігі Пикассо, Сезан туындыларына дейін өнер
тарихы күрделі қилы кезеңдерді артта қалдырды. Әйгілі Америка ғалымы,
эстетик-психолог, өнер зерттеушісі Р.Археим былай дейді: Ерте дүние
адамында мыншылдық пен бикампаздық касиеті цивилизациясы жоғарғы елдердің
адамдарына қарағанда әлдеқандай күшті дамыған.
Сондықтан біз ерте дүние өнерін жай кездейсоктықтан туған деп қарамай,
оған көп көңіл бөліп қарауымыз және үйренуіміз керек. Өйткені, бұл-өнердің
бастау бұлағы суынан сусындап, содан нәр алып қарыштадық емес пе!
Өнер - қоғамдық сананың бір түрі. Мұның көмегімен адамдар
объективтік шындықты және оған өздерінің қатынасын көрсетеді, адамның
талғамдық көзқарас тұрғысынан қатынасының жиынтық көрінісі. Өнер де
ақиқатты бейне түрінде көрсетеді. Жалпыны жеке
ерекшелікке, абстрактылыққа, теориялықты нақтылыққа шоғырландырады.
Өнер қоғамдық сананың басқа түрлерімен де байланысты болады. Саясат, құқық
мораль, дін өз идеяларын, ереже заңдарын, ұғымдарын адам санасына ендіру
үшін өнерден тірек іздейді.
Қоғам өміріндегі өнер бірқатар маңызды қызмет атқарады. Өнер
әсемдікке көзқарас қалыптастыру арқасында қуаныш, сая табу, рахаттану,
қайғы және уайым, күйзелу сияқты нәзік сезімдерді тербейді.
Өнердің танымдық қызметінің де мәні зор. Нағыз өнер өмірді бейнелейді,
адамды өткенге немесе болашаққа алып барады. Көркем бейне адам санасында
шын тарихи оқиғаларды туғызады, адамкөрегендігін, киялын,
арманын рухтандырады, қанын қыздырады. Өнердің танымдықпен қатар
тәрбиелік қызметі де бар. Өнер шығармаларының адамның көңіл-күйіне әсерлігі
сондай, тәртіптің мүдделерін рухани қажеттіліктердің сылтауларын
қалыптастыруға ықпал етеді, әрекетке жетелейді. Адамның өнерге қарым-
қатынасы адамның психологиялық және рухани күшін жинақтауды ерекше талап
етеді. Өнер шығармаларының әлеміне ену үшін, оны үғыну үшін ойлау іс-
әрекетін қарқындату, елестетулердің барлық күшін козғалыска келтіру, іске
ерік шеңберін қосу қажет. Қарқынды іс-әрекетке мәнді күштерді
(зиялылық, сөйлеу мәдениеті, қиялдауды, сөзді, ақыл-ойды және т.б.) қосу
тұлғаның жалпы қабілеттерін дамытуға ықпал жасайды. Өнер өзінен-өзі
пайда болмайды. Оған қоғам, орта, тарих, әлемде болып жатқан елеулі
оқиғалар әсер етеді. Ал мұны сезіну үшін осы көріністердің бейнесі болуы
тиіс. Көріністі сезу арқылы ой-пікір, идеялар туындайды. Осы идеяны
толықтырып, екінші біреуге жеткізуге, айту немесе көрсету үшін белгілі бір
күш жұмсалады. Осы күш сөз қоры, бейнелеу шеберлігі, музыка, ақындық
жасампаздық тағы сол сияқты адам бойындағы қасиеттер болып табылады,
Өнер адамзат өмірінде, тарихында үлкен роль атқаратын өрісі кең,
ұшы-қиырсыз, қиын да қызықты жол. Өнер шынайы талант, шындық,
шыдамдылық пен табандылықты, ақыл мен парасатты, терең ой, көркемдік
сұлулықты талап етеді. Осыған байланысты Қайта өрлеу кезеңінде өмір сүрген
көрнекті суретші, мүсінші, архитектор Микеланджелоның айтқаны қолмен еске
түседі: Суретті жазбаймын, баспен жазамын - дегені, жай қарап көшіре салу
емес, оны ой елегінен өткізіп, жан-жақты ойластырып салу деп түсінуіміз
қажет. Өнер туындысы болып есептелетін барлық тарихи ескерткіштер мен
классикалық шығармалар туындыларын көргенде біз оның әсемділігіне ғана
қызығып қоймай, оның мазмұнына мән бере отырып, ұрпаққа қалдырған
рухани байлықты кереміз. Өнерді, оның қоғамдық тәрбиелік мәнін
жан-жақты түсіну үшін, әсемдік, әдемілік заңдарын жақсы түсіну шарт.
Мысалы, П.Коркин Өнер - адамды асқақ сезімге бөлеуге, адамның жан
дүниесін нұрландырып, байыта түсуге, ал өмірдің өзін
кемелдендіріп, игілікті етуге тиіс.
Өнердің сан алуан түрі бар. Олардың барлығы халыққа қызмет етеді. Өнерді
бағалаушы да, колдаушы да, колданушы да, жасаушы да даналықтың өзі.
Сондықтан оны ешбір адам жоққа шығара алмайды. Өнер бізді бүкіл әлемнің
заңдарын түсіндіруге жетелейді, адамға рухани күш береді, ерекше қуаныш,
толқу сезімін оятады. Өнер көне заманнан, адамзат қоғамының алғашқы құрылыс
дәуірінен басталған. Өнер мемлекеттен, жеке меншіктен бұрын пайда болған.
Адамзат қоғамы әлі ғылым дегенді, метал еңдеуді, мал шаруашылығын кәсіп
етуді білмей тұрған кезде, өнер дүниені өмір керегіне жаратып, тұрмыс
қажеттігіне айналдырған. Уакыт өткен сайын сурет өнерінің дамуы
арқасында сәулет, мүсін, живопись өмірге келді. Енді адамдар
ғажайып мүсіндер тұрғызып, сәулетті сарайлар, зәулім қорғандар, ірі қалалар
тағы басқа да сәулет құрылыстарын сала бастады. Бұл әсіресе, біздің замызға
дейінгі І-ҮІ ғасырларда кеңінен өркен жайды. Осы кездерде адам жасаган ұлы
көркемөнер туындылары бірінен кейін бірі өмірге келіп жатты. Фараондар
салдырған Египет пирамидалары мен Греция еліндегі әйгілі Зевс
пен Радос мүсіндері, Ұлы Қытай қорғаны мен Есіктің Алтын
адамы тағы басқа өнердің құдіреттері өмірге таралған
қайталанбас Көркемөнер мұраларының байлығы болып есептеледі. Өнер - өмір,
ізгілік пен әсемдік бұлағы. Өнер - өмір көрінісі және халық ескерткіші.
Мен өз дипломдық жұмысымды ұлттық натюрмортты бейнелегiм келдi, осы
арқылы мен әдемілікті көрсете бiлудi алдыма мақсат етiп қойдым. Жұмыс
жазуда көптеген суретшiлердiң жұмыстарымен танысып көп iзденуiме тура
келдi.
Натюрморт жанрында жұмыстар орындаған атақты суретшiлер жұмыстарына
сүйендiм. Олардың түстiк үйлесiмдiлiгiне, колоритiне, композициясына көңiл
бөлдiм.
Мысалы М.Врубельдiң Райхан гүлiн, Т.Тоғысбаевтың Көктемгi гүлдерi,
Гүлдеген тастар, Дала интерьерiндегi натюрморт, А.Ф.Подковыровтың
Гүлдi шеңгел, Ү.Әжиев-тiң Пион гүлi, Астра гүлi атты жұмыстарын жан-
жақты қарап iздендiм.
Апробация:
Бұл диломдық жұмыс тәжірибесі Атырау облысы, құрманғазы ауданы, Сүйіндік
ауылы, Сүйіндік орта мектебі, 6- сыныбында жүргізілді.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, сегіз бөлімнен, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ: Қазақстан бейнелеу өнерінің даму тарихы.
1.1 Натюрморт жанры туралы түсінік
Натюрморт – француз сөзі, дәл мағынасы өлі табиғат деген ұғымдыды
білдіреді. Оған тұрмыста күнде кездесіп жүретін заттарды, жемістерді,
гүлдерді немесе балықтан, түз құстарынан дайындалған алуан түрлі тағамдарды
бейнелейтін картиналар жатады.
Натюрморт алғаш рет ХҮІІ ғасырдың басында Голландияда пайда болды. Ол
голландтардың испан басқыншыларымен ұзақ жылғы күресінің нәтижесінде жаңа
ғана азаттық алған кез еді. Енді олар жер жүзінің көп теңіздерінде емін -
еркін жүзуге мүмкіндік алды. Голландия Европадағы ең бай елдердің біріне
айналды. Көп жылға созылған шайқастардан соң адамдар өзін қоршаған ортаны,
табиғат сұлулығын бұрынғыдан гөрі зейін салып бақылай бастады. Олар өздерін
қоршаған заттарға сүйсіне қарайтын болды. Бұл голланд өнерінің, әсіресе,
натюрморттың ерекше көркейген кезі еді.
Елеусіз нәрсенің өзінен елең еткізер сұлулық таба білу голланд
суретшілерінің төл мінезі болып алды. Олар өз полотналарында ыдыс -
аяқтарды, маталарды, жеміс – жидектерді, шыны бокалдарды күн нұрымен
жымыңдасқан қан күрең шарапты ерекше бір сүйіспеншілікпен бейнелейді.
Натюрморт (фр. nature morte – өлі табиғат) – бейнелеу өнері жанрының
бірі; қоршаған ортадағы бір құрылымға топтастырылған түрлі тұрмыстық заттар
мен жеміс-жидектерді, өсімдіктер, тағамдарды бейнелеу. Бейнелеу өнерінің
басқа түрлеріне қарағанда натюрморт суретшіден өзі кескіндейтін нәрсені
табиғи қалпында, дәл де нәзік жеткізуді талап етеді. Натюрмортың алғашқы
белгілері Ежелгі Шығыс, Рим, Грекия өнерінде көрініс тапқан.Натюрморт жанр
ретінде 16 ғасырдың аяғы мен 17 ғасырдың басында Голландияда пайда болды.
Натюрморттың жан-жақты дамуына ұлттық кескіндеме мектептері ұйытқы болды
(17 ғасырда). 19 ғасырда өмір сүрген атақты
суретшілер Ф.Гойя, Э.Делакруа,Г.Кур бе,Э.Мане, т.б. Натюрморттың өркендеуіне
ат салысты. Натюрморт жанрының шыншыл да дәлдікпен өзіндік әсерге ие
болуыпостимпрессионизм шеберлерінің кезеңіне (В.Ван Гог, П.Сезанн, т.б.)
сәйкес келеді.
Кейіннен фомизм (А.Матисс), кубизм (П.Пикассо, т.б.) ағымдарындағы
суретшілермен қатар Мексика (Д.Сикейрос), Италия
(Р.Гуттузо) шеберлерінің еңбектерінен де натюрморт көрініс тапты. Кеңестік
дәуірде натюрморт жанрында П.П. Кончаловский, И.И. Машков, М.Сарьян ерекше
танымал болды. Қазақ суретшілері: Ә.Жүсіпов (“Шыны аяқ”,
1960), А.Ғалымбаева (“Дәмді шай”, 1966), С.Айтбаев (“Кітаптар”,
1966), Т.Тоғызбаев (“Қарбыз бейнеленген натюрморт”,
1974), К.Дүйсенбаев(“Табиғат көрінісі”, 1978), Е.Кәрібеков (“Натюрморт”,
1986), Б.Ақанаева “Күміс натюрморт” (2003), А.Жансейітова “Натюрморт”
(2003), т.б. натюрморт жанрының шеберлері атанды.
1.2 Қазақстанның ұлттық бейнелеу өнерінің қалыптасуы
Қазақстан кәсіби бейнелеу өнері ХХ ғасырдың 20-шы жылдары қалыптасып,
дамығандығы тарихтан мәлім. Кәсіби бейнелеу өнерінің өз қарқында өрбуіне
біріншіден тума таланттардың өмірге келуі болса, екінші жағынан Ресей
жерінен келген орыс суретшілерінің де тікелей ықпалы болды. Дәлірек
айтқанда, 1920 жылы қазақ жерінде алғаш рет көркемсурет студиясының
ашылуынан басталады. Бұл студияның негізін құраған, сол Ресей жерінен
1877 жылы келген орыс кәсіпқой суретші Н.Г. Хлудов болды . Суретші Н.Г.
Хлудовтың студиясында кескіндеме өнерінің кәсіби тұрғыда қыр - сырымен
танысып дәріс алған суретшілер Ә. Кастеев, А. Ташенов, М. Жанкин, М.
Өскенбаев, Б. Сәрсенбаев, А. Қашбаевтар болды.
Айта кетер болсақ 30-шы жылдары Семейде ұйымдастырылған бірінші
жылжымалы көрменің де қазақ бейнелеу өнеріне дәрежелі деңгейге
көтерілуіне үлкен ықпалын тигізді. Сондай-ақ, 1920-30-шы жылдары
Қазақстанда реалистік кескіндеме, станоктық кескіндеме, графика және
мүсін өнері өз ерекшеліктерімен шарықтай бастаған кезі еді.
ХIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында Қазақстанға атақты орыс
суретшілері В.Верещагин, П.Кузнецов, Н.Рерих, В.Рождественский ат ізін
салды. Суретшілердің алдыңғы толқыны үкіметтің ресми тапсырысында емес тек
сурет өнеріне құмарлықтарымен Қазақстан тақырыбына, мәдени –
ескерткіштеріне айналған тақырыптарға сурет салумен айналысты. Дәлірек
айтқанда, Қожа-Ахмет Иассауи мавзолей есігін қағаз бетіне бейнелеп
салған В.Верещагиннің Мешіттің есігінің алдында (1873 Мемлекеттік орыс
мұражайы) П.Кузнецовтың Даладағы сағым, осы сияқты жұмыстар ХIX
ғасырдың бірінші жартысындағы суретшілерге тән академиялық мәнер де емес,
табиғи тұрғыда көркемделген дара шығармашылықтарын шарықтатқан қолтаңбалар
еді. Бұл суретшілердің қазақ бейнелеу өнерінің қалыптасуына және өз
ырқында дамуына қосқан үлестері мен атқарған еңбектерінің арқасында
тануға болады.
Қазақ бейнелеу өнері - олардың есімдерімен тікелей және орыс
реалистік мектебімен тұтастай байланысты, атап айтқанда нанымды
көрнектілігін, табиғи болмысы мен жаңа қалыптасқан құрылымға сүйенуі
алғашқы кезең де шапшаң еуропалық көркемөнер жүйесіне енгені бүгінгі
таңда тарихтан белгілі. Соғыс кезінде 30-шы жылдары кеңестік өнерде
белгіленген идеологияландыру тенденциясы көптеген жағдайда нақты
себептердің салдарынан күшейді. Суретшілердің негізгі тақырыптары сол
уақыттағы жеңіске, бейбіт өмір мен жарқын болашаққа бағышталды.
Мұндай тақырыпта суретшілер энтузиазм партия саясатымен және халық
сенген көсемімен байланыстырып көрермендерге паш етіп отырды. Бұл
бағдарлама өнерге айрықша маңызды роль берген еді. Бұрын-соңғы
болмаған дәрежеде форма мен форманы таңдауды анықтайтын мазмұнның
алғашқы мағынасының тұтастығын бекітетін концепция социялистік
реализм әдісі туралы мәселе қатаң тұрғыда алға қойылды. Сонымен
қатар форма кеңес өкіметінің қол жеткізген жетістіктерін анық та
нық, сенімді көрсету мен халықты жаңа белестерге ынталандыру болды.
Мұның барлығы бүкілодақтық Суретшілер одағының съездеріндегі ресми
баяндамалардың және өнер жөніндегі басылымдардағы теориялық сөз
сөйлеушілердің негізіне айналды. Бейнелеу өнеріндегі басты бағыт
болып, өнер туындылары заман талабына сай келетін тақырыптық
композицияларды жарыққа шығарып, соны жоғары сапада дамыту
проблемалары қалыптасты.
XX ғасырдың 30-шы жылдары Қазақстан суретшілер одағы құрылып, бірінші
съезінде Қазақстан Республикасының 20 жылдығына орай алғашқы көрме
ашылған болатын. Мұндай көрмелерде суретшілер бейнелеу өнерінде көздеген
мақсаттары біріншіден, қазақ жерінің байлығына, екіншіден, Қазақстанда
жалпы болып жатқан өзгерістерге бағытталған (Н.Г.Хлудов, Ә.Кастеев, Х. және
К. Ходжиқовтар, З.Назыров, Н.Кружильников, Ф.Балкаев, Ә.Исмайлов,
В.Антощенко-Оленев, А.Михеев, А.Ненашев, С.Калмыков, П.Зальцман
т.б.)болатын.
Қазақ бейнелеу өнерінде, жалпы өзгерістер 1950-60-шы жылдары шарықтады.
Бұл кезеңнің нағыз қол жеткізген табыстарының бірі – бейнелеу
өнеріне алғашқы ұлттық өнердің келуі еді. Олардың - ұлттық мәдениет
үшін жаңа көркем – пластикалық тілмен ұлттық дүниені сезінуді жүзеге
асыруы еді. Сонымен қатар бұл кезеңде бейнелеу өнерінде қатаң
стиль пайда болды. Бейнелеу өнерінің қай саласында болмасын ұлттық
мектеп пен қатаң стильде көрінген композициялар тек қазақ жерінде
ғана емес, одақтас республика өңірлерінде де кездескені біздерге, өнер
тарихынан мәлім. Сондай-ақ жер - жерлердегі әр ұлттардың өзіндік
ерекше бір стильдерін немесе мектебін танытуда көздеген өнер иелері
өз идеялогиялық ізденістерімен шарықтап жатты.
Қазақстан бейнелеу өнерінің кәсіби мектебінің қалыптасуы мен
дамуының ерте кезеңінде шығармашылықта да, білім беру процестерінде
де жаңа көркемөнерлік форманы меңгерудегі ең басты және қол
жеткізген – реалистік әдісі болды. Бұл уақыттың өзінде–ақ Қазақстанда
суретшілердің шығармашылықтарында тарих пен мәдениет негізгі орын
алды. Мұндай әсер қазақ суретшілердің еңбектерінен жарқын көріне
бастады. Атап айтсақ, 50-ші жылдары С.Мәмбеев, К.Тельжанов,
Н.Нұрмұхамедов, К.Шаяхметов, М.Кенбаев, 60-шы жылдары С.Айтбаев,
Ш.Сариев, Ә.Жүсіпов, С.Романов, Ұ.Әжиев, Г.Исмаилова, А.Ғалымбаева,
Ж.Шарденов, Ә.Сыдыханов және т. б..
50-ші жылдың орта шенінде бейнелеу өнерінің тобына еліміздің орталық
жоғары оқу орындарында көркемдік білім алған дарынды жастардың келуіне
байланысты Республикамыздың көркемөнерінде жаңа кезең басталды.
Профессионализм мен көркемдік кемел ой суретшілердің жеке-дара мәнерінің
әр-алуындылығына, сонымен қатар қазақстандық кескіндеме мектебін
калыптастырудың жолдарын іздестіруге септігін тигізді. Бұл кезеңде
бейнелеу өнерінің қалыптасқан ырқын жалғастыра отырып, ұлттық тақырыпқа
көбірек мән беріле бастады.
Халықтық мәдениетке жанасу, өмірдің адамгершілік негіздері жайында
толғану көптеген суретшілердің шығармашылық қызметтеріне бірыңғайлылық
ықпалын тигізді. Сонымен қатар суретшілер әдет-ғұрыптың ерекшеліктерін
ұдайы зерттеудің нәтижесінде өздерінің көптеген композицияларының шешімін
ұлттық тұрмыс тіршілігіне және қарапайым заттарды бейнелеуге арнады.
Суретшілердің 60-шы жылдардағы ұрпағы алдыңғы ұрпақтың ізденістерін одан
әрі жалғастырғанымен, алайда бұлардың пластикалық әдістері басқаша сипатқа
ие бола отырып, баяндаушылық, аңсаушылық әуенінен үзілді - кесілді бас
тартып, дәстүрдің өміршеңдігі мен бекемділігі тұрғысында қарастырылды.
Жалпы суретшілердің композициялық шешімдерінің салдары қоғамдық
дуниетану процестерінің нәтижесінде оянған ұлттық сана - сезімнің
өсуінен туындады. Адекваттық бейнелеу тілін табуда 60-шы жылдардың
суретшілері, бір жағынан, Шығыс миниатюрасының композициялық құрылымына,
екінші жағынан, қазақтың ою-өрнек жүйесі принциптеріне сүйене
көркемдеді. Мұндай принциптер өнер иелерін біріншісі - композицияның
кеңістік пен уақыт компоненттерін еркін пайдалануға мүмкіндік
берді, мұның өзі оларды форманы жинақтап көрсетуге ұмтылдырды.
Екіншісі-модульдің ірілігіне, бояудың өз нақыштарымен қауыштастыруына
мүмкіндік берді. Бұл екі мәселе де конструкциялық шешімнің айқындығына,
суреттің жып-жинақы ықшам шығуына баулыды.
Бейнелеу өнерінде ұлттық қолөнердегі сырмақтар мен текеметтердің аса
күрделі ою - өрнектерінде ұланғайыр даланың шексіздігіне бойы үйренген
көшпендінің болмыс бітімі бейнеленген. Ою-өрнектегі образдардың өршіл
әуені өмір мен өнерде өздерін асқақ орнықтырған жаңа ұрпақтың азаматтық
талпыныстарына толық сәйкес келген еді.
Республика суретшілерінің жаңа кейіпкер мен жаңа форманы іздеген
әрекеті 60 – 70 - шы жылдардағы өнердің жалпы одақтық дамуына,
қатаң стиль - деп аталған арнаға табиғи түрде келіп қосылған
болатын. Олар таңдап алған сюжеттің кез келгенін уақыттан, оқиғадан
жоғары тұруға тиісті деп түсіндіреді. Заттар мен құбылыстарда ең
негізгісі ғана алынып және оған оңай оқылатын көркемдеудің идеясы
ізделді. Сонымен қатар бұл кезеңдерде суретшілердің композициялық
шешімдері халық өнерінің мәңгілік нышандарына тың сүйенгендері
байқалады.
Айқын ақиқатты іздестіру жолында көптеген суретшілер мәңгі көнермейтін,
тамаша тақырыпқа ден қойды. Сонымен қатар отбасы тақырыбына кеңінен
тоқталғаны, суретшілер өз композицияларында біртұтас философиялық ой бере
отырып көркемдеу төрінен ұлттық мектепті, ұлттық стилді іздегендері
айқындалып жатты. Дәлірек айтқанда композицияларын қандай да тақырыпта
келтірмесін ұлттық деңгейді көркемдік рәсімдерімен дәріптеген. Ондағы
бастысы ұлттық қолөнермен байланыстыру. Яғни өнер тілінде айтқанда
декоративтик стиль деп аталды. Осы сәтте көптеген суретшілер
өзіндік форманы ізденуден бастайды.
Суретшілер өз шығармаларында көкейкесті мәселелерінде өнер мен өмір
алдындағы жауапкершілігі толғантпай қоймады. Осы тұрғыда кескіндемешілер
шығармашылық тақырыптарын жалғастыра отырып, өз шеберханаларының ішкі
көрінісін жиі баяндай бейнелеп, заттардың композициялық атрибуттары
ретінде қабылдап келді
Негізінде өнердегі шешуші тақырыптардың бірі-адам, қоршаған орта,
қоғам болып саналды. Алайда, өнердің өткен кезеңдерінде оның
біртұтастығы айқын байқалса, енді оның бөлшектенуі, біртектес
болмауы, идеялық және стильдік ерекшеліктерінің көбеюі 70-ші
жылдардағы өнерге тән сипатына айналған еді. Бұл мынаған
байланысты болуға тиіс қоғамдық өмірдің қилы өзгерістері, сөз бен
істің арасындағы алшақтық өмір құбылыстарын табиғи бейнелемей,
жасанды бейнелеуді туғызған, осыдан барып, мұның салдары ретінде- ой-
пікірді жанамалап білдіруден бастап таза конъюнктураға дейінгі
түрліше бейнелеушілік пайда болған. Өнердің міндеті жөніндегі
түсініктің де әуені өзгерді.
Кескіндеме өнеріне 70-ші жылдардың аяғында келіп қосылған
көптеген жас суретшілер де осы бағытты ұстанды. Оларды күрделі
әлеуметтік проблемалардан қашқақтайды деп талай рет кінәлады. Бірақ
тау мен далаға, аңыз ертегілеріне, бала кезінде жанына тұтқан - ұлттық
өнерге қарай бой бұрғандары суретшілердің шығармашылығында анағұрлым адал
болып шықты. Алайда, осыдан он жылдай бұрынғы өнердің негізгі
тақырыбы жеке адамның табиғатпен байланысы және үзілмеген тарих пен әлем
кеңістігінде өмір сүретін адамның рухани-эмоциялық дүниесі болды.
Сонымен қатар кескіндеме өнерінде ескімен жаңа тұрмыс тіршілік
айқындалған. Жас суретшілер барынша алдыңғы ұрпақтың тақырыптарын одан
ары жалғастырды, бірақ олар бұл тақырыптарға өзгеше үндестік берді.
Осыдан барып суретшілер қауымдар арасында басқаша жол ізденуіне де
бірден бір септігін тиізді.
Суретшілердің полотнолары шабытты салтанатты әуенге ие болды. 60-шы
жылдардағы өнер иелерімен салыстырғанда 30-шы жылдардағы суретшілер
табиғаттың мәні мен міндетін басқаша түсініп өз қөзқарастарымен таныта
білді. Егерде бұрын табиғат көрінісі композициясында Қазақстанның
жинақталған образы ретінде еңгізілсе, енді суретшілер табиғаттың алуан
түрлі формаларының сұлулығы мен пластикалық сезілуін және адам баласына
рухани байлық беретін композициялық шешімдердің көркемдік
рәсімдерінен көріне бастады.
Қазақстан бейнелеу өнерінің бұл жаңа кезеңі көркемөнердегі құбылыс
ретінде танылып отыр. Оның көптеген басты мәселелері –
шығармашылықтағы еркіндіктің, жалпы ұлттық және жеке бастың өзіндік
ерекшелігін танытуға талпыну, сонымен қатар қазақ суретшілері үшін
бұл проблемалар академиялық және идеалогиялық ережелерден бас
тартудан туындап отырған екінші кезең. Осы орайда суретшілер
бейнелеу өнерінің принциптерін ұлттық деңгейде таныту көзделіп жаңа
идеялық технологияларда көрінуге талаптанды. Сонымен қатар кескіндеме
өнеріндегі қай жанрда болмасын суретшілер динамикалық сезімді адам
еңбегінің ерлік істерімен де ұштастырып жатты.
Ал, кейінгі 1980-2000 жылдары суретшілер халықтың тұрмыс тіршілігінен,
ұлттың мәдениетін бейнелеуді жалғастыра отырып, суретшілер өзіндік
мәнерлерін таныта білді. Дәлірек айтқанда, бұл кезеңде кескіндеме
өнерінде әр стильде, яғни абстрактық, авангарттық, сюрреалистік, және
тіпті дадаизм бағыттарын да кездестіріп жатамыз. Тақырыптық жағынан
суретшілердің композициялары тарихқа байланысты болып келген туындылары да
жиі көрініс табады. Мұнда суретшілердің композицияларынан өткеннің сарынын,
бүгінгінің ақиқатын сезіне алатындай жағдай туғызады.
Жалпы кескендіме өнерінде кеңістік көріністерінің динамикалық
үйлесімдері негізгі орын алады. Өнер өзінің бастау бұлағында
халықтың тарихи жолы туралы сөз ету үшін төл сөз жеткіліксіз болып
қалады, сондықтан олар себеп -салдарлық байланыстарды орағытып өтіп,
оймен қабылдаудың байланыстылығын ояту үшін символикалық және
аллегориялық жинақтаулар дәрежесіне көтеріледі. Өнер өзінің бастау
бұлағына, ежелгі халықтық түп негіздеріне ықылас білдіруінде оның
этнографиялық, одан кейін поэтикалық дәрежелерінен өткесін жаңа биіке
шығып, оны пайымдаудың философиялық дәрежесіне көтерілді деуге болады.
Сахнаға шыға бастаған суретшілердің келесі ұрпағы, тегінде, алдыңғылардың
осы бағыттағы ізденістерін жалғастыра отырып, халықтың менталитетін
және халықтың тарихы туралы ұғымды тың түсінуге, сонымен қатар қазіргі
заман құбылыстарын да тереңірек пайымдауға болардай, еңбектерімен
ерекшелінуде.
1980-шы жылдырдың аяғында Қазақстан бейнелеу өнерінде айтарлықтай
өзгерістер байқала бастады. Яғни айтқанда 1988-89 жылдары екі бірдей
маңызды көрме өткізлген болатын. Сол көрмелер Қазақстан бейнелеу
өнеріне ұлттық мектеп принциптерін жалғастыра келіп, сана – сезімнің
теңбе –тең үлгісі ретінде символизм мен концептуализм қозғалысы
қалыптасты. Мұнда ұлттық мектептің дамуына өз үлесін қосқан
кескіндемеші Ә.А.Сыдыханов өзінінің Таңбалы кескіндеме мен
Тағдырлар тоғысы (Перекресток) атты жеке көрмесінде көрермен
назарына паш еткен болатын. Жаңа символика - концептуалды тәсіл осы
өтпелі кезеңдегі Қазақстанның кескіндемелік өнерінің басты аспабы
ретінде болуы аймақтық мінезге тән болды.
Жалпы бейнелеу өнерінде мұндай күрт өзгерістер суретшілерді кешегі
кеңес өкіметі кезеңіндегі идеялогия мен әлеуметтік тақырыптар
қажытып жібергеннен де туындап отырды. Ең бастысы өнер иелерін
дүниенің тылмыс құпиясы, шаманизмдік, энергиясы, осы замандық ойлау
принциптері ретінде эстетикаландырылған интеллектуализмі, ұлттық
эстетиканың мәнін түсіну қызықтырды.
Соңғы жылдарда өнерде тарихи дәстүрді ұғынуға деген ықылас, сонау
алыста қалған көне заманнан бүгінгіміздің бастауын көруге ұмтылушылық
бәрінен де көрі айқынырақ сезіледі.
ХХ ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басы Қазақстандағы көркемсурет
процестеріне жаңа ағым әкелді, яғни айтқанда 90-шыжылдары өнердің
негізгі ізденісі мифтік бейне жасау еді. Шеберлердің абстрактілеуге
талпынысы, қиялдау алғырлығынан келіп таңбалы бейнелерге көшті.
Әртүрлі бейнелеу амалдары композиялық туындыларының ойын жеткізуге
ұмтылыстары байқалып жатыр. Жалпы тақырыптары жеке адамның ой-
санасына бару, өмір қуанышын сезіну, қарапайым дала өмірі,
символдардың біртекті еместігі және осы сияқты алуан түрлі тақырыптар
бой түзегенін де айқындауда. Бұл кезеңнің өнері көп жағдайда өзіндік
жоғары деңгейдегі кәсібилігін өткен кезеңдерде салынған дәстүр
ретінде сақтай отырып, стильдердің концепциясының, көркемдік тілінің
жан – жақты көп қырлығымен ерекшеленеді.
Сол, ХХ ғасырдың бас кезінде еуропада пайда болған фовизмдік,
сююреалистік, авангарттық, абстракциялық бағыттары қайта жаңғырып
жатқанын жергілікті көрмелерден танып жүрміз. Осыдан барып Қазақстан
бейнелеу өнерінде жаңа үш бағыт пайда болғаны аңғарылады, олар
символикалық – концептуальды тәсіл, жаңа реализм, contemporary art –
яғни, ағылшын тіліннен аударғанда жәй ғана қазіргі кездегі өнер
деген мағынаны білдіреді.
Соңғы кезде Қазақстан көркемөнерінде 90-шы жылдың басынан бастау
алған жаңа актуальды құбылыстар пайда бола бастады. Атап айтсақ, олар
Түркістан, Шығысқа саяхат, Үлестен құр қалғандардың
обсерваториясы акциялары, Шымкенттік трансавангард мен Қызыл трактор
(С.Атабеков, М.Нарымбетов, С.Баялиев, В.Симаков), Алматыда Жолайрық
топтары.
Бүгінде бейнелеу өнерінде ең алдымен мәдени және экономикалық
жағдайдың өзгеруіне байланысты тәуелсіз галереялардың жүйеге қосылуы,
соның ішінде бет алған Артрынок жүйесі болып табылады. Бірақ та
бейнелеу өнерінде көкейкесті мәселелер басым болсада, өз халқымыздың
мәдениеті мен тарихы қай стильде орындалмасын мағынасы мен нышаны
шарықтауда.
Өнер үшін 70 жыл онша ұзақ мерзім емес. Бірақ, суретшілердің не бары
бірнеше ұрпағының өткен жолы, тұтас алғанда, Қазақстан өнерінің
өзіне тән ерекше бейнесі бар деп айтуға мүмкіндік береді.
Бейнелеу өнерінде суретшілердің шығармашылық композицияларының формасы
бойынша ұлттық, мазмұны бойынша социалистіктің идеологияға қатты
қайшы келмейтін, сонымен қатар көркемдік рәсімі бойынша ұлттық,
формасы бойынша реалистік тақырыпта жарыққа шығару мақсаты
болғандығы. Сол кеңестік инверсияны ұстай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тәрбиенің бір саласы эстетикалық тәрбие беру ісінде мұғалімнің
атқаратын міндеттері сан-алуан. Оқушыларға эстетиалық тәрбие мен көркемдік
білім беру процесінде пән мұғалімдерінің практикалық бағдарламаларының мол
болуы белгілі дәрежеде ықпал етеді. Біздің елімізде мектептегі жас ұрпақты
ғылыми-техникалық прогресспен қазіргі мәдениеттің дамуына сай өмірге
дайындау талап етіледі.
Тәрбие берудің жалпы мақсаттарына сәйкес мектепте бейнелеу өнерін
оқыту мынадай мақсаттарды көздейді:
1) Қоғамның жан-жақты дамыған белсенді мүшесін дайындау. Орта мектепте
бейнелеу өнерін оқыту жалпы білім беру мақсатын көздейді. Жалпы
білім беретін мектепте математиктер, композиторлар дайындау сияқты
суретшілерді дайындайды. Бұл арнаулы оқу орнының міндеті. Мектептегі
әрбір пән бірлесе отытып, оқушыларды жан-жақты гармониялық дамуын
қамтамасыз етеді. Кейбір мектептерде суретшілер дайындайды,
сондықтан көркемдік білім негіздерін меңгерудің қажеті жоқ деп
көрсетеді. Адам бейнелеу сауаттылығының негізін меңгермесе, өнерді
бағалауға да түсінуге де үйрене алмайды. Эстетикалық тәрбие беру
процесінде мемлекеттің даму жолындағы замандастардың еңбегінің
әсемдігін көрсету маңызды орын алады.
2) Оқушылардың дүние танымын қалыптастыру негізінде эстетика және
көркемдік тәрбие беру. Эстетикалық тәрбие дегеніміз оқушылардың
қоғамдағы, ғылымдағы, өнердегі, табиғаттағы әсемдік қабілетін толық
қабылдау, тәрбиелеу болып табылады. Эстетикалық тәрбиенің мәні әрбір
адамның әсем өмір сүруіне әсемдікті жан-жақты қырынан көре білуге
эстетикалық тәрбие беру процесінде адамдардың сезімі, талғамы,
көзқарасы, идеясы қалыптасқан. Мектептің міндеті эсетикалық
тәрбиенің әр түрлі әдістері арқылы бала жүрегі мен сезіміне әсер
етуі эстетикалық тудыру творчестваның арттыру белсенділігі болып
табылады.
Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру, олардың көркемдік білімге дейін
көтеру мәселесі бүгінгі таңда айрықша мәнге ие болып отыр. Қазіргі уақытта
халықпен өнерге деген ынта ықыласы анағұрлым артты. Халықтың творчествасын
жаңғыртып одан әрі дамыту бүгінгі күннің көкейкесі мәселесі болып табылады.
Бұл орайда жазатын сәндік қолдаңбалы өнерінің мәнімен алатын орны ерекше.
Эстетикалық талғам ерекшеліктерінің бірі – адамның тарихи мұраты халық
өнеріне көз қарасының өзі өмір тәжірибесінің атасы жатуда.
Көп уақыттардан бері қазақ халқы ұлттық үрдістерге халық
педогикасынан айырылып қалды. Енді ғана ел болып жоғалтқан жоғымызды шырақ
алып іздеуге кірістік, болашақ ұрпақты қалай тәрбиелеп оқытамыз деген сауал
төңірегінде бас қатырып ойланар шақ әбден жетті.
Қазіргі таңда дүние жүзінде жүріп жатқан заманына өзгерістерінен келер
ғасырдың өмір сипаттарын аңғармау тіптіде мүмкін емес. Өйткені жер бетіндгі
сан – алуан халықтардың өз ара ой олғаныстары мен қол созған үміттері осыны
байқатады. Адамзат қоғамы ізінен қай кездегісінен әлде қайда есейгендігін
ерекше аңғартып отыр. Осынау таңғажайып тамаша өзгерістердің қозғаушы
күшіне айналып отырған Отанымыздың келбеті бүкіл жер шарындағы күллі
халықтардың алдына мерейі өсіп адамзат қауымының жаңаша ойлау жүйесінің
қалыптастыруда елеулі үлес қосуда. Осының бірден – бір айғағындай бүкіл
елімізді сан алуан халықтарды да өзінің өткен тарихы мен ұлттық
мәдениеттерін шындық таразысынан өткізіп қана қоймай шын мәніндегі
ұлтаралық теңдік әр республиканың егеменді дербестіктерін жаңа
қалыптастыруға бет бұрып отыр. Қазіргі кезде егеменді алған еліміз
өздерінің өмір тіршіліктеріне үстемділік пен танылған құбылыстарды жойып
жаңаша ойлаудың құдіреті мен ондаған жылдар бойы бұзылған ата-дәстүрлерімен
халықтық педогикасын қалпына келтіруге бет бұрды.
Өнер - өмір, ізгілік пен әсемдік бұлағы. Өнер - өмір көрінісі, ол
халық ескерткіші.
Өнер адамзат өмірінде, тарихында үлкен роль атқаратын өрісі кең, ұшы-
қиыры жоқ, қиын да қызықты жол. Ол арнайы талант, шындықты, шыдамдылық
пен табандылықты, ақыл мен парасатты, терең ой мен көркемділік, сұлулықты
талап етеді.
Өнер туындысы болып есептелетін барлық тарихи ескерткіштер мен
классикалық шығармалар туындыларын көргенде, біз оның тек әдемілігіне ғана
қызығып қоймай, оның мазмұнына мән бере отырып, ұрпаққа қалдырылған рухани
байлықты көреміз.
Өнер адамы өмiрiнiң бiр бөлiнбейтiн бөлiгiне айналады.
Суретшi шығармалары – бұл шығарылған сурет сияқты – шындық өмiрiнiң
көрiнiсi.
Өнер шығармаларына қарай отырып бiз адамдардың қай дәуiрiнде өмiр
сүргенiн, немен айналысқанын, мәдени деңгейiн аңғарамыз.
Өнер адамға үлкен күшпен әсер етедi, тәрбиелiкке, мәдениеттiлiкке,
мейiрiмдiлiкке тәрбиелеп, сұлулық әлемiне жетлейдi. Суреттi талантты адам
сан алуан жақтарын көрсетедi, шығармашылық негiзде адамзаттың жарқын
болашағы, арманы жинақталған. Болмаса эстетикалық рухани байлық, мұралар
жасалмаған болар едi. Өнер қарапайым өмiрге басқаша көзбен қарауға
көмектеседi. Суретшi өз шығармасын бейнелегеннен кейiн бiз оны өнердiң
сиқырлы призмасы арқылы қабылдаймыз. Левитан күзi, Шишкин орманы,
Қастеевтiң Түрксибi, А.Ғалымбаеваның Дастарханы үйреншiктi күнделiктi
болып қалды.
Өнердің қоғамдық тәрбиелік мәнін жан жақты түсіну үшін - оның
әсемдік, әдемілік заңдарын жақсы түсіну шарт. Сондықтан біз халық өнерін
айнала қоршаған әдемілікті, сұлулықты жете түсініп, сүйуіміз керек, өнердің
тылсым ғажайып сырларын ашып, оны үйренуіміз қажет.
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі.
Қазақстан дамуының стратегиялық 2030 бағдарламасында Ұлттық мәдениет
пен өнер негізінде жан-жақты эстетикалық тәрбие беру - сұлулыққа, тазалыққа
үйрету, адамзат қоғамда бұрын соңды жасалған мәдени мұраны жүйелі меңгеруге
жалпы әлемдік рухани құнды игіліктерді бағалай білуге тәрбиелеу
карастырылды.
Өнер туындыларынын мақсаты - әр жүрек пернесін қозғалта білу.
Қазақтың көрнекті ұлы қылқалам шеберлерінің шығармаларын
зерттеп, танытып, дамытылуы, қазіргі заманның талаптарына сәйкес
жандандырылуы болашақ ұрпақтың дамуына, тәрбиесіне, ұлттық
мәдениеттің, өнердің кеңеюіне зор үлес қосады.
Суретшiнiң өмiрге тек қана қарап қана қоймай, құбылыстардың iшкi
мағынасын түсiнiп көре алуында. Суретшi жан дүниесiнде шындық өмiр тек
қарапайым түрде ғана емес, өте бiр керемет сұлулықты, өмiр сұлулығымен
байланысты бейнелейдi.
Қазіргі кезеңдегі нарықтық саяси-экономикалық жағдайдағы іргелі
ұрыстардың қоғамдағы әлеуметтік жағдайларға әсер етуі, ғаламдану
үрдісінің рухани өмірімізде қарқынды дамуы, жеке адам коғам арасында
жаңа қатынастар қалыптастыруда. Мұның өзі мәдени кұндылықтарға жаңаша
көзқарас тудырады. Осы ретте мектеп оқушыларының көркемдік талғамын
қалыптастыру, қазақ халқының бейнелеу өнеріне, соның ішінде натюрморт
жанрына деген қызығушылығын дамытып, халқымыздың бейнелеу
өнеріндегі жинақталған құнды шығармаларды қастерлеуге, бағалап, қадір
тұтуға талпындыру білім беру ісінің көкейкесті мәселелерінің бірі болып
табылады.
Бейнелеу өнері арқылы оқушылардың сана-сезімі көркем құндылыққа,
бейнелеу өнеріне қызығушылықты, әсемдікті таныта білуді өз алдына мақсат
кояды. Бейнелеу өнеріндегі натюрморт жанрының мұның мәнін аша отырып, оның
даму тарихына қысқаша шолу жасау.
Оның басты себебі бейнелеу өнері оқушылардың сана-сезімін
көркем құндылыққа бейнелеу өнеріне қызығушылықты, әсемдікті таныта білуді
өз алдына мақсат етіп қояды. Арнайы көркем талғаммен қойылған заттарды
бейнелеу жасөспірімге эстетикалық тәрбие бере отырып, дүниетанымын кеңейте
түседі. Ол оқушыларға сұлулық, әсемдік тәрбие береді. Наторморт балаға
көркемөнердің компоновка, построения, симметрия, перспектива және т.б.
сияқты заңдылықтарын меңгеруде өте қажетті жанр болып саналады.
Зерттеу жұмысының мақсат- міндеттері.
Негізінде жалпы Қазакстан Республикасының Білім туралы
заңында Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар, білім мен практика жетістіктері негізінде жеке
адамды қалыптастыруға және кәсіби білімін шыңдауға бағыттаған білім алу
үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологиясын
енгізу, білім беруді ақпараттандыру халықаралык ғылымдық коммуникациялық
желілерге шығу, - деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттері
көзделген.
Қазақстан Республикасы өркениетті елдердің қатарына
қосылу
жолында, қоғам алдында келер ұрпақты заман талабына сай
интеллектуалды, жоғары мәдениеттілігі имандылығымен ұштасып жататын
елжанды етіп тәрбиелеу тұр. Осыған орай көркем білім беру саласы мен
тәрбие жүйесінде жаңа ғылыми көзқарас қалыптастыру қасиеттілігі туады.
Мектеп жасындағы балалар байқағыш, білуге қүмар, аса эрекетшіл, көп
қимылдағыш, сезімтал болғанымен оның бейнелеу өнерге қызығушылығын
қасиеттерін жетілдіре түсуге ат салысу қажет. Эстетикалық тәлім-тәрбие
олардың бойындағы осы айтылған қабілеттерді дамытуға үлкен көмегін
тигізеді.
Кескіндемелік жанрдың тарихи дамуын қысқаша таныстыру;
Қлттық натюрморт құрастыру, негізгі сатыларын көрсету;
Ұлы суретшілердің шығармашылығына қысқаша тоқталу;
Натюрморт жанрының мектеп бағдарламасындағы ролін атау
Т Зерттеу объектісі: Натюрморт жанры
Зерттеу пәні: Натюрморт. Қазақстандағы натюрморт жанрының дамуы
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері:Натюрморт жанры туралы
зерттеулер
Зерттеу көздері:
- Натюрморт жанры туралы мәдениеттанушылар, өнертанушылар еңбектеріне
сілтеме жасап, тарихи-этнографиялық, педагогикалық зерттеулерге талдау
жүргізу.
- Қазақстан Республикасы Білім Министрлігі бекіткен мектептердегі
натюрморт жанрына арналған бейнелеу өнері пәні бойынша бағдарламаларды
саралау.
Зерттеу тәсілдері:
1. Натюрморт жанры туралы мәліметтерді көркем әдебиеттерден іздеу;
2. Наттюрморт жанры туралы батыс Европа мен ресей, қазақ бейнелеу
өнеріндегі және этномәдениеттегі көріністерін салыстыра қарастыру.
Олардың арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды ескеру.
Ғылыми жаңалығы.
1. Балаға ақпараттық мағлұматтар бере отырып, олардың есте сақтау
қабілетін арттыру және осы мәліметтерді пайдалануға бағытталған
олардың ақыл ойын дамыту.
2. Балаларды сабақтан сыртқы курстарға қатыстыру.
3. Бейнелеу өнері сабағында бастауыш мектеп окушыларын көптеп
табиғат аясында сурет салғызу.
4. Жаңа орындалу техникаларына қызықтыру арқылы бейнелеу
сабағында оқушыларды натюрморт салуды үйрету.
5. Теориялық негізінде натюрморт салу барысында
композиция компоненттерін таңдай білу. Қағазға
үйлесімді шешім детальдарын алмастыра таба білу, негізгі
қатынастардың (алдыңғы, орта, артқы пландар) үйлестігінде дұрыс
табылуы қажет;
6. Жаңа техникалық аспаптарды қолдана отырып, оқушылардың назарына әйгілі
өнер туындыларын ұсыну.
Негізінде жалпы өнер атаулыға ауыз әдебиеті мен көркем әдебиетті, ән-
күйді, театр мен киноны, бейнелеу өнері мен сәулет өнерді тағы басқа өнер
үлгілерін жатқызамыз. Өнер - өмір бұлағы. Ол - ізгілік пен әсемдік бұлағы.
Өнер - өмірдің көрінісі. Өнер - халык ескерткіші. Өнер - адамзат өмірінде,
тарихында үлкен роль аткаратын өрісі кең, ұшы-қиыры жоқ, қиын да қызықты
ұзақ жол. Өнердің өзіне тән ерекшелігі - өмір шындығына байланысты адамның
эстетикалык қарым-қатынасын аныктау. Өнер үшін ең
басты мақсат - дүниені көркемдік тұрғыдан бейнелеу болып табылады. Өмір
шындығын бейнелеген әр алуан өнеріміз адамдардың әсемдік сезімдерін
оятып. көркемдік заңдылықтар арқылы өнер туындыларын жасайды. Қазақ
халқымыздың өнерге деген ұстамы бөлек. Халқымыз сонау қиын замандарда көшіп-
қонып жүрсе де өзінің ұлттық өнерін дамытып, ұрпақтарға мұра қылып
қалдырып отырған.
Өнер адам жанының тереңіндегі тебіреніс әсерін көрсету жайлы Гегель
өзінің эстетикалық тұжырымдамасында былай дейді: Көркемдік шығармалар
өзінің мазмүны мен құрылымында тиянақты бір шеттегі шындық объектісі
ретінде өзі үшін емес, көркемдік өнерді сырттай бақылаушы және одан лэззат
алушы біз үшін, көпшілік үшін қолданылады, - деп қорытынды жасайды.
Әр адам асып түспесе де өзіндік бір өнері болуы тиіс. Халқымыз
жігітке жеті өнер де аз деп жастарды өнерге, талпынысқа шақырмаушы ма
еді. Өнер бізді әлемдік әлемнің заңдарын түсіндіруге жетелейді, адамға
рухани күш береді, ерекше қуаныш, сүйініш, толқу сезімін оятады. Өмірге
деген құштарлықты арттырады. Өнер бұл көне заманнан, адамзат қоғамының
алғашқы құрылыс дәуірінен басталған.
Испаниядағы аты әлемге әйгілі Альтамира үңгірінде салынған хайуанаттар
суретінен бастап, қылқалам шеберлігі Пикассо, Сезан туындыларына дейін өнер
тарихы күрделі қилы кезеңдерді артта қалдырды. Әйгілі Америка ғалымы,
эстетик-психолог, өнер зерттеушісі Р.Археим былай дейді: Ерте дүние
адамында мыншылдық пен бикампаздық касиеті цивилизациясы жоғарғы елдердің
адамдарына қарағанда әлдеқандай күшті дамыған.
Сондықтан біз ерте дүние өнерін жай кездейсоктықтан туған деп қарамай,
оған көп көңіл бөліп қарауымыз және үйренуіміз керек. Өйткені, бұл-өнердің
бастау бұлағы суынан сусындап, содан нәр алып қарыштадық емес пе!
Өнер - қоғамдық сананың бір түрі. Мұның көмегімен адамдар
объективтік шындықты және оған өздерінің қатынасын көрсетеді, адамның
талғамдық көзқарас тұрғысынан қатынасының жиынтық көрінісі. Өнер де
ақиқатты бейне түрінде көрсетеді. Жалпыны жеке
ерекшелікке, абстрактылыққа, теориялықты нақтылыққа шоғырландырады.
Өнер қоғамдық сананың басқа түрлерімен де байланысты болады. Саясат, құқық
мораль, дін өз идеяларын, ереже заңдарын, ұғымдарын адам санасына ендіру
үшін өнерден тірек іздейді.
Қоғам өміріндегі өнер бірқатар маңызды қызмет атқарады. Өнер
әсемдікке көзқарас қалыптастыру арқасында қуаныш, сая табу, рахаттану,
қайғы және уайым, күйзелу сияқты нәзік сезімдерді тербейді.
Өнердің танымдық қызметінің де мәні зор. Нағыз өнер өмірді бейнелейді,
адамды өткенге немесе болашаққа алып барады. Көркем бейне адам санасында
шын тарихи оқиғаларды туғызады, адамкөрегендігін, киялын,
арманын рухтандырады, қанын қыздырады. Өнердің танымдықпен қатар
тәрбиелік қызметі де бар. Өнер шығармаларының адамның көңіл-күйіне әсерлігі
сондай, тәртіптің мүдделерін рухани қажеттіліктердің сылтауларын
қалыптастыруға ықпал етеді, әрекетке жетелейді. Адамның өнерге қарым-
қатынасы адамның психологиялық және рухани күшін жинақтауды ерекше талап
етеді. Өнер шығармаларының әлеміне ену үшін, оны үғыну үшін ойлау іс-
әрекетін қарқындату, елестетулердің барлық күшін козғалыска келтіру, іске
ерік шеңберін қосу қажет. Қарқынды іс-әрекетке мәнді күштерді
(зиялылық, сөйлеу мәдениеті, қиялдауды, сөзді, ақыл-ойды және т.б.) қосу
тұлғаның жалпы қабілеттерін дамытуға ықпал жасайды. Өнер өзінен-өзі
пайда болмайды. Оған қоғам, орта, тарих, әлемде болып жатқан елеулі
оқиғалар әсер етеді. Ал мұны сезіну үшін осы көріністердің бейнесі болуы
тиіс. Көріністі сезу арқылы ой-пікір, идеялар туындайды. Осы идеяны
толықтырып, екінші біреуге жеткізуге, айту немесе көрсету үшін белгілі бір
күш жұмсалады. Осы күш сөз қоры, бейнелеу шеберлігі, музыка, ақындық
жасампаздық тағы сол сияқты адам бойындағы қасиеттер болып табылады,
Өнер адамзат өмірінде, тарихында үлкен роль атқаратын өрісі кең,
ұшы-қиырсыз, қиын да қызықты жол. Өнер шынайы талант, шындық,
шыдамдылық пен табандылықты, ақыл мен парасатты, терең ой, көркемдік
сұлулықты талап етеді. Осыған байланысты Қайта өрлеу кезеңінде өмір сүрген
көрнекті суретші, мүсінші, архитектор Микеланджелоның айтқаны қолмен еске
түседі: Суретті жазбаймын, баспен жазамын - дегені, жай қарап көшіре салу
емес, оны ой елегінен өткізіп, жан-жақты ойластырып салу деп түсінуіміз
қажет. Өнер туындысы болып есептелетін барлық тарихи ескерткіштер мен
классикалық шығармалар туындыларын көргенде біз оның әсемділігіне ғана
қызығып қоймай, оның мазмұнына мән бере отырып, ұрпаққа қалдырған
рухани байлықты кереміз. Өнерді, оның қоғамдық тәрбиелік мәнін
жан-жақты түсіну үшін, әсемдік, әдемілік заңдарын жақсы түсіну шарт.
Мысалы, П.Коркин Өнер - адамды асқақ сезімге бөлеуге, адамның жан
дүниесін нұрландырып, байыта түсуге, ал өмірдің өзін
кемелдендіріп, игілікті етуге тиіс.
Өнердің сан алуан түрі бар. Олардың барлығы халыққа қызмет етеді. Өнерді
бағалаушы да, колдаушы да, колданушы да, жасаушы да даналықтың өзі.
Сондықтан оны ешбір адам жоққа шығара алмайды. Өнер бізді бүкіл әлемнің
заңдарын түсіндіруге жетелейді, адамға рухани күш береді, ерекше қуаныш,
толқу сезімін оятады. Өнер көне заманнан, адамзат қоғамының алғашқы құрылыс
дәуірінен басталған. Өнер мемлекеттен, жеке меншіктен бұрын пайда болған.
Адамзат қоғамы әлі ғылым дегенді, метал еңдеуді, мал шаруашылығын кәсіп
етуді білмей тұрған кезде, өнер дүниені өмір керегіне жаратып, тұрмыс
қажеттігіне айналдырған. Уакыт өткен сайын сурет өнерінің дамуы
арқасында сәулет, мүсін, живопись өмірге келді. Енді адамдар
ғажайып мүсіндер тұрғызып, сәулетті сарайлар, зәулім қорғандар, ірі қалалар
тағы басқа да сәулет құрылыстарын сала бастады. Бұл әсіресе, біздің замызға
дейінгі І-ҮІ ғасырларда кеңінен өркен жайды. Осы кездерде адам жасаган ұлы
көркемөнер туындылары бірінен кейін бірі өмірге келіп жатты. Фараондар
салдырған Египет пирамидалары мен Греция еліндегі әйгілі Зевс
пен Радос мүсіндері, Ұлы Қытай қорғаны мен Есіктің Алтын
адамы тағы басқа өнердің құдіреттері өмірге таралған
қайталанбас Көркемөнер мұраларының байлығы болып есептеледі. Өнер - өмір,
ізгілік пен әсемдік бұлағы. Өнер - өмір көрінісі және халық ескерткіші.
Мен өз дипломдық жұмысымды ұлттық натюрмортты бейнелегiм келдi, осы
арқылы мен әдемілікті көрсете бiлудi алдыма мақсат етiп қойдым. Жұмыс
жазуда көптеген суретшiлердiң жұмыстарымен танысып көп iзденуiме тура
келдi.
Натюрморт жанрында жұмыстар орындаған атақты суретшiлер жұмыстарына
сүйендiм. Олардың түстiк үйлесiмдiлiгiне, колоритiне, композициясына көңiл
бөлдiм.
Мысалы М.Врубельдiң Райхан гүлiн, Т.Тоғысбаевтың Көктемгi гүлдерi,
Гүлдеген тастар, Дала интерьерiндегi натюрморт, А.Ф.Подковыровтың
Гүлдi шеңгел, Ү.Әжиев-тiң Пион гүлi, Астра гүлi атты жұмыстарын жан-
жақты қарап iздендiм.
Апробация:
Бұл диломдық жұмыс тәжірибесі Атырау облысы, құрманғазы ауданы, Сүйіндік
ауылы, Сүйіндік орта мектебі, 6- сыныбында жүргізілді.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, сегіз бөлімнен, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ: Қазақстан бейнелеу өнерінің даму тарихы.
1.1 Натюрморт жанры туралы түсінік
Натюрморт – француз сөзі, дәл мағынасы өлі табиғат деген ұғымдыды
білдіреді. Оған тұрмыста күнде кездесіп жүретін заттарды, жемістерді,
гүлдерді немесе балықтан, түз құстарынан дайындалған алуан түрлі тағамдарды
бейнелейтін картиналар жатады.
Натюрморт алғаш рет ХҮІІ ғасырдың басында Голландияда пайда болды. Ол
голландтардың испан басқыншыларымен ұзақ жылғы күресінің нәтижесінде жаңа
ғана азаттық алған кез еді. Енді олар жер жүзінің көп теңіздерінде емін -
еркін жүзуге мүмкіндік алды. Голландия Европадағы ең бай елдердің біріне
айналды. Көп жылға созылған шайқастардан соң адамдар өзін қоршаған ортаны,
табиғат сұлулығын бұрынғыдан гөрі зейін салып бақылай бастады. Олар өздерін
қоршаған заттарға сүйсіне қарайтын болды. Бұл голланд өнерінің, әсіресе,
натюрморттың ерекше көркейген кезі еді.
Елеусіз нәрсенің өзінен елең еткізер сұлулық таба білу голланд
суретшілерінің төл мінезі болып алды. Олар өз полотналарында ыдыс -
аяқтарды, маталарды, жеміс – жидектерді, шыны бокалдарды күн нұрымен
жымыңдасқан қан күрең шарапты ерекше бір сүйіспеншілікпен бейнелейді.
Натюрморт (фр. nature morte – өлі табиғат) – бейнелеу өнері жанрының
бірі; қоршаған ортадағы бір құрылымға топтастырылған түрлі тұрмыстық заттар
мен жеміс-жидектерді, өсімдіктер, тағамдарды бейнелеу. Бейнелеу өнерінің
басқа түрлеріне қарағанда натюрморт суретшіден өзі кескіндейтін нәрсені
табиғи қалпында, дәл де нәзік жеткізуді талап етеді. Натюрмортың алғашқы
белгілері Ежелгі Шығыс, Рим, Грекия өнерінде көрініс тапқан.Натюрморт жанр
ретінде 16 ғасырдың аяғы мен 17 ғасырдың басында Голландияда пайда болды.
Натюрморттың жан-жақты дамуына ұлттық кескіндеме мектептері ұйытқы болды
(17 ғасырда). 19 ғасырда өмір сүрген атақты
суретшілер Ф.Гойя, Э.Делакруа,Г.Кур бе,Э.Мане, т.б. Натюрморттың өркендеуіне
ат салысты. Натюрморт жанрының шыншыл да дәлдікпен өзіндік әсерге ие
болуыпостимпрессионизм шеберлерінің кезеңіне (В.Ван Гог, П.Сезанн, т.б.)
сәйкес келеді.
Кейіннен фомизм (А.Матисс), кубизм (П.Пикассо, т.б.) ағымдарындағы
суретшілермен қатар Мексика (Д.Сикейрос), Италия
(Р.Гуттузо) шеберлерінің еңбектерінен де натюрморт көрініс тапты. Кеңестік
дәуірде натюрморт жанрында П.П. Кончаловский, И.И. Машков, М.Сарьян ерекше
танымал болды. Қазақ суретшілері: Ә.Жүсіпов (“Шыны аяқ”,
1960), А.Ғалымбаева (“Дәмді шай”, 1966), С.Айтбаев (“Кітаптар”,
1966), Т.Тоғызбаев (“Қарбыз бейнеленген натюрморт”,
1974), К.Дүйсенбаев(“Табиғат көрінісі”, 1978), Е.Кәрібеков (“Натюрморт”,
1986), Б.Ақанаева “Күміс натюрморт” (2003), А.Жансейітова “Натюрморт”
(2003), т.б. натюрморт жанрының шеберлері атанды.
1.2 Қазақстанның ұлттық бейнелеу өнерінің қалыптасуы
Қазақстан кәсіби бейнелеу өнері ХХ ғасырдың 20-шы жылдары қалыптасып,
дамығандығы тарихтан мәлім. Кәсіби бейнелеу өнерінің өз қарқында өрбуіне
біріншіден тума таланттардың өмірге келуі болса, екінші жағынан Ресей
жерінен келген орыс суретшілерінің де тікелей ықпалы болды. Дәлірек
айтқанда, 1920 жылы қазақ жерінде алғаш рет көркемсурет студиясының
ашылуынан басталады. Бұл студияның негізін құраған, сол Ресей жерінен
1877 жылы келген орыс кәсіпқой суретші Н.Г. Хлудов болды . Суретші Н.Г.
Хлудовтың студиясында кескіндеме өнерінің кәсіби тұрғыда қыр - сырымен
танысып дәріс алған суретшілер Ә. Кастеев, А. Ташенов, М. Жанкин, М.
Өскенбаев, Б. Сәрсенбаев, А. Қашбаевтар болды.
Айта кетер болсақ 30-шы жылдары Семейде ұйымдастырылған бірінші
жылжымалы көрменің де қазақ бейнелеу өнеріне дәрежелі деңгейге
көтерілуіне үлкен ықпалын тигізді. Сондай-ақ, 1920-30-шы жылдары
Қазақстанда реалистік кескіндеме, станоктық кескіндеме, графика және
мүсін өнері өз ерекшеліктерімен шарықтай бастаған кезі еді.
ХIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында Қазақстанға атақты орыс
суретшілері В.Верещагин, П.Кузнецов, Н.Рерих, В.Рождественский ат ізін
салды. Суретшілердің алдыңғы толқыны үкіметтің ресми тапсырысында емес тек
сурет өнеріне құмарлықтарымен Қазақстан тақырыбына, мәдени –
ескерткіштеріне айналған тақырыптарға сурет салумен айналысты. Дәлірек
айтқанда, Қожа-Ахмет Иассауи мавзолей есігін қағаз бетіне бейнелеп
салған В.Верещагиннің Мешіттің есігінің алдында (1873 Мемлекеттік орыс
мұражайы) П.Кузнецовтың Даладағы сағым, осы сияқты жұмыстар ХIX
ғасырдың бірінші жартысындағы суретшілерге тән академиялық мәнер де емес,
табиғи тұрғыда көркемделген дара шығармашылықтарын шарықтатқан қолтаңбалар
еді. Бұл суретшілердің қазақ бейнелеу өнерінің қалыптасуына және өз
ырқында дамуына қосқан үлестері мен атқарған еңбектерінің арқасында
тануға болады.
Қазақ бейнелеу өнері - олардың есімдерімен тікелей және орыс
реалистік мектебімен тұтастай байланысты, атап айтқанда нанымды
көрнектілігін, табиғи болмысы мен жаңа қалыптасқан құрылымға сүйенуі
алғашқы кезең де шапшаң еуропалық көркемөнер жүйесіне енгені бүгінгі
таңда тарихтан белгілі. Соғыс кезінде 30-шы жылдары кеңестік өнерде
белгіленген идеологияландыру тенденциясы көптеген жағдайда нақты
себептердің салдарынан күшейді. Суретшілердің негізгі тақырыптары сол
уақыттағы жеңіске, бейбіт өмір мен жарқын болашаққа бағышталды.
Мұндай тақырыпта суретшілер энтузиазм партия саясатымен және халық
сенген көсемімен байланыстырып көрермендерге паш етіп отырды. Бұл
бағдарлама өнерге айрықша маңызды роль берген еді. Бұрын-соңғы
болмаған дәрежеде форма мен форманы таңдауды анықтайтын мазмұнның
алғашқы мағынасының тұтастығын бекітетін концепция социялистік
реализм әдісі туралы мәселе қатаң тұрғыда алға қойылды. Сонымен
қатар форма кеңес өкіметінің қол жеткізген жетістіктерін анық та
нық, сенімді көрсету мен халықты жаңа белестерге ынталандыру болды.
Мұның барлығы бүкілодақтық Суретшілер одағының съездеріндегі ресми
баяндамалардың және өнер жөніндегі басылымдардағы теориялық сөз
сөйлеушілердің негізіне айналды. Бейнелеу өнеріндегі басты бағыт
болып, өнер туындылары заман талабына сай келетін тақырыптық
композицияларды жарыққа шығарып, соны жоғары сапада дамыту
проблемалары қалыптасты.
XX ғасырдың 30-шы жылдары Қазақстан суретшілер одағы құрылып, бірінші
съезінде Қазақстан Республикасының 20 жылдығына орай алғашқы көрме
ашылған болатын. Мұндай көрмелерде суретшілер бейнелеу өнерінде көздеген
мақсаттары біріншіден, қазақ жерінің байлығына, екіншіден, Қазақстанда
жалпы болып жатқан өзгерістерге бағытталған (Н.Г.Хлудов, Ә.Кастеев, Х. және
К. Ходжиқовтар, З.Назыров, Н.Кружильников, Ф.Балкаев, Ә.Исмайлов,
В.Антощенко-Оленев, А.Михеев, А.Ненашев, С.Калмыков, П.Зальцман
т.б.)болатын.
Қазақ бейнелеу өнерінде, жалпы өзгерістер 1950-60-шы жылдары шарықтады.
Бұл кезеңнің нағыз қол жеткізген табыстарының бірі – бейнелеу
өнеріне алғашқы ұлттық өнердің келуі еді. Олардың - ұлттық мәдениет
үшін жаңа көркем – пластикалық тілмен ұлттық дүниені сезінуді жүзеге
асыруы еді. Сонымен қатар бұл кезеңде бейнелеу өнерінде қатаң
стиль пайда болды. Бейнелеу өнерінің қай саласында болмасын ұлттық
мектеп пен қатаң стильде көрінген композициялар тек қазақ жерінде
ғана емес, одақтас республика өңірлерінде де кездескені біздерге, өнер
тарихынан мәлім. Сондай-ақ жер - жерлердегі әр ұлттардың өзіндік
ерекше бір стильдерін немесе мектебін танытуда көздеген өнер иелері
өз идеялогиялық ізденістерімен шарықтап жатты.
Қазақстан бейнелеу өнерінің кәсіби мектебінің қалыптасуы мен
дамуының ерте кезеңінде шығармашылықта да, білім беру процестерінде
де жаңа көркемөнерлік форманы меңгерудегі ең басты және қол
жеткізген – реалистік әдісі болды. Бұл уақыттың өзінде–ақ Қазақстанда
суретшілердің шығармашылықтарында тарих пен мәдениет негізгі орын
алды. Мұндай әсер қазақ суретшілердің еңбектерінен жарқын көріне
бастады. Атап айтсақ, 50-ші жылдары С.Мәмбеев, К.Тельжанов,
Н.Нұрмұхамедов, К.Шаяхметов, М.Кенбаев, 60-шы жылдары С.Айтбаев,
Ш.Сариев, Ә.Жүсіпов, С.Романов, Ұ.Әжиев, Г.Исмаилова, А.Ғалымбаева,
Ж.Шарденов, Ә.Сыдыханов және т. б..
50-ші жылдың орта шенінде бейнелеу өнерінің тобына еліміздің орталық
жоғары оқу орындарында көркемдік білім алған дарынды жастардың келуіне
байланысты Республикамыздың көркемөнерінде жаңа кезең басталды.
Профессионализм мен көркемдік кемел ой суретшілердің жеке-дара мәнерінің
әр-алуындылығына, сонымен қатар қазақстандық кескіндеме мектебін
калыптастырудың жолдарын іздестіруге септігін тигізді. Бұл кезеңде
бейнелеу өнерінің қалыптасқан ырқын жалғастыра отырып, ұлттық тақырыпқа
көбірек мән беріле бастады.
Халықтық мәдениетке жанасу, өмірдің адамгершілік негіздері жайында
толғану көптеген суретшілердің шығармашылық қызметтеріне бірыңғайлылық
ықпалын тигізді. Сонымен қатар суретшілер әдет-ғұрыптың ерекшеліктерін
ұдайы зерттеудің нәтижесінде өздерінің көптеген композицияларының шешімін
ұлттық тұрмыс тіршілігіне және қарапайым заттарды бейнелеуге арнады.
Суретшілердің 60-шы жылдардағы ұрпағы алдыңғы ұрпақтың ізденістерін одан
әрі жалғастырғанымен, алайда бұлардың пластикалық әдістері басқаша сипатқа
ие бола отырып, баяндаушылық, аңсаушылық әуенінен үзілді - кесілді бас
тартып, дәстүрдің өміршеңдігі мен бекемділігі тұрғысында қарастырылды.
Жалпы суретшілердің композициялық шешімдерінің салдары қоғамдық
дуниетану процестерінің нәтижесінде оянған ұлттық сана - сезімнің
өсуінен туындады. Адекваттық бейнелеу тілін табуда 60-шы жылдардың
суретшілері, бір жағынан, Шығыс миниатюрасының композициялық құрылымына,
екінші жағынан, қазақтың ою-өрнек жүйесі принциптеріне сүйене
көркемдеді. Мұндай принциптер өнер иелерін біріншісі - композицияның
кеңістік пен уақыт компоненттерін еркін пайдалануға мүмкіндік
берді, мұның өзі оларды форманы жинақтап көрсетуге ұмтылдырды.
Екіншісі-модульдің ірілігіне, бояудың өз нақыштарымен қауыштастыруына
мүмкіндік берді. Бұл екі мәселе де конструкциялық шешімнің айқындығына,
суреттің жып-жинақы ықшам шығуына баулыды.
Бейнелеу өнерінде ұлттық қолөнердегі сырмақтар мен текеметтердің аса
күрделі ою - өрнектерінде ұланғайыр даланың шексіздігіне бойы үйренген
көшпендінің болмыс бітімі бейнеленген. Ою-өрнектегі образдардың өршіл
әуені өмір мен өнерде өздерін асқақ орнықтырған жаңа ұрпақтың азаматтық
талпыныстарына толық сәйкес келген еді.
Республика суретшілерінің жаңа кейіпкер мен жаңа форманы іздеген
әрекеті 60 – 70 - шы жылдардағы өнердің жалпы одақтық дамуына,
қатаң стиль - деп аталған арнаға табиғи түрде келіп қосылған
болатын. Олар таңдап алған сюжеттің кез келгенін уақыттан, оқиғадан
жоғары тұруға тиісті деп түсіндіреді. Заттар мен құбылыстарда ең
негізгісі ғана алынып және оған оңай оқылатын көркемдеудің идеясы
ізделді. Сонымен қатар бұл кезеңдерде суретшілердің композициялық
шешімдері халық өнерінің мәңгілік нышандарына тың сүйенгендері
байқалады.
Айқын ақиқатты іздестіру жолында көптеген суретшілер мәңгі көнермейтін,
тамаша тақырыпқа ден қойды. Сонымен қатар отбасы тақырыбына кеңінен
тоқталғаны, суретшілер өз композицияларында біртұтас философиялық ой бере
отырып көркемдеу төрінен ұлттық мектепті, ұлттық стилді іздегендері
айқындалып жатты. Дәлірек айтқанда композицияларын қандай да тақырыпта
келтірмесін ұлттық деңгейді көркемдік рәсімдерімен дәріптеген. Ондағы
бастысы ұлттық қолөнермен байланыстыру. Яғни өнер тілінде айтқанда
декоративтик стиль деп аталды. Осы сәтте көптеген суретшілер
өзіндік форманы ізденуден бастайды.
Суретшілер өз шығармаларында көкейкесті мәселелерінде өнер мен өмір
алдындағы жауапкершілігі толғантпай қоймады. Осы тұрғыда кескіндемешілер
шығармашылық тақырыптарын жалғастыра отырып, өз шеберханаларының ішкі
көрінісін жиі баяндай бейнелеп, заттардың композициялық атрибуттары
ретінде қабылдап келді
Негізінде өнердегі шешуші тақырыптардың бірі-адам, қоршаған орта,
қоғам болып саналды. Алайда, өнердің өткен кезеңдерінде оның
біртұтастығы айқын байқалса, енді оның бөлшектенуі, біртектес
болмауы, идеялық және стильдік ерекшеліктерінің көбеюі 70-ші
жылдардағы өнерге тән сипатына айналған еді. Бұл мынаған
байланысты болуға тиіс қоғамдық өмірдің қилы өзгерістері, сөз бен
істің арасындағы алшақтық өмір құбылыстарын табиғи бейнелемей,
жасанды бейнелеуді туғызған, осыдан барып, мұның салдары ретінде- ой-
пікірді жанамалап білдіруден бастап таза конъюнктураға дейінгі
түрліше бейнелеушілік пайда болған. Өнердің міндеті жөніндегі
түсініктің де әуені өзгерді.
Кескіндеме өнеріне 70-ші жылдардың аяғында келіп қосылған
көптеген жас суретшілер де осы бағытты ұстанды. Оларды күрделі
әлеуметтік проблемалардан қашқақтайды деп талай рет кінәлады. Бірақ
тау мен далаға, аңыз ертегілеріне, бала кезінде жанына тұтқан - ұлттық
өнерге қарай бой бұрғандары суретшілердің шығармашылығында анағұрлым адал
болып шықты. Алайда, осыдан он жылдай бұрынғы өнердің негізгі
тақырыбы жеке адамның табиғатпен байланысы және үзілмеген тарих пен әлем
кеңістігінде өмір сүретін адамның рухани-эмоциялық дүниесі болды.
Сонымен қатар кескіндеме өнерінде ескімен жаңа тұрмыс тіршілік
айқындалған. Жас суретшілер барынша алдыңғы ұрпақтың тақырыптарын одан
ары жалғастырды, бірақ олар бұл тақырыптарға өзгеше үндестік берді.
Осыдан барып суретшілер қауымдар арасында басқаша жол ізденуіне де
бірден бір септігін тиізді.
Суретшілердің полотнолары шабытты салтанатты әуенге ие болды. 60-шы
жылдардағы өнер иелерімен салыстырғанда 30-шы жылдардағы суретшілер
табиғаттың мәні мен міндетін басқаша түсініп өз қөзқарастарымен таныта
білді. Егерде бұрын табиғат көрінісі композициясында Қазақстанның
жинақталған образы ретінде еңгізілсе, енді суретшілер табиғаттың алуан
түрлі формаларының сұлулығы мен пластикалық сезілуін және адам баласына
рухани байлық беретін композициялық шешімдердің көркемдік
рәсімдерінен көріне бастады.
Қазақстан бейнелеу өнерінің бұл жаңа кезеңі көркемөнердегі құбылыс
ретінде танылып отыр. Оның көптеген басты мәселелері –
шығармашылықтағы еркіндіктің, жалпы ұлттық және жеке бастың өзіндік
ерекшелігін танытуға талпыну, сонымен қатар қазақ суретшілері үшін
бұл проблемалар академиялық және идеалогиялық ережелерден бас
тартудан туындап отырған екінші кезең. Осы орайда суретшілер
бейнелеу өнерінің принциптерін ұлттық деңгейде таныту көзделіп жаңа
идеялық технологияларда көрінуге талаптанды. Сонымен қатар кескіндеме
өнеріндегі қай жанрда болмасын суретшілер динамикалық сезімді адам
еңбегінің ерлік істерімен де ұштастырып жатты.
Ал, кейінгі 1980-2000 жылдары суретшілер халықтың тұрмыс тіршілігінен,
ұлттың мәдениетін бейнелеуді жалғастыра отырып, суретшілер өзіндік
мәнерлерін таныта білді. Дәлірек айтқанда, бұл кезеңде кескіндеме
өнерінде әр стильде, яғни абстрактық, авангарттық, сюрреалистік, және
тіпті дадаизм бағыттарын да кездестіріп жатамыз. Тақырыптық жағынан
суретшілердің композициялары тарихқа байланысты болып келген туындылары да
жиі көрініс табады. Мұнда суретшілердің композицияларынан өткеннің сарынын,
бүгінгінің ақиқатын сезіне алатындай жағдай туғызады.
Жалпы кескендіме өнерінде кеңістік көріністерінің динамикалық
үйлесімдері негізгі орын алады. Өнер өзінің бастау бұлағында
халықтың тарихи жолы туралы сөз ету үшін төл сөз жеткіліксіз болып
қалады, сондықтан олар себеп -салдарлық байланыстарды орағытып өтіп,
оймен қабылдаудың байланыстылығын ояту үшін символикалық және
аллегориялық жинақтаулар дәрежесіне көтеріледі. Өнер өзінің бастау
бұлағына, ежелгі халықтық түп негіздеріне ықылас білдіруінде оның
этнографиялық, одан кейін поэтикалық дәрежелерінен өткесін жаңа биіке
шығып, оны пайымдаудың философиялық дәрежесіне көтерілді деуге болады.
Сахнаға шыға бастаған суретшілердің келесі ұрпағы, тегінде, алдыңғылардың
осы бағыттағы ізденістерін жалғастыра отырып, халықтың менталитетін
және халықтың тарихы туралы ұғымды тың түсінуге, сонымен қатар қазіргі
заман құбылыстарын да тереңірек пайымдауға болардай, еңбектерімен
ерекшелінуде.
1980-шы жылдырдың аяғында Қазақстан бейнелеу өнерінде айтарлықтай
өзгерістер байқала бастады. Яғни айтқанда 1988-89 жылдары екі бірдей
маңызды көрме өткізлген болатын. Сол көрмелер Қазақстан бейнелеу
өнеріне ұлттық мектеп принциптерін жалғастыра келіп, сана – сезімнің
теңбе –тең үлгісі ретінде символизм мен концептуализм қозғалысы
қалыптасты. Мұнда ұлттық мектептің дамуына өз үлесін қосқан
кескіндемеші Ә.А.Сыдыханов өзінінің Таңбалы кескіндеме мен
Тағдырлар тоғысы (Перекресток) атты жеке көрмесінде көрермен
назарына паш еткен болатын. Жаңа символика - концептуалды тәсіл осы
өтпелі кезеңдегі Қазақстанның кескіндемелік өнерінің басты аспабы
ретінде болуы аймақтық мінезге тән болды.
Жалпы бейнелеу өнерінде мұндай күрт өзгерістер суретшілерді кешегі
кеңес өкіметі кезеңіндегі идеялогия мен әлеуметтік тақырыптар
қажытып жібергеннен де туындап отырды. Ең бастысы өнер иелерін
дүниенің тылмыс құпиясы, шаманизмдік, энергиясы, осы замандық ойлау
принциптері ретінде эстетикаландырылған интеллектуализмі, ұлттық
эстетиканың мәнін түсіну қызықтырды.
Соңғы жылдарда өнерде тарихи дәстүрді ұғынуға деген ықылас, сонау
алыста қалған көне заманнан бүгінгіміздің бастауын көруге ұмтылушылық
бәрінен де көрі айқынырақ сезіледі.
ХХ ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басы Қазақстандағы көркемсурет
процестеріне жаңа ағым әкелді, яғни айтқанда 90-шыжылдары өнердің
негізгі ізденісі мифтік бейне жасау еді. Шеберлердің абстрактілеуге
талпынысы, қиялдау алғырлығынан келіп таңбалы бейнелерге көшті.
Әртүрлі бейнелеу амалдары композиялық туындыларының ойын жеткізуге
ұмтылыстары байқалып жатыр. Жалпы тақырыптары жеке адамның ой-
санасына бару, өмір қуанышын сезіну, қарапайым дала өмірі,
символдардың біртекті еместігі және осы сияқты алуан түрлі тақырыптар
бой түзегенін де айқындауда. Бұл кезеңнің өнері көп жағдайда өзіндік
жоғары деңгейдегі кәсібилігін өткен кезеңдерде салынған дәстүр
ретінде сақтай отырып, стильдердің концепциясының, көркемдік тілінің
жан – жақты көп қырлығымен ерекшеленеді.
Сол, ХХ ғасырдың бас кезінде еуропада пайда болған фовизмдік,
сююреалистік, авангарттық, абстракциялық бағыттары қайта жаңғырып
жатқанын жергілікті көрмелерден танып жүрміз. Осыдан барып Қазақстан
бейнелеу өнерінде жаңа үш бағыт пайда болғаны аңғарылады, олар
символикалық – концептуальды тәсіл, жаңа реализм, contemporary art –
яғни, ағылшын тіліннен аударғанда жәй ғана қазіргі кездегі өнер
деген мағынаны білдіреді.
Соңғы кезде Қазақстан көркемөнерінде 90-шы жылдың басынан бастау
алған жаңа актуальды құбылыстар пайда бола бастады. Атап айтсақ, олар
Түркістан, Шығысқа саяхат, Үлестен құр қалғандардың
обсерваториясы акциялары, Шымкенттік трансавангард мен Қызыл трактор
(С.Атабеков, М.Нарымбетов, С.Баялиев, В.Симаков), Алматыда Жолайрық
топтары.
Бүгінде бейнелеу өнерінде ең алдымен мәдени және экономикалық
жағдайдың өзгеруіне байланысты тәуелсіз галереялардың жүйеге қосылуы,
соның ішінде бет алған Артрынок жүйесі болып табылады. Бірақ та
бейнелеу өнерінде көкейкесті мәселелер басым болсада, өз халқымыздың
мәдениеті мен тарихы қай стильде орындалмасын мағынасы мен нышаны
шарықтауда.
Өнер үшін 70 жыл онша ұзақ мерзім емес. Бірақ, суретшілердің не бары
бірнеше ұрпағының өткен жолы, тұтас алғанда, Қазақстан өнерінің
өзіне тән ерекше бейнесі бар деп айтуға мүмкіндік береді.
Бейнелеу өнерінде суретшілердің шығармашылық композицияларының формасы
бойынша ұлттық, мазмұны бойынша социалистіктің идеологияға қатты
қайшы келмейтін, сонымен қатар көркемдік рәсімі бойынша ұлттық,
формасы бойынша реалистік тақырыпта жарыққа шығару мақсаты
болғандығы. Сол кеңестік инверсияны ұстай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz