Қаржы тәуекелін басқарудың теориялықаспектілері
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. ҚАРЖЫ ТӘУЕКЕЛІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Тәуекел мәні және экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.3. Кәсіпорының тәуекел деңгейін бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3. Қаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
ІІ Кәсіпорында тәуекел деңгейін бағалау және төмендету әдістерін талдау («Қазақтелеком» АҚ мысалында)
2.1 Кәсіпорында қаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері және тәуекелдерді бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.2 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы тәуекелін басқаруды талдау («Қазақтелеком» АҚ мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ІІІ. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛІН БАСҚАРУДЫ ДАМЫТУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3.1 «Қазақтелеком» АҚ.ның тәуекелдерді басқару жүйесін дамытудың негізгі бағыттары және шетелдік тәжірибені қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3.2 Кәсіпорынның қаржы тәуекелін басқару тиімділігі мен жетілдіру
барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. ҚАРЖЫ ТӘУЕКЕЛІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Тәуекел мәні және экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.3. Кәсіпорының тәуекел деңгейін бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3. Қаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
ІІ Кәсіпорында тәуекел деңгейін бағалау және төмендету әдістерін талдау («Қазақтелеком» АҚ мысалында)
2.1 Кәсіпорында қаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері және тәуекелдерді бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.2 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы тәуекелін басқаруды талдау («Қазақтелеком» АҚ мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ІІІ. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛІН БАСҚАРУДЫ ДАМЫТУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3.1 «Қазақтелеком» АҚ.ның тәуекелдерді басқару жүйесін дамытудың негізгі бағыттары және шетелдік тәжірибені қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3.2 Кәсіпорынның қаржы тәуекелін басқару тиімділігі мен жетілдіру
барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Кіріспе
Кәсiпорынның қаржылық жағдайы көптүрлi тәуекелдермен байланысты, оның әсер ету деңгейi нарықтық экономикаға өтуiмен күшейдi. Бұл iс-әрекетпен бiрге жүретiн тәукелдердi жеке арнайы қаржылық тәуекел тобына бөледi, олар кәсiпорынның жалпы “тәуекел портфелiнде” үлкен роль ойнайды. Кәсiпорынның қаржылық қорытындыларына қаржылық тәуекелдер әсерiнiң өсуi - мемлекеттегi қаржылық жағдай мен нарық конъюнктурасының тез өзгеруiмен, қаржылық қатынастардың кеңеюiмен, жаңа қаржылық технология мен құралдардың пайда болуымен және басқа да көптеген факторлармен байланысты.
Кәсiпорынның қаржылық тәуекелi деп, белгiсiздiк жағдайда өз қаржылық iс-әрекетiн жүзеге асырғандағы керi қаржылық салдардың, табыс пен капиталды жоғалту формасында көрiнетiн, пайда болу ықтималдығы айтылады.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi экономикада жүрiп жатқан процестермен анықталады. Қазiргi кездегi экономикалық субъектiнiң тұрақты және табысты даму талпынысы, тәуекелдi басқару жүйесi әлi тек қалыптасу кезеңiнде болып жатқандықтан толық қолдау таба алмай жүр.
Қаржылық тәуекелдi басқару керi қаржылық салдарды болжау мен бейтараптандыру процесiн бiлдiрiп, оларды ұқсастыру, бағалау, алдын алу мен сақтандыруға байланысты.
Тәуекелділік қандай да бір жағымсыз жағдайдың болуының мүмкіндігін көрсетеді. Тәуекелділік ұғымы кәсіпорын ресурстарының бір бөлігін жоғалту ықтималдығын, қызметті жүзеге асыру нәтижесінде табыстардың толық алынбауын немесе қосымша шығындардың пайда болуын білдіреді.
Тәуекелділік ықтималдық категориясына жатады, яғни оны белгілі бір деңгейдегі жоғалтулардың ықтималдылығы ретінде есептейді.
Кәсіпкерлік тәуекелділіктің жағымды деңгейдегі және мақсатты шешімдер қабылдаған кезде белгілі бір жоғалтуларға апаруы ықтималдылығын білумен шектеліп қоймай, сонымен қатар ол жоғалтулар сол немесе басқа деңгейден аспау ықтималдығын да қарастыруы керек.
Кәсіпкерлік тәуекел бұл бизнестің түріне байланысты компания қызметінің тәуекелі. Оның негізгі түрлері: өндірістік, коммерциялық және қаржылық тәуекел.
Өндірістік тәуекелдің пайда болу себептері: ұйғарылған өндіріс көлемінің мүмкін болатын төмендеуі, материалдық шығындардың өсуі, қызметкерлердің наразылығы, менеджерлердің қателері, көтеріңкі аударым сомалары мен салықтарды төлеу.
Коммерциялық тәуекел кәсіпкер өндірген немесе сатып алған тауарлар мен қызметтерді өткізу процесінде пайда болады. Оның себептері: өнімді өткізу көлемінің төмендеуі, материалдық ресурстардың сатып алу бағасының жоғарылауы, сатып алу көлемінің ойда болмаған төмендеуі, айналым шығындарының өсуі, экономиканың тұрақсыздығы және клиенттердің ұнату қабілетінің өзгеруі, бәсекелестердің әрекеті.
Кәсiпорынның қаржылық жағдайы көптүрлi тәуекелдермен байланысты, оның әсер ету деңгейi нарықтық экономикаға өтуiмен күшейдi. Бұл iс-әрекетпен бiрге жүретiн тәукелдердi жеке арнайы қаржылық тәуекел тобына бөледi, олар кәсiпорынның жалпы “тәуекел портфелiнде” үлкен роль ойнайды. Кәсiпорынның қаржылық қорытындыларына қаржылық тәуекелдер әсерiнiң өсуi - мемлекеттегi қаржылық жағдай мен нарық конъюнктурасының тез өзгеруiмен, қаржылық қатынастардың кеңеюiмен, жаңа қаржылық технология мен құралдардың пайда болуымен және басқа да көптеген факторлармен байланысты.
Кәсiпорынның қаржылық тәуекелi деп, белгiсiздiк жағдайда өз қаржылық iс-әрекетiн жүзеге асырғандағы керi қаржылық салдардың, табыс пен капиталды жоғалту формасында көрiнетiн, пайда болу ықтималдығы айтылады.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi экономикада жүрiп жатқан процестермен анықталады. Қазiргi кездегi экономикалық субъектiнiң тұрақты және табысты даму талпынысы, тәуекелдi басқару жүйесi әлi тек қалыптасу кезеңiнде болып жатқандықтан толық қолдау таба алмай жүр.
Қаржылық тәуекелдi басқару керi қаржылық салдарды болжау мен бейтараптандыру процесiн бiлдiрiп, оларды ұқсастыру, бағалау, алдын алу мен сақтандыруға байланысты.
Тәуекелділік қандай да бір жағымсыз жағдайдың болуының мүмкіндігін көрсетеді. Тәуекелділік ұғымы кәсіпорын ресурстарының бір бөлігін жоғалту ықтималдығын, қызметті жүзеге асыру нәтижесінде табыстардың толық алынбауын немесе қосымша шығындардың пайда болуын білдіреді.
Тәуекелділік ықтималдық категориясына жатады, яғни оны белгілі бір деңгейдегі жоғалтулардың ықтималдылығы ретінде есептейді.
Кәсіпкерлік тәуекелділіктің жағымды деңгейдегі және мақсатты шешімдер қабылдаған кезде белгілі бір жоғалтуларға апаруы ықтималдылығын білумен шектеліп қоймай, сонымен қатар ол жоғалтулар сол немесе басқа деңгейден аспау ықтималдығын да қарастыруы керек.
Кәсіпкерлік тәуекел бұл бизнестің түріне байланысты компания қызметінің тәуекелі. Оның негізгі түрлері: өндірістік, коммерциялық және қаржылық тәуекел.
Өндірістік тәуекелдің пайда болу себептері: ұйғарылған өндіріс көлемінің мүмкін болатын төмендеуі, материалдық шығындардың өсуі, қызметкерлердің наразылығы, менеджерлердің қателері, көтеріңкі аударым сомалары мен салықтарды төлеу.
Коммерциялық тәуекел кәсіпкер өндірген немесе сатып алған тауарлар мен қызметтерді өткізу процесінде пайда болады. Оның себептері: өнімді өткізу көлемінің төмендеуі, материалдық ресурстардың сатып алу бағасының жоғарылауы, сатып алу көлемінің ойда болмаған төмендеуі, айналым шығындарының өсуі, экономиканың тұрақсыздығы және клиенттердің ұнату қабілетінің өзгеруі, бәсекелестердің әрекеті.
аржылық ағымды тиімді қолдануды жоғарылатуға мүмкіндік береді.
Қолданылған әдібиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
2. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу закона «О бухгалтерском учете» от 26 декабря 1995 г., № 2732.
3. Закон об аудиторской деятельности от 20 ноября 1998 года с изменениями от 18 декабря 2002 года и от 15 января 2006 года.
4. Вишняков Я. Д., Колосов А. В., Шемякин В. Л. Оценка и анализ финансовых рисков предприятия в условиях враждебной окружающей среды бизнеса // Менеджмент в России и за рубежом – 2000 г. №3, с. 15-17.
5. Станиславчик Е. Н. Риск-менеджмент на предприятии. Теория и практика. М.: «Ось-89», 2008. – 80 с.
6. Стоянова Е. С. Финансовый менеджмент: теория и практика. – М.: “Перспектива”, 1996.
7. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева А.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности. Алматы, Экономика, 1998 г.
8. Дюсембаев К.Ш., Теория аудита. Алматы, Экономика, 1998 г.
9. Джеймс К., Хорн, Джон М, Вахович, Основы финансового менеджмента. Киев, Перевод с английского, 2007г.
10. Грачев А.В., Анализ и управление финансовой устойчивостью предприятия. Москва, Изд. Финпресс, 2007 г.
11. Ефимова О.В., Финансовый анализ. Москва. Изд.Бухучет, 2007г.
12. Ковалев В.В., Финансовый анализ, методы и процедуры. Москва, Финансы и статистика 2006 г.
13. Донцова Л.В., Никифорова Н.А. Годовая и квартальная бухгалтерская отчетность. М.: “Дело и Сервис”, 2001.
14. Ковалев В.В., Патров В.В. Как читать баланс. М.: “Финансы и статистика”,1998.
15. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Финансы предприятий. М.: ИНФРА-М, 2001.
16. Нитецкий В.В., Гаврило А.А. Финансовый анализ в аудите. Москва. Дело, 2006 г.
17. Бараненкова С.А. Управленческий анализ. Москва. Финансы и статистика, 2007 г.
18. Абрютина М.С. Финансовый анализ коммерческой деятельности. Москва. Финпресс. 2007 г.
19. Яцюк Н.А., Халевинская Е.Д. Оценка финансовых результатов деятельности предприятия// Аудит и финансовый анализ. 2007г. №1 стр.80.
20. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии, 2007 г.
21. Годовой отчет 2010 АО Казактелеком.
Қолданылған әдібиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
2. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу закона «О бухгалтерском учете» от 26 декабря 1995 г., № 2732.
3. Закон об аудиторской деятельности от 20 ноября 1998 года с изменениями от 18 декабря 2002 года и от 15 января 2006 года.
4. Вишняков Я. Д., Колосов А. В., Шемякин В. Л. Оценка и анализ финансовых рисков предприятия в условиях враждебной окружающей среды бизнеса // Менеджмент в России и за рубежом – 2000 г. №3, с. 15-17.
5. Станиславчик Е. Н. Риск-менеджмент на предприятии. Теория и практика. М.: «Ось-89», 2008. – 80 с.
6. Стоянова Е. С. Финансовый менеджмент: теория и практика. – М.: “Перспектива”, 1996.
7. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева А.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности. Алматы, Экономика, 1998 г.
8. Дюсембаев К.Ш., Теория аудита. Алматы, Экономика, 1998 г.
9. Джеймс К., Хорн, Джон М, Вахович, Основы финансового менеджмента. Киев, Перевод с английского, 2007г.
10. Грачев А.В., Анализ и управление финансовой устойчивостью предприятия. Москва, Изд. Финпресс, 2007 г.
11. Ефимова О.В., Финансовый анализ. Москва. Изд.Бухучет, 2007г.
12. Ковалев В.В., Финансовый анализ, методы и процедуры. Москва, Финансы и статистика 2006 г.
13. Донцова Л.В., Никифорова Н.А. Годовая и квартальная бухгалтерская отчетность. М.: “Дело и Сервис”, 2001.
14. Ковалев В.В., Патров В.В. Как читать баланс. М.: “Финансы и статистика”,1998.
15. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Финансы предприятий. М.: ИНФРА-М, 2001.
16. Нитецкий В.В., Гаврило А.А. Финансовый анализ в аудите. Москва. Дело, 2006 г.
17. Бараненкова С.А. Управленческий анализ. Москва. Финансы и статистика, 2007 г.
18. Абрютина М.С. Финансовый анализ коммерческой деятельности. Москва. Финпресс. 2007 г.
19. Яцюк Н.А., Халевинская Е.Д. Оценка финансовых результатов деятельности предприятия// Аудит и финансовый анализ. 2007г. №1 стр.80.
20. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии, 2007 г.
21. Годовой отчет 2010 АО Казактелеком.
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. Қаржы тәуекелін басқаруДЫҢ теориялық аспектілері
1.1 Тәуекел мәні және экономикалық мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.3. Кәсіпорының тәуекел деңгейін бағалау әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3. Қаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
ІІ Кәсіпорында тәуекел деңгейін бағалау және төмендету әдістерін талдау
(Қазақтелеком АҚ мысалында)
2.1 Кәсіпорында қаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері және тәуекелдерді
бағалау әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .22
2.2 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы тәуекелін басқаруды талдау
(Қазақтелеком АҚ мысалында)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
ІІІ. КӘСІПОРЫННЫҢ қаржыЛЫқ тәуекелІН басқаруДЫ ДАМЫТУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3.1 Қазақтелеком АҚ-ның тәуекелдерді басқару жүйесін дамытудың негізгі
бағыттары және шетелдік тәжірибені қолдану
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .31
3.2 Кәсіпорынның қаржы тәуекелін басқару тиімділігі мен жетілдіру
барысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..42
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Кіріспе
Кәсiпорынның қаржылық жағдайы көптүрлi тәуекелдермен байланысты,
оның әсер ету деңгейi нарықтық экономикаға өтуiмен күшейдi. Бұл iс-
әрекетпен бiрге жүретiн тәукелдердi жеке арнайы қаржылық тәуекел
тобына бөледi, олар кәсiпорынның жалпы “тәуекел портфелiнде” үлкен
роль ойнайды. Кәсiпорынның қаржылық қорытындыларына қаржылық
тәуекелдер әсерiнiң өсуi - мемлекеттегi қаржылық жағдай мен нарық
конъюнктурасының тез өзгеруiмен, қаржылық қатынастардың кеңеюiмен,
жаңа қаржылық технология мен құралдардың пайда болуымен және
басқа да көптеген факторлармен байланысты.
Кәсiпорынның қаржылық тәуекелi деп, белгiсiздiк жағдайда өз
қаржылық iс-әрекетiн жүзеге асырғандағы керi қаржылық салдардың,
табыс пен капиталды жоғалту формасында көрiнетiн, пайда болу
ықтималдығы айтылады.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi экономикада жүрiп жатқан процестермен
анықталады. Қазiргi кездегi экономикалық субъектiнiң тұрақты және
табысты даму талпынысы, тәуекелдi басқару жүйесi әлi тек қалыптасу
кезеңiнде болып жатқандықтан толық қолдау таба алмай жүр.
Қаржылық тәуекелдi басқару керi қаржылық салдарды болжау мен
бейтараптандыру процесiн бiлдiрiп, оларды ұқсастыру, бағалау, алдын
алу мен сақтандыруға байланысты.
Тәуекелділік қандай да бір жағымсыз жағдайдың болуының мүмкіндігін
көрсетеді. Тәуекелділік ұғымы кәсіпорын ресурстарының бір бөлігін жоғалту
ықтималдығын, қызметті жүзеге асыру нәтижесінде табыстардың толық алынбауын
немесе қосымша шығындардың пайда болуын білдіреді.
Тәуекелділік ықтималдық категориясына жатады, яғни оны белгілі бір
деңгейдегі жоғалтулардың ықтималдылығы ретінде есептейді.
Кәсіпкерлік тәуекелділіктің жағымды деңгейдегі және мақсатты шешімдер
қабылдаған кезде белгілі бір жоғалтуларға апаруы ықтималдылығын білумен
шектеліп қоймай, сонымен қатар ол жоғалтулар сол немесе басқа деңгейден
аспау ықтималдығын да қарастыруы керек.
Кәсіпкерлік тәуекел бұл бизнестің түріне байланысты компания
қызметінің тәуекелі. Оның негізгі түрлері: өндірістік, коммерциялық және
қаржылық тәуекел.
Өндірістік тәуекелдің пайда болу себептері: ұйғарылған өндіріс
көлемінің мүмкін болатын төмендеуі, материалдық шығындардың өсуі,
қызметкерлердің наразылығы, менеджерлердің қателері, көтеріңкі аударым
сомалары мен салықтарды төлеу.
Коммерциялық тәуекел кәсіпкер өндірген немесе сатып алған тауарлар
мен қызметтерді өткізу процесінде пайда болады. Оның себептері: өнімді
өткізу көлемінің төмендеуі, материалдық ресурстардың сатып алу бағасының
жоғарылауы, сатып алу көлемінің ойда болмаған төмендеуі, айналым
шығындарының өсуі, экономиканың тұрақсыздығы және клиенттердің ұнату
қабілетінің өзгеруі, бәсекелестердің әрекеті.
Қаржылық тәуекелді басқару процесі алты сатыдан тұрады:
* Мақсаттарды анықтау
* Тәуекелді анықтау
* Тәуекелді бағалау
* Оларды жүзеге асыру
* Нәтижелерді бағалау
Қаржылық тәуекел кәсіпорынның банктермен және басқа да қаржылық
институттармен қатынас өрісінде пайда болады. Қаржылық тәуекелдің
себептері: қарыз және меншікті қаражаттардың арақатынастарының көлемінің
жоғарлауы, кредиторларға тәуелділік, капиталдың әрекетсіздігі, бір жобаға
бір мезгілде көп қаражат жұмсау.
Тақырыптың өзектілігі. Экономика дағдарыс сынағына түсіп және
кәсіпорындар барлық ішкі ресурстарын жұмылдыруға шарасыз болған қазіргі
жағдайлардағы кәсіпорынның қаржылық күйі мен оны талдау әдістемесі; бұл
процесте шаруашылық жүргізуші субъектінің қызметін қаржылық талдау үлкен
роль атқарады.
Бұл курстық жұмыстың негізгі мақсаты – қаржылық тәуекелдің мәнін
толығырақ ашып, нақты кәсіпорын мысалында қаржы тәуекелін басқару жүйесін
талдау және оның жетіспеушіліктері мен оны жетілдіру бойынша ұсыныстар
беру.
Мақсатқа жзету барысында келесі міндеттер қарастырылады:
• Қаржылық тәуекелді басқарудың теориялық аспектілерін және
экономикалық мазмұнын зерделеу;
• Кәсіпорынның қаржылық тәуекелінің әдістері мен тәсілдерін
талдау;
• Кәсіпорынның тәуекел деңгейін төмендету мен бағалауды, олардың
қаржы тәуекелін басқаруды Қазақтелеком АҚ мысалында талдау;
• Кәсіпорынның қаржылық тәуекелін жетілдіру жолдары мен дамыту
мәселелеріне тоқталу болып табылады.
Курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде қаржы тәуекелін
басқару теориясы, яғни тәуекел түрлері, оны бағалау әдістері, тәуекел-
менеджментінің мазмұны, тәуекелді төмендету тәсілдері жазылған.
Екінші бөлімінде нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын мысалы
ретінде Қазақтелеком АҚ-ы алынып, оның қаржылық жағдайы, қаржылық
тәуекелді басқару жүйесі талданады.
Үшінші бөлімінде қаржылық тәуекелді басқару жүйесі жетілдіру туралы
сөз болады.
І. Қаржы тәуекелін басқаруДЫҢ теориялық аспектілері
1.1 Тәуекел мәні және экономикалық мазмұны
Тәуекелді табиғат пен қоғамның кейбір әрекетінен пайда болатын қауіп
ретінде түсінуге болады. Тәуекел- бұл тарихи және экономикалық категория.
Тәуекел тарихи категория ретінде, адамның болуы мүмкін қауіпті түсіну
деп көрінеді.. Ол тәуекел қоғамның бүкіл даму жолымен тарихи байланысты
екендігін куәлайды. Қоғамның дамуы, Л.Морган мен Ф.Энгельс шығарған, тарихи-
мәдениеттік периодизацияға байланысты, үш кезеңнен өтті: жабайлық,
варварлық, өркениет, әрбіреуі өз кезегінде үш табалдырықтан тұрады:
төменгі, ортаңғы мен жоғарғы. Тарихи категория ретінде тәуекел өркениеттің
төмеңгі табалдырығында өлім алдында қорқыныш пайда болғаннан кейін шықты.
Өркениет дами бастауымен тауарлы-ақша қатынастар пайда болып, тәуекел
экономикалық категорияға айналды. Тәуекел экономикалық категория ретінде,
болуға мүмкін немесе болуға мүмкін емес оқиға ретінде көрінеді. Ондай
оқиғаның нәтижесінде үш экономикалық қорытынды болуы мүмкін: жағымсыз,
нолдік, жағымды.
Тәуекел адам іс-әрекетінің әрбір формасына тән, ол көптеген факторлар
мен шарттармен байланысты болып, адамдар қабылдап жатқан шешімдердің оң
қорытындысына әсер етеді. Тарихи тәжірибе көрсеткендей, ойлаған қорытындыны
ала- алмау тауарлы-ақша қатынастарының жаппайлығы мен шаруашылық айналым
қатысушыларының бәсекелестілігінде көрінеді.
Тұрақты экономикалық жағдайдағы батыстың өзінде, шаруашылық
субъектілері тәуекелді басқару сұрақтарына үлкен көңіл бөледі. Ал біздің
қазақстандық экономикамызда, кәсіпорын басқару тиімділігін төмендететін
тұрақсыз экономикалық факторлар жағдайында, тәуекел кешенің басқаруға және
талдауға көп көңіл бөлінбей жатыр.
Тәуекел түсінігі баяғыдан белгілі. Отандық экономикада тәуекел
теориясын зертеу қажеттілігі XX ғасырдың 20 жж. дейін ғана болды. Кейін
әкімшіл-әміршіл басқару әдісі орын алып, бұл нарықтық экономиканы
қабылдамаумен, шаруашылық және әлеуметтік тәуекел проблемасын жоққа
шығарды. 5, 168 б
Тәуекел түсінігі, мәні мен табиғаты туралы көптүрлі ойлар бар. Ол
тәуекел құбылысының көпаспектілігімен, нақты жұмыста аз қолдануымен, заңдық
базада көрсетпеумен байланысты. Бір-бірін толықтыратын, тәуекел түсінігінің
екі анықтамасын қарастырайық.
Біріншісі тәуекелді, өндірістік пен қаржылық іс-әрекет кезінде
кәсіпорынның өз ресурстарының жартысын жоғалту, табысты ала-алмауы немесе
қосымша шығыстардың пайда болу қаупімен түсіндіреді. Яғни тәуекел белгілі
бір қолайсыз жағдайдың, сәтсіздіктің, қауіптің болуымен байланысты.
Тәуекелдің екінші анықтамасы тәуекел жағдайы түсінігімен байланысты.
Тәуекел жағдай кезінде белгілі ықтималдықтың болу мүмкіндігін анықтауға
болады, оған үш шарт сәйкес келеді:
- белгісіздіктің болуы;
- альтернативаны таңдау қажеттілігі;
- таңдалатын альтернативалардың болу ықтималдығын бағалау.
Тәуекел жағдайы белгісіздік жағдайынан сапалы түрде айырмашылығы бар.
Белгісіздік жағдайы кезінде қорытындының қандай болуын санап, анықтай
алмаймыз. Яғни, тәуекел жағдайы белгісіздіктің белгілі бір түрі, өйткені
құбылыстардың болуы ықтималды және анықталады. Жаратылысында тәуекел
негізінде үш түрге бөлінеді:
1. Бірнеше альтернативасы, бар талғау жасайтын субъектіде, нәтижеге
әсер ететін ықтималдықтар бар кезде. Ол ықтималдықтар, фирмаға
байланысты емес: инфляция деңгейі, бәсекелестік, статистикалық
зерттеулер т.б.
2. Күтілетін нәтиженің ықтималдығын тек субъективті бағалау арқылы
ала алатын кезде, яғни субъект субъективті ықтималдықтармен
айналысады.ол ықтималдықтар фирманы сипаттайды: өндірістік
потенциал, техникалық мамандырылуы, еңбектің ұйымдастырылуы т.б.
3. Альтернативаны таңдап, ұйымдастырғанда субъект объективті
ықтималдықпен қатар, субъективті ықтималдықтарға да ие болған
кезде.
Тәуекелдің осы түр өзгертулеріне байланысты субъект таңдау жасап, оны
іске асыруға тырысады. Көрсетілген шарттарға байланысты тәуекелдің екінші
анықтамасы келесі болып келеді. Тәуекел – ол таңдау жағдайындағы (таңдау
жағдайындағы істің сәтті аяқталатына сену) жасалатын іс-әрекет (қылық),
яғни сәтсіздік кезде таңдау жасанға дейінгі жағдайдан жамаңырақ жәйтта қалу
ықтималдығы.
Қаржылық тәуекел шаруашылық іс-әрекетті асырғандағы ең қиын категория
болып табылады, оған келесі сипаттамалар тән: 6, 251 б
Сурет-1 – Қаржылық тәуекел категориялары
1. Экономикалық табиғаты. Қаржылық тәуекел кәсіпорынның экономикалық
іс-әрекетінде көрінеді, ол қаржылық іс-әрекетті асырғандағы
табыс пен шығындармен тікелей байланысты. Экономикалық формаларды
есептегенде қаржылық тәуекел шаруашылық процесті асырғандағы,
экономикалық категория жүйесіндегі орын алатын экономикалық
категория ретінде сипатталады.
2. Болудың объективлігі. Қаржылық тәуекел әрбір кәсіпорынның
жұмысындағы объективті құбылыс, ол қаржылық операциялардың барлық
түрімен бірге жүреді.
3. Нәтиженің ықтималдығы. Тәуекел категориясының ықтималдығы,
кәсіпорын өз қаржылық іс-әрекетін асырғандағы, тәуекел
жағадайының болу немесе болмауында көрінеді. Ықтималдықтың
деңгейі субъективті және объективті факторлар арқылы анықталады,
бірақ қаржылық тәуекелдің ықтималдық табиғаты оның тұрақты
сипаттамасы болып табылады.
4. Салдардың белгісіздігі. Қаржылық тәуекелдің бұл сипаттамасы
оның қаржылық қорытындылардың детерминантты еместігінде көрінеді,
біріншіден, жүргізілетін қаржылық операциялардың табыс
деңгейінде. Қаржылық операциялардың күтілетін қорытынды деңгейі,
тәуекел деңгейі түріне байланысты үлкен диапазонда тербеліп
отырады. Басқа сөзбен айтқанда, қаржылық тәуекел кәсіпорын үшін
үлкен шығындар ретінде де, қосымша табыс ретінде де жүре алады.
5. Салдардың сәтсіз болуының күтілуі. Жоғарыда, қаржылық тәуекелдің
салдары оң және кері көрсеткіштер ретінде көрінетіні туралы
айтылса да, бұл тәуекел шаруашылық тәжірибеде мүмкін болатын кері
көрсеткіштер деңгейімен сипатталып, есептеледі. Ол қаржылық
тәуекелдің кері салдары тек табысты ғана жоғалтпай қоймай,
кәсіпорынның капиталын жойып, банкроттыққа әкеп соғатынына
байланысты.
6. Деңгейдің көптүрлілігі. Белгілі бір қаржылық операцияға, не
кәсіпорынынң қаржылық іс-әрекетіне тән қаржылық тәуекелдің
деңгейі тұрақты болып табылмайды. Ең алдымен, ол уақыт көлемінде
өзгеріп отырады, яғни қаржылық операциялардың іске асу ұзақтығына
байланысты, себебі уақыт факторы қаржылық тәуекел деңгейіне
дербес әсер етеді (каржылық құралдардың өтімділігі, ссудалық
пайыз қозғалысының белгісіздігінде көрінеді).
7. Бағалаудың субъективтілігі. Экономикалық құбылыс сияқты қаржылық
тәуекелдің объективті табиғатына қарамастан, оның негізгі бағалау
көрсеткіші – тәуекел деңгейі – субъективті. Бұл субъективтілік,
яғни бұл объективті құбылысты біркелкі бағаламау, ақпараттық
базаның толықтылығы мен сенімділігі, қаржылылық менеджерлердің
маман деңгейі, тәукел-менеджмент сферасындағы тәжірибенің әртүрлі
деңгейде болуында түсіндіріледі.
Қаржылық тәуекелдің қарастырылған категориялары оның түсінігін былай
қыйсындауға мүмкіндік береді. Кәсіпорының қаржылық тәуекелі деп,
белгісіздік жағадайда өз қаржылық іс-әрекетін асырғандағы кері қаржылық
салдардың, табыс пен капиталды жоғалту формасында көрінетін, пайда болу
ықтималдығы айтылады. 7, 209 б
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелдері көп түрлілігімен сипатталып, оны
тиімді басқару үшін келісі сипатамалар бойынша сыныпталады:
1.Түрі бойынша. Қаржылық тәуекелдің бұл сыныптық белгісі басқару
процесінде оны анықтайтын негізгі параметр. Нақты тәуекелдің сипаттамасы
оның басты факторын белгілеп береді, ол бұл тәуекелге байланысты шығын
деңгейі мүмкіндігін бағалауға рұқсат береді. Жаңа қаржылық құралдар мен
басқа инновациялық факторлардың пайда болуы, қаржылық тәуекелдің жаңа түрін
тудырады.
Қазіргі этапта қаржылық тәуекелдің негізгі түрлеріне келесі жатады:
Қаржылық тұрақтылықтың төмендеуі тәуекелі. Бұл тәуекел капитал
құрылымының жетілгенсіздігінен пайда болып, кәсіпорынның кері және оң ақша
ағымы көлемінің тұрақсыздығын тудырады. Қаржылық тәуекел құрылымындағы
қауіптілік деңгейі бойынша негізгі орын алады.
Кәсіпорынның төлемқабілетсіздік тәуекелі. Бұл тәуекел айналым
активтерінің өтімділік деңгейінің төмендеуінен пайда болып, кәсіпорынның
кері және оң ақша ағымы уақытынның тұрақсыздығын тудырады. Өзінің қаржылық
салдары бойынша бұл тәуекел де қауіпті түрге жатады.
Инвестициялық тәуекел. Кәсіпорын өз инвестициялық іс-әрекетін
асырғандағы мүмкін болатын қаржылық шығындарды сипаттайды. Бұл іс-әрекеттің
түріне байланысты, қаржылық тәуекелдің түрлері де бөлінеді - нақты
инвестициялық тәуекел мен қаржылық инвестиция тәуекелі. Қарастырылған
инвестициялық іс-әрекетпен байланысты қаржылық тәуекел түрлері, күрделі
тәуекел түрлеріне жатқызылып, жеке түр тармағына бөлінеді. Мысалы, нақты
инвестициялық тәуекел құрылымында жобалық-конструкторлық жұмыстарды
уақытында аяқтамау тәуекелін, құрылыс монтаждық жұмыстарды уақытында
аяқтаму тәуекелі, инвестициялық жоба бойынша қаржыландыруды уақытында
бастамау тәуекелдерін т.б. көрсетуге болады. Инвестициялық тәуекел түрлері
капиталды жоғалтумен байланысты болғандықтан, олар қаржылық тәуекелдің ең
қауіпті тобына жатады.
Инфляциялық тәуекел. Нарықтық экономикада ол дербес қаржылық тәуекел
түр ретінде шығады. Бұл тәуекел капиталдың нақты құнының және қаржылық
операциялардан күтілетін табыстың төмендеу мүмкіндігімен байланысты.
Қазіргі жағдайда осы тәуекел түрі тұрақты жәйтболғандықтан, қаржы
менеджментінде оған күнделікті көңіл бөлінеді. 8, 147 б
Пайыздық тәуекел. Ол қаржылық нарықта пайыздық ставканың болжамсыз
өзгеруінде көрінеді. Бұл тәуекелдің пайда болу себебіне мемлекеттік
реттеу, ақша ресурстардын төмендеуі, не өсуі және басқа фактор әсерлерінен
қаржылық нарық конъюктурасының өзгеруі. Пайыздық тәуекелдің кері қаржылық
салдары кәсіпорынның эмиссиялық іс-әрекетінде (акция эмиссиясымен қоса,
облигация эмиссиясы), дивидендтік саясатында, қысқа мерзімді қаржылық
салымдар мен кейбір қаржылық операцияларда көрінеді.
Валюталық тәуекел. Бұл тәуекел сыртқыэкономикалық іс-әрекетті асыратын
(шикізатты импорттайтын, дайын өнімді, жартылай фабрикаттарды,
материалдарды экспорттайтын) кәсіпорындарға тән. Ол кәсіпорының сыртқы
экономикалық операцияларда қолданатын шетел валюта бағамының өзгеруі,
күтілетін табыстың көлемін төмендетеді. Шетел валютасының ұлттық валютаға
қатысты өсуінен, кәсіпорын шикізат пен материалдарды импорттағанда шығынға
ұшырайды. Ал бұл бағамның төмендеуі дайын өнімді экспорттағанда шығынға
әкеледі.
Депозиттік тәуекел. Ол депозиттік салымдарды қайтармауында көрінеді.
Депозиттік тәуекел сирек кездесіп, коммерциялық банкті дұрыс таңдамауыннан
болады.
Несиелік тәуекел. Ол кәсіпорын өз қаржылық іс-әрекетін асырғанда,
сатып алушыларға тауарлық және тұтынушылық несие бергенде пайда болады.
Көріну формасы болып, шығарған дайын өнімге берілген несие үшін уақытында
төлемеу табылады.
Салықтық тәуекел. Қаржылық тәуекелдің бұл түрінде бірнеше көрінісі
бар: жаңа салық түрінің енгізілу мүмкіндігі; бар салық ставкасын көтеру
ықтималдығы; салық төлемдері бойынша уақыт мерзімінің өзгеру ықтималдығы;
салық жеңілдіктерінің алынып тасталынуы. Кәсіпорын үшін болжамсыз
болғандықтан (оған қазіргі фискалдық саясат куә), қаржылық іс-әрекетке
үлкен әсер етеді.
Құрылымдық тәуекел. Бұл тәуекел кәсіпорынның ағымдағы шығындарды
тиімсіз қаржыландыруымен түсіндіріледі.
Криминогендік тәуекел. Қаржылық іс-әрекетте партнерлардың өзін жалған
банкрот болып көрсетуі, ақша мен басқа активтерді заңсыз өзіне алу үшін
документерді жалған қою, персоналдың кейбір активтерді ұрлау т.б. формада
көрінеді. Криминогендік тәуекелден болатын бірталай шығындар, оны дербес
қаржылық тәуекелге шығарды. 9, 187 б
2.Сипатталатын объект бойынша қаржылық тәуекелдің келесі түрлері
шығарылады:
• Жеке қаржылық операцияның тәуекелі. Ол белгілі бір қаржылық
операцияға тән, қаржылық тәуекел түрлерінің бүкіл кешенің
сипаттайды(мысалы, белгілі бір акцияны сатып алуға тән
тәуекел);
• Әртүрлі қаржылық іс-әрекеттің түрлеріне тән тәуекел (мысалы,
кәсіпорынның инвестициялық және несиелік іс-әрекетінің
тәуекелі);
• Кәсіпорынының бүкіл қаржылық іс-әрекетінің тәуекелі.
Кәсіпорынның қаржылық іс-әрекетіне тән әртүрлі тәуекелдер
3.Зерттелетін құралдардың жиынтығы:
• Дербес қаржылық тәуекел. Жеке қаржылық құралдарға тән жиынтық
тәуекелді сипаттайды.
• Портфелдік қаржылық тәуекел. Портфельге жинақталған кешенді,
біртекті қаржылық инструменттерге тән (несиелік портфель,
инвестициялық портфель) жиынтық тәуекелді сипаттайды.
4.Зерттелу кешені бойынша:
• Жай қаржылық тәуекел. Жеке топшаларға бөлінбейтін қаржылық
тәуекелдің түрін сипаттайды. Мысалға, инфляциялық тәуекелді
алуға болады.
• Күрделі қаржылық тәуекел. Қарастырылатын топшалар кешенінен
тұратын қаржылық тәуекел. Мысалы болып, инвестициялық тәуекел
табылады.
5.Пайда болу көзіне байланысты қаржылық тәуекелдің келесі түрлері
бар:
• Сыртқы, жүйелік немесе нарықтық тәуекел (барлық терминдер оны
кәсіпорынның іс-әрекетіне байланыссыз тәуекел ретінде
көрсетеді). Бұл тәуекел түрі қаржылық іс-әрекеттің барлық
қатысушыларына және барлық қаржылық операция түрлеріне тән. Ол
кәсіпорын өз іс-әрекеті арқылы әсер ете алмайтын, жеке
экономикалық цикл сатылары, қаржылық нарықтың конюктурасы
өзгерген кездегі жағдайларға тән. Тәуекелдің бұл группасына
инфляциялық тәуекел, пайыздық тәуекел, валюталық тәуекел,
салықтық тәуекел және жартылай инвестициялық тәуекелді
жатқызуға болады.
• Ішкі, жүйессіз немесе арнайы тәуекел (барлық терминдер оны
жеке кәсіпорын іс-әрекетіне байланысты екендігін көрсетіп тұр).
Ол сапасыз қаржылық менеджментпен, капиталдың актив пен
пассивінің тиімсіз құрылымымен, тәуекелдік қаржылық
операциялармен аса көп айналысуымен байланысты, бұл
факторлардың салдарын қаржылық тәуекелді тиімді басқарумен
болдырмауға болады.
Қаржылық тәуекелдерді жүйелік және жүйесіз деп бөлу тәуекелді басқару
теориясының алдын- ала жағдайы.
6.Қаржылық салдар бойынша тәуекелдер мынандай топтарға бөлінеді:
• Тек экономикалық шығындар әкелетін, тәуекел. Бұл тәуекел
түрінде қаржылық салдар тек кері ғана болуы мүмкін;
• Пайдадан айырылып қалу қаупін тудыратын, тәуекел. Ол кәсіпорын
белгілі бір қалыптасқан субъективті және объективті
жағадайлардан, жоспарлаған қаржылық операцияны іске асыра алмау
жағдайы;
• Экономикалық шығындармен қоса, қосымша табыс әкелетін тәуекел.
Әдебиетте оны жиі спекулятивті тәуекел деп атайды, себебі ол
агрессивті, спекулятивті операцияларды жасаумен байланысты.
Бірақ бұл термин онша дұрыс емес, бұл тәуекел инвестициялық
жобаны іске асырғанда есептелген табысы төмен, не жоғары болуы
мүмкін. 7, 115 б
7.Мерзім бойынша көріну сипатына қарай қаржылық тәуекелдің екі тобы
бар:
• Тұрақты қаржылық тәуекел. Ол қаржылық операцияларды асырғандағы
бүкіл мерзімге тән болып, тұрақты факторлар қозғалысымен
байланысты. Мысалы болып, пайыздық тәуекел, валюталық тәуекет
табылады;
• Уақытша қаржылық тәуекел. Ол уақытша, қаржылық операцияларды
іске асырғандағы жеке этаптарында пайда тәуекел. Мысалы болып,
тиімді жұмыс жасап жатқан кәсіпорынның төлемқабілетсіздік
тәуекелін алуға болады.
8.Қаржылық шығындар деңгейі бойынша тәуекелдер келесі топтарға
бөлінеді:
• Рұқсат етілетін қаржылық тәуекел. Ол қаржылық шығындар,
қаржылық операция бойынша есептелген шығындар бойынша аспайтын
тәуекелді сипаттайды;
• Өте қиын жағдайдағы тәуекел. Ол қаржылық шығындар, асырылатын
қаржылық операция бойынша шығындар, есептелген жиынтық табыстан
аспайтын тәуекелді сипаттайды;
• Апатты жағдайдағы қаржылық тәуекел. Ол қаржылық шығындар
өзіндік капиталды толық, не жартылай жоғалту қаупімен
сипатталады (бұл тәуекел тартылған капиталды жоғалтумен де
бірге жүреді).
9.Болжау деңгейі бойынша қаржылық тәуекелдер екі топқа бөлінеді:
• Болжанатын қаржылық тәуекел. Ол экономиканың циклды дамуымен
байланысты тәуекелдерді сипаттайды, қаржылық нарық коньюктура
деңгейлерінің ауысуы, бәсекелестіктің болжамды дамуы т.б.
Қаржылық тәуекелдердің болжамдылығы салыстырмалы сипатқа ие,
себебі 100%-қ болжам қарастырылатын жағдайды тәуекел
категориясынан алып тастайды. Болжанатын қаржылық тәуекелге
инфляциялық тәуекелді, пайыздық т.б. қысқамерзімді тәуекелдерді
жатқызуға болады;
• Болжанбайтын қаржылық тәуекел. Ол көріну бойынша
түсіндірілмейтін тәукелдерді сипаттайды. Мысалы болып, форс-
мажорлық топтың тәуекелдері, салықтық тәуекел және т.б.
табылады;
Осыған сәйкес қаржылық тәуекелдер реттелетін және реттелмейтін тәуекелдер
деп бөлінеді.
10.Сақтандыру мүмкіндігі бойынша қаржылық тәуекелдер де екі топқа
бөлінеді:
• Сақтандырылатын қаржылық тәуекел. Оларға сыртқы сақтандыру
тәртібі бойынша сақтандыру ұйымдарына берілетін тәуекелдер
жатқызылады.
• Сақтандырылмайтын қаржылық тәуекелдер. Оларға сақтандыру
нарығында ұсыныс жоқ тәуекелдер жатқызылады.
1.3.Тәуекелді талдаудың блок – схемасы және тәуекелден келетін
зияндар.
Тәуекелді талдаудың блок – схемасы.
1.Нақты тәуекел түрлерінің ішкі және сыртқы факторларының ықпалдарын
айқындау.
2.Айқындалған факторларды талдау.
3.Нақты тәуекел түрін финанс жағынан екі тәсілмен бағалау
а.финанстық тұрақтылығын, дәулетін анықтау;
б.жұмсалатын қаражаттың экономикалық тиімділігін анықтау.
4.Тәуекелдің жорамал деңгейін анықтау.
5.Бөлек операциялардың тәуекелдерінің жорамал деңгейін талдау.
6.Тәуекелді бәсеңдету үшін шаралар жасақтау.
1.2. Кәсіпорының тәуекел деңгейін бағалау
Әрбip тәуекелдің фирмаға әсерін өлшеу керек. Бұл процесс өзіне келесі
бағалауды кіргізеді: 1) шығындардың ықтималдығы мен 2) шығындардың әcерлігі
(әрбір шығынның ақша өлшемі). Жалпы жағдайда әрбip тәуекелдің деңгейі
ықтималдығына қарағанда, әсерлігі үлкен мәнде. Ықтималдығы төмен,
катастрофалық шығынды тәуекел, жиі, бipaқ аз шығын әкелетін тәуекелге
қарағанда үлкен зиян әкеледі.
Шығындар жиілігін өлшегенде ықтималдықты қолдану, тәуекел
комбинацияларының ықтималдығын табу оңай.
Тәуекелдің деңгейі - шығын жағдайының болу ықтималдығы, сонымен қатар
одан болатын зиян. Тәуекел:
– мүмкін - icкe асырылатын жобаның табысын түгелімен жоғалту қayпi;
– сыни - тек табыстың ғана емес, сонымен қатар түсімнің
келмеуінен, кәсіпкердің шығынды өз қалтасынан жабуы;
– катастрофалық - капиталдың, мүліктің жоғалуы мүмкін және
банкроттықтың да қаупі тұр.
Шығындар ауырлығын есептеудің бірнеше әдісі бар. Ең таралғаны:
максималды шығындар мен орташа шығындар.
Максималды шығын - ең кepi оқиғаның болуымен байланысты шығыстардың ақшалай
көpiніci, ал орташа шығындар - нақты қауіппен байланысты, мысалы от
қаупінен, болатын шығыстардың ақшалай көpiнici.
Сандық бағалау - қаржылық тәуекел түрлерінен және барлық кешенінен
болатын шығын мөлшерінің өлшемін нақты ақша түрінде көрсету, барлық
талдауларға қарағанда ең нақты шешімдер береді. Бipaқ сандық бағалауды
жүргізу үшін басты ақпарат қажет, ал Қазақстанда ақпараттық қызметтер
нарығы аз дамыған, мәліметтерді алу қиын. Ақпарат жетіспеушілігінен болатын
киындықтарға байланысты, фирма иесіне ең оңай және қолайлы бағалау -
қаржылық жағдай негізінде талдау болып табылады.
Егер белгілі бip әдіспен, операция бойынша мүмкін шығындар есептелген
болса, онда кәсіпкер баратын тәуекелдің сапалық бағалауы жүргізілді. Mүмкін
шығындардың абсолютті мәнінің, шығындар мен табыстардың eceптi көрсеткішіне
қатынасы арқылы, пайыз түрінде, тәуекелдің сандық бағалауын аламыз. 10,
234 б
Тәуекел мүмкін, ықтималды шығындарды есептеумен анықталады деп айтқанда,
оның кездейсоқтығын ұмытпау қажет. Осы оқиғалардың болу ықтималдығын
объективті және субъективті әдіспен анықтауға болады.
Ықтималдықты анықтаудың объективті әдісі, оқиғаның болу жиілігін
бағалауға негізделген.
Ықтималдықты анықтаудың субъективті әдісі, әртүрлі қорытындыларға
негізделген субъективті критерийлерді қолдану арқылы жүргізіледі. Ондай
қорытындыларға: бағалаушының ойы мен өз тәжірибесі, эксперттің бағалауы,
қаржылық консультанттың ойы т.б. Ықтималдық субъективті түрде анықталғанда,
әртүрлі адамдар бip оқиға үшін әртүрлі мән бepiп, әpбipeyi өз таңдауын
жүргізеді.
Осы жерде басты орынды экспертті бағалау алады, яғни экспертизаны жүргізу,
оның қорытындыларын өңдеу мен ықтималдықты шығару үшін қолдану.
Экспертті бағалауды қабылдау, эксперт үшін талдау мен ақпаратты алуға
қажет, қисынды және математикалық – статистикалық әдістер мен
процедуралардың кешенін көрсетеді. Экспертті бағалау маманның қажетті, ең
тиімді шешімді қабылдау қасиетіне негізделген.
Сонымен, қаржылық тәуекелді бағалау негізінде кәсіпорынның нақты
шығындар мөлшері мен оның болу ықтималдығының арасындағы қатынасты табу.
Тәуекелділікті бағалау және оның деңгейін анықтау әдісі:
■ Дисперсия
■ Орташа квадраттық ауытқу
■ Варриациялық коэффициент
Дисперсия - күтілетін көрсеткішке қатысты ықтималдылық нәтижесінің
жан-жақтылық немесе бытыранқылық шаралары. Дисперсия жоғары болған
сайын тәуекелділіктің
жан-жақтылығы да жоғары болады.
Дисперсияның формуласынан қарап отырғанымыздай орташа күтілетін
нәтиженің ауытқуының квадраты ретінде немесе әрбір ықтималдылық бойынша
ауытқулардың орташа мөлшерін көрсетеді.Тәуекелділіктің деңгейі пайызбен
анықталуына байланысты дисперсия, пайыздың квадраты ретінде қарастырылады.
11, 218 б
Орташа квадраттың ауытқу немесе дисперсияның түбірінен қарастырылатын
көрсеткіш:
Варриациялық коэффициент - күтілетін табыстылық жоғары болған сайын
оның орташа квадраттық жоғары болады. Егер белгілі бір жоба бойынша
табыстылықты бөлу бір қалыпты болса, осы жобаның күтілетін нәтижесі теріс
болатындығының ықтималдылығы оның орташа квадраттық ауытқуының оң нәтиже
беретініне қарамастан ықтималдылығы төмен болады. Варриациялық коэффициенті
анықтау формуласы:
Тәуекелді бағалаудың тағы бір көрсеткіші компанияның қаржылық
жағдайын, тұрақтылығын, төлем қабілеттілігін талдау. Бұл экспресс талдау,
оның мақсаты қаржылық деңгейін, баланс және қаржылық есеп нәтижелері
бойынша даму динамикасын анықтау.
Шаруашылық жүргізуші субъектілернің қаржылық жағдайын экспресс-
талдау кеңінен тараған. Оның мақсаты – кәсіпорынның балансы мен қаржылық
нәтижелер және оларды қолдану туралы есебі негізінде жалпы қаржылық
жағдайын және даму динамикасын бағалау. Мұнда қаражаттарды (активтерді)
орналастыру мен қолдануына, олардың көздеріне (меншікті капитал мен
міндеттемелер, яғни пассивтер) назар аударылады.
Қаржылық жағдай тұрақтылығының баланстық моделі кеңінен танымал. Бұл
модель негізінде қаржылық тәуекел облысы анықталады және кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылық деңгейі талданады:
Ф + З + Дс = Ис + Кт + К + Р,
мұндағы Ф – негізгі құралдар немесе басқа айналымнан тыс активтер;
З – запастар мен шығыстар;
Дс – ақшалай қаражаттар, қысқа мерзімді қаржылық салымдар,
дебиторлық қарыздар және басқа активтер;
Ис – меншікті қаражаттар көздері;
Кт – орташа, ұзақ мерзімді несиелер және қарыздық
қаражаттар;
К – қысқа мерзімді несиелер;
Р – кредиторлық қарыздыр.
Қаржылық тәуекелді бағалау үшін қаржылық тәуекел ықтималдылығын
сипаттауға мүмкіндік беретін коэффициенттерді (мультипликаторлар) есептеуде
негізделетін мультипликативті әдісті қолдануға болады. Белгілі
көрсеткіштерді (коэффициенттерді) есептеу есеп берудің белгілі баптары
арасындағы қатынасын анықтауда негізделеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілернің қаржылық тәуекелін
компьютерлік имитациясы перспективалы болып табылады. Қазіргі кезде
тәуекелді бағалау бойынша дайын бағдарламалық өнімдер жиынтығы жасалған. Әр
кәсіпорынның қаржылық тәуекелді жекеше модельдеу мүмкіндіктері бар.
Қаржылық жағдайды болжамдау қаржылық тәуекел ықтималдылығын
анықтауға, болашақта кәсіпорынның даму перспективасын айқындауға мүмкіндік
береді. Сонымен бірге болжамдау қаржылық талдау мен жоспарлауға сүйенеді.
12, 227 б
Қаржы тәуекелінің сыртқы белгілері келсесілер: міндеттемелерді
орындамау, төлемдерді тоқтату, салықтарды төлеу мерзімдерінің кешіктірілуі,
өндірістік, коммерциялық дәстүрлі байланыстардың бұзылуы. Ішкі белгілері:
өндірістің тоқтап қалуы, өткізу көлемінің төмендеуі, жұмысшылардың
қызметтен босатылуы, мерзімі өтіп кеткен кредиторлық қарыздың жоғары үлесі,
қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелерінің төмен көрсеткіштері, қаржыландыру
көздері ретінде қарыздық қаражаттарды қолдану үлесінің жоғарылылығы.
Тәуекел көлеміне (зона) салалар ерекшеліктері, халық шаруашылығының
құрылымдық қайта құру жағдайында сала жағдайының өзгерісі, өндірістің
мерзімдік сипаты, капитал айналымдылығының жылдамдығы, өндірілетін өнім
диверсификация мүмкіндігі, клиенттер мен жабдықтаушылыр диверсификациясы,
әлемдік нарыққа шығу мүмкіндігі әсер етеді.
Саланың арнайы тәуекелдерін ескеру қажет. Тәуекелдің келесі
облыстары бар:
- тәуекелсіз зона;
- минималды тәуекел облысы;
- жоғары тәуекел облысы;
- критикалық тәуекел облысы;
- жіберуге болмайтын тәуекел облысы.
Баланстық модель бойынша қаржылық тәуекелдің ауданы анықталып,
компанияның қаржылық тұрақтылығының деңгейі талданады. Мына формула
бойынша:
Ф+3+Дс=Ис+Кт+Кк+Р,
мұндағы
Ф - негізгі қаражаттар және айналымнан тыс активтер
3 - қорлар мен шығындар
Дс - ақша қаражаттары, қысқа мерзімді қаржылық салымдар, дебиторлық қарыз
бен басқа да активтер
Ис - меншікті қаражаттар көздері
Кт - ұзақ мерзімді несиелер мен қарыз қаражаттар
Кк - қысқа мерзімді несиелер
Р - кредиторлық қарыз
Сонымен шаруашылық жүргізуші субъектілернің тәуекелін бағалау үшін
рейтингілік әдіс қолданылуы мүмкін. Оның мәні: негізгі көрсеткіштер
корреляциялық-регрессиялық талдау көмегімен топтастырылады. Кейін
кәсіпорынның эксперттік өлшем бойынша белгілі көрсеткіштердің орта салмақты
рейтинг мәні (орны) ретінде есептелетін интегралды рейтингі анықталады.
Келесі кезеңде кәсіпорындардың талданатын топтарындағы тәуекел деңгейі
бойынша әр кәсіпорынның интегралды рейтинг мәні есептеледі. Рейтингте
бірінші орынды экономикалық потенциалы жоғары және төмен деңгейлі тәуекелді
кәсіпорын алады. 6, 254 б
Шаруашылық жүргізуші субъектілернің экономикалық қызметінің
тәуекелін сапалы бағалау төмендегілерді қарастырады:
- тәуекел факторларын анықтау;
- тәуекел туындайтын жағдайларды талдау;
- тәуекелдердің потенциалды облысын анықтау болып табылады.
Осылайша 1-ші тарауды аяқтай келе келесідей қорытынды жасап өтсек
болады. Бұл тарауда мен қаржы тәуекелін басқарудың теориялық аспектілеріне,
соның ішінде тәуекелдің экономикалық мәні мен мазмұнына, оның түрлері мен
әдістерін қарастыра келе, қаржылық тәуекелді төмендетудің тәсілдері мен
тәуекел деңгейін бағалаудың маңыздылығына тоқталып өттім.
1.3. Қаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері
Қаржы тәуекелдері түрлі әдістер мен тәсілдер көмегімен шешіледі.
Қаржы тәуекелдерін шешу құралдары болып олардан қашу, ұстап қалу, беріп
жіберу, деңгейін төмендету.
Тәуекелден қашу тәуекелмен байланысты шарадан жай ауытқумен
түсіндіріледі. Алайда кәсіпкер үшін көбінесе тәуекелден қашу пайда алу
мүмкіндігін қолданбауды білдіреді. Тәуекелді ұстап қалу – тәуекелді
инвестордың жауаптылығына қалтыру. Сонымен, инвестар венчурлік капиталды
сала отырып, вечурлік капиталдың мүмкін болатын жоғалтуларын меншікті
қаражаттары есебінен өтей алатынын алдын ала ескереді. Тәуекелді беріп
жіберу инвестор тәуекел жауаптылығын басқа біреуге, мысалы сақтандыру
қоғамына, беріп жіберумен түсірдіріледі. Бұл жағдайда тәуекелді беріп
жіберу қаржы тәуекелін сақтандыру жолымен жасалды. Тәуекел деңгейін
төмендету – жоғалтулар ықтималдылығын және көлемін қысқарту.
Қаржы тәуекелін шешуде нақты құралдарды таңдауда инвестор келесі
принциптерге сүйенуі тиіс:
- меншікті капитал мүмкіндігінше ғана тәуекел етуге болады;
- тәуекелдің соңын ойлау керек;
- аз нәрсе үшін көппен тәуекел етуге болмайды.
Бірінші принципке сүйенуде инвестор капитал салымын жасаудан бұрын
тиіс:
- берілген тәуекел бойынша мүмкін болатын шығыстар көлемін максималды
түрде анықтау;
- оларды (шығыстарды) капитал салымының көлемімен салыстыру;
- олрады (шығыстарды) барлық меншікті қаржы ресурстармен салыстырып,
инвесторды банкроттыққа әкелмей ме екенін анықтау.
Капитал салымы бойынша шығыстар көлемі капитал көлеміне тең, не одан
кіші, не үлкен болуы мүмкін.
Портфельді инвестиция кезінде, яғни екінші ретті нарықта сатуға болатын
бағалы қағаздарды сатып алған кезде шығыс көлемі әдетте шығыстанатын
капитал көлемінен аз. Инвестордың өзіндік қаржылық ресурстардың қөлемі және
максималды мүмкін болатын шығыстар көлемінің арақатынасы банкроттыққа
апаратын тәуекел деңгейі. Ол тәуекел коэффициентімен өлшенеді: 10, 129 б
Кр = У С,
мұндағы Кр – тәуекел коэффициенті;
У – максималды мүмкін болатын шығыс сомасы;
С – нақты түскен қаражатттар есебімен өзіндік қаржылық
ресурстар көлемі.
Екінші принципке сүйену инвестор шығыстың максималды мүмкін
болатын көлемін біле отырып, оның тәуекелдің ықтималдылылығы қандай екенін
анықтауды және тәуекелден (яғни шарадан) бас тарту, тәуекелді өз
жауаптылығына алу немесе тәуекелді басқа тұлғаның жауаптылығына беру
шешімін қабылдауды талап етеді
Үшінші принциптің қызмет етуі қаржы тәуекелін әсіресе беріп жіберуде
көрінеді. Бұл жағдайда инвестор сақтандыру сомасы мен сақтандыру сыйақы
өзіне жағымды арақатынасын анықтау тиіс.
Сақтандыру сыйақысы немесе сақтандыру жарнасы – бұл сақтанушының
сақтандырушыға сақтандыру тәуекелі үшін төлемі. Сақтандыру сомасы –
материалдық құндылықтар (немесе сақтанушының азаматтық жауапкершілігі,
өмірі жіне денсаулығы) сақтандырылған ақша сомасы. Егер шығыс көлемі
сақтандыру сыйақысын үнемдеумен салыстырғанды үлкен болса, онда тәуекел
ұсталынып қалуы тиіс емес, себебі инвестор тәуекелді өзіне алмау керек.
Қаржы тәуекел деігейін төмендеті үшін түрлі әдістер қолданылады:
- диверсификациялау;
- таңдау және нәтижелер туралы қосымша ақпараттар алу;
- шектеу;
- сақтандыру;
- жабу;
- хеджирлеу және т.б.
Диверсификациялау өздерінің арасында тығыз байланысты түрлі салым
объектілері арасында инвестицияланатын қаражаттарды орналастыру процесін
білдіреді. Диверсификациялау принципінде клиенттерге өз акцияларын сататын,
ал алған қаражаттарды нарықтан сатып алынатын және тұрақты орташа табыс
әкелетін түрлі бағалы қағаздарға салатын инвестициялық қорлардың қызметіне
негізделеді.
Диверсификациялау түрлі қызметтер арасында капиталды орналастыру
кезінде тәуекелдің бөлімінен қашуға мүмкіндік береді. Сонымен, инвестор бір
акционерлік қоғам орнына бірнеше түрлі акционерлік қоғам N акцияларын сатып
алу табыс ықтималдылығын N есеге көбейтеді және сәйкесінше тәуекел деігейін
N есе төмендетеді. 15, 112 б
Кейде инвестор нәтижелер анықталмаған және шектелген ақпараттар
жағдайында шешім қабылдайды. Әрине, егер инвесторда толық ақпарат болса, ол
сапалы болжам жасап, тәуекел діңгейін төмендете алатын еді. Бұл жағдай
ақпаратты тауар ретінде көрсетеді.
Ақпарат бағалы тауар болып табылады, ол үшін инвестор үлкен ақша
төлеуге дайын, олай болса, ақпаратқа капитал салымы кәсіпкерліктің бір
сферасы болып табылады. Толық ақпарат құны толық ақпарат бар кездегі бір
нәрсенің күтілетін сатып алу құны мен ақпарат толық емес жағдайдағы
күтілетін құн арасындағы қатынасы ретінде есептеледі. Егер болжам нақты
болып шықпаса да, қаражаттарды перспективаға өткізудің сапалы болжамын
қамтамасыз ететін сұраныс пен өткізу нарығын зеттеуге салған тиімді.
Шектеу – шығыстар, сатулар, несиелер және тағы басқалардың шекті
сомасын бекіту. Шектеу тәуекел деңгейін төмендетудің маңызды құралы болып
табылады және шектеуді банктер қарыз беруде, овердрафт келісімшартына
отырғанда; шаруашылық жүргізуші субъектілер тауарларды несиеге(несие
карточкасы бойынша), жол чектері және еврочектер бойынша сату, инвесторлар
капитал салымы сомасын анықтау кезінде қолданады 7,181б..
Сақтандыру мәні – тәуекелден қашу үшін инвестор табыстың бөлігінен бас
тартуға, яғни тәуекел деңгейін нөлге дейін төмендету үшін төлеуге дайын.
Егер сақтандыру құны мүмкін болатын шығысқа тең болса, онда тәуекелге қарсы
инвестор басынан кешу мүмкін кез келген қаржылық жоғалтуларды толық өтеуді
қамтамасыз ететіндей сақтана алады. Қаржы тәуекелдерін сақтандыру оның
деңгейін төмендету әдістерінің ең тараған түрі болып табылады. Сақтандыру –
бұл ерекше қаржылық қатынастар. Бұл қатынастар үшін міндетті түрде екі жақ
болуы қажет: сақтандырушы мен сақтанушы. Сақтандырушы сақтанушы төлемдері
есебінен ақша қорын (сақтандыру немесе резервтік қор) құрады.
Сақтандыру үшін құрылып жатырған ақша қорының мақсатты бағыттылық
сипаты тән, оның ресурстарын тек алдын ала келісілген жағдайлардағы
жоғалтуларды өтеуге (көмек көрсету) жұмсау; қатынастардың ықтималдылық
сипаты, себебі сәйкес жағдай қашан болатыны, оның күші қандай және қай
сақтанушыға тиесілі болатыны алдын ала белгісіз; қаражаттардың
қайтарымдылығы, себебі бұл қаражаттар барлық сақтанушылар бойынша зияндарды
өтеу төлеміне бағытталған.
Сақтандыру процесінде сақтандыру қорын құруда қатысушылар арасында
қаражаттарды қайта бөлу жүргізіледі: бір немесе бірнеше сақтанушы
жоғалтуларын өтеу жоғалтуларды барлығына бөлу жолымен жүргізіледі. Белгілі
бір кезеңде төлем жасаған сақтанушылар саны өтеу алатын сақтанушылар
санынан үлкен болады.
Бұл тәсілдер тәуекел дәрежесін төмендету тәсілдерінен және
тәуекелдерді шешу әдістерінен тұрады. Тәуекелдерді шешу әдістері болып
табылады: тәуекелден қашу, ұстау, яғни тәуекелді инвесторға қалдыру және
тапсыру, мысалы, сақтандыру компаниясына.
Тәуекелді төмендету үшін келесідей тәсілдер қолданылуы мүмкін:
* диверсификация
* нәтижелер мен таңдаулар туралы қосымша ақпарат алу
* лимиттеу
* өзін-өзі сақтандыру
* сақтандыру
* валюталық тәуекелдерден сақтандыру
* хеджирлеу
* байланысқан облыстардың қызметіне басқаруды алу
спецификалық қорлардың қолдануын бағалау және есепке алу
Хеджерлеу
Қаржылық менеджментте бұл термин кең және санаулы қолданбалы мағынада
қолданады. Кең мағынада хеджерлеу термині қаржылық шығындар тәуекелін
төмендететін кез келген механизмдерді – ішкімен қоса, сыртқы механизмдерді
қолдануды сипаттайды. Санаулы қолданбалы мағынада хеджрлеу термині, тиісті
қаржылық құралдарды қолдануға негізделген, қаржылық тәуекелдерді
бейтараптандыратын ішкі механизмді сипаттайды (бағалы қағаздар). Ары қарай
хеджерлеу термині қолданбалы мағынада қолданылады.
Қаржылық тәуекелдерді туынды бағалы қағаздармен операция жүргізу арқылы
хеджерлеу, тәуекел оқиғасы пайда болған кездегі мүмкін болатын қаржылық
шығындарды төмендету үшін жоғары тиімді механизм. Бірақ ол белгілі бір
шығындарды қажет етеді, брокерлерге комиссия төлеу, опциондар бойынша жарна
сияқты т.б. Бірақ бұл шығындардың деңгейі, қаржылық тәуекелдерді сыртқы
сақтандыруға қарағанда төмен. Хеджерлеудің көптеген нысандары отандық
тәуекел-менеджментінде өз орныны тапты. 16, 203 б
Қолданатын туынды бағалы қағаздар түріне қарай хеджерлеудің келесі
механизмдері қолданады:
• Фьючерстік шарттарды қолдану арқылы хеджерлеу. Тауарлық немесе қор
биржа операцияларының қаржылық тәуекелдерін бейтараптандыру үшін,
әртүрлі қарама-қарсы биржалық шарттарды жасау механизімін
көрсетеді. Фьючерстік шарттарды қолдану арқылы хеджерлеу үш түрлі
биржалық келісімді жасауды талап етеді: 1) болашақ кезеңде
жеткізілетін нақты актив немесе бағалы қағазды сатусатып алу; 2)
актив немесе бағалы қағаздар мөлшеріне тең фьючерстік
контрактілерді сатусатып алу (фьючерстік шарт бойынша орын ашу);
3) нақты актив немесе бағалы бағазды жеткізген кезде фьючерстік
шарт бойынша орынды жою. Бірінші екі биржалық келісімдер қаржылық
тәуекелді бейтараптандырудың алдыңғы кезеңінде жасалады, үшінші
түрі – аяқталу кезеңінде. Фьючерстік шарттарды қолдану арқылы
хеджерлеу принципі, кәсіпорын нақты актив немесе бағалы қағазды
сатушы ретінде жеткізу уақытында бағаның өзгеруінен шығынға ұшырап
жатса, фьючерстік контрактілерді сатып алушы ретінде сондай
мөлшерде табыс табады немесе керісінше. Осыған байланысты
бейтараптандырудың фьючерстік шарттарды қолдану арқылы хеджерлеу
механизімінде екі түрлі операция қолданылады: контрактілерді сату
арқылы хеджерле мен осы контрактілерді сатып алу арқылы хеджерлеу.
• Опционды қолдану арқылы хеджрлеу. Ол бағалы қағаздар, валюта,
нақты актив т.б. операциялары бойынша қаржылық тәуекелдерді
бейтараптандыру механизімін сипаттайды. Хеджереудің бұл нысанында
опционмен келісім жатыр, ол опциондық шартта көрсетілген уақыт
ішінде келісілгген баға мен мөлшерде бағалы қағазды, валютаны,
нақты активті сату немесе сатып алу құқығы(бірақ міндеттеме емес).
Бұл хеджерлеу түрінде тәуекелді бейтараптандыру - сатып алу
негізіндегі опцион арқылы хеджерлеу (келісілген баға бойынша сатып
алу құқығы); сатунегізіндегі опцион арқылы хеджерлеу (келісілген
баға бойынша сату құқығы); қос опцион немесе стеллаж (келісілген
баға бойынша бірден сатып алу ғана емес, сонымен қатар сату
құқығы). Кәсіпорынның опционға берген баға, негізінен сақтандыру
жарнасы болып табылады.
• Своп операцияларын қолдану арқылы хеджерлеу. Ол бағалы қағаздар,
валюта, қарыз міндеттемелер операциялары бойынша қаржылық
тәуекелдерді бейтараптандыру механизімін сипаттайды. Своп
операциялардың негізінде қаржылық активтер немесе қаржылық
міндеттемелердің құрамын жақсарту мен шығындарды төмендету
мақсатымен, оларды ауыстыру (сату-сатып алу). Бұл хеджерлеу
түрінде тәуекелді бейтараптандыру - валюталық своп операциясы
(болашақтағы міндеттемелерді валютаның басқа түрінде ауыстыру);
қор свопы (бағалы қағаздың бір түрін басқа түрге ауыстыру
міндеттемесі, мысалы облигацияны акцияға ауыстыру); пайыздық своп
(тұрақты пайздық ставкасы бар қарыз міндеттемелерді бос пайыз
ставкасына ауыстыру немесе керісінше).
Хеджерлеу негізінде қаржылық тәуекелдерді бейтараптандыру нысандары
отандық тәуекел –менеджмент тәжірибесінде, өзінің жоғары табыстылығына
қарай үлкен дамуға ұшырайды.
Диверсификация
Диверсификация механизмі негізінен жүйесіз (тән емес) тәуекел түрлерін
бейтараптандыру үшін қолданылады. Сонымен бірге ол жүйелі тәуекел түрлерін
белгілі деңгейде төмендетуге мүмкіндік береді – валюталық, пайыздық және
басқаларын. Диверсификация механизмінің жұмыс істеу принципі шоғырлануға
мүмкіндік бермейтін, тәуекелдерді бөлуде көрінеді.
Қаржылық тәуекелдерді диверсификациялаудың негізгі мынандай бағыттары
қолданылады:
• Қаржылық іс-әрекет түрлерін диверсификациялау. Әртүрлі қаржылық
операциялардан табыс алу үшін өзге мүмкіндіктерді қолдануды
қарастырады – қысқамерзімді қаржылық салымдарды, несиелік
портфельді құрастыру, нақты инвестициялауды іске асыру,
ұзақмерзімді қаржылық салымдарды портфельді құру т.б.
• Кәсіпорынның валюталық портфелін диверсификациялау. Ол бірнеше
валюталар үшін сыртқыэкономикалық операциялар түрін таңдауды
білдіреді. Бұл бағыттың процессінде валюталық тәуекел бойынша
қаржылық шығындар төмендейді.
• Депозиттік портфельдің диверсификциясы. Бірнеше банктерге уақытша
бос ірі ақша-қаражаттарын орналастыру. Ақша активтерінін
орналастыру шарттары онша өзгермейтіндіктен, бұл бағыт депозиттік
тәуекелді төмендетіп, оның табыс деңгейіне әсер етпейді.
• Несиелік порфельдің диверсифифкациясы. Ол несиелік тәуекелді
төмендетуге бағытталған және кәсіпорын өнімінің сатып алушыларының
сан-алуандығын қарастырады. Әдетте несиелік тәуекелді
бейтараптандыру кезіндегі несиелік портфельдің диверсификациясы
несиелік операциялардың концентрациясын лимимттеумен бірге жүріп,
сатып алушылар тобы бойынша несиелік лимит орнату арқылы іске
асырылады.
• Бағалы қағаздар портфелінің диверсификациясы. Диверсификацияның
бұл бағыты табыс деңгейін төмендетпей, портфельдің жүйесіз тәуекел
деңгейін төмендетуге мүмкіндік береді.
• Нақты инвестициялау бағдарламасының диверсификациясы. Ол
инвестициялау бағдарламасына әртүрлі альтернативті салалық және
аумақтық бағыты бар инвестициялық жобаларды енгізуді қарастырады,
бұл бағдарлама бойынша жалпы инвестициялық тәуекелді төмендетеді.
Жалпы диверсификация механизімін сипаттағанда, ол жеке қаржылық
тәуекелдердің кері әсерін төмендетуге таңдаулы түрде әсер ететіндігін
көрсетіп кетпеуге болмайды. Кешенді, жүйесіз портфельдік қаржылық
тәуекелдерді бейтараптандыруда өз тиімділігін көрсетіп, жүйелік
тәуекелдерді – инфляциялық, салықтық т.б. бейтараптандырғанда өз әсерін
тигізе алмайды. Сондықтан кәсіпорында бұл механизмді қолдану шектеулі
сипатта.
Тәуекелдерді үлестіріп беру
Қаржылық тәуекелдердің, бұл бейтараптандыру бағытының механизімі жеке
қаржылық операциялар бойынша серіктестерге трансферт ретінде жартылай беру
ретінде қарастырады. Бұл жерде шаруашылық серіктестерге олар
бейтараптандыруды тиімдірек жүргізе алатын кәсіпорынның қаржылық
тәуекелдері беріледі. 17, 164 б
Қазіргі тәуекел-менеджментте тәуекелді үлестірудің келесі негізгі
бағыттары бар:
• Инвестициялық жоба қатысушылары арасында тәуекелді үлестіру.
Кәсіпорын осындай үлестіру кезінде құрылыс-монтаж жұмыстарын
уақытша орындамаған, жұмыстың сапасыздығымен, құрылыс
материалдарды ұрлаумен байланысты пайда болатын қаржылық
тәуекелдер жалдаушыларына трансферт ретінде беруі мүмкін. Осындай
тәуекелдердің трансфертін іске асырған кәсіпорын,
бейтараптандыруды жалдаушы арқылы жүргізеді.
• Кәсіпорын мен шикізат және материалдар жабдықтаушылар арасында
тәуекелдерді үлестіру. Бұл үлестірумен транспорттау және шығару-
кіргізу жұмыстары кезінде мүлікті бұзу арқылы пайда болатын
қаржылық тәуекелдермен байланысты. Үлестірудің осындай нысандары
сәйкес халықаралық ережелермен реттеледі.
• Лизинг операциясына қатысушылары арасында тәуекелді үлестіру.
Оперативті лизинг кезінде кәсіпорын жал берушіге қоданып жүрген
активтің моральді тозу тәуекелін, техникалық өнімділігін жоғалту
тәуекелін және т.б. тәуекелдерді береді.
• Факторингтік (форфейтингтік) операциясына қатысушылары арасында
тәуекелді үлестіру. Үлестіру заты кәсіпорынның несиелік тәуекелі,
ол қатысты қаржылық институтқа – коммерциялық банк немесе
факторингтік компанияға беріледі. Үлестірудің бұл нысаны ақылы,
бірақ несиелік тәуекелді жақсы деңгейде бейтараптандырады.
Тәуекелді бейтараптандыру деңгейі, кәсіпорынның серіктестерімен
келісімде көрсетілетін, келісім жасауға қатыстыратын зат.
ІІ Кәсіпорында тәуекел деңгейін бағалау және төмендету әдістерін талдау
(Қазақтелеком ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. Қаржы тәуекелін басқаруДЫҢ теориялық аспектілері
1.1 Тәуекел мәні және экономикалық мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.3. Кәсіпорының тәуекел деңгейін бағалау әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3. Қаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
ІІ Кәсіпорында тәуекел деңгейін бағалау және төмендету әдістерін талдау
(Қазақтелеком АҚ мысалында)
2.1 Кәсіпорында қаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері және тәуекелдерді
бағалау әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .22
2.2 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы тәуекелін басқаруды талдау
(Қазақтелеком АҚ мысалында)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
ІІІ. КӘСІПОРЫННЫҢ қаржыЛЫқ тәуекелІН басқаруДЫ ДАМЫТУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3.1 Қазақтелеком АҚ-ның тәуекелдерді басқару жүйесін дамытудың негізгі
бағыттары және шетелдік тәжірибені қолдану
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .31
3.2 Кәсіпорынның қаржы тәуекелін басқару тиімділігі мен жетілдіру
барысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..42
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Кіріспе
Кәсiпорынның қаржылық жағдайы көптүрлi тәуекелдермен байланысты,
оның әсер ету деңгейi нарықтық экономикаға өтуiмен күшейдi. Бұл iс-
әрекетпен бiрге жүретiн тәукелдердi жеке арнайы қаржылық тәуекел
тобына бөледi, олар кәсiпорынның жалпы “тәуекел портфелiнде” үлкен
роль ойнайды. Кәсiпорынның қаржылық қорытындыларына қаржылық
тәуекелдер әсерiнiң өсуi - мемлекеттегi қаржылық жағдай мен нарық
конъюнктурасының тез өзгеруiмен, қаржылық қатынастардың кеңеюiмен,
жаңа қаржылық технология мен құралдардың пайда болуымен және
басқа да көптеген факторлармен байланысты.
Кәсiпорынның қаржылық тәуекелi деп, белгiсiздiк жағдайда өз
қаржылық iс-әрекетiн жүзеге асырғандағы керi қаржылық салдардың,
табыс пен капиталды жоғалту формасында көрiнетiн, пайда болу
ықтималдығы айтылады.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi экономикада жүрiп жатқан процестермен
анықталады. Қазiргi кездегi экономикалық субъектiнiң тұрақты және
табысты даму талпынысы, тәуекелдi басқару жүйесi әлi тек қалыптасу
кезеңiнде болып жатқандықтан толық қолдау таба алмай жүр.
Қаржылық тәуекелдi басқару керi қаржылық салдарды болжау мен
бейтараптандыру процесiн бiлдiрiп, оларды ұқсастыру, бағалау, алдын
алу мен сақтандыруға байланысты.
Тәуекелділік қандай да бір жағымсыз жағдайдың болуының мүмкіндігін
көрсетеді. Тәуекелділік ұғымы кәсіпорын ресурстарының бір бөлігін жоғалту
ықтималдығын, қызметті жүзеге асыру нәтижесінде табыстардың толық алынбауын
немесе қосымша шығындардың пайда болуын білдіреді.
Тәуекелділік ықтималдық категориясына жатады, яғни оны белгілі бір
деңгейдегі жоғалтулардың ықтималдылығы ретінде есептейді.
Кәсіпкерлік тәуекелділіктің жағымды деңгейдегі және мақсатты шешімдер
қабылдаған кезде белгілі бір жоғалтуларға апаруы ықтималдылығын білумен
шектеліп қоймай, сонымен қатар ол жоғалтулар сол немесе басқа деңгейден
аспау ықтималдығын да қарастыруы керек.
Кәсіпкерлік тәуекел бұл бизнестің түріне байланысты компания
қызметінің тәуекелі. Оның негізгі түрлері: өндірістік, коммерциялық және
қаржылық тәуекел.
Өндірістік тәуекелдің пайда болу себептері: ұйғарылған өндіріс
көлемінің мүмкін болатын төмендеуі, материалдық шығындардың өсуі,
қызметкерлердің наразылығы, менеджерлердің қателері, көтеріңкі аударым
сомалары мен салықтарды төлеу.
Коммерциялық тәуекел кәсіпкер өндірген немесе сатып алған тауарлар
мен қызметтерді өткізу процесінде пайда болады. Оның себептері: өнімді
өткізу көлемінің төмендеуі, материалдық ресурстардың сатып алу бағасының
жоғарылауы, сатып алу көлемінің ойда болмаған төмендеуі, айналым
шығындарының өсуі, экономиканың тұрақсыздығы және клиенттердің ұнату
қабілетінің өзгеруі, бәсекелестердің әрекеті.
Қаржылық тәуекелді басқару процесі алты сатыдан тұрады:
* Мақсаттарды анықтау
* Тәуекелді анықтау
* Тәуекелді бағалау
* Оларды жүзеге асыру
* Нәтижелерді бағалау
Қаржылық тәуекел кәсіпорынның банктермен және басқа да қаржылық
институттармен қатынас өрісінде пайда болады. Қаржылық тәуекелдің
себептері: қарыз және меншікті қаражаттардың арақатынастарының көлемінің
жоғарлауы, кредиторларға тәуелділік, капиталдың әрекетсіздігі, бір жобаға
бір мезгілде көп қаражат жұмсау.
Тақырыптың өзектілігі. Экономика дағдарыс сынағына түсіп және
кәсіпорындар барлық ішкі ресурстарын жұмылдыруға шарасыз болған қазіргі
жағдайлардағы кәсіпорынның қаржылық күйі мен оны талдау әдістемесі; бұл
процесте шаруашылық жүргізуші субъектінің қызметін қаржылық талдау үлкен
роль атқарады.
Бұл курстық жұмыстың негізгі мақсаты – қаржылық тәуекелдің мәнін
толығырақ ашып, нақты кәсіпорын мысалында қаржы тәуекелін басқару жүйесін
талдау және оның жетіспеушіліктері мен оны жетілдіру бойынша ұсыныстар
беру.
Мақсатқа жзету барысында келесі міндеттер қарастырылады:
• Қаржылық тәуекелді басқарудың теориялық аспектілерін және
экономикалық мазмұнын зерделеу;
• Кәсіпорынның қаржылық тәуекелінің әдістері мен тәсілдерін
талдау;
• Кәсіпорынның тәуекел деңгейін төмендету мен бағалауды, олардың
қаржы тәуекелін басқаруды Қазақтелеком АҚ мысалында талдау;
• Кәсіпорынның қаржылық тәуекелін жетілдіру жолдары мен дамыту
мәселелеріне тоқталу болып табылады.
Курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде қаржы тәуекелін
басқару теориясы, яғни тәуекел түрлері, оны бағалау әдістері, тәуекел-
менеджментінің мазмұны, тәуекелді төмендету тәсілдері жазылған.
Екінші бөлімінде нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын мысалы
ретінде Қазақтелеком АҚ-ы алынып, оның қаржылық жағдайы, қаржылық
тәуекелді басқару жүйесі талданады.
Үшінші бөлімінде қаржылық тәуекелді басқару жүйесі жетілдіру туралы
сөз болады.
І. Қаржы тәуекелін басқаруДЫҢ теориялық аспектілері
1.1 Тәуекел мәні және экономикалық мазмұны
Тәуекелді табиғат пен қоғамның кейбір әрекетінен пайда болатын қауіп
ретінде түсінуге болады. Тәуекел- бұл тарихи және экономикалық категория.
Тәуекел тарихи категория ретінде, адамның болуы мүмкін қауіпті түсіну
деп көрінеді.. Ол тәуекел қоғамның бүкіл даму жолымен тарихи байланысты
екендігін куәлайды. Қоғамның дамуы, Л.Морган мен Ф.Энгельс шығарған, тарихи-
мәдениеттік периодизацияға байланысты, үш кезеңнен өтті: жабайлық,
варварлық, өркениет, әрбіреуі өз кезегінде үш табалдырықтан тұрады:
төменгі, ортаңғы мен жоғарғы. Тарихи категория ретінде тәуекел өркениеттің
төмеңгі табалдырығында өлім алдында қорқыныш пайда болғаннан кейін шықты.
Өркениет дами бастауымен тауарлы-ақша қатынастар пайда болып, тәуекел
экономикалық категорияға айналды. Тәуекел экономикалық категория ретінде,
болуға мүмкін немесе болуға мүмкін емес оқиға ретінде көрінеді. Ондай
оқиғаның нәтижесінде үш экономикалық қорытынды болуы мүмкін: жағымсыз,
нолдік, жағымды.
Тәуекел адам іс-әрекетінің әрбір формасына тән, ол көптеген факторлар
мен шарттармен байланысты болып, адамдар қабылдап жатқан шешімдердің оң
қорытындысына әсер етеді. Тарихи тәжірибе көрсеткендей, ойлаған қорытындыны
ала- алмау тауарлы-ақша қатынастарының жаппайлығы мен шаруашылық айналым
қатысушыларының бәсекелестілігінде көрінеді.
Тұрақты экономикалық жағдайдағы батыстың өзінде, шаруашылық
субъектілері тәуекелді басқару сұрақтарына үлкен көңіл бөледі. Ал біздің
қазақстандық экономикамызда, кәсіпорын басқару тиімділігін төмендететін
тұрақсыз экономикалық факторлар жағдайында, тәуекел кешенің басқаруға және
талдауға көп көңіл бөлінбей жатыр.
Тәуекел түсінігі баяғыдан белгілі. Отандық экономикада тәуекел
теориясын зертеу қажеттілігі XX ғасырдың 20 жж. дейін ғана болды. Кейін
әкімшіл-әміршіл басқару әдісі орын алып, бұл нарықтық экономиканы
қабылдамаумен, шаруашылық және әлеуметтік тәуекел проблемасын жоққа
шығарды. 5, 168 б
Тәуекел түсінігі, мәні мен табиғаты туралы көптүрлі ойлар бар. Ол
тәуекел құбылысының көпаспектілігімен, нақты жұмыста аз қолдануымен, заңдық
базада көрсетпеумен байланысты. Бір-бірін толықтыратын, тәуекел түсінігінің
екі анықтамасын қарастырайық.
Біріншісі тәуекелді, өндірістік пен қаржылық іс-әрекет кезінде
кәсіпорынның өз ресурстарының жартысын жоғалту, табысты ала-алмауы немесе
қосымша шығыстардың пайда болу қаупімен түсіндіреді. Яғни тәуекел белгілі
бір қолайсыз жағдайдың, сәтсіздіктің, қауіптің болуымен байланысты.
Тәуекелдің екінші анықтамасы тәуекел жағдайы түсінігімен байланысты.
Тәуекел жағдай кезінде белгілі ықтималдықтың болу мүмкіндігін анықтауға
болады, оған үш шарт сәйкес келеді:
- белгісіздіктің болуы;
- альтернативаны таңдау қажеттілігі;
- таңдалатын альтернативалардың болу ықтималдығын бағалау.
Тәуекел жағдайы белгісіздік жағдайынан сапалы түрде айырмашылығы бар.
Белгісіздік жағдайы кезінде қорытындының қандай болуын санап, анықтай
алмаймыз. Яғни, тәуекел жағдайы белгісіздіктің белгілі бір түрі, өйткені
құбылыстардың болуы ықтималды және анықталады. Жаратылысында тәуекел
негізінде үш түрге бөлінеді:
1. Бірнеше альтернативасы, бар талғау жасайтын субъектіде, нәтижеге
әсер ететін ықтималдықтар бар кезде. Ол ықтималдықтар, фирмаға
байланысты емес: инфляция деңгейі, бәсекелестік, статистикалық
зерттеулер т.б.
2. Күтілетін нәтиженің ықтималдығын тек субъективті бағалау арқылы
ала алатын кезде, яғни субъект субъективті ықтималдықтармен
айналысады.ол ықтималдықтар фирманы сипаттайды: өндірістік
потенциал, техникалық мамандырылуы, еңбектің ұйымдастырылуы т.б.
3. Альтернативаны таңдап, ұйымдастырғанда субъект объективті
ықтималдықпен қатар, субъективті ықтималдықтарға да ие болған
кезде.
Тәуекелдің осы түр өзгертулеріне байланысты субъект таңдау жасап, оны
іске асыруға тырысады. Көрсетілген шарттарға байланысты тәуекелдің екінші
анықтамасы келесі болып келеді. Тәуекел – ол таңдау жағдайындағы (таңдау
жағдайындағы істің сәтті аяқталатына сену) жасалатын іс-әрекет (қылық),
яғни сәтсіздік кезде таңдау жасанға дейінгі жағдайдан жамаңырақ жәйтта қалу
ықтималдығы.
Қаржылық тәуекел шаруашылық іс-әрекетті асырғандағы ең қиын категория
болып табылады, оған келесі сипаттамалар тән: 6, 251 б
Сурет-1 – Қаржылық тәуекел категориялары
1. Экономикалық табиғаты. Қаржылық тәуекел кәсіпорынның экономикалық
іс-әрекетінде көрінеді, ол қаржылық іс-әрекетті асырғандағы
табыс пен шығындармен тікелей байланысты. Экономикалық формаларды
есептегенде қаржылық тәуекел шаруашылық процесті асырғандағы,
экономикалық категория жүйесіндегі орын алатын экономикалық
категория ретінде сипатталады.
2. Болудың объективлігі. Қаржылық тәуекел әрбір кәсіпорынның
жұмысындағы объективті құбылыс, ол қаржылық операциялардың барлық
түрімен бірге жүреді.
3. Нәтиженің ықтималдығы. Тәуекел категориясының ықтималдығы,
кәсіпорын өз қаржылық іс-әрекетін асырғандағы, тәуекел
жағадайының болу немесе болмауында көрінеді. Ықтималдықтың
деңгейі субъективті және объективті факторлар арқылы анықталады,
бірақ қаржылық тәуекелдің ықтималдық табиғаты оның тұрақты
сипаттамасы болып табылады.
4. Салдардың белгісіздігі. Қаржылық тәуекелдің бұл сипаттамасы
оның қаржылық қорытындылардың детерминантты еместігінде көрінеді,
біріншіден, жүргізілетін қаржылық операциялардың табыс
деңгейінде. Қаржылық операциялардың күтілетін қорытынды деңгейі,
тәуекел деңгейі түріне байланысты үлкен диапазонда тербеліп
отырады. Басқа сөзбен айтқанда, қаржылық тәуекел кәсіпорын үшін
үлкен шығындар ретінде де, қосымша табыс ретінде де жүре алады.
5. Салдардың сәтсіз болуының күтілуі. Жоғарыда, қаржылық тәуекелдің
салдары оң және кері көрсеткіштер ретінде көрінетіні туралы
айтылса да, бұл тәуекел шаруашылық тәжірибеде мүмкін болатын кері
көрсеткіштер деңгейімен сипатталып, есептеледі. Ол қаржылық
тәуекелдің кері салдары тек табысты ғана жоғалтпай қоймай,
кәсіпорынның капиталын жойып, банкроттыққа әкеп соғатынына
байланысты.
6. Деңгейдің көптүрлілігі. Белгілі бір қаржылық операцияға, не
кәсіпорынынң қаржылық іс-әрекетіне тән қаржылық тәуекелдің
деңгейі тұрақты болып табылмайды. Ең алдымен, ол уақыт көлемінде
өзгеріп отырады, яғни қаржылық операциялардың іске асу ұзақтығына
байланысты, себебі уақыт факторы қаржылық тәуекел деңгейіне
дербес әсер етеді (каржылық құралдардың өтімділігі, ссудалық
пайыз қозғалысының белгісіздігінде көрінеді).
7. Бағалаудың субъективтілігі. Экономикалық құбылыс сияқты қаржылық
тәуекелдің объективті табиғатына қарамастан, оның негізгі бағалау
көрсеткіші – тәуекел деңгейі – субъективті. Бұл субъективтілік,
яғни бұл объективті құбылысты біркелкі бағаламау, ақпараттық
базаның толықтылығы мен сенімділігі, қаржылылық менеджерлердің
маман деңгейі, тәукел-менеджмент сферасындағы тәжірибенің әртүрлі
деңгейде болуында түсіндіріледі.
Қаржылық тәуекелдің қарастырылған категориялары оның түсінігін былай
қыйсындауға мүмкіндік береді. Кәсіпорының қаржылық тәуекелі деп,
белгісіздік жағадайда өз қаржылық іс-әрекетін асырғандағы кері қаржылық
салдардың, табыс пен капиталды жоғалту формасында көрінетін, пайда болу
ықтималдығы айтылады. 7, 209 б
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелдері көп түрлілігімен сипатталып, оны
тиімді басқару үшін келісі сипатамалар бойынша сыныпталады:
1.Түрі бойынша. Қаржылық тәуекелдің бұл сыныптық белгісі басқару
процесінде оны анықтайтын негізгі параметр. Нақты тәуекелдің сипаттамасы
оның басты факторын белгілеп береді, ол бұл тәуекелге байланысты шығын
деңгейі мүмкіндігін бағалауға рұқсат береді. Жаңа қаржылық құралдар мен
басқа инновациялық факторлардың пайда болуы, қаржылық тәуекелдің жаңа түрін
тудырады.
Қазіргі этапта қаржылық тәуекелдің негізгі түрлеріне келесі жатады:
Қаржылық тұрақтылықтың төмендеуі тәуекелі. Бұл тәуекел капитал
құрылымының жетілгенсіздігінен пайда болып, кәсіпорынның кері және оң ақша
ағымы көлемінің тұрақсыздығын тудырады. Қаржылық тәуекел құрылымындағы
қауіптілік деңгейі бойынша негізгі орын алады.
Кәсіпорынның төлемқабілетсіздік тәуекелі. Бұл тәуекел айналым
активтерінің өтімділік деңгейінің төмендеуінен пайда болып, кәсіпорынның
кері және оң ақша ағымы уақытынның тұрақсыздығын тудырады. Өзінің қаржылық
салдары бойынша бұл тәуекел де қауіпті түрге жатады.
Инвестициялық тәуекел. Кәсіпорын өз инвестициялық іс-әрекетін
асырғандағы мүмкін болатын қаржылық шығындарды сипаттайды. Бұл іс-әрекеттің
түріне байланысты, қаржылық тәуекелдің түрлері де бөлінеді - нақты
инвестициялық тәуекел мен қаржылық инвестиция тәуекелі. Қарастырылған
инвестициялық іс-әрекетпен байланысты қаржылық тәуекел түрлері, күрделі
тәуекел түрлеріне жатқызылып, жеке түр тармағына бөлінеді. Мысалы, нақты
инвестициялық тәуекел құрылымында жобалық-конструкторлық жұмыстарды
уақытында аяқтамау тәуекелін, құрылыс монтаждық жұмыстарды уақытында
аяқтаму тәуекелі, инвестициялық жоба бойынша қаржыландыруды уақытында
бастамау тәуекелдерін т.б. көрсетуге болады. Инвестициялық тәуекел түрлері
капиталды жоғалтумен байланысты болғандықтан, олар қаржылық тәуекелдің ең
қауіпті тобына жатады.
Инфляциялық тәуекел. Нарықтық экономикада ол дербес қаржылық тәуекел
түр ретінде шығады. Бұл тәуекел капиталдың нақты құнының және қаржылық
операциялардан күтілетін табыстың төмендеу мүмкіндігімен байланысты.
Қазіргі жағдайда осы тәуекел түрі тұрақты жәйтболғандықтан, қаржы
менеджментінде оған күнделікті көңіл бөлінеді. 8, 147 б
Пайыздық тәуекел. Ол қаржылық нарықта пайыздық ставканың болжамсыз
өзгеруінде көрінеді. Бұл тәуекелдің пайда болу себебіне мемлекеттік
реттеу, ақша ресурстардын төмендеуі, не өсуі және басқа фактор әсерлерінен
қаржылық нарық конъюктурасының өзгеруі. Пайыздық тәуекелдің кері қаржылық
салдары кәсіпорынның эмиссиялық іс-әрекетінде (акция эмиссиясымен қоса,
облигация эмиссиясы), дивидендтік саясатында, қысқа мерзімді қаржылық
салымдар мен кейбір қаржылық операцияларда көрінеді.
Валюталық тәуекел. Бұл тәуекел сыртқыэкономикалық іс-әрекетті асыратын
(шикізатты импорттайтын, дайын өнімді, жартылай фабрикаттарды,
материалдарды экспорттайтын) кәсіпорындарға тән. Ол кәсіпорының сыртқы
экономикалық операцияларда қолданатын шетел валюта бағамының өзгеруі,
күтілетін табыстың көлемін төмендетеді. Шетел валютасының ұлттық валютаға
қатысты өсуінен, кәсіпорын шикізат пен материалдарды импорттағанда шығынға
ұшырайды. Ал бұл бағамның төмендеуі дайын өнімді экспорттағанда шығынға
әкеледі.
Депозиттік тәуекел. Ол депозиттік салымдарды қайтармауында көрінеді.
Депозиттік тәуекел сирек кездесіп, коммерциялық банкті дұрыс таңдамауыннан
болады.
Несиелік тәуекел. Ол кәсіпорын өз қаржылық іс-әрекетін асырғанда,
сатып алушыларға тауарлық және тұтынушылық несие бергенде пайда болады.
Көріну формасы болып, шығарған дайын өнімге берілген несие үшін уақытында
төлемеу табылады.
Салықтық тәуекел. Қаржылық тәуекелдің бұл түрінде бірнеше көрінісі
бар: жаңа салық түрінің енгізілу мүмкіндігі; бар салық ставкасын көтеру
ықтималдығы; салық төлемдері бойынша уақыт мерзімінің өзгеру ықтималдығы;
салық жеңілдіктерінің алынып тасталынуы. Кәсіпорын үшін болжамсыз
болғандықтан (оған қазіргі фискалдық саясат куә), қаржылық іс-әрекетке
үлкен әсер етеді.
Құрылымдық тәуекел. Бұл тәуекел кәсіпорынның ағымдағы шығындарды
тиімсіз қаржыландыруымен түсіндіріледі.
Криминогендік тәуекел. Қаржылық іс-әрекетте партнерлардың өзін жалған
банкрот болып көрсетуі, ақша мен басқа активтерді заңсыз өзіне алу үшін
документерді жалған қою, персоналдың кейбір активтерді ұрлау т.б. формада
көрінеді. Криминогендік тәуекелден болатын бірталай шығындар, оны дербес
қаржылық тәуекелге шығарды. 9, 187 б
2.Сипатталатын объект бойынша қаржылық тәуекелдің келесі түрлері
шығарылады:
• Жеке қаржылық операцияның тәуекелі. Ол белгілі бір қаржылық
операцияға тән, қаржылық тәуекел түрлерінің бүкіл кешенің
сипаттайды(мысалы, белгілі бір акцияны сатып алуға тән
тәуекел);
• Әртүрлі қаржылық іс-әрекеттің түрлеріне тән тәуекел (мысалы,
кәсіпорынның инвестициялық және несиелік іс-әрекетінің
тәуекелі);
• Кәсіпорынының бүкіл қаржылық іс-әрекетінің тәуекелі.
Кәсіпорынның қаржылық іс-әрекетіне тән әртүрлі тәуекелдер
3.Зерттелетін құралдардың жиынтығы:
• Дербес қаржылық тәуекел. Жеке қаржылық құралдарға тән жиынтық
тәуекелді сипаттайды.
• Портфелдік қаржылық тәуекел. Портфельге жинақталған кешенді,
біртекті қаржылық инструменттерге тән (несиелік портфель,
инвестициялық портфель) жиынтық тәуекелді сипаттайды.
4.Зерттелу кешені бойынша:
• Жай қаржылық тәуекел. Жеке топшаларға бөлінбейтін қаржылық
тәуекелдің түрін сипаттайды. Мысалға, инфляциялық тәуекелді
алуға болады.
• Күрделі қаржылық тәуекел. Қарастырылатын топшалар кешенінен
тұратын қаржылық тәуекел. Мысалы болып, инвестициялық тәуекел
табылады.
5.Пайда болу көзіне байланысты қаржылық тәуекелдің келесі түрлері
бар:
• Сыртқы, жүйелік немесе нарықтық тәуекел (барлық терминдер оны
кәсіпорынның іс-әрекетіне байланыссыз тәуекел ретінде
көрсетеді). Бұл тәуекел түрі қаржылық іс-әрекеттің барлық
қатысушыларына және барлық қаржылық операция түрлеріне тән. Ол
кәсіпорын өз іс-әрекеті арқылы әсер ете алмайтын, жеке
экономикалық цикл сатылары, қаржылық нарықтың конюктурасы
өзгерген кездегі жағдайларға тән. Тәуекелдің бұл группасына
инфляциялық тәуекел, пайыздық тәуекел, валюталық тәуекел,
салықтық тәуекел және жартылай инвестициялық тәуекелді
жатқызуға болады.
• Ішкі, жүйессіз немесе арнайы тәуекел (барлық терминдер оны
жеке кәсіпорын іс-әрекетіне байланысты екендігін көрсетіп тұр).
Ол сапасыз қаржылық менеджментпен, капиталдың актив пен
пассивінің тиімсіз құрылымымен, тәуекелдік қаржылық
операциялармен аса көп айналысуымен байланысты, бұл
факторлардың салдарын қаржылық тәуекелді тиімді басқарумен
болдырмауға болады.
Қаржылық тәуекелдерді жүйелік және жүйесіз деп бөлу тәуекелді басқару
теориясының алдын- ала жағдайы.
6.Қаржылық салдар бойынша тәуекелдер мынандай топтарға бөлінеді:
• Тек экономикалық шығындар әкелетін, тәуекел. Бұл тәуекел
түрінде қаржылық салдар тек кері ғана болуы мүмкін;
• Пайдадан айырылып қалу қаупін тудыратын, тәуекел. Ол кәсіпорын
белгілі бір қалыптасқан субъективті және объективті
жағадайлардан, жоспарлаған қаржылық операцияны іске асыра алмау
жағдайы;
• Экономикалық шығындармен қоса, қосымша табыс әкелетін тәуекел.
Әдебиетте оны жиі спекулятивті тәуекел деп атайды, себебі ол
агрессивті, спекулятивті операцияларды жасаумен байланысты.
Бірақ бұл термин онша дұрыс емес, бұл тәуекел инвестициялық
жобаны іске асырғанда есептелген табысы төмен, не жоғары болуы
мүмкін. 7, 115 б
7.Мерзім бойынша көріну сипатына қарай қаржылық тәуекелдің екі тобы
бар:
• Тұрақты қаржылық тәуекел. Ол қаржылық операцияларды асырғандағы
бүкіл мерзімге тән болып, тұрақты факторлар қозғалысымен
байланысты. Мысалы болып, пайыздық тәуекел, валюталық тәуекет
табылады;
• Уақытша қаржылық тәуекел. Ол уақытша, қаржылық операцияларды
іске асырғандағы жеке этаптарында пайда тәуекел. Мысалы болып,
тиімді жұмыс жасап жатқан кәсіпорынның төлемқабілетсіздік
тәуекелін алуға болады.
8.Қаржылық шығындар деңгейі бойынша тәуекелдер келесі топтарға
бөлінеді:
• Рұқсат етілетін қаржылық тәуекел. Ол қаржылық шығындар,
қаржылық операция бойынша есептелген шығындар бойынша аспайтын
тәуекелді сипаттайды;
• Өте қиын жағдайдағы тәуекел. Ол қаржылық шығындар, асырылатын
қаржылық операция бойынша шығындар, есептелген жиынтық табыстан
аспайтын тәуекелді сипаттайды;
• Апатты жағдайдағы қаржылық тәуекел. Ол қаржылық шығындар
өзіндік капиталды толық, не жартылай жоғалту қаупімен
сипатталады (бұл тәуекел тартылған капиталды жоғалтумен де
бірге жүреді).
9.Болжау деңгейі бойынша қаржылық тәуекелдер екі топқа бөлінеді:
• Болжанатын қаржылық тәуекел. Ол экономиканың циклды дамуымен
байланысты тәуекелдерді сипаттайды, қаржылық нарық коньюктура
деңгейлерінің ауысуы, бәсекелестіктің болжамды дамуы т.б.
Қаржылық тәуекелдердің болжамдылығы салыстырмалы сипатқа ие,
себебі 100%-қ болжам қарастырылатын жағдайды тәуекел
категориясынан алып тастайды. Болжанатын қаржылық тәуекелге
инфляциялық тәуекелді, пайыздық т.б. қысқамерзімді тәуекелдерді
жатқызуға болады;
• Болжанбайтын қаржылық тәуекел. Ол көріну бойынша
түсіндірілмейтін тәукелдерді сипаттайды. Мысалы болып, форс-
мажорлық топтың тәуекелдері, салықтық тәуекел және т.б.
табылады;
Осыған сәйкес қаржылық тәуекелдер реттелетін және реттелмейтін тәуекелдер
деп бөлінеді.
10.Сақтандыру мүмкіндігі бойынша қаржылық тәуекелдер де екі топқа
бөлінеді:
• Сақтандырылатын қаржылық тәуекел. Оларға сыртқы сақтандыру
тәртібі бойынша сақтандыру ұйымдарына берілетін тәуекелдер
жатқызылады.
• Сақтандырылмайтын қаржылық тәуекелдер. Оларға сақтандыру
нарығында ұсыныс жоқ тәуекелдер жатқызылады.
1.3.Тәуекелді талдаудың блок – схемасы және тәуекелден келетін
зияндар.
Тәуекелді талдаудың блок – схемасы.
1.Нақты тәуекел түрлерінің ішкі және сыртқы факторларының ықпалдарын
айқындау.
2.Айқындалған факторларды талдау.
3.Нақты тәуекел түрін финанс жағынан екі тәсілмен бағалау
а.финанстық тұрақтылығын, дәулетін анықтау;
б.жұмсалатын қаражаттың экономикалық тиімділігін анықтау.
4.Тәуекелдің жорамал деңгейін анықтау.
5.Бөлек операциялардың тәуекелдерінің жорамал деңгейін талдау.
6.Тәуекелді бәсеңдету үшін шаралар жасақтау.
1.2. Кәсіпорының тәуекел деңгейін бағалау
Әрбip тәуекелдің фирмаға әсерін өлшеу керек. Бұл процесс өзіне келесі
бағалауды кіргізеді: 1) шығындардың ықтималдығы мен 2) шығындардың әcерлігі
(әрбір шығынның ақша өлшемі). Жалпы жағдайда әрбip тәуекелдің деңгейі
ықтималдығына қарағанда, әсерлігі үлкен мәнде. Ықтималдығы төмен,
катастрофалық шығынды тәуекел, жиі, бipaқ аз шығын әкелетін тәуекелге
қарағанда үлкен зиян әкеледі.
Шығындар жиілігін өлшегенде ықтималдықты қолдану, тәуекел
комбинацияларының ықтималдығын табу оңай.
Тәуекелдің деңгейі - шығын жағдайының болу ықтималдығы, сонымен қатар
одан болатын зиян. Тәуекел:
– мүмкін - icкe асырылатын жобаның табысын түгелімен жоғалту қayпi;
– сыни - тек табыстың ғана емес, сонымен қатар түсімнің
келмеуінен, кәсіпкердің шығынды өз қалтасынан жабуы;
– катастрофалық - капиталдың, мүліктің жоғалуы мүмкін және
банкроттықтың да қаупі тұр.
Шығындар ауырлығын есептеудің бірнеше әдісі бар. Ең таралғаны:
максималды шығындар мен орташа шығындар.
Максималды шығын - ең кepi оқиғаның болуымен байланысты шығыстардың ақшалай
көpiніci, ал орташа шығындар - нақты қауіппен байланысты, мысалы от
қаупінен, болатын шығыстардың ақшалай көpiнici.
Сандық бағалау - қаржылық тәуекел түрлерінен және барлық кешенінен
болатын шығын мөлшерінің өлшемін нақты ақша түрінде көрсету, барлық
талдауларға қарағанда ең нақты шешімдер береді. Бipaқ сандық бағалауды
жүргізу үшін басты ақпарат қажет, ал Қазақстанда ақпараттық қызметтер
нарығы аз дамыған, мәліметтерді алу қиын. Ақпарат жетіспеушілігінен болатын
киындықтарға байланысты, фирма иесіне ең оңай және қолайлы бағалау -
қаржылық жағдай негізінде талдау болып табылады.
Егер белгілі бip әдіспен, операция бойынша мүмкін шығындар есептелген
болса, онда кәсіпкер баратын тәуекелдің сапалық бағалауы жүргізілді. Mүмкін
шығындардың абсолютті мәнінің, шығындар мен табыстардың eceптi көрсеткішіне
қатынасы арқылы, пайыз түрінде, тәуекелдің сандық бағалауын аламыз. 10,
234 б
Тәуекел мүмкін, ықтималды шығындарды есептеумен анықталады деп айтқанда,
оның кездейсоқтығын ұмытпау қажет. Осы оқиғалардың болу ықтималдығын
объективті және субъективті әдіспен анықтауға болады.
Ықтималдықты анықтаудың объективті әдісі, оқиғаның болу жиілігін
бағалауға негізделген.
Ықтималдықты анықтаудың субъективті әдісі, әртүрлі қорытындыларға
негізделген субъективті критерийлерді қолдану арқылы жүргізіледі. Ондай
қорытындыларға: бағалаушының ойы мен өз тәжірибесі, эксперттің бағалауы,
қаржылық консультанттың ойы т.б. Ықтималдық субъективті түрде анықталғанда,
әртүрлі адамдар бip оқиға үшін әртүрлі мән бepiп, әpбipeyi өз таңдауын
жүргізеді.
Осы жерде басты орынды экспертті бағалау алады, яғни экспертизаны жүргізу,
оның қорытындыларын өңдеу мен ықтималдықты шығару үшін қолдану.
Экспертті бағалауды қабылдау, эксперт үшін талдау мен ақпаратты алуға
қажет, қисынды және математикалық – статистикалық әдістер мен
процедуралардың кешенін көрсетеді. Экспертті бағалау маманның қажетті, ең
тиімді шешімді қабылдау қасиетіне негізделген.
Сонымен, қаржылық тәуекелді бағалау негізінде кәсіпорынның нақты
шығындар мөлшері мен оның болу ықтималдығының арасындағы қатынасты табу.
Тәуекелділікті бағалау және оның деңгейін анықтау әдісі:
■ Дисперсия
■ Орташа квадраттық ауытқу
■ Варриациялық коэффициент
Дисперсия - күтілетін көрсеткішке қатысты ықтималдылық нәтижесінің
жан-жақтылық немесе бытыранқылық шаралары. Дисперсия жоғары болған
сайын тәуекелділіктің
жан-жақтылығы да жоғары болады.
Дисперсияның формуласынан қарап отырғанымыздай орташа күтілетін
нәтиженің ауытқуының квадраты ретінде немесе әрбір ықтималдылық бойынша
ауытқулардың орташа мөлшерін көрсетеді.Тәуекелділіктің деңгейі пайызбен
анықталуына байланысты дисперсия, пайыздың квадраты ретінде қарастырылады.
11, 218 б
Орташа квадраттың ауытқу немесе дисперсияның түбірінен қарастырылатын
көрсеткіш:
Варриациялық коэффициент - күтілетін табыстылық жоғары болған сайын
оның орташа квадраттық жоғары болады. Егер белгілі бір жоба бойынша
табыстылықты бөлу бір қалыпты болса, осы жобаның күтілетін нәтижесі теріс
болатындығының ықтималдылығы оның орташа квадраттық ауытқуының оң нәтиже
беретініне қарамастан ықтималдылығы төмен болады. Варриациялық коэффициенті
анықтау формуласы:
Тәуекелді бағалаудың тағы бір көрсеткіші компанияның қаржылық
жағдайын, тұрақтылығын, төлем қабілеттілігін талдау. Бұл экспресс талдау,
оның мақсаты қаржылық деңгейін, баланс және қаржылық есеп нәтижелері
бойынша даму динамикасын анықтау.
Шаруашылық жүргізуші субъектілернің қаржылық жағдайын экспресс-
талдау кеңінен тараған. Оның мақсаты – кәсіпорынның балансы мен қаржылық
нәтижелер және оларды қолдану туралы есебі негізінде жалпы қаржылық
жағдайын және даму динамикасын бағалау. Мұнда қаражаттарды (активтерді)
орналастыру мен қолдануына, олардың көздеріне (меншікті капитал мен
міндеттемелер, яғни пассивтер) назар аударылады.
Қаржылық жағдай тұрақтылығының баланстық моделі кеңінен танымал. Бұл
модель негізінде қаржылық тәуекел облысы анықталады және кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылық деңгейі талданады:
Ф + З + Дс = Ис + Кт + К + Р,
мұндағы Ф – негізгі құралдар немесе басқа айналымнан тыс активтер;
З – запастар мен шығыстар;
Дс – ақшалай қаражаттар, қысқа мерзімді қаржылық салымдар,
дебиторлық қарыздар және басқа активтер;
Ис – меншікті қаражаттар көздері;
Кт – орташа, ұзақ мерзімді несиелер және қарыздық
қаражаттар;
К – қысқа мерзімді несиелер;
Р – кредиторлық қарыздыр.
Қаржылық тәуекелді бағалау үшін қаржылық тәуекел ықтималдылығын
сипаттауға мүмкіндік беретін коэффициенттерді (мультипликаторлар) есептеуде
негізделетін мультипликативті әдісті қолдануға болады. Белгілі
көрсеткіштерді (коэффициенттерді) есептеу есеп берудің белгілі баптары
арасындағы қатынасын анықтауда негізделеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілернің қаржылық тәуекелін
компьютерлік имитациясы перспективалы болып табылады. Қазіргі кезде
тәуекелді бағалау бойынша дайын бағдарламалық өнімдер жиынтығы жасалған. Әр
кәсіпорынның қаржылық тәуекелді жекеше модельдеу мүмкіндіктері бар.
Қаржылық жағдайды болжамдау қаржылық тәуекел ықтималдылығын
анықтауға, болашақта кәсіпорынның даму перспективасын айқындауға мүмкіндік
береді. Сонымен бірге болжамдау қаржылық талдау мен жоспарлауға сүйенеді.
12, 227 б
Қаржы тәуекелінің сыртқы белгілері келсесілер: міндеттемелерді
орындамау, төлемдерді тоқтату, салықтарды төлеу мерзімдерінің кешіктірілуі,
өндірістік, коммерциялық дәстүрлі байланыстардың бұзылуы. Ішкі белгілері:
өндірістің тоқтап қалуы, өткізу көлемінің төмендеуі, жұмысшылардың
қызметтен босатылуы, мерзімі өтіп кеткен кредиторлық қарыздың жоғары үлесі,
қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелерінің төмен көрсеткіштері, қаржыландыру
көздері ретінде қарыздық қаражаттарды қолдану үлесінің жоғарылылығы.
Тәуекел көлеміне (зона) салалар ерекшеліктері, халық шаруашылығының
құрылымдық қайта құру жағдайында сала жағдайының өзгерісі, өндірістің
мерзімдік сипаты, капитал айналымдылығының жылдамдығы, өндірілетін өнім
диверсификация мүмкіндігі, клиенттер мен жабдықтаушылыр диверсификациясы,
әлемдік нарыққа шығу мүмкіндігі әсер етеді.
Саланың арнайы тәуекелдерін ескеру қажет. Тәуекелдің келесі
облыстары бар:
- тәуекелсіз зона;
- минималды тәуекел облысы;
- жоғары тәуекел облысы;
- критикалық тәуекел облысы;
- жіберуге болмайтын тәуекел облысы.
Баланстық модель бойынша қаржылық тәуекелдің ауданы анықталып,
компанияның қаржылық тұрақтылығының деңгейі талданады. Мына формула
бойынша:
Ф+3+Дс=Ис+Кт+Кк+Р,
мұндағы
Ф - негізгі қаражаттар және айналымнан тыс активтер
3 - қорлар мен шығындар
Дс - ақша қаражаттары, қысқа мерзімді қаржылық салымдар, дебиторлық қарыз
бен басқа да активтер
Ис - меншікті қаражаттар көздері
Кт - ұзақ мерзімді несиелер мен қарыз қаражаттар
Кк - қысқа мерзімді несиелер
Р - кредиторлық қарыз
Сонымен шаруашылық жүргізуші субъектілернің тәуекелін бағалау үшін
рейтингілік әдіс қолданылуы мүмкін. Оның мәні: негізгі көрсеткіштер
корреляциялық-регрессиялық талдау көмегімен топтастырылады. Кейін
кәсіпорынның эксперттік өлшем бойынша белгілі көрсеткіштердің орта салмақты
рейтинг мәні (орны) ретінде есептелетін интегралды рейтингі анықталады.
Келесі кезеңде кәсіпорындардың талданатын топтарындағы тәуекел деңгейі
бойынша әр кәсіпорынның интегралды рейтинг мәні есептеледі. Рейтингте
бірінші орынды экономикалық потенциалы жоғары және төмен деңгейлі тәуекелді
кәсіпорын алады. 6, 254 б
Шаруашылық жүргізуші субъектілернің экономикалық қызметінің
тәуекелін сапалы бағалау төмендегілерді қарастырады:
- тәуекел факторларын анықтау;
- тәуекел туындайтын жағдайларды талдау;
- тәуекелдердің потенциалды облысын анықтау болып табылады.
Осылайша 1-ші тарауды аяқтай келе келесідей қорытынды жасап өтсек
болады. Бұл тарауда мен қаржы тәуекелін басқарудың теориялық аспектілеріне,
соның ішінде тәуекелдің экономикалық мәні мен мазмұнына, оның түрлері мен
әдістерін қарастыра келе, қаржылық тәуекелді төмендетудің тәсілдері мен
тәуекел деңгейін бағалаудың маңыздылығына тоқталып өттім.
1.3. Қаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері
Қаржы тәуекелдері түрлі әдістер мен тәсілдер көмегімен шешіледі.
Қаржы тәуекелдерін шешу құралдары болып олардан қашу, ұстап қалу, беріп
жіберу, деңгейін төмендету.
Тәуекелден қашу тәуекелмен байланысты шарадан жай ауытқумен
түсіндіріледі. Алайда кәсіпкер үшін көбінесе тәуекелден қашу пайда алу
мүмкіндігін қолданбауды білдіреді. Тәуекелді ұстап қалу – тәуекелді
инвестордың жауаптылығына қалтыру. Сонымен, инвестар венчурлік капиталды
сала отырып, вечурлік капиталдың мүмкін болатын жоғалтуларын меншікті
қаражаттары есебінен өтей алатынын алдын ала ескереді. Тәуекелді беріп
жіберу инвестор тәуекел жауаптылығын басқа біреуге, мысалы сақтандыру
қоғамына, беріп жіберумен түсірдіріледі. Бұл жағдайда тәуекелді беріп
жіберу қаржы тәуекелін сақтандыру жолымен жасалды. Тәуекел деңгейін
төмендету – жоғалтулар ықтималдылығын және көлемін қысқарту.
Қаржы тәуекелін шешуде нақты құралдарды таңдауда инвестор келесі
принциптерге сүйенуі тиіс:
- меншікті капитал мүмкіндігінше ғана тәуекел етуге болады;
- тәуекелдің соңын ойлау керек;
- аз нәрсе үшін көппен тәуекел етуге болмайды.
Бірінші принципке сүйенуде инвестор капитал салымын жасаудан бұрын
тиіс:
- берілген тәуекел бойынша мүмкін болатын шығыстар көлемін максималды
түрде анықтау;
- оларды (шығыстарды) капитал салымының көлемімен салыстыру;
- олрады (шығыстарды) барлық меншікті қаржы ресурстармен салыстырып,
инвесторды банкроттыққа әкелмей ме екенін анықтау.
Капитал салымы бойынша шығыстар көлемі капитал көлеміне тең, не одан
кіші, не үлкен болуы мүмкін.
Портфельді инвестиция кезінде, яғни екінші ретті нарықта сатуға болатын
бағалы қағаздарды сатып алған кезде шығыс көлемі әдетте шығыстанатын
капитал көлемінен аз. Инвестордың өзіндік қаржылық ресурстардың қөлемі және
максималды мүмкін болатын шығыстар көлемінің арақатынасы банкроттыққа
апаратын тәуекел деңгейі. Ол тәуекел коэффициентімен өлшенеді: 10, 129 б
Кр = У С,
мұндағы Кр – тәуекел коэффициенті;
У – максималды мүмкін болатын шығыс сомасы;
С – нақты түскен қаражатттар есебімен өзіндік қаржылық
ресурстар көлемі.
Екінші принципке сүйену инвестор шығыстың максималды мүмкін
болатын көлемін біле отырып, оның тәуекелдің ықтималдылылығы қандай екенін
анықтауды және тәуекелден (яғни шарадан) бас тарту, тәуекелді өз
жауаптылығына алу немесе тәуекелді басқа тұлғаның жауаптылығына беру
шешімін қабылдауды талап етеді
Үшінші принциптің қызмет етуі қаржы тәуекелін әсіресе беріп жіберуде
көрінеді. Бұл жағдайда инвестор сақтандыру сомасы мен сақтандыру сыйақы
өзіне жағымды арақатынасын анықтау тиіс.
Сақтандыру сыйақысы немесе сақтандыру жарнасы – бұл сақтанушының
сақтандырушыға сақтандыру тәуекелі үшін төлемі. Сақтандыру сомасы –
материалдық құндылықтар (немесе сақтанушының азаматтық жауапкершілігі,
өмірі жіне денсаулығы) сақтандырылған ақша сомасы. Егер шығыс көлемі
сақтандыру сыйақысын үнемдеумен салыстырғанды үлкен болса, онда тәуекел
ұсталынып қалуы тиіс емес, себебі инвестор тәуекелді өзіне алмау керек.
Қаржы тәуекел деігейін төмендеті үшін түрлі әдістер қолданылады:
- диверсификациялау;
- таңдау және нәтижелер туралы қосымша ақпараттар алу;
- шектеу;
- сақтандыру;
- жабу;
- хеджирлеу және т.б.
Диверсификациялау өздерінің арасында тығыз байланысты түрлі салым
объектілері арасында инвестицияланатын қаражаттарды орналастыру процесін
білдіреді. Диверсификациялау принципінде клиенттерге өз акцияларын сататын,
ал алған қаражаттарды нарықтан сатып алынатын және тұрақты орташа табыс
әкелетін түрлі бағалы қағаздарға салатын инвестициялық қорлардың қызметіне
негізделеді.
Диверсификациялау түрлі қызметтер арасында капиталды орналастыру
кезінде тәуекелдің бөлімінен қашуға мүмкіндік береді. Сонымен, инвестор бір
акционерлік қоғам орнына бірнеше түрлі акционерлік қоғам N акцияларын сатып
алу табыс ықтималдылығын N есеге көбейтеді және сәйкесінше тәуекел деігейін
N есе төмендетеді. 15, 112 б
Кейде инвестор нәтижелер анықталмаған және шектелген ақпараттар
жағдайында шешім қабылдайды. Әрине, егер инвесторда толық ақпарат болса, ол
сапалы болжам жасап, тәуекел діңгейін төмендете алатын еді. Бұл жағдай
ақпаратты тауар ретінде көрсетеді.
Ақпарат бағалы тауар болып табылады, ол үшін инвестор үлкен ақша
төлеуге дайын, олай болса, ақпаратқа капитал салымы кәсіпкерліктің бір
сферасы болып табылады. Толық ақпарат құны толық ақпарат бар кездегі бір
нәрсенің күтілетін сатып алу құны мен ақпарат толық емес жағдайдағы
күтілетін құн арасындағы қатынасы ретінде есептеледі. Егер болжам нақты
болып шықпаса да, қаражаттарды перспективаға өткізудің сапалы болжамын
қамтамасыз ететін сұраныс пен өткізу нарығын зеттеуге салған тиімді.
Шектеу – шығыстар, сатулар, несиелер және тағы басқалардың шекті
сомасын бекіту. Шектеу тәуекел деңгейін төмендетудің маңызды құралы болып
табылады және шектеуді банктер қарыз беруде, овердрафт келісімшартына
отырғанда; шаруашылық жүргізуші субъектілер тауарларды несиеге(несие
карточкасы бойынша), жол чектері және еврочектер бойынша сату, инвесторлар
капитал салымы сомасын анықтау кезінде қолданады 7,181б..
Сақтандыру мәні – тәуекелден қашу үшін инвестор табыстың бөлігінен бас
тартуға, яғни тәуекел деңгейін нөлге дейін төмендету үшін төлеуге дайын.
Егер сақтандыру құны мүмкін болатын шығысқа тең болса, онда тәуекелге қарсы
инвестор басынан кешу мүмкін кез келген қаржылық жоғалтуларды толық өтеуді
қамтамасыз ететіндей сақтана алады. Қаржы тәуекелдерін сақтандыру оның
деңгейін төмендету әдістерінің ең тараған түрі болып табылады. Сақтандыру –
бұл ерекше қаржылық қатынастар. Бұл қатынастар үшін міндетті түрде екі жақ
болуы қажет: сақтандырушы мен сақтанушы. Сақтандырушы сақтанушы төлемдері
есебінен ақша қорын (сақтандыру немесе резервтік қор) құрады.
Сақтандыру үшін құрылып жатырған ақша қорының мақсатты бағыттылық
сипаты тән, оның ресурстарын тек алдын ала келісілген жағдайлардағы
жоғалтуларды өтеуге (көмек көрсету) жұмсау; қатынастардың ықтималдылық
сипаты, себебі сәйкес жағдай қашан болатыны, оның күші қандай және қай
сақтанушыға тиесілі болатыны алдын ала белгісіз; қаражаттардың
қайтарымдылығы, себебі бұл қаражаттар барлық сақтанушылар бойынша зияндарды
өтеу төлеміне бағытталған.
Сақтандыру процесінде сақтандыру қорын құруда қатысушылар арасында
қаражаттарды қайта бөлу жүргізіледі: бір немесе бірнеше сақтанушы
жоғалтуларын өтеу жоғалтуларды барлығына бөлу жолымен жүргізіледі. Белгілі
бір кезеңде төлем жасаған сақтанушылар саны өтеу алатын сақтанушылар
санынан үлкен болады.
Бұл тәсілдер тәуекел дәрежесін төмендету тәсілдерінен және
тәуекелдерді шешу әдістерінен тұрады. Тәуекелдерді шешу әдістері болып
табылады: тәуекелден қашу, ұстау, яғни тәуекелді инвесторға қалдыру және
тапсыру, мысалы, сақтандыру компаниясына.
Тәуекелді төмендету үшін келесідей тәсілдер қолданылуы мүмкін:
* диверсификация
* нәтижелер мен таңдаулар туралы қосымша ақпарат алу
* лимиттеу
* өзін-өзі сақтандыру
* сақтандыру
* валюталық тәуекелдерден сақтандыру
* хеджирлеу
* байланысқан облыстардың қызметіне басқаруды алу
спецификалық қорлардың қолдануын бағалау және есепке алу
Хеджерлеу
Қаржылық менеджментте бұл термин кең және санаулы қолданбалы мағынада
қолданады. Кең мағынада хеджерлеу термині қаржылық шығындар тәуекелін
төмендететін кез келген механизмдерді – ішкімен қоса, сыртқы механизмдерді
қолдануды сипаттайды. Санаулы қолданбалы мағынада хеджрлеу термині, тиісті
қаржылық құралдарды қолдануға негізделген, қаржылық тәуекелдерді
бейтараптандыратын ішкі механизмді сипаттайды (бағалы қағаздар). Ары қарай
хеджерлеу термині қолданбалы мағынада қолданылады.
Қаржылық тәуекелдерді туынды бағалы қағаздармен операция жүргізу арқылы
хеджерлеу, тәуекел оқиғасы пайда болған кездегі мүмкін болатын қаржылық
шығындарды төмендету үшін жоғары тиімді механизм. Бірақ ол белгілі бір
шығындарды қажет етеді, брокерлерге комиссия төлеу, опциондар бойынша жарна
сияқты т.б. Бірақ бұл шығындардың деңгейі, қаржылық тәуекелдерді сыртқы
сақтандыруға қарағанда төмен. Хеджерлеудің көптеген нысандары отандық
тәуекел-менеджментінде өз орныны тапты. 16, 203 б
Қолданатын туынды бағалы қағаздар түріне қарай хеджерлеудің келесі
механизмдері қолданады:
• Фьючерстік шарттарды қолдану арқылы хеджерлеу. Тауарлық немесе қор
биржа операцияларының қаржылық тәуекелдерін бейтараптандыру үшін,
әртүрлі қарама-қарсы биржалық шарттарды жасау механизімін
көрсетеді. Фьючерстік шарттарды қолдану арқылы хеджерлеу үш түрлі
биржалық келісімді жасауды талап етеді: 1) болашақ кезеңде
жеткізілетін нақты актив немесе бағалы қағазды сатусатып алу; 2)
актив немесе бағалы қағаздар мөлшеріне тең фьючерстік
контрактілерді сатусатып алу (фьючерстік шарт бойынша орын ашу);
3) нақты актив немесе бағалы бағазды жеткізген кезде фьючерстік
шарт бойынша орынды жою. Бірінші екі биржалық келісімдер қаржылық
тәуекелді бейтараптандырудың алдыңғы кезеңінде жасалады, үшінші
түрі – аяқталу кезеңінде. Фьючерстік шарттарды қолдану арқылы
хеджерлеу принципі, кәсіпорын нақты актив немесе бағалы қағазды
сатушы ретінде жеткізу уақытында бағаның өзгеруінен шығынға ұшырап
жатса, фьючерстік контрактілерді сатып алушы ретінде сондай
мөлшерде табыс табады немесе керісінше. Осыған байланысты
бейтараптандырудың фьючерстік шарттарды қолдану арқылы хеджерлеу
механизімінде екі түрлі операция қолданылады: контрактілерді сату
арқылы хеджерле мен осы контрактілерді сатып алу арқылы хеджерлеу.
• Опционды қолдану арқылы хеджрлеу. Ол бағалы қағаздар, валюта,
нақты актив т.б. операциялары бойынша қаржылық тәуекелдерді
бейтараптандыру механизімін сипаттайды. Хеджереудің бұл нысанында
опционмен келісім жатыр, ол опциондық шартта көрсетілген уақыт
ішінде келісілгген баға мен мөлшерде бағалы қағазды, валютаны,
нақты активті сату немесе сатып алу құқығы(бірақ міндеттеме емес).
Бұл хеджерлеу түрінде тәуекелді бейтараптандыру - сатып алу
негізіндегі опцион арқылы хеджерлеу (келісілген баға бойынша сатып
алу құқығы); сатунегізіндегі опцион арқылы хеджерлеу (келісілген
баға бойынша сату құқығы); қос опцион немесе стеллаж (келісілген
баға бойынша бірден сатып алу ғана емес, сонымен қатар сату
құқығы). Кәсіпорынның опционға берген баға, негізінен сақтандыру
жарнасы болып табылады.
• Своп операцияларын қолдану арқылы хеджерлеу. Ол бағалы қағаздар,
валюта, қарыз міндеттемелер операциялары бойынша қаржылық
тәуекелдерді бейтараптандыру механизімін сипаттайды. Своп
операциялардың негізінде қаржылық активтер немесе қаржылық
міндеттемелердің құрамын жақсарту мен шығындарды төмендету
мақсатымен, оларды ауыстыру (сату-сатып алу). Бұл хеджерлеу
түрінде тәуекелді бейтараптандыру - валюталық своп операциясы
(болашақтағы міндеттемелерді валютаның басқа түрінде ауыстыру);
қор свопы (бағалы қағаздың бір түрін басқа түрге ауыстыру
міндеттемесі, мысалы облигацияны акцияға ауыстыру); пайыздық своп
(тұрақты пайздық ставкасы бар қарыз міндеттемелерді бос пайыз
ставкасына ауыстыру немесе керісінше).
Хеджерлеу негізінде қаржылық тәуекелдерді бейтараптандыру нысандары
отандық тәуекел –менеджмент тәжірибесінде, өзінің жоғары табыстылығына
қарай үлкен дамуға ұшырайды.
Диверсификация
Диверсификация механизмі негізінен жүйесіз (тән емес) тәуекел түрлерін
бейтараптандыру үшін қолданылады. Сонымен бірге ол жүйелі тәуекел түрлерін
белгілі деңгейде төмендетуге мүмкіндік береді – валюталық, пайыздық және
басқаларын. Диверсификация механизмінің жұмыс істеу принципі шоғырлануға
мүмкіндік бермейтін, тәуекелдерді бөлуде көрінеді.
Қаржылық тәуекелдерді диверсификациялаудың негізгі мынандай бағыттары
қолданылады:
• Қаржылық іс-әрекет түрлерін диверсификациялау. Әртүрлі қаржылық
операциялардан табыс алу үшін өзге мүмкіндіктерді қолдануды
қарастырады – қысқамерзімді қаржылық салымдарды, несиелік
портфельді құрастыру, нақты инвестициялауды іске асыру,
ұзақмерзімді қаржылық салымдарды портфельді құру т.б.
• Кәсіпорынның валюталық портфелін диверсификациялау. Ол бірнеше
валюталар үшін сыртқыэкономикалық операциялар түрін таңдауды
білдіреді. Бұл бағыттың процессінде валюталық тәуекел бойынша
қаржылық шығындар төмендейді.
• Депозиттік портфельдің диверсификциясы. Бірнеше банктерге уақытша
бос ірі ақша-қаражаттарын орналастыру. Ақша активтерінін
орналастыру шарттары онша өзгермейтіндіктен, бұл бағыт депозиттік
тәуекелді төмендетіп, оның табыс деңгейіне әсер етпейді.
• Несиелік порфельдің диверсифифкациясы. Ол несиелік тәуекелді
төмендетуге бағытталған және кәсіпорын өнімінің сатып алушыларының
сан-алуандығын қарастырады. Әдетте несиелік тәуекелді
бейтараптандыру кезіндегі несиелік портфельдің диверсификациясы
несиелік операциялардың концентрациясын лимимттеумен бірге жүріп,
сатып алушылар тобы бойынша несиелік лимит орнату арқылы іске
асырылады.
• Бағалы қағаздар портфелінің диверсификациясы. Диверсификацияның
бұл бағыты табыс деңгейін төмендетпей, портфельдің жүйесіз тәуекел
деңгейін төмендетуге мүмкіндік береді.
• Нақты инвестициялау бағдарламасының диверсификациясы. Ол
инвестициялау бағдарламасына әртүрлі альтернативті салалық және
аумақтық бағыты бар инвестициялық жобаларды енгізуді қарастырады,
бұл бағдарлама бойынша жалпы инвестициялық тәуекелді төмендетеді.
Жалпы диверсификация механизімін сипаттағанда, ол жеке қаржылық
тәуекелдердің кері әсерін төмендетуге таңдаулы түрде әсер ететіндігін
көрсетіп кетпеуге болмайды. Кешенді, жүйесіз портфельдік қаржылық
тәуекелдерді бейтараптандыруда өз тиімділігін көрсетіп, жүйелік
тәуекелдерді – инфляциялық, салықтық т.б. бейтараптандырғанда өз әсерін
тигізе алмайды. Сондықтан кәсіпорында бұл механизмді қолдану шектеулі
сипатта.
Тәуекелдерді үлестіріп беру
Қаржылық тәуекелдердің, бұл бейтараптандыру бағытының механизімі жеке
қаржылық операциялар бойынша серіктестерге трансферт ретінде жартылай беру
ретінде қарастырады. Бұл жерде шаруашылық серіктестерге олар
бейтараптандыруды тиімдірек жүргізе алатын кәсіпорынның қаржылық
тәуекелдері беріледі. 17, 164 б
Қазіргі тәуекел-менеджментте тәуекелді үлестірудің келесі негізгі
бағыттары бар:
• Инвестициялық жоба қатысушылары арасында тәуекелді үлестіру.
Кәсіпорын осындай үлестіру кезінде құрылыс-монтаж жұмыстарын
уақытша орындамаған, жұмыстың сапасыздығымен, құрылыс
материалдарды ұрлаумен байланысты пайда болатын қаржылық
тәуекелдер жалдаушыларына трансферт ретінде беруі мүмкін. Осындай
тәуекелдердің трансфертін іске асырған кәсіпорын,
бейтараптандыруды жалдаушы арқылы жүргізеді.
• Кәсіпорын мен шикізат және материалдар жабдықтаушылар арасында
тәуекелдерді үлестіру. Бұл үлестірумен транспорттау және шығару-
кіргізу жұмыстары кезінде мүлікті бұзу арқылы пайда болатын
қаржылық тәуекелдермен байланысты. Үлестірудің осындай нысандары
сәйкес халықаралық ережелермен реттеледі.
• Лизинг операциясына қатысушылары арасында тәуекелді үлестіру.
Оперативті лизинг кезінде кәсіпорын жал берушіге қоданып жүрген
активтің моральді тозу тәуекелін, техникалық өнімділігін жоғалту
тәуекелін және т.б. тәуекелдерді береді.
• Факторингтік (форфейтингтік) операциясына қатысушылары арасында
тәуекелді үлестіру. Үлестіру заты кәсіпорынның несиелік тәуекелі,
ол қатысты қаржылық институтқа – коммерциялық банк немесе
факторингтік компанияға беріледі. Үлестірудің бұл нысаны ақылы,
бірақ несиелік тәуекелді жақсы деңгейде бейтараптандырады.
Тәуекелді бейтараптандыру деңгейі, кәсіпорынның серіктестерімен
келісімде көрсетілетін, келісім жасауға қатыстыратын зат.
ІІ Кәсіпорында тәуекел деңгейін бағалау және төмендету әдістерін талдау
(Қазақтелеком ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz