«Мемлекеттік қызметтегі мемлекеттік саясат»
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1. Мемлекеттік қызмет ұғымы, түрлері және мемлекеттік қызметтің маңызы мен рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Мемлекеттік қызмет ұғымы және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Мемлекеттік қызметтің маңызы мен рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2. Мемлекеттік қызметтегі мемлекеттік саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.1 Мемлекеттік саясат ұғымы және мемлекеттік қызметтегі мемлекеттік саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметтегі мемлекеттік саясаттың жаңа модулі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1. Мемлекеттік қызмет ұғымы, түрлері және мемлекеттік қызметтің маңызы мен рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Мемлекеттік қызмет ұғымы және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Мемлекеттік қызметтің маңызы мен рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2. Мемлекеттік қызметтегі мемлекеттік саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.1 Мемлекеттік саясат ұғымы және мемлекеттік қызметтегі мемлекеттік саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметтегі мемлекеттік саясаттың жаңа модулі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
КІРІСПЕ
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы - «Мемлекеттік қызметтегі мемлекеттік саясат». Бұл - біздің қазіргі уақыттағы нарықтық экономика жағдайында өте өзекті тақырыптардың бірі. Қазақстанда жаңа мемлекеттің қалыптасуына орай, ашық-құқылы институт ретінде елде әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерісті қамсыздандыруға арналған мемлекеттік қызметтің маңызы мен рөлі үнемі артуда. Республиканың мемлекеттік қызметінің сапалы қарымын арттыру, жалпы стратегиясының жүзеге асуын және мемлекеттік органдардағы кадрлармен жұмыста практикалық қызметінің координациясын қамтамасыз ету, бірыңғай методологиялық қатынас негізінде елде мемлекеттік кадрлық саясатты жасау жұмыстары атқарылуда.
«Қазақстан дамуының жаңа белесіндегі «Қазақстан-2050» стратегиясында» біздің ішкі және сыртқы саясатымыздың және мемлекеттік қызметті және кадрлық саясатты қайта құрудың 30 маңызды бағыттары анықталды. Аталмыш маңызды тарихи құжатта мемлекеттік қызметкерлердің жаңа буыны корпусын жаңартуға арналған дәйекті бағам, біліктілігі дәрежесіне орай талаптар орнату, іріктеу, дәуірлес кезеңде кадрларды мемлекеттік аппарат қажеттілігін және болашағын есепке ала отырып оқыту сияқты бағыттарға басымдылық белгіленген.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы - «Мемлекеттік қызметтегі мемлекеттік саясат». Бұл - біздің қазіргі уақыттағы нарықтық экономика жағдайында өте өзекті тақырыптардың бірі. Қазақстанда жаңа мемлекеттің қалыптасуына орай, ашық-құқылы институт ретінде елде әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерісті қамсыздандыруға арналған мемлекеттік қызметтің маңызы мен рөлі үнемі артуда. Республиканың мемлекеттік қызметінің сапалы қарымын арттыру, жалпы стратегиясының жүзеге асуын және мемлекеттік органдардағы кадрлармен жұмыста практикалық қызметінің координациясын қамтамасыз ету, бірыңғай методологиялық қатынас негізінде елде мемлекеттік кадрлық саясатты жасау жұмыстары атқарылуда.
«Қазақстан дамуының жаңа белесіндегі «Қазақстан-2050» стратегиясында» біздің ішкі және сыртқы саясатымыздың және мемлекеттік қызметті және кадрлық саясатты қайта құрудың 30 маңызды бағыттары анықталды. Аталмыш маңызды тарихи құжатта мемлекеттік қызметкерлердің жаңа буыны корпусын жаңартуға арналған дәйекті бағам, біліктілігі дәрежесіне орай талаптар орнату, іріктеу, дәуірлес кезеңде кадрларды мемлекеттік аппарат қажеттілігін және болашағын есепке ала отырып оқыту сияқты бағыттарға басымдылық белгіленген.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі «Мемлекеттік қызмет туралы» заңы,
2. Баянов Е. Әкімшілік құқық. Оқулық. – Алматы, 2007, — 408 бет.
3. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі.- Алматы: ЮРИСТ, 2010 – 288 б.
4. Б.Б.Сейдеш. Әкімшілік құқық пәні бойынша дәрістер. – Алматы: Дәнекер, 2004 – 140 бет.
5. Қызылов М.А., Ибраева Г.А., Есенов Д.Қ., Искакова И.Е. Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Дәрістер конспектісі. – Қарағанды, 2006. – 121 бет.
6. А.А.Таранов.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы Академиялық курс. Алматы, 2003. – 282 бет.
7. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. Баспа. 1995.
8. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030. Қазақстан халқына Жолдауы.
9. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында. Қазақстан Халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан. – 2005. –19 апқан.
10. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы. // Егемен Қазақстан. – 2007.–18 мамыр.–1-2б.
11. Ағыбаев А. «Мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас жемқорлықпен күрес» / Заң газеті – 2006 – 15 шілде. 3 бет.
12. Әкімшілік құқық бойынша дәрістер. С. Б. Болатбекұлы. Алматы – Дәнекер – 2004
13. Мемлекеттік қызмет туралы Алматы – Жеті жарғы – 1997
14. Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметшілерінің Ар–намыс Кодексі.
15. З.К.Турисбекова., А.С.Серикбаев. Государственная служба в суверенном Казахстане: опыт.
16. ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. 2012 ж. 28 қаңтар.
17. ҚР Президентінің «Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметі жаңа моделінің концепциясы» атты 2011 жылғы 21 шілдедегі № 119 Жарлығы
18. Оболонский А.В. Бюрократия для ХХI века? Модели государственной службы: Россия, США, Англия, Австралия. — М.: Дело, 2002 г.
19. 3. Шарипбаев К.К. ҚР жергілікті басқарудың өзекті мәселелері // Егемен Қазақстан, 5 маусым 2008, №10, б. 13-17
20. «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы» ҚР Заңы (23 қаңтар 2003 ж. №148-ІІ) – Алматы, 2003 ж.
21. Атаманчук Г.В. Теория государственного управления. Курс лекции. М., 1997
22. Дауранов И.Н. Организация государственного управления: Монография, Алматы: Издательство НВШГУ, 1997
23. Зеркин Д.П., Игнатов В.Г. Основы теории государственного управления. М., 2001.
24. Пикулькин А.В. Основы государственного управления. М.:Юнити, 2001
25. Чиркин В.Е. Государствоведение. М.:1999
26. Чиркин В.Е. Государственное управление. – М.:Юристъ, 2003
1. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі «Мемлекеттік қызмет туралы» заңы,
2. Баянов Е. Әкімшілік құқық. Оқулық. – Алматы, 2007, — 408 бет.
3. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі.- Алматы: ЮРИСТ, 2010 – 288 б.
4. Б.Б.Сейдеш. Әкімшілік құқық пәні бойынша дәрістер. – Алматы: Дәнекер, 2004 – 140 бет.
5. Қызылов М.А., Ибраева Г.А., Есенов Д.Қ., Искакова И.Е. Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Дәрістер конспектісі. – Қарағанды, 2006. – 121 бет.
6. А.А.Таранов.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы Академиялық курс. Алматы, 2003. – 282 бет.
7. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. Баспа. 1995.
8. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030. Қазақстан халқына Жолдауы.
9. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында. Қазақстан Халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан. – 2005. –19 апқан.
10. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы. // Егемен Қазақстан. – 2007.–18 мамыр.–1-2б.
11. Ағыбаев А. «Мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас жемқорлықпен күрес» / Заң газеті – 2006 – 15 шілде. 3 бет.
12. Әкімшілік құқық бойынша дәрістер. С. Б. Болатбекұлы. Алматы – Дәнекер – 2004
13. Мемлекеттік қызмет туралы Алматы – Жеті жарғы – 1997
14. Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметшілерінің Ар–намыс Кодексі.
15. З.К.Турисбекова., А.С.Серикбаев. Государственная служба в суверенном Казахстане: опыт.
16. ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. 2012 ж. 28 қаңтар.
17. ҚР Президентінің «Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметі жаңа моделінің концепциясы» атты 2011 жылғы 21 шілдедегі № 119 Жарлығы
18. Оболонский А.В. Бюрократия для ХХI века? Модели государственной службы: Россия, США, Англия, Австралия. — М.: Дело, 2002 г.
19. 3. Шарипбаев К.К. ҚР жергілікті басқарудың өзекті мәселелері // Егемен Қазақстан, 5 маусым 2008, №10, б. 13-17
20. «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы» ҚР Заңы (23 қаңтар 2003 ж. №148-ІІ) – Алматы, 2003 ж.
21. Атаманчук Г.В. Теория государственного управления. Курс лекции. М., 1997
22. Дауранов И.Н. Организация государственного управления: Монография, Алматы: Издательство НВШГУ, 1997
23. Зеркин Д.П., Игнатов В.Г. Основы теории государственного управления. М., 2001.
24. Пикулькин А.В. Основы государственного управления. М.:Юнити, 2001
25. Чиркин В.Е. Государствоведение. М.:1999
26. Чиркин В.Е. Государственное управление. – М.:Юристъ, 2003
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1. Мемлекеттік қызмет ұғымы, түрлері және мемлекеттік қызметтің маңызы мен
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 5
1. Мемлекеттік қызмет ұғымы және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2. Мемлекеттік қызметтің маңызы мен
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2. Мемлекеттік қызметтегі мемлекеттік
саясат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .38
2.1 Мемлекеттік саясат ұғымы және мемлекеттік қызметтегі мемлекеттік
саясат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 38
2.2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметтегі мемлекеттік
саясаттың жаңа
модулі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
КІРІСПЕ
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы - Мемлекеттік қызметтегі
мемлекеттік саясат. Бұл - біздің қазіргі уақыттағы нарықтық экономика
жағдайында өте өзекті тақырыптардың бірі. Қазақстанда жаңа мемлекеттің
қалыптасуына орай, ашық-құқылы институт ретінде елде әлеуметтік-
экономикалық және саяси өзгерісті қамсыздандыруға арналған мемлекеттік
қызметтің маңызы мен рөлі үнемі артуда. Республиканың мемлекеттік
қызметінің сапалы қарымын арттыру, жалпы стратегиясының жүзеге асуын және
мемлекеттік органдардағы кадрлармен жұмыста практикалық қызметінің
координациясын қамтамасыз ету, бірыңғай методологиялық қатынас негізінде
елде мемлекеттік кадрлық саясатты жасау жұмыстары атқарылуда.
Қазақстан дамуының жаңа белесіндегі Қазақстан-2050 стратегиясында
біздің ішкі және сыртқы саясатымыздың және мемлекеттік қызметті және
кадрлық саясатты қайта құрудың 30 маңызды бағыттары анықталды. Аталмыш
маңызды тарихи құжатта мемлекеттік қызметкерлердің жаңа буыны корпусын
жаңартуға арналған дәйекті бағам, біліктілігі дәрежесіне орай талаптар
орнату, іріктеу, дәуірлес кезеңде кадрларды мемлекеттік аппарат
қажеттілігін және болашағын есепке ала отырып оқыту сияқты бағыттарға
басымдылық белгіленген.
Мемлекеттік қызмет ұғымы, түрлері және мемлекеттік қызметкерлердің
міндеттері
1.1. Мемлекетік қызмет ұғымы
Мемлекеттік қызмет – мемлекеттік қызметшінің мемлекеттік органдарда
мемлекеттік биліктің міндеттерін және функцияларын жүзеге асыруға
бағытталған лауазымдық өкілеттіліктерді атқару бойынша ресми қызметі.
ҚР мемлекеттік қызмет екі деңгейде жүзеге асырылады: республикалық
және жергілікті. ҚР мемлекеттік қызметі 1999 жылғы 23 шілдедегі
Мемлекеттік қызмет туралы ҚР заңымен реттеледі. Осы заңға сәйкес
мемлекеттік қызмет - бұл мемлекеттік қызметкерлердің мемлекеттік
органдардағы мемлекеттік биліктің міндеттері мен функцияларын іске
асыруға бағытталған лауазымдық өкілеттілігін атқару жөніндегі қызмет. Заң
әдебиеттерінде мемлекеттік қызмет ұғымын тар және кең мағынада
қарастырылады.
Мемлекеттік қызмет (кең мағынасындағы түсінігі) - бұл жұмысшылар мен
шаруалардың жұмысынан бөлек, мемлекеттік органдарда, кәсіпорындарда,
мекемелерде және ұйымдарда жүзеге асырылатын жұмыс, ал шектеулі
мағынасында - бұл мемлекеттік органдардың (мемлекеттік аппараттың)
қызметкерлерінің күнделікті еңбек қызметі. Сонымен, мемлекеттік қызмет -
бұл құқық нормасымен реттелген, кәсіби негізде, ақылы түрде мемлекеттік
органдардың қызметкерлерінің мемлекет міндеттері мен функцияларын жүзеге
асыру мақсатында жүзеге асырылатын, мемлекеттің шегіндегі адамдардың еңбек
етуінің жеке дербес түрі. Сол үшін мемлекеттік лауазымдар белгіленеді.
Мемлекеттік лауазым - бұл мемлекеттік органның нормативтік-құқықтық
актілерімен белгіленген лауазымдық өкілеттілік пен лауазымдық
міндеттердің ауқымы жүктелген құрылымдық бірлігі.
Мемлекеттік лауазымды жүзеге асыру үшін лауазымдық өкілеттіліктер
беріледі. Лауазымдық өкілеттілік - бұл заңда белгіленген құқықтары мен
міндеттері бар мемлекеттік қызметшілер өз қызметін жүзеге асыратын
мемлекеттік органдардың алдында қойған мақсат-міндеттерге жауап беретін,
нақты мемлекеттік лауазыммен қарастырылған өкілеттілік. Осы лауазымды
өкілеттілік лауазымды тұлғаларға жүктеледі. Лауазымды тұлға - үнемі,
уақытша немесе арнайы өкілеттілік бойынша мемлекет өкілінің міндеттерін
жүзеге асыратын немесе мемлекеттік органдарда ұйымдастырушылық -
шаруашылық қызметтерді атқаратын адам.
Мемлекеттік қызметтің негізгі белгілері:
1) мемлекеттік ұйымдастырушы қызметінің бір түрі;
2) әкімшілік, еңбек, азаматтық, қаржы және басқа да құқық салаларының
нормаларымен реттеледі;
3) ақылы түрде кәсіби негізде жүзеге асыралады, яғни арнайы даярланған
қызметкерлермен - мемлекеттік қызметкерлермен жүзеге асырылады;
4) олардың қызметінің мәні - мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іс
жүзінде жүзеге асыру.
Кез келген мемлекеттік немесе қоғамдық орган қандайда болмасын
қоғамға пайдалы қызметті жүзеге асыру үшін нақтылы түрде ұйымдастырылған
адамдардың ұжымынан тұрады. Мемлекеттік немесе қоғамдық органда жұмыс
істейтін әрбір адам оның ұжымына кіреді, онда белгілі бір орын алады, оның
қызметінде қандайда болмасын нақты қызмет рөл атқарады. Кез келген
мемлекеттік органның қызметінің сенімділігі мен нәтижелілігі, көбінесе
онда істеп жүрген адамдарға - мемлекеттік қызметкерлерге байланысты болады.
Мемлекеттің әрбір органының құзырлығы оның жұмысшыларының (ең бастысы
органның жетекшілерінің, орынбасарларының және оның құрылымдық
бөлімдерінің жетекшілерінің) әрекеттерінде іске асады. Сондықтан
мемлекеттік басқару органдарында жұмыс істейтін адамдар мемлекеттік
қызметкерлер болып табылады, ал олардың атқаратын қызметі мемлекеттік
қызмет деп аталады.
Мемлекеттік қызметкердің күнделікті қызметі адамның еңбек етуінің
ерекше түрі болып табылады.
Қызметкердің еңбек етуінің жұмысшының еңбек етуінен ажырататын
бірқатар ерекшеліктері болады:
1) мемлекеттік қызметкердің еңбек ету процесіндегі әрекеттері нақты бір
құқықтық салдарларды туғызады, соған байланысты қызметкерлердің
қызметінің негізгі жақтары құқық нормаларымен реттеледі, ал жұмысшының
еңбек ету процесіндегі әрекеттері ешқандай заңды салдарларға әкелмейді;
2) қызметкердің еңбек ету сипаты оның мемлекеттік басқару аппаратындағы
алатын лауазымына байланысты анықталады, нақты құқықтық мәртебесі
болады, ал мамандығы бойынша жұмыс істейтін жұмысшының еңбегі тек
өндіріс құралдарын дұрыс пайдалану білімін ғана қажет етеді;
3) мемлекеттік қызметкердің еңбегі нормаланбаған, ал еңбегі - уақыт
бойынша есептелетін болса, ал жұмысшының еңбегі қатаң нормаланған, және
еңбек ақысының төлемі жұмысының мөлшері мен сапасына байланысты болады;
4) кез келген мемлекеттік қызметкер мемлекеттік аппаратта қатаң
анықталған ұйымдық-құқықтық тәсіл арқылы лауазымға ие болады, ал жұмысшы
- тек келісімшарт негізінде ғана орналасады.
Мемлекеттік қызметтің құқықтық негізіне Қазақстан Республикасының
Конституциясы, жоғарыдағы аталған Заң, Қазақстан Республикасы
Президентінің Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі
агенттігінің мәселелері туралы 1998 жылғы 12 қарашадағы №4141 және
Мемлекеттік қызмет кадрларымен жұмысты жетілдіру мәселелері туралы 1999
жылғы 24 ақпандағы №13 өкімдері, республиканың өзге де нормативтік құқықтық
актілері жатады.
Мемлекеттік қызмет туралы заңмен реттелмеген мемлекеттік қызметпен
байланысты қатынастар республиканың еңбек, зейнетақы туралы және өзге де
заңдарымен реттеледі.
Жалпы, мемлекеттік қызмет: бұрынғы Кеңес өкіметінің кезінде
мемлекеттік қызметке арнайы арналған заңнама болмады. Ол кезде мемлекеттік
қызмет адамдардың еңбек ету қызметі нысандарының бірі ретінде түсінілді,
оның ерекшелігі тікелей қол еңбегімен материалдық құндылықтар жасау немесе
қандай да бір өндірістік – шаруашылық қызмет көрсету емес, әкімшілік
(ұйымдастыру, басқару), әлеуметтік – мәдени және тәрбиелеу функцияларын
жүзеге асыру болып саналды.
Мемлекеттік қызмет осындай кең мағыналы ұғымында кез келген
мемлекеттік ұйымдағы, яғни тек қана мемлекеттік органдардағы емес, сонымен
қатар мемлекеттік кәсіпорындардағы да ( басшылар, инженер – техникалық
қызметкерлер), сондай – ақ мемлекеттік мекемелердегі де (мектептер, мәдени
– ағарту және медицина мекемелері, т.б.) жұмыс деп түсінілді. Егер нақты
бір адам мемлекет құрған лауазымға орналасқан болса, ол мемлекеттік
қызметшілер қатарына жататын болды.
Сонымен бірге қандай да болмасын бір қызметкерді мемлекеттік
қызметшілер қатарына жатқызудың ең маңызды белгісі оған еңбек ақы төлеудің
көзі болды: мемлекеттік қызмет өзінің барлық көрінісінде мемлекеттік бюджет
қаржысының есебінен қамтамасыз етілді.
Мемлекеттік қызметті соншалықты кең ұғынумен қатар оны тар мағынада да
түсінуге де болады. Соған сәйкес мемлекеттік қызмет болып қандай да бір
мемлекеттік ұйымда кез келген өндірістік емес функцияларды орындау емес,
тек мемлекеттік органдардың аппаратында, мемлекеттік кәсіпорындар мен
мекемелер әкімшілігінің құрамына кіретін адамдардың қызметі танылады.
Мемлекеттік басқару аясына орай мемлекеттік қызмет деп мемлекеттік
ұйымдардың әкімшілік - басқару қызметін атқаратын қызметкерлердің, яғни
атқарушы өкім етушілік (мемлекеттік – басқарушылық) сипаты бар функцияларды
жүзеге асыру процесіне қандай да бір нысанда тікелей қатысушылары болатын
адамдардың қызметі саналады.
Әкімшілік – басқарушы адамдар тобын құратын мемлекеттік қызметшілердің
қызметі әкімшілік құқықтың нормаларымен реттелінді, ал мемлекеттік
қызметшілердің басқа санаттарының қызметі, яғни жұмысшылардың жұмысы
сияқты, көбінесе еңбек құқығы нормаларының реттейтін объектісі болды.
1995 жылға дейін жағдай осылай болды. 1995 жылы 26 – желтоқсанда
Қазақстан Республикасы Президентінің Мемлекеттік қызмет туралы заң күші
бар жарлығы шықты – бұл, шындығында, мемлекеттік қызметке арнайы арналған
бірінші нормативтік құқықтық акт еді. Ол қазіргі кездегі қолданыстағы 1999
жылғы 23 – шілдеде қабылданған Мемлекеттік қызмет туралы заңмен және оған
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңдармен одан әрі дамытылып,
ауыстырылды.
Аталған заң бойынша мемлекеттік қызметші — мемлекеттік
қызметшілердің мемлекеттік органдардағы мемлекеттік биліктің міндеттері
мен функцияларын іске асыруға бағытталған лауазымдық өкілеттігін атқару
жөніндегі қызметі.
Бұл анықтамада мемлекеттік қызметтің шектелген ұғымы айқын көрініс
тапқан: тек қана мемлекеттік органдардағы жұмыс мемлекеттік – қызметтік
сипаты бар қызмет болып табылады. Сонымен бір мезгілде мемлекеттік
әлеуметтік – мәдени мекемелердегі және мемлекеттік кәсіпорындардағы жұмыс,
тіпті ол таза басқару немесе ұйымдастыру функцияларын орындаумен
байланысты болса да мұндай қызмет болып танылмайды, өйткені мекемелер мен
кәсіпорындар мемлекеттік органдар болып табылмайды.
Сондықтан, мемлекеттік қызмет қазіргі кезде шенеуніктердің
(төрелердің) қызметіне тіреледі.
1999 жылғы 23-шілдедегі Мемлекеттік қызмет туралы заңда былай
делінген:
а) мемлекеттік қызмет кәсіби негізде жүзеге асырылатын қызмет. Бірақ
мемлекеттік қызметтің ерекшелігін сипаттауға жалғыз бұл белгі жеткіліксіз.
Өйткені, инженердің, дәрігердің, оқытушының қызметі де кәсіби болып
табылады;
б) мемлекеттік қызметті жүзеге асыру үшін мемлекеттік лауазымға орналасу
керек. Бірақ бұл белгі де жеткіліксіз, өйткені, біріншіден, мемлекеттік
аппаратта қызметте болғанмен мемлекеттік қызметші болып табылмайды және,
екіншіден, мемлекет мемлекеттік мәні бар лауазымдарды тек мемлекеттік
органдарда ғана емес, сонымен қатар өзге мемлекеттік ұйымдарда да құрады.
(мысалы, кәсіпорындардың, мекемелердің лауазымдары). Сондықтан, мемлекеттік
қызметтің белгілерін одан әрі жетілдіре түсу қажет сияқты;
в) мемлекеттік қызмет өзінің көрінісін мемлекеттік лауазымдардың ерекше
санатына орналасудан табады – заңда оларды мемлекеттік органның
құрылымдық бірлігі деп атайды. Олардың ерекшелігі мемлекеттік органдардың
өкілеттіктерін орындауды қамтамасыз ету болып табылады. Бұл жағдай
мемлекеттік қызметті мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелердегі жұмыстан
айтарлықтай айырады;
г) мемлекеттік қызмет нақты мемлекеттік лауазыммен көзделген қызметтік
міндеттерді жүзеге асыру жөніндегі жауапты қызметтен көрініс табады. Бұл
мемлекеттік қызметтің ең маңызды белгісі;
д) мемлекеттік қызмет тиісті мемлекеттік лауазымға орналасқан адамның өзі
істейтін органға берілген өкілеттіктерді жүзеге асыруды қамтамасыз ететін
міндеттерді орындауын болжайды;
ж) мемлекеттік қызмет мемлекеттік қызметтің мемлекеттік лауазымына
орналасқан адамға мемлекеттік бюджет қаржысынан еңбек ақы төлеуді болжайды.
Кезінде ол жалақы деп аталатын. Бұл мемлекеттік қызмет үшін ерекше белгі
емес. Осындай тәртіппен мемлекеттік лауазымға орналасқан, бірақ бұл ретте
мемлекеттік қызметшілер болып табылмайтын адамдар ақшалай ақы алады.
Мемлекеттік қазыналық кәсіпорындар мен мекемелердің қызметшілері осыған
ұқсас еңбек ақымен қамтамасыз етіледі.
Осы кезеңдегі мемлекеттік қызмет ұғымының негізгі белгілері мен
ерекшеліктері осында.
Тағы мына мәселеге тоқталып кетуге болады: Батыс елдерінің
заңнамалары мемлекеттік қызмет туралы мәселені көп жағдайларда Қазақстан
заң шығарушылары басшылыққа алатын қағидаттардан өзгеше негіздемелерде
шешеді. Мәселен, АҚШ – та мемлекеттік қызмет туралы заңнаманың реттелуіне
бюджеттік қаржыдан ақы алатын кез келген қызметкер жатады; оларды
азаматтық және үкіметтік қызметшілерге бөлу қаралған. Ұлыбританияда
барлық шенеуніктер, сондай – ақ мемлекеттік кәсіпорындар мен мемлекеттік
ғылыми және ғылыми – техникалық мекемелерде істейтін адамдар да мемлекеттік
азаматтық қызмет атқарады. Францияда мемлекеттік қызмет шенеуніктерінің,
сондай – ақ өзге де мемлекеттік қызметшілердің жариялық басқарушылық
қызметі болып табылады. Соған сәйкес мемлекеттік қызметшілер болып ең
алдымен жариялы билікті иеленуші ретінде мемлекеттің барлық қызметшілері
танылады. Германияда да шенеуніктер мемлекеттік қызметшілер болып танылады.
Оларға өзге мемлекеттік қызметшілер де, мысалы, көмекші – техникалық
функцияларды орындайтындар жатады. Әкімшілік қызметкерлер тобын білдіретін
шенеуніктермен және шенеуніктер болып табылмайтын азаматтық қызметшілер
арасында шек қойылады.
Қазақстан заңнамасы мемлекеттік қызметтің мәнін анықтауға өзге
көзқарасты негізге алады: оның нормалары мемлекеттік кәсіпорындар мен
мекемелерде мемлекет құратын лауазымдарға орналасқан және шындығында
мемлекетте қызметте болатын адамдардың жұмысына қолданылмайды.
Жалпы мемлекеттік қызметтің принциптері ҚР – сы Конституциясының
Республика азаматтарының мемлекеттік қызметке кіруге тең құқығы бар деп
бекіткен нормаға негізделеді. Олар мемлекеттік қызметті ұйымдастыру мен
нақты жүзеге асырудың аса маңызды заңдылықтарын белгілейді.
1.Заңдылық принципі мемлекеттік қызметшілер лауазымдық міндеттерін атқарған
және олардың құқықтарын қамтамасыз еткен кезде ҚР – сы Конституциясы мен
заңдарының өзге нормативтік құқықтық актілерден жоғары күші болатындығын
білдіреді. Бұл Конституцияның ең жоғарғы заңдық күші бар және Республиканың
бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады деген ҚР – сы Конституциясының 4 –
б. 2- т. нормасына негізделеді.
2.Қазақстан патриотизм принципі, (гректің patriotes – отандас, patris –
отан дегені) – мемлекеттік қызметінің өз Отанын, халық сүйетіндігін, оларға
деген терең сезімін, берілгендігін, республиканың тәуелсіздігін нығайтуға,
онда өркениетті демократиялық қоғам құруға, елдің экономикасы мен
мәдениетін, ең алдымен өз халқының тілі мен дінін дамытуға бар білімі мен
күш – ждігерін аянбай жұмсайтындығын білдіреді.
3.Мемлекеттік биліктің заң шығарушысы, атқарушы және сот тармақтарына
бөлінуіне қарамастан, мемлекеттік қызмет жүйесінің біртұтастық
принципі. Бұл республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол аталған
тармақтардың тежемлік әрі тепе – теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс
– қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады деген Конституцияның 3 –
бабының 4 – тармағына негізделген.
4.Азаматтар құқықтарының, бостандықтарының және заңды мүдделерінің мемлекет
мүдделері алдындағы басымдық принципі, бұл Қазақстанның заңнамаларындағы
жаңа ереже мемлекеттік қызметшілердің адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын білуге, сақтауға және қорғауға міндеттейді. Қазақстанда
құрылып жатқан құқықтық мемлекет үшін адамның ең қымбат қазына екендігін
тану және азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін
бұзуға әкеп соқтыратын іс – әрекеттері үшін барлық мемлекеттік
қызметшілердің Мемлекеттік қызмет туралы заңда қаралған жауапкершіліктері
болмай қалмайтындығы міндетті болуға тиіс.
5.Республика азаматтарының мемлекеттік қызметке қол жеткізуге және өз
қабілеттері мен кәсіби даярлығына сәйкес мемлекеттік қызмет бойынша
жоғарлатуға тең құқығы принципі. Оның мәні мынада, мемлекеттік қызметке
қабылданған кезде нәсіліне, жынысына, ұлтына, тіліне, әлеуметтік тегіне,
мүліктік және лауазымдық жағдайына, тұрақты тұратын жеріне, дініне,
иланымына, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығына байланысты қандай да
болсын тікелей немесе жанама шектеулер қоюға болмайды.
6.Азаматтардың мемлекеттік қызметке кіруінің еріктілігі принципі. ҚР – сы
Конституциясының 24-б ның 1-т-да бекітілген әркімнің еңбек ету
бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдау құқығы барлығына
негізделеді.
7.Мемлекеттік қызметшілердің кәсібилік және жоғары біліктілік
принципі. Мемлекеттік лауазымның бос орнына (ваканцияға) кандидатты
іріктеген кезде пайдаланылатын негізгі белгілер. Басымдық ең лайықтыға,
жақсы дайындығы барға, мамандығы бойынша жұмысының көп өтілі барға, іс
жүзінде өзінің ұйымдастырушылық қабілеттілігін көрсеткенге беріледі.
8.Мәні бірдей жұмыстарды орындағаны үшін еңбекке ақыны тең
төлеу принципі. ҚР –сы Конституциясының 24–бының 2 – т-да бекітілген
әркімнің өз еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына құқығы бар
деген ережеге негізделеді.
9.Жоғары тұрған мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар өз өкілеттігі
шегінде қабылдаған шешімдерді орындаудың бағынысты мемлекеттік қызметшілер
үшін міндеттілік принципі. Қазақстан мемлекеттілігінің негізгі
бастауларының бірі болып табылады. Ол мемлекеттік биліктің біртұтастығына
және заңның жоғары күші болатынына, төменгі органдардың жоғарғы органдарға
бағыныстылығына негізделеді. Осының арқасында мемлекеттік механизмнің
барлық буындарында атқарушылық тәртіп үшін шынайы жағдайлар жасалынады.
10.Мемлекеттік қызметшілердің бақылауда болу және есептілік
принципі. Мемлекеттік қызметтегі тәртіпті нығайтудың мемлекеттік
қызметшілердің өздерінің міндеттерін ойдағыдай орындауын қамтамасыз етудің,
олардың сол үшін жауапкершіліктерін арттырудың аса қажетті және тәжірибеде
сыналған пайдалы тәсілдері.
11.Қоғамдық пікір мен жариялылықты ескеру принципі. Мемлекеттік қызмет
туралы заңнамалардың ашық болуын, мемлекеттік органдарға қол жетерлік
болуын және олардың мемлекеттік қызметшінің тағдыры, құқықтық жағдайы
туралы мәселелері оның ырзашылығы мен және келісуімен шешулерін болжайды.
Жариялылықты кеңейтпейінше, қоғамдық пікірді ескермейінше, бақылау үшін
ашық және қол жетушілік болмайынша мемлекеттік қызметшілердің шынайы
бақылауда болуы мүмкін емес. Мемлекеттік органдар бірде – бір қызметкері
бақылаудан, сыннан тысқары қалуға тиіс емес.
12.Мемлекеттік қызметшілердің құқықтық және әлеуметтік
қорғалу принципі. Олардың қалыпты қызмет атқаруы үшін қажетті жағдайлар
туғызуды, қызметтік міндеттерін орындауға тосқауыл болатын кедергілерді
жоюға тиісті шаралар қолдануды көздейді. Қызметшілердің әлеуметтік және
құқықтық қорғалуы: олардың еңбегінің беделін көтеруді айтарлықтай жоғары
еңбек ақы төлеуді, еңбек етуге, демалысына қалыпты жағдайлар туғызуды,
мемлекеттік сақтандыруды, қызмет жөнінен өсуді болжайды.
13.Мемлекеттік қызметшілерді қызметтік міндеттерін адал, ынталы атқарғаны,
ерекше маңызды және күрделі тапсырмаларды орындағаны үшін көтермелеу
принципін жүзеге асыру шаралары Мемлекеттік қызмет туралы заңның 23 –
бабында қаралған.
14.Мемлекеттік қызметшілердің қызметтік міндеттерін орындамағаны не
тиісінше орындамағаны және өздерінің өкілеттілігін асыра пайдаланғаны үшін
жеке жауаптылық принципі мемлекеттік тәртіпті күшейтуге, мемлекеттік
қызметшілердің тапсырылған жұмыс үшін жеке жауаптылық сезімін
қалыптастыруға мүмкіндік береді.
15.Мемлекеттік қызметшілердің біліктілігін арттыруды үздіксіз жүргізу
принципі қызметшілердің тиісті бюджет қаражаты есебінен қайта даярлануын,
кәсіби деңгейі мен біліктілігін арттыруларын , арнайы оқу орындарын
ұйымдастыруды, т. б. болжайды.
Мемлекеттік лауазым заңмен, мемлекеттік органның нормативтік құқықтық
актілермен белгіленген лауазымдық міндеттердің ауқымы жүктелген құрылымдық
бірлігі ретінде айқындалған.
Лауазым деп қызмет орны түсініледі, ол оған орналасқан адамның
құқықтық мәртебесін айқындайды. Бұл оның лауазымдық (қызметтік)
міндеттерінің көлемі, оның лауазымдық (қызметтік) құқықтары, оның өзіне
берілген құқықтарды жүзеге асыру және міндеттерді орындау үшін
жауаптылығының шегі, сондай – ақ осы адамға қойылатын мамандық және
біліктілік талаптар. Шын мәнінде, лауазым мұндай ұғымында тиісті
мемлекеттік органның, сондай – ақ Конституцияға және басқа заң актілеріне
сәйкес құрылатын өзге мемлекеттік органдардың өкілеттіктерін жүзеге асыру
жөніндегі тиісті адамның орындайтын жұмысының мазмұнын айқындауға қызмет
етеді.
Мұндай өзге мемлекеттік органдарға, мысалы, Қазақстанның Ұлттық
Банкі, ҚР – ның Прокуратурасы, Адам құқықтары жөніндегі Уәкілдің аппараты
және т.б. жатады.
Мемлекеттік қызметшілер лауазымдары оларды тағайындау мақсаттарына
қарай саяси және әкімшілік лауазымдарға бөлінеді.
Саяси лауазымдарға:
1. ҚР-ның Президенті тағайындайтын мемлекеттік саяси қызметшілер, олардың
орынбасарлары;
2. ҚР – сы Парламентінің Палаталары және Парламент Палаталарының Төрағалары
тағайындайтын және сайлайтын мемлекеттік саяси қызметшілер, олардың
орынбасарлары;
3. ҚР – сы Жоғарғы Сот аппаратының басшысы, оның орынбасарлары;
4. Конституцияға сәйкес Президент пен Үкіметтің өкілдері болып табылатын
мемлекеттік саяси қызметшілер;
5. Орталық атқарушы органдар мен ведомстваларды басқаратын мемлекеттік
саяси қызметшілер (басшылар), олардың орынбасарлары атқаратын лауазымдар
жатады.
Саяси лауазымдарға Президент белгілейтін өзге лауазымдар да жатқызылуы
мүмкін.
Мемлекеттік қызметті өткеру – бұл ұзаққа созылатын процесс, ол
мемлекеттік қызметшілердің қызметке кіргеннен бастап одан шыққанға дейін
атқаратын қызметтерін дәйекті түрде ауыстыруынан көрініс табады. Осы уақыт
ішінде мемлекеттік қызметшінің әкімшілік – құқықтық мәртебесі жүзеге
асырылады.
Мемлекеттік қызметті өткеру екі түрлі құқықтық актілермен іске
асырылады. Олар бірінен – бірі өздерінің туғызатын құқықтық салдарының
сипатымен айырылады.
Олардың біріншісі Қазақстанның барлық азаматтары үшін мемлекеттік
қызметті өткерудің жалпы тәртібін белгілейтін нормативтік құқықтық
актілерді құрайды. Олар мемлекеттік қызметке қабылдаудың сынақ мерзімінен
өтудің тәртібін, мемлекеттік қызмет жағдайының ерекшеліктерін, аттестация
өткізудің тәртібін, қызметке орналасудың, лауазымдық санаттар топтарына
жатқызудың, құрметті атақтар берудің және қызмет өткерудің өзге де
мәселелерінің тәртібін белгілейді.
Құқықтық актілердің екінші түрі – бұл заңдық айғақтар түрлерінің
бірі, яғни нақты бір азамат үшін мемлекеттік – қызметтік қатынастар
туғызатын, өзгертетін немесе тоқтататын нақты жағдайларды реттейтін жеке –
дара актілер.
Мемлекеттік қызмет туралы заң бойынша мемлекеттік қызметке кіруге,
заңдарда өзгеше белгіленбесе, жасы 18 жастан кем емес, қажетті білімі бар
және өзге белгіленген талаптарға сәйкес келетін ҚР – сы азаматының құқығы
бар.
Мемлекеттік қызметшілердің қызметін ынталандыруды екі топқа бөлуге
болады:
1 ) жеңілдіктер
2 ) көтермелеу шаралары
Жеңілдіктер әр түрлі болады және әдетте, мемлдекеттік қызметшілердің
тиісті санаттарына қарай тағайындалады.
Көтермелеудің жалпы шаралары еңбек туралы заңдармен, мемлекеттік
қызметшілердің нақтылы санаттарының құқықтық мәртебесінің ерекшеліктерін
қарайтын құқықтық актілермен тағайындалады.
Көтермелеумен қатар заңнамалар, қажет болған кезде, мемлекеттік
қызметшілердің заңдық жауаптылығын қарайды, атап айтқанда: тәртіптік,
әкімшілік, материалдық және қылмыстық. Жауаптылық мемлекеттік
қызметшілерге олардың кінәлі түрде құқық бұзушылық жасағаны үшін, яғни заң
жүзінде құқыққа қарсы ретінде танылған құқықтар мен іс – әрекеттер үшін
заңдарда қаралған қандай да болмасын сазай мен жаза шараларынан көрініс
табады. Жалпы мәлім, құқық бұзушылықтар қылмыстарға және теріс қылықтарға
бөлінеді.
Тәртіптік жауаптылық – бұл қылмыстық тәртіппен қудаланбайтын
мемлекеттік қызметтің ережелерін кінәлі түрде бұзған үшін қызметтік
бағыныштылық тәртібімен тәртіптік ықпал жасаудың шараларын қолдану. Ол өзге
азаматтармен бірдей жалпы негіздемелер негізінде белгіленген. Алайда
мемлекеттік қызметшілердің кәсіби қызметінің сипаты олардың жауаптылығын
реттеудің кейбір ерекшеліктерін де болжайды.
Заңдық жауаптылықтың бұл түрін реттейтін нормативтік актілер
Мемлекеттік қызмет туралы заң, ҚР – ның әкімшілік мемлекеттік
қызметшілеріне тәртіптік жаза қолдану Ережесі, ҚР – сы ішкі істер
органдарының қатардағы және басшы құрамының қызмет өткеру туралы ереже,
ҚР Қарулы күштерінің тәртіптік жарғысы, ҚР – ның Кеден органдарында
лауазымды адамдардың қызмет өткеруі туралы Ереже және кейбір басқа
актілер болып табылады. Олар жауаптылықтың негіздемелерін, тәртіптік
жазалардың түрлерін, бұл жазаларды тағайындау жөніндегі атқарушы билік
органдары мен басшылардың құқықтарын, сондай – ақ мемлекеттік қызметтің
нақты жағдайларын ескере отырып, оларды қолдандың және шағым жасаудың
тәртібін белгілейді.
Мемлекеттік қызметшінің теріс қылық жасауы жаза қолдану үшін негіз
болып табылады. Тәртіптік жаза – бұл қызметшілердің теріс қылық жасағаны
үшін лауазымдық өкілеттігіне сәйкес тиісті құқығы бар тұлға әдетте
мемлекеттік органның басшысы) қолдануы мүмкін тәртіптік жауапкершілік
шарасы. Тәртіптік жазалардың түрлері: ескерту, сөгіс, қатаң сөгіс, қызметке
сәйкес еместігі туралы ескерту, атқаратын қызметінен босату болып табылады.
Мемлекеттік әкімшілік қызметшілер үшін санаттар мен біліктілік
кластары белгіленген. Лауазымдық санаттарды және әкімшілік лауазымдарды
санаттарға жатқызу тәртібін уәкілетті органның ұсынысы бойынша ҚР
Президенті бекітеді. Мемлекеттік әкімшілік қызметкерлер үшін 8 санат және
16 біліктілік кластары белгіленген.
Жоғарғы санатқа мына лауазымдар жатады: Премьер - министр,
Мемлекеттік хатшысы, Президенттің әкімшілігінің жетекшісі; Премьер -
министрдің орынбасарлары;
Бірінші санатқа мына лауазымдар жатады: Үкімет аппаратының
жетекшісі; ҚР Президентіне тікелей бағынышты және есеп беретін
мемлекеттік органның жетекшісі; министрлері, мемлекеттік комитеттердің
төрағалары, облыс әкімдері, республикалық маңызы бар қалалардың және
астананың әкімдерінің орынбасарлары; Орталық сайлау комиссияның төрағысы;
Президент әкімшілігі мен Үкімет аппаратының жетекшілерінің орынбасарлары;
ҚР Президентінің көмекшілері мен кеңесшілері; Президент өкілдері;
Парламент Палаталарының аппаратының жетекшілері; Президенттің
Әкімшілігінің құрылымдық бөлімдерінің жетекшілері; үкіметтің құрамына
кірмейтін орталық атқару органдарының жетекшілері;
Екінші санатқа мына лауазымдар жатады: ҚР Президентіне тікелей
бағынышты және есеп беретін мемлекеттік органның жетекшісінің
орынбасарлары; министрлердің орынбасарлары, мемлекеттік комитеттердің
төрағаларының орынбасарлары, облыс әкімдері, республикалық маңызы бар
қалалардың және астананың әкімдерінің орынбасарлары; Орталық сайлау
комиссияның төрағысының орынбасары, хатшысы және мүшелері; Парламент
Палаталарының аппаратының жетекшілерінің орынбасарлары; Президенттің
Әкімшілігінің құрылымдық бөлімдерінің жетекшілерінің орынбасарлары және
мемлекеттік инспекторлар; Үкімет өкілдері; Парламент Палаталары мен Үкімет
аппаратының құрылымдық бөлімдерінің жетекшілері; Парламент Сенатының
Төрағасы мен Мәжілісінің Төрағасының көмекшілері мен кеңесшілері;
үкіметтің құрамына кірмейтін орталық атқару органдарының жетекшілерінің
орынбасарлары; аудан және облысқа бағынушы қалалардың әкімдері;
Үшінші санатқа мыналар жатады: департаменттердің, агеттіктердің,
комитеттердің жетекшілері; басқарма басшылары; ҚР Президентіне тікелей
бағынышты және есеп беретін мемлекеттік органның бірінші жетекшілері,
министрлер және мемлекеттік комитет төрағалары, сонымен қатар Үкіметтің
құрамына кірмейтін өзге де орталық атқару органдарының бірінші
жетекшілері және Парламент Палаталарының көмекшілері мен кеңесшілері;
Төртінші санатқа мыналар жатады: департаменттердің, агеттіктердің,
комитеттердің жетекшілері; басқарма басшыларының орынбасарлары; ҚР
Президентіне тікелей бағынышты және есеп беретін мемлекеттік органның
бірінші жетекшілерінің, министрлердің және мемлекеттік комитет
төрағаларының, сонымен қатар Үкіметтің құрамына кірмейтін өзге де орталық
атқару органдарының бөлім басшыларының орынбасарлары; облыстардың,
республикалық маңызы бар қалалар мен республика астанасының жергілікті
атқару органдарының басқарамаларының, қызметтіктерінің бөлім басшылары;
Бесінші санатқа мыналар жатқызылады: облысқа қарайтын аудандар мен
қалалардың әкімдерінің орынбасарлары, ҚР Президентіне тікелей бағынатын
және есеп беретін мемлекеттік органдардың бас және жетекші мамандары;
министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, сонымен қатар ҚР Үкіметінің
құрамына кірмейтін өзге де орталық атқару органдарының бас жетекші
мамандары; облыстардың, республикалық маңызы бар қалалар мен астананың
жергілікті атқару органдарының басқармаларының, бөлімдерінің,
қызметтіктерінің басты жетекші мамандары; маслихат аппараттарының,
облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және республика
астанасының жергілікті атқару органдарының бас және жетекші мамандары;
Алтыншы санатқа мыналар жатқызылады:аудандық және облыстық маңызы бар
қалалардың, қалалардағы аудандық жергілікті атқару органдарының
қызметкерлері, басқармалардың, бөлімдердің жетекшілері, аудандардың,
облыстық маңызы бар қалалардың маслихаттарының аппараттарының құрылымдық
бөлімдерінің жетекшілері; республикалық маңызы бар қалалардың және
астананың жергілікті атқару органдарының қызметкерлері, басқармаларының,
бөлімдерінің, жергілікті атқару органдарының ауылдық, поселкалық, аудандық
бағынышты қалалардың, облыстардың, републикалық маңызы бар қалалар мен
астананың маслихаттардың аппараттарының мамандары;
Жетінші санатқа мыналар жатқызылады: аудандық, облысқа бағынышты
қалалардың, қалалық аудандық жергілікті атқару органдарының, ауылдық,
поселкалық, ауданға қарасты қалалық жергілікті атқару органдарының, олардың
бөлімдерінің, аудандық, облыстық маңызы барқалалардың маслихат
аппараттарының мамандары.
Мемлекеттік қызметкерлерге кәсіби даярлығына және олардың лауазымына
біліктілік талаптарына байланысты кластар беріледі.
Жоғарғы, бірінші және екінші санаттардағы мемлекеттік қызметкерлерге
біліктілік кластары лауазымына, кәсіби біліктілік деңгейіне және жұмыс
нәтижесіне байланысты беріледі. 3-7 санаттардағы мемлекеттік қызметкерлерге
кезекті біліктілік кластары аттестация нәтижесі бойынша беріледі.
Мемлекеттік қызметшілердің әкімшілік – құқықтық
мәртебесі – мемлекеттік қызметшілердің құқықтарының, міндеттерінің және
шектеулердің жиынтығы.
"ҚР мемлекеттік қызметі туралы" заңының 8 бабына сәйкес мемлекеттік
қызметкер мынаған құқылы:
1) ҚР Конституциясында және өзге де заңдарымен белгіленген құқықтар мен
бостандықтарды пайдалануға;
2) өз өкілеттілігі шегінде мәселелерді қарауға және шешім қабылдауға
қатысуға, тиісті органдар мен лауазымды тұлғалардың оларды орындауларын
талап етуге;
3) белгіленген тәртіпте лауазымдық міндеттерді орындау үшін қажетті
ақпарат пен материалдар алуға;
4) лауазымдық міндеттерді атқару үшін белгіленген тәртіппен меншік
нысандарына қарамастан ұйымдарда болуға;
5) басшыдан мемлекеттік қызметшінің атқаратын лауазымына сәйкес қызметтік
өкілеттілік міндеттері мен көлемін дәл белгілеуді талап етуге;
6) жеке басының қадір-қасиетінің құрметтелуіне;
7) өзі атқаратын лауазымға жұмыс сапасына, тәжірибесіне және заңда
белгіленген өзге де негіздерге қарай ынталандырылуына және еңбегіне ақы
төленуіне;
8) тиісті бюджет қаражаты есебінен қайта даярлануға және біліктілігін
арттыруға;
9) өзінің мемлекеттік қызмет өткеруіне қатысты материалдармен кедергісіз
танысуға, қажет болғанда жеке түсініктеме беруге;
10) қызметі бойынша жоғарылауға;
11) қызметшінің пікірінше негізсіз айып тағылғанда қызметтік тексеру
жүргізілуін талап етуге;
12) еңбегінің қорғалуына, денсаулығынң сақталуына, қауіпсіз және жоғарғы
өнімді жұмыс істеуі үшін қажетті еңбек жағдайына;
13) әлеуметтік және құқықтық қорғалуға;
14) мемлекеттік қызметтен өз қалауы бойынша босатылуға;
15) зейнетақымен және әлеуметтік қамсыздандырылуға;
16) жоғарғы мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғаларға мемлекеттік
қызметті жетілдіру бойынша ұсыныстар енгізуге құқығы бар.
Мемлекеттік қызметшінің мынадай негізгі міндеттері болады:
1) ҚР Конституциясы мен заңдарын сақтауға;
2) ҚР Президенті бекіткен тәртіпте ант беруге;
3) азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарының, бостандықтарының және
заңды мүдделерінің сақталуын және қорғалуын қамтамасыз етуге, заңдарда
белгіленген тәртіп пен мерзімде азаматтардың өтініштерін қарауға, олар
бойынша қажетті шаралар қолдануға;
4) өзіне берілген құқықтар шегінде және қызмет міндеттеріне сәйкес
өкілеттілігін жүзеге асыруға;
5) мемлекеттік және еңбек тәртібін сақтауға;
6) өзіне заңда белгіленген шектеулерді қабылдауға;
7) басшылардың бұйрықтары мен өкімдерін, жоғарғы органдар мен лауазымды
адамдардың өз өкілеттіліктері шегінде шығарған шешімдері мен нұсқауларын
орындауға;
8) мемлекеттік құпияларды және заңмен қорғалатын өзге де құпияны сақтауға,
соның ішінде мемлекетті қызметті тоқтатқаннан кейін де заңмен белгіленген
белгілі бір уақыт ішінде, ол жөнінде қолхат бере отырып сақтауға;
9) қызметтік әдеп нормаларын сақтауға;
10) қызметтік міндеттерін атқару кезінде алған, азаматтардың жеке өмірін,
ар - намысын және қадір -қасиетін қозғайтын мәліметтерді құпия сақтауға
және олардан, заңдарда көзделген жағдайларды қоспағанда, мұндай ақпарат
беруді талап етпеуге;
11) мемлекеттік меншіктің сақталуын қамтамасыз етуге;
12) мемлекеттік қызметкердің жеке мүдделері оның өкілеттілігінен
түйісетін немесе қайшы келетін жағдайларда оларды тағайындауға құқығы бар
лауазымды адамды дереу хабардар етуге;
13) қызметтік міндеттерін тиімді атқару үшін өзінің кәсіби деңгейі мен
біліктілігін арттыруға міндетті.
Мемлекеттік қызметте болуға байланысты қойылатын шектеулер:
1) өкілді органдардың депутаты және жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының мүшесі болуға;
2) педагогтік, ғылыми және өзге де шығармашылық қызметті қоспағанда, басқа
да ақылы қызметпен айналысуға;
3) кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, соның ішінде, егер коммерциялық ұйымды
басқаруға тікелей қатысу ҚР заңдарына сәйкес оның қызметтік міндетіне
кірмейтін болса, ұйымдық-құқықтық нысанына қарамастан, коммерциялық ұйымды
басқаруға қатысуға;
4) үшінші тұлғалардың істері бойынша өзі қызмет істейтін не өзіне тікелей
бағынысты немесе өзінің бақылауыдағы мемлекеттік органдарда өкіл болуға;
5) өзінің қызметтік іс-әрекетін материалдық-техникалық, қаржылық және
ақпараттық қамтамасыз ету құралдарын, басқа да мемлекеттік мүлік пен
қызметтік ақпаратты қызметтік емес мақсатта пайдалануға;
6) ереуілдерді қоса алғанда, мемлекеттік органдардың қалыпты жұмыс
істеуіне және қызметтік міндеттерді орындауға кедергі келтіретін
әрекеттерге қатысуға;
7) лауазымдық өкілеттілігін орындауға байланысты азаматтар мен заңды
тұлғалар көрсететін қызметті жеке мақсатына пайдалануға құқығы жоқ.
Мемлекеттік қызметкер белгіленген тәртіпке және заңдарға сәйкес,
қызметке кіргеннен кейін бір ай ішінде мемлекеттік қызметті өткеру
уақытына өзінің меншігіндегі коммерциялық ұйымдардың жарғылық
капиталындағы үлесті және осы адамдарға заңды тиесілі ақшаны, сондай-ақ
мүлікті жалға берген өзге де мүлікті қоспағанда, пайдалану табыс алуға әкеп
соғатын өзге де мүлікті сенім білдірілген басқаруға беруге міндетті. Осы
мүліктен, соның сыйақы, дивидендтер, ұтыстар, мүлікті жалға беруден және
басқа да заңды көздерден түскен табыс нысанында табыс алуға құқығы бар.
Мемлекеттік қызметкер өзінің жақын туыстары (ата - анасы, жұбайы,
аға - інісі, апа -сіңілісі, балалары) немесе жекжаттары атқаратын қызметке
тікелей бағынысты лауазым атқаруына болмайды.
Мемлекеттік қызметті өткеру - бұл лауазымдық өкілеттіліктерін
практикада жүзеге асыруда көрінетін, қызметкердің күнделікті жұмысы және
қызмет ету барысында қызметкердің құқықтық мәртебесіндегі өзгерістер.
Қызметкер лауазымға кірген сәттен бастап мемлекет белгілеген және
кепіл болатын нақты құқықтар мен міндеттерді тасушы болып табылады.
Құқықтар мен міндеттер қызметкер істейтін органның міндеттерінен,
функцияларынан және құзырлығынан туындайды.
Мемлекеттік қызметті өткеру элементтері:
1) мемлекеттік қызметке кіру;
2) сынақ мерзімін белгілеу;
3) мемлекеттік қызметшілерді аттестациялау;
4) қызметті ауыстыру;
5) қызметті атқару кезінде берілетін жеңілдіктер және ынталандырулар;
6) мемлекеттік қызметшінің жауаптылығы;
7) мемлекеттік қызметтің тоқтатылуы.
Жасақтау ұғымы мемлекеттік қызметкерлердің кадрларын дайындауды,
іріктеуді және орналастыруды білдіреді. Мемлекеттік қызмет кәсіби қызмет
болғандықтан, онда орналасатын азаматтар кәсіби даярланған болуы тиіс.
Мемлекеттік қызметкердің білім деңгейі, біліктілігі мемлекеттік басқару
аппаратындағы нақты лауазымдардың талабына жауап беруі тиіс.
Кадрларды дайындау - бұл жауапты басқарушы лауазымдарда жұмыс істеу
үшін арнайы оқыту, біліктілік деңгейін көтеру, кадралрдың резервін
қалыптастыру.
Мемлекеттік қызметкерлерді оқыту арнайы оқу орындарында,сондай-ақ
тікелей мемлекеттік қызметкер істеп жүрген мемлекеттік органның шегінде
де өтуі мүмкін.
Резервті қалыптастыру кадрларды жаңарту процесінде сабақтастықты,
жалғастырушылықты, орын басушылықты қамтамасыз ету үшін қажет болып
табылады. Резервпен жұмыс қызметтік перспектива қағидасына сай келуі
тиіс.
Іріктеу, ереже бойынша, басқару органдарын жаңа қызметкерлермен
толтыру. Мемлекеттік қызметке кадраларды іріктеу кезінде басшылыққа
алынатын, практикада қалыптасқан және нормативті бекітілген нақты талаптар
болады.
Мемлекеттік қызметке кіру кезінде мынадай талаптар қойылады:
1) ҚР азаматы болуы қажет;
2) егер ҚР заңдарында тиісті лауазымдар жөнінде өзгеше белгіленбесе, 18
жастан кем болмауға;
3) қажетті білімі, кәсіби даярлығы және белгіленген біліктілік талаптарына
сәйкес болуы тиіс;
4) мемлекеттік қызметке кірген кезде салық қызметі органдарына өзі алған
табысы мен өзіне меншік құқығымен тиесілі, салық салу объектісі болып
табылатын мүлкі туралы мәліметтерді табыс етуге міндетті;
5) арнайы тексеруден өтуі тиіс;
Мемлекеттік әкімшілік лауазымдарға қойылатын біліктілік талаптарын
мемлекеттік органдар лауазымдар санаттарына қойылатын үлгі біліктілік
талаптары негізінде әзірлейді және бекітеді.
Кадрлармен жұмыс істеудің бір түрі болып - оларды орналастыру.
Орналастыру - бұл әркімге оның мамандығына және біліктілігіне, жеке бас
ерекшеліктеріне және ұжымдық мүдделеріне сәйкес, өз уақытында адамдарды
анағұрлым білікті немесе жауапты лауазымға пайдалану үшін қалыптасқан
мүмкіндіктерін ескере отырып орын беру.
Мемлекеттік органдарда лауазымға орналасудың төрт ұйымдық - құқықтық
тәсілі жалпыға мәлім:
1) қабылдау;
2) тағайындау;
3) сайлау;
4) конкурс.
Осылардың әрқайсысы еңбек шартын жасасумен байланыстырылатын
әкімшілік актіні шығарумен аяқталатын өзіндік процедураны білдіреді.
Қабылдау - мемлекеттік қызметке тұлғаны алған кезде жинақтайтын
тәсілдердің бірі. Мемлекеттік қызметкерлердің көпшілігі қызметке қабылдау
тәртібінде алынады.
Тағайындау - бұл мемлекеттік органдардың жеке құрамын жинақтаудың
негізгі тәсілдерінің бірі. Тағайындау тәртібінде мемлекеттік органдардың
және олардың құрылымдық бөлімдерінің жетекшілерінің, олардың
орынбасарлары және басқа да лауазымды тұлғалар лауазымға алынады.
Тағайындау бірнеше тәсілдер арқылы жүзеге асырылады: тиісті орган немесе
лауазымды тұлға дербес түрде (ҚР Президентінің ҚР Мемлекеттік хатшысын
тағайындауы); ұсыну бойынша (Президенттің ұсынысы бойынша Сенат - Жоғарғы
Соттың Төрағасын, ҚР Жоғарғы Сотының коллегиялар төрағасын және
судьяларын); келісім беру бойынша (Парламенттің келісімі бойынша Президент
Премьер-Министрді тағайындайды).
Сайлау - мемлекеттің, тұрғындардың белгілі бір саны бойынша немесе
қандайда болмасын органның тапсырмасы бойынша құзырлықты жүзеге асыруға
нақты бір тұлғаларды уәкілетті ету. ҚР заңнамасы бойынша Президент, барлық
деңгейдегі депутаттар сайлануға жатады. Сайланушылық өзінің артынан көп
құқықтық салдарларға әкеледі: саланған тұлғаны бақылау құқығы; оның есебін
тыңдау, жұмысын бағалау. Сайлаудың өзіне тән процедурасы болады: талқылау,
дауыс беру, дауыстарды санау және т.б. Сайлау белгілі бір уақытқа ғана
есептеледі, осы мерзім өткеннен кейін осы лауазымға қайтадан сайлау
жүргізіледі.
Конкурс - лауазымға орналасудың дербес, ерекше тәсілі. Сайлауға ұқсас
болып келеді. Конкурстың мәні - барлық қатысушылар үшін тең жағдайда жарысу
тәртібінде бос лауазымға орналасу. Конкурс үшінші санаттан жетінші
санатқа дейінгі лауазымдарға орналасуға мүмкіндік береді. Ол
құжаттардың конкурсы түрінде жүргізіледі. Арнайы құрылған конкурстық
комиссия конкурсқа қатысушыларды білімі туралы, мемлекеттік қызметті
өткеру немесе өзге де қызметтерді атқару туралы құжаттардың, сонымен қатар
тестілеу нәтижелерінің, ұсыныстардың негізінде бағалайды. Конкурстық
комиссияның шешімі азаматпен контракт жасасу үшін немесе осындай контракт
жасасудан бас тарту негізі болып табылады.
Мемлекеттік қызметкерлердің лауазымына жинақтаудың қандайда болмасын
тәсілін таңдау қызмет түріне, қызметкердің санатына, сондай-ақ нақты
лауазымдық өкілеттіліктерге байланысты болады.
Мемлекеттік саяси қызметшілердің мемлекеттік қызметке кіруі
тағайындау не сайлау негізінде, сондай – ақ ҚР заңдарында белгіленген
басқа да реттерде, тәртіп пен жағдайларда жүзеге асырылады.
Мемлекеттік әкімшілік лауазымға алғаш рет қабылданған немесе жоғарғы
санаттағы мемлекеттік әкімшілік лауазымға қабылданған азамат үшін 3 айға
дейінгі мерзімге сынақ белгіленуі мүмкін. Егер сынақ мерзімі өтіп,
мемлекеттік әкімшілік қызметкер мемлекеттік қызметті жалғастыра берсе, ол
снақтан өткен болып саналады және сынақ мерзімі мемлекеттік қызмет
стажына есептеледі ("ҚР Мемлекеттік қызмет туралы" заңының 15 бабы).
Мемлекеттік әкімшілік қызметкерлер олардың кәсіби даярлығы, құқықтық
мәдениеті, азаматтармен жұмыс істеу қабілеттілігі деңгейін анықтау
үшін кемінде 3 жылда 1 рет аттестациядан өтеді. Оны жүргізу тәртібі мен
талаптарын уәкілетті органның ұсынысы бойынша ҚР Президенті бекітеді.
Аттестациядан жоғарғы, 1 және 2 санаттағы мемлекеттік лауазымдағы
мемлекеттік қызметкерлер өтпейді.
Жұмысында жетістіктерге жеткені үшін, бастамашылдығы үшін, өзінің
кәсіби деңгейін үгемі көтеретін мемлекеттік қызметкерді қызмет бабы
бойынша ктермелеу жоғарғы лауазымға ауыстыру немесе одан да жоғары
біліктілік класын беру арқылы жүзеге асырылады;
Жұмыс уақытының ұзақтығы, сонымен қатар күні бұрын болжанбаған жұмыс
күні үшін өтем ақы төлеу кепілі мен тәртібі және мемлекеттік қызметкерді
демалыс және мереке күндері қызметке келуге міндеттеу ҚР еңбек
заңнамасына сәйкес белгіленеді.
Мемлекеттік қызметте болудың шекті жас мөлшері 60 жас белгіленген.
Кәсіби біліктілік деңгейі жоғары және денсаулық жағдайы сай тұлғалардың
мемлекеттік қызметте болу мерзімі ұзартылуы мүмкін. Бұл мерзім 5 жылдан
аспауы тиіс.
Мемлекеттік қызметкердің еңбегіне төленетін ақы қызметтік міндеттерін
сөзсіз және тиянақты атқаруы үшін жеткілікті материалдық жағдайды
қамтамасыз етуге, мемлекеттік органдарды білікті және тәжірибелі
кадрлармен жасақтауға жәрдемдесуге, олардың адал да бастамашыл еңбегін
ынталандыруға тиіс.
Мемлекеттік қызметкерлердің еңбек ақысын төлеудің бірыңғай жүйесін
Үкімет әзірлейді және Премьер - министр ҚР Президентіне бекітуге береді;
Олардың жалақысы бюджет қаражаты есебінен не болмаса Ұлттық банк
қаржысынан төленеді. Мемлекеттік әкімшілік қызметкерлердің жалақысы мен
оларға төленетін басқа да төлемдер ҚР заңдарында белгіленген тәртіпте
индекстелуге тиіс.
Мемлекеттік қызметкерге сауықтыру үшін 2 лауазымдық айлық ақысы
мөлшерінде жәрдемақы төленіп, ұзақтығы отыз күнтізбелік күнге ақы
төленетін жыл сайынғы демалыс беріледі.
Өткізілген аттестация мемлекеттік қызметкерді ынталандыру негізі
болып табылуы мүмкін. Оны 3 топқа бөлуге болады:
1) моральдық (алғыстар, ҚР мемлекеттік наградалары, кезекті біліктілік
класын мерзімінен бұрын беру);
2) материалдық (ақшалай сыйақылар, құнды сыйлықтар);
3) ұйымдық (қызмет бабы бойынша көтермелеу).
Мемлекеттік қызметкердің жауаптылығы (ҚР "Мемлекеттік қызмет туралы"
заңының 28 бабы). Мемлекеттік қызметкер өзіне жүктелген міндеттерді
орындамағаны және тиісінше орындамағаны үшін, лауазымдық өкілеттілігін
асыра пайдаланғаны, мемлекеттік және еңбек тәртібін бұзғаны үшін, сондай
ақ осы Заңда белгіленген, мемлекеттік қызметте болуға байланысты
шектеулерді сақтамағаны үшін мемлекеттік қызметкерге мынадай тәртіптік
жазалар қолданылады:
1) ескерту;
2) сөгіс;
3) қатаң сөгіс;
4) қызметке сәйкес еместігі туралы ескерту;
5) атқаратын қызметінен босату:
Мемлекеттік қызметкерлер қылмыс және өзге де құқық бұзушылықтар
жасаған жағдайда ҚР заңдарында белгіленген тәртіпте тиісінше қылмыстық,
әкімшілік, материалдық жауаптылыққа тартылады.
Мемлекеттік қызметкердің мемлекеттік қызметі тоқтатылады.
Мемлекеттік саяси қызметкердің отставкаға шығуы және қызметтен
бостылуы:
1) оның жазбаша арызы негізінде жүзеге асырылады;
2) оның отставкасын қабылдау немесе одан бас тартылу туралы шешім
жазбаша арыз берілген күннен бастап 1 ай мерзімде қабылданады. Саяси
қызметші отставкадан бас тартылған жағдайда қызметтік өкілеттілігін
атқаруды жалғастыруы тиіс және ҚР заңдарында көзделген тәртіппен қызметтен
босауға құқығы бар. Лауазымдық өкілеттілігін өрескел бұзу, мемлекеттік
қызметте болуға лайықсыз қылықтар жасау мемлекеттік саяси қызметкрдің
отставкаға шығуы үшін негіз бола алмайды, қайта жұмыстан босату үшін негіз
болады. Оларды қызметтен босату негіздері мен тәртібін ҚР Президенті
белгілейді (ҚР мемлекеттік қызметі туралы заңның 26 бабы).
Мемлекеттік әкімшілік қызметкерлердің мемлекеттік қызметінің
тоқтатуының негіздері:
1) өз тілегі бойынша жұмыстан босату туралы арыз беруі;
2) зейнеткерлік жасқа толуы;
3) келісім - шарт мерзімінің бітуі не болмаса ҚР заңдарында көзделген
негіздер бойынша келісім-шарт бұзылуы;
4) өз табысы мен мүлкі туралы көрінеу жалған мәлімет беруі;
5) заңда белгіленген міндеттер мен шектеулерді сақтамауы;
6) меншік құқығымен тиесілі мүлікті сенім білдірілген басқаруға бермеуі;
7) ҚР азаматтығын жоғалтуы;
8) сыбайлас жемқорлықпен айалысуы;
9) мемлекеттік әкімшілік лауазымды конкурстан тыс атқаруы;
10) аттестациядан өткендегі көрсеткен теріс нәтижелері.
Атқарушы биліктің басты міндеті - заңдардың орындалуын қамтамасыз
ету. Бұл міндет әртүрлі басқару нысандарында жүзеге асырылады.
Басқарудың әкімшілік - құқықтық нысаны – бұл атқарушы органның
(лауазымды тұлғасының) өз құзырлығы шегінде жүзеге асырылатын және нақты
салдарлар тудыратын, оның әрекетінің сырттай көрсетілген әрекеті.
Мемлекеттік басқарудың әкімшілік-құқықтық нысандарының мынадай
түрлері болады:
1) әрекетінің сипатына қарай:
а) құқықтық;
б) құқықтық емес;
2) мақсаттылығына байланысты:
а) ішкі - ішкі ұйымдастыру мәселелерін шешуге қолданылады;
б) сыртқы - органның міндеттері мен функцияларын орындау мақсатында
қолданылады;
3) көрсетілу әдісіне қарай:
а) ауызша және жазбаша;
б) конклюдентті.
Басқару қызметінің нысандарының ішінде ең көп тараған классификациясы
оны құқықтық және құқықтық емес деп бөлу.
Құқықтық нысандар нақты айқындалған құқықтық салдарларға әкеледі, ал
құқықтық емес нысандар құқықтық салдарларға әкелмейді. Құқықтық нысандарына
мыналар жатады:
1) нормативті-құқықтық актілерді дайындау және қабылдау (құқық шығармашылық
деп те атауға болады);
2) жеке нормативті актілерді шығару (немесе құқық қолданушылық);
3) әкімшілік-құқықтық шарттар жасасу;
4) әкімшілік - іс жүргізушілік әрекеттер жасау;
5) заңды мәні бар өзге де әрекеттерді жасау.
Нормативті-құқықтық актілерді дайындау және шығару - бұл атқарушы
билік органдарына заңнамамен ұйғарылған және тек заңдардың көмегімен ғана
бұқаралық мүдделерді қамтамасыз ету мүмкін болмағанда әкімшілік норма
шығармашылыққа мұқтажыдығымен байланыстырылған, заңдарды орындау үшін
арналған атқарушы биліктің қызметінің негізгі түрі. Тек осы құқықтық
нысандарда ғана өкітемік өкілеттіліктер айқын көрініс табады. Мысалы,
Президенттің заңды күші бар жарлық немесе өкімдер шығаруы, ҚР Үкіметінің
қаулылар мен өкімдер шығаруы.
Жеке құқықтық (әкімшілік) актілерді шығару - бұл көп жағдайда құқық
қолданушылық болып табылады, яғни құқық нормасын адрестік қолдану бойынша
қызмет, мысалы, қоршаған ортаны ластайтын кәсіпорындардға айыппұл
санкцияларын салу;
Әкімшілік келісімшарт жасасу - бұл тараптарының біреуіне мемлекеттік -
өкімді өкілеттіліктер берілетін келісімшарт, мысалы, контракт жасасу.
Әкімшілік - іс жүргізшілік әрекеттерді жасау - бұл қызмет нақты заңды
істерді шешумен байланысты қызмет және іс жүргізушілік нормаларымен
толықтай реттелеген. Оның мынадай негізгі белгілі бар:
1) бұл қызметте өктемдік өкілеттіліктер жүзеге асырылады. Тиісті
қатынастарға азаматтарда, ұйымдарда қатысады, бірақ бұл қатынастарда
басымдылықт бұқаралық билік органдарына беріледі, мысалы, тіркей, пресс -
конференция ұйымдастыру, дауыс беруді ұйымдастыру және т.б.
2) іс жүргізушілік қызметтің нәтижесі заңды істерді шешу, мысалы, заңды
мәні бар құжаттарды қабылдау, азаматтылық беру, санкция қолдану және т.б.
3) іс жүргізушілік қызмет іс жүргізушілік нормалармен реттеледі; бұл
нормаларда процеске қатысушылар, олардың құқықтары мен міндеттері, іс -
әрекеттерді істеу тәртібі мен мерзімдері анықталады, құжаттарды,
шағымдарды рәсімдеу ережелері, шешімді орындау анықталады.
Заңды мәні бар өзге де іс - әрекеттерді жасау - қандайда болмасын
құқықтық салдарларды туғызатындығын білдіреді. Атқарушы органдар (немесе
олардың лауазымды тұлғалары) әртүрлі азаматтарға, қоғамдық бірлестіктерге
және басқару қатынастарының өзге де қатысушыларына нақты іс-әрекеттерді
істеуге, белгіленген жағдайларда міндетті мемлекеттік тіркеуді жүзеге
асыруға, көлік құралдарын жүргізу құқығына, қару - жарақ алу, сақтау және
пайдалану құқығына, аң немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
1. Мемлекеттік қызмет ұғымы, түрлері және мемлекеттік қызметтің маңызы мен
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 5
1. Мемлекеттік қызмет ұғымы және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2. Мемлекеттік қызметтің маңызы мен
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2. Мемлекеттік қызметтегі мемлекеттік
саясат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .38
2.1 Мемлекеттік саясат ұғымы және мемлекеттік қызметтегі мемлекеттік
саясат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 38
2.2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметтегі мемлекеттік
саясаттың жаңа
модулі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
КІРІСПЕ
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы - Мемлекеттік қызметтегі
мемлекеттік саясат. Бұл - біздің қазіргі уақыттағы нарықтық экономика
жағдайында өте өзекті тақырыптардың бірі. Қазақстанда жаңа мемлекеттің
қалыптасуына орай, ашық-құқылы институт ретінде елде әлеуметтік-
экономикалық және саяси өзгерісті қамсыздандыруға арналған мемлекеттік
қызметтің маңызы мен рөлі үнемі артуда. Республиканың мемлекеттік
қызметінің сапалы қарымын арттыру, жалпы стратегиясының жүзеге асуын және
мемлекеттік органдардағы кадрлармен жұмыста практикалық қызметінің
координациясын қамтамасыз ету, бірыңғай методологиялық қатынас негізінде
елде мемлекеттік кадрлық саясатты жасау жұмыстары атқарылуда.
Қазақстан дамуының жаңа белесіндегі Қазақстан-2050 стратегиясында
біздің ішкі және сыртқы саясатымыздың және мемлекеттік қызметті және
кадрлық саясатты қайта құрудың 30 маңызды бағыттары анықталды. Аталмыш
маңызды тарихи құжатта мемлекеттік қызметкерлердің жаңа буыны корпусын
жаңартуға арналған дәйекті бағам, біліктілігі дәрежесіне орай талаптар
орнату, іріктеу, дәуірлес кезеңде кадрларды мемлекеттік аппарат
қажеттілігін және болашағын есепке ала отырып оқыту сияқты бағыттарға
басымдылық белгіленген.
Мемлекеттік қызмет ұғымы, түрлері және мемлекеттік қызметкерлердің
міндеттері
1.1. Мемлекетік қызмет ұғымы
Мемлекеттік қызмет – мемлекеттік қызметшінің мемлекеттік органдарда
мемлекеттік биліктің міндеттерін және функцияларын жүзеге асыруға
бағытталған лауазымдық өкілеттіліктерді атқару бойынша ресми қызметі.
ҚР мемлекеттік қызмет екі деңгейде жүзеге асырылады: республикалық
және жергілікті. ҚР мемлекеттік қызметі 1999 жылғы 23 шілдедегі
Мемлекеттік қызмет туралы ҚР заңымен реттеледі. Осы заңға сәйкес
мемлекеттік қызмет - бұл мемлекеттік қызметкерлердің мемлекеттік
органдардағы мемлекеттік биліктің міндеттері мен функцияларын іске
асыруға бағытталған лауазымдық өкілеттілігін атқару жөніндегі қызмет. Заң
әдебиеттерінде мемлекеттік қызмет ұғымын тар және кең мағынада
қарастырылады.
Мемлекеттік қызмет (кең мағынасындағы түсінігі) - бұл жұмысшылар мен
шаруалардың жұмысынан бөлек, мемлекеттік органдарда, кәсіпорындарда,
мекемелерде және ұйымдарда жүзеге асырылатын жұмыс, ал шектеулі
мағынасында - бұл мемлекеттік органдардың (мемлекеттік аппараттың)
қызметкерлерінің күнделікті еңбек қызметі. Сонымен, мемлекеттік қызмет -
бұл құқық нормасымен реттелген, кәсіби негізде, ақылы түрде мемлекеттік
органдардың қызметкерлерінің мемлекет міндеттері мен функцияларын жүзеге
асыру мақсатында жүзеге асырылатын, мемлекеттің шегіндегі адамдардың еңбек
етуінің жеке дербес түрі. Сол үшін мемлекеттік лауазымдар белгіленеді.
Мемлекеттік лауазым - бұл мемлекеттік органның нормативтік-құқықтық
актілерімен белгіленген лауазымдық өкілеттілік пен лауазымдық
міндеттердің ауқымы жүктелген құрылымдық бірлігі.
Мемлекеттік лауазымды жүзеге асыру үшін лауазымдық өкілеттіліктер
беріледі. Лауазымдық өкілеттілік - бұл заңда белгіленген құқықтары мен
міндеттері бар мемлекеттік қызметшілер өз қызметін жүзеге асыратын
мемлекеттік органдардың алдында қойған мақсат-міндеттерге жауап беретін,
нақты мемлекеттік лауазыммен қарастырылған өкілеттілік. Осы лауазымды
өкілеттілік лауазымды тұлғаларға жүктеледі. Лауазымды тұлға - үнемі,
уақытша немесе арнайы өкілеттілік бойынша мемлекет өкілінің міндеттерін
жүзеге асыратын немесе мемлекеттік органдарда ұйымдастырушылық -
шаруашылық қызметтерді атқаратын адам.
Мемлекеттік қызметтің негізгі белгілері:
1) мемлекеттік ұйымдастырушы қызметінің бір түрі;
2) әкімшілік, еңбек, азаматтық, қаржы және басқа да құқық салаларының
нормаларымен реттеледі;
3) ақылы түрде кәсіби негізде жүзеге асыралады, яғни арнайы даярланған
қызметкерлермен - мемлекеттік қызметкерлермен жүзеге асырылады;
4) олардың қызметінің мәні - мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іс
жүзінде жүзеге асыру.
Кез келген мемлекеттік немесе қоғамдық орган қандайда болмасын
қоғамға пайдалы қызметті жүзеге асыру үшін нақтылы түрде ұйымдастырылған
адамдардың ұжымынан тұрады. Мемлекеттік немесе қоғамдық органда жұмыс
істейтін әрбір адам оның ұжымына кіреді, онда белгілі бір орын алады, оның
қызметінде қандайда болмасын нақты қызмет рөл атқарады. Кез келген
мемлекеттік органның қызметінің сенімділігі мен нәтижелілігі, көбінесе
онда істеп жүрген адамдарға - мемлекеттік қызметкерлерге байланысты болады.
Мемлекеттің әрбір органының құзырлығы оның жұмысшыларының (ең бастысы
органның жетекшілерінің, орынбасарларының және оның құрылымдық
бөлімдерінің жетекшілерінің) әрекеттерінде іске асады. Сондықтан
мемлекеттік басқару органдарында жұмыс істейтін адамдар мемлекеттік
қызметкерлер болып табылады, ал олардың атқаратын қызметі мемлекеттік
қызмет деп аталады.
Мемлекеттік қызметкердің күнделікті қызметі адамның еңбек етуінің
ерекше түрі болып табылады.
Қызметкердің еңбек етуінің жұмысшының еңбек етуінен ажырататын
бірқатар ерекшеліктері болады:
1) мемлекеттік қызметкердің еңбек ету процесіндегі әрекеттері нақты бір
құқықтық салдарларды туғызады, соған байланысты қызметкерлердің
қызметінің негізгі жақтары құқық нормаларымен реттеледі, ал жұмысшының
еңбек ету процесіндегі әрекеттері ешқандай заңды салдарларға әкелмейді;
2) қызметкердің еңбек ету сипаты оның мемлекеттік басқару аппаратындағы
алатын лауазымына байланысты анықталады, нақты құқықтық мәртебесі
болады, ал мамандығы бойынша жұмыс істейтін жұмысшының еңбегі тек
өндіріс құралдарын дұрыс пайдалану білімін ғана қажет етеді;
3) мемлекеттік қызметкердің еңбегі нормаланбаған, ал еңбегі - уақыт
бойынша есептелетін болса, ал жұмысшының еңбегі қатаң нормаланған, және
еңбек ақысының төлемі жұмысының мөлшері мен сапасына байланысты болады;
4) кез келген мемлекеттік қызметкер мемлекеттік аппаратта қатаң
анықталған ұйымдық-құқықтық тәсіл арқылы лауазымға ие болады, ал жұмысшы
- тек келісімшарт негізінде ғана орналасады.
Мемлекеттік қызметтің құқықтық негізіне Қазақстан Республикасының
Конституциясы, жоғарыдағы аталған Заң, Қазақстан Республикасы
Президентінің Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі
агенттігінің мәселелері туралы 1998 жылғы 12 қарашадағы №4141 және
Мемлекеттік қызмет кадрларымен жұмысты жетілдіру мәселелері туралы 1999
жылғы 24 ақпандағы №13 өкімдері, республиканың өзге де нормативтік құқықтық
актілері жатады.
Мемлекеттік қызмет туралы заңмен реттелмеген мемлекеттік қызметпен
байланысты қатынастар республиканың еңбек, зейнетақы туралы және өзге де
заңдарымен реттеледі.
Жалпы, мемлекеттік қызмет: бұрынғы Кеңес өкіметінің кезінде
мемлекеттік қызметке арнайы арналған заңнама болмады. Ол кезде мемлекеттік
қызмет адамдардың еңбек ету қызметі нысандарының бірі ретінде түсінілді,
оның ерекшелігі тікелей қол еңбегімен материалдық құндылықтар жасау немесе
қандай да бір өндірістік – шаруашылық қызмет көрсету емес, әкімшілік
(ұйымдастыру, басқару), әлеуметтік – мәдени және тәрбиелеу функцияларын
жүзеге асыру болып саналды.
Мемлекеттік қызмет осындай кең мағыналы ұғымында кез келген
мемлекеттік ұйымдағы, яғни тек қана мемлекеттік органдардағы емес, сонымен
қатар мемлекеттік кәсіпорындардағы да ( басшылар, инженер – техникалық
қызметкерлер), сондай – ақ мемлекеттік мекемелердегі де (мектептер, мәдени
– ағарту және медицина мекемелері, т.б.) жұмыс деп түсінілді. Егер нақты
бір адам мемлекет құрған лауазымға орналасқан болса, ол мемлекеттік
қызметшілер қатарына жататын болды.
Сонымен бірге қандай да болмасын бір қызметкерді мемлекеттік
қызметшілер қатарына жатқызудың ең маңызды белгісі оған еңбек ақы төлеудің
көзі болды: мемлекеттік қызмет өзінің барлық көрінісінде мемлекеттік бюджет
қаржысының есебінен қамтамасыз етілді.
Мемлекеттік қызметті соншалықты кең ұғынумен қатар оны тар мағынада да
түсінуге де болады. Соған сәйкес мемлекеттік қызмет болып қандай да бір
мемлекеттік ұйымда кез келген өндірістік емес функцияларды орындау емес,
тек мемлекеттік органдардың аппаратында, мемлекеттік кәсіпорындар мен
мекемелер әкімшілігінің құрамына кіретін адамдардың қызметі танылады.
Мемлекеттік басқару аясына орай мемлекеттік қызмет деп мемлекеттік
ұйымдардың әкімшілік - басқару қызметін атқаратын қызметкерлердің, яғни
атқарушы өкім етушілік (мемлекеттік – басқарушылық) сипаты бар функцияларды
жүзеге асыру процесіне қандай да бір нысанда тікелей қатысушылары болатын
адамдардың қызметі саналады.
Әкімшілік – басқарушы адамдар тобын құратын мемлекеттік қызметшілердің
қызметі әкімшілік құқықтың нормаларымен реттелінді, ал мемлекеттік
қызметшілердің басқа санаттарының қызметі, яғни жұмысшылардың жұмысы
сияқты, көбінесе еңбек құқығы нормаларының реттейтін объектісі болды.
1995 жылға дейін жағдай осылай болды. 1995 жылы 26 – желтоқсанда
Қазақстан Республикасы Президентінің Мемлекеттік қызмет туралы заң күші
бар жарлығы шықты – бұл, шындығында, мемлекеттік қызметке арнайы арналған
бірінші нормативтік құқықтық акт еді. Ол қазіргі кездегі қолданыстағы 1999
жылғы 23 – шілдеде қабылданған Мемлекеттік қызмет туралы заңмен және оған
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңдармен одан әрі дамытылып,
ауыстырылды.
Аталған заң бойынша мемлекеттік қызметші — мемлекеттік
қызметшілердің мемлекеттік органдардағы мемлекеттік биліктің міндеттері
мен функцияларын іске асыруға бағытталған лауазымдық өкілеттігін атқару
жөніндегі қызметі.
Бұл анықтамада мемлекеттік қызметтің шектелген ұғымы айқын көрініс
тапқан: тек қана мемлекеттік органдардағы жұмыс мемлекеттік – қызметтік
сипаты бар қызмет болып табылады. Сонымен бір мезгілде мемлекеттік
әлеуметтік – мәдени мекемелердегі және мемлекеттік кәсіпорындардағы жұмыс,
тіпті ол таза басқару немесе ұйымдастыру функцияларын орындаумен
байланысты болса да мұндай қызмет болып танылмайды, өйткені мекемелер мен
кәсіпорындар мемлекеттік органдар болып табылмайды.
Сондықтан, мемлекеттік қызмет қазіргі кезде шенеуніктердің
(төрелердің) қызметіне тіреледі.
1999 жылғы 23-шілдедегі Мемлекеттік қызмет туралы заңда былай
делінген:
а) мемлекеттік қызмет кәсіби негізде жүзеге асырылатын қызмет. Бірақ
мемлекеттік қызметтің ерекшелігін сипаттауға жалғыз бұл белгі жеткіліксіз.
Өйткені, инженердің, дәрігердің, оқытушының қызметі де кәсіби болып
табылады;
б) мемлекеттік қызметті жүзеге асыру үшін мемлекеттік лауазымға орналасу
керек. Бірақ бұл белгі де жеткіліксіз, өйткені, біріншіден, мемлекеттік
аппаратта қызметте болғанмен мемлекеттік қызметші болып табылмайды және,
екіншіден, мемлекет мемлекеттік мәні бар лауазымдарды тек мемлекеттік
органдарда ғана емес, сонымен қатар өзге мемлекеттік ұйымдарда да құрады.
(мысалы, кәсіпорындардың, мекемелердің лауазымдары). Сондықтан, мемлекеттік
қызметтің белгілерін одан әрі жетілдіре түсу қажет сияқты;
в) мемлекеттік қызмет өзінің көрінісін мемлекеттік лауазымдардың ерекше
санатына орналасудан табады – заңда оларды мемлекеттік органның
құрылымдық бірлігі деп атайды. Олардың ерекшелігі мемлекеттік органдардың
өкілеттіктерін орындауды қамтамасыз ету болып табылады. Бұл жағдай
мемлекеттік қызметті мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелердегі жұмыстан
айтарлықтай айырады;
г) мемлекеттік қызмет нақты мемлекеттік лауазыммен көзделген қызметтік
міндеттерді жүзеге асыру жөніндегі жауапты қызметтен көрініс табады. Бұл
мемлекеттік қызметтің ең маңызды белгісі;
д) мемлекеттік қызмет тиісті мемлекеттік лауазымға орналасқан адамның өзі
істейтін органға берілген өкілеттіктерді жүзеге асыруды қамтамасыз ететін
міндеттерді орындауын болжайды;
ж) мемлекеттік қызмет мемлекеттік қызметтің мемлекеттік лауазымына
орналасқан адамға мемлекеттік бюджет қаржысынан еңбек ақы төлеуді болжайды.
Кезінде ол жалақы деп аталатын. Бұл мемлекеттік қызмет үшін ерекше белгі
емес. Осындай тәртіппен мемлекеттік лауазымға орналасқан, бірақ бұл ретте
мемлекеттік қызметшілер болып табылмайтын адамдар ақшалай ақы алады.
Мемлекеттік қазыналық кәсіпорындар мен мекемелердің қызметшілері осыған
ұқсас еңбек ақымен қамтамасыз етіледі.
Осы кезеңдегі мемлекеттік қызмет ұғымының негізгі белгілері мен
ерекшеліктері осында.
Тағы мына мәселеге тоқталып кетуге болады: Батыс елдерінің
заңнамалары мемлекеттік қызмет туралы мәселені көп жағдайларда Қазақстан
заң шығарушылары басшылыққа алатын қағидаттардан өзгеше негіздемелерде
шешеді. Мәселен, АҚШ – та мемлекеттік қызмет туралы заңнаманың реттелуіне
бюджеттік қаржыдан ақы алатын кез келген қызметкер жатады; оларды
азаматтық және үкіметтік қызметшілерге бөлу қаралған. Ұлыбританияда
барлық шенеуніктер, сондай – ақ мемлекеттік кәсіпорындар мен мемлекеттік
ғылыми және ғылыми – техникалық мекемелерде істейтін адамдар да мемлекеттік
азаматтық қызмет атқарады. Францияда мемлекеттік қызмет шенеуніктерінің,
сондай – ақ өзге де мемлекеттік қызметшілердің жариялық басқарушылық
қызметі болып табылады. Соған сәйкес мемлекеттік қызметшілер болып ең
алдымен жариялы билікті иеленуші ретінде мемлекеттің барлық қызметшілері
танылады. Германияда да шенеуніктер мемлекеттік қызметшілер болып танылады.
Оларға өзге мемлекеттік қызметшілер де, мысалы, көмекші – техникалық
функцияларды орындайтындар жатады. Әкімшілік қызметкерлер тобын білдіретін
шенеуніктермен және шенеуніктер болып табылмайтын азаматтық қызметшілер
арасында шек қойылады.
Қазақстан заңнамасы мемлекеттік қызметтің мәнін анықтауға өзге
көзқарасты негізге алады: оның нормалары мемлекеттік кәсіпорындар мен
мекемелерде мемлекет құратын лауазымдарға орналасқан және шындығында
мемлекетте қызметте болатын адамдардың жұмысына қолданылмайды.
Жалпы мемлекеттік қызметтің принциптері ҚР – сы Конституциясының
Республика азаматтарының мемлекеттік қызметке кіруге тең құқығы бар деп
бекіткен нормаға негізделеді. Олар мемлекеттік қызметті ұйымдастыру мен
нақты жүзеге асырудың аса маңызды заңдылықтарын белгілейді.
1.Заңдылық принципі мемлекеттік қызметшілер лауазымдық міндеттерін атқарған
және олардың құқықтарын қамтамасыз еткен кезде ҚР – сы Конституциясы мен
заңдарының өзге нормативтік құқықтық актілерден жоғары күші болатындығын
білдіреді. Бұл Конституцияның ең жоғарғы заңдық күші бар және Республиканың
бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады деген ҚР – сы Конституциясының 4 –
б. 2- т. нормасына негізделеді.
2.Қазақстан патриотизм принципі, (гректің patriotes – отандас, patris –
отан дегені) – мемлекеттік қызметінің өз Отанын, халық сүйетіндігін, оларға
деген терең сезімін, берілгендігін, республиканың тәуелсіздігін нығайтуға,
онда өркениетті демократиялық қоғам құруға, елдің экономикасы мен
мәдениетін, ең алдымен өз халқының тілі мен дінін дамытуға бар білімі мен
күш – ждігерін аянбай жұмсайтындығын білдіреді.
3.Мемлекеттік биліктің заң шығарушысы, атқарушы және сот тармақтарына
бөлінуіне қарамастан, мемлекеттік қызмет жүйесінің біртұтастық
принципі. Бұл республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол аталған
тармақтардың тежемлік әрі тепе – теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс
– қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады деген Конституцияның 3 –
бабының 4 – тармағына негізделген.
4.Азаматтар құқықтарының, бостандықтарының және заңды мүдделерінің мемлекет
мүдделері алдындағы басымдық принципі, бұл Қазақстанның заңнамаларындағы
жаңа ереже мемлекеттік қызметшілердің адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын білуге, сақтауға және қорғауға міндеттейді. Қазақстанда
құрылып жатқан құқықтық мемлекет үшін адамның ең қымбат қазына екендігін
тану және азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін
бұзуға әкеп соқтыратын іс – әрекеттері үшін барлық мемлекеттік
қызметшілердің Мемлекеттік қызмет туралы заңда қаралған жауапкершіліктері
болмай қалмайтындығы міндетті болуға тиіс.
5.Республика азаматтарының мемлекеттік қызметке қол жеткізуге және өз
қабілеттері мен кәсіби даярлығына сәйкес мемлекеттік қызмет бойынша
жоғарлатуға тең құқығы принципі. Оның мәні мынада, мемлекеттік қызметке
қабылданған кезде нәсіліне, жынысына, ұлтына, тіліне, әлеуметтік тегіне,
мүліктік және лауазымдық жағдайына, тұрақты тұратын жеріне, дініне,
иланымына, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығына байланысты қандай да
болсын тікелей немесе жанама шектеулер қоюға болмайды.
6.Азаматтардың мемлекеттік қызметке кіруінің еріктілігі принципі. ҚР – сы
Конституциясының 24-б ның 1-т-да бекітілген әркімнің еңбек ету
бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдау құқығы барлығына
негізделеді.
7.Мемлекеттік қызметшілердің кәсібилік және жоғары біліктілік
принципі. Мемлекеттік лауазымның бос орнына (ваканцияға) кандидатты
іріктеген кезде пайдаланылатын негізгі белгілер. Басымдық ең лайықтыға,
жақсы дайындығы барға, мамандығы бойынша жұмысының көп өтілі барға, іс
жүзінде өзінің ұйымдастырушылық қабілеттілігін көрсеткенге беріледі.
8.Мәні бірдей жұмыстарды орындағаны үшін еңбекке ақыны тең
төлеу принципі. ҚР –сы Конституциясының 24–бының 2 – т-да бекітілген
әркімнің өз еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына құқығы бар
деген ережеге негізделеді.
9.Жоғары тұрған мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар өз өкілеттігі
шегінде қабылдаған шешімдерді орындаудың бағынысты мемлекеттік қызметшілер
үшін міндеттілік принципі. Қазақстан мемлекеттілігінің негізгі
бастауларының бірі болып табылады. Ол мемлекеттік биліктің біртұтастығына
және заңның жоғары күші болатынына, төменгі органдардың жоғарғы органдарға
бағыныстылығына негізделеді. Осының арқасында мемлекеттік механизмнің
барлық буындарында атқарушылық тәртіп үшін шынайы жағдайлар жасалынады.
10.Мемлекеттік қызметшілердің бақылауда болу және есептілік
принципі. Мемлекеттік қызметтегі тәртіпті нығайтудың мемлекеттік
қызметшілердің өздерінің міндеттерін ойдағыдай орындауын қамтамасыз етудің,
олардың сол үшін жауапкершіліктерін арттырудың аса қажетті және тәжірибеде
сыналған пайдалы тәсілдері.
11.Қоғамдық пікір мен жариялылықты ескеру принципі. Мемлекеттік қызмет
туралы заңнамалардың ашық болуын, мемлекеттік органдарға қол жетерлік
болуын және олардың мемлекеттік қызметшінің тағдыры, құқықтық жағдайы
туралы мәселелері оның ырзашылығы мен және келісуімен шешулерін болжайды.
Жариялылықты кеңейтпейінше, қоғамдық пікірді ескермейінше, бақылау үшін
ашық және қол жетушілік болмайынша мемлекеттік қызметшілердің шынайы
бақылауда болуы мүмкін емес. Мемлекеттік органдар бірде – бір қызметкері
бақылаудан, сыннан тысқары қалуға тиіс емес.
12.Мемлекеттік қызметшілердің құқықтық және әлеуметтік
қорғалу принципі. Олардың қалыпты қызмет атқаруы үшін қажетті жағдайлар
туғызуды, қызметтік міндеттерін орындауға тосқауыл болатын кедергілерді
жоюға тиісті шаралар қолдануды көздейді. Қызметшілердің әлеуметтік және
құқықтық қорғалуы: олардың еңбегінің беделін көтеруді айтарлықтай жоғары
еңбек ақы төлеуді, еңбек етуге, демалысына қалыпты жағдайлар туғызуды,
мемлекеттік сақтандыруды, қызмет жөнінен өсуді болжайды.
13.Мемлекеттік қызметшілерді қызметтік міндеттерін адал, ынталы атқарғаны,
ерекше маңызды және күрделі тапсырмаларды орындағаны үшін көтермелеу
принципін жүзеге асыру шаралары Мемлекеттік қызмет туралы заңның 23 –
бабында қаралған.
14.Мемлекеттік қызметшілердің қызметтік міндеттерін орындамағаны не
тиісінше орындамағаны және өздерінің өкілеттілігін асыра пайдаланғаны үшін
жеке жауаптылық принципі мемлекеттік тәртіпті күшейтуге, мемлекеттік
қызметшілердің тапсырылған жұмыс үшін жеке жауаптылық сезімін
қалыптастыруға мүмкіндік береді.
15.Мемлекеттік қызметшілердің біліктілігін арттыруды үздіксіз жүргізу
принципі қызметшілердің тиісті бюджет қаражаты есебінен қайта даярлануын,
кәсіби деңгейі мен біліктілігін арттыруларын , арнайы оқу орындарын
ұйымдастыруды, т. б. болжайды.
Мемлекеттік лауазым заңмен, мемлекеттік органның нормативтік құқықтық
актілермен белгіленген лауазымдық міндеттердің ауқымы жүктелген құрылымдық
бірлігі ретінде айқындалған.
Лауазым деп қызмет орны түсініледі, ол оған орналасқан адамның
құқықтық мәртебесін айқындайды. Бұл оның лауазымдық (қызметтік)
міндеттерінің көлемі, оның лауазымдық (қызметтік) құқықтары, оның өзіне
берілген құқықтарды жүзеге асыру және міндеттерді орындау үшін
жауаптылығының шегі, сондай – ақ осы адамға қойылатын мамандық және
біліктілік талаптар. Шын мәнінде, лауазым мұндай ұғымында тиісті
мемлекеттік органның, сондай – ақ Конституцияға және басқа заң актілеріне
сәйкес құрылатын өзге мемлекеттік органдардың өкілеттіктерін жүзеге асыру
жөніндегі тиісті адамның орындайтын жұмысының мазмұнын айқындауға қызмет
етеді.
Мұндай өзге мемлекеттік органдарға, мысалы, Қазақстанның Ұлттық
Банкі, ҚР – ның Прокуратурасы, Адам құқықтары жөніндегі Уәкілдің аппараты
және т.б. жатады.
Мемлекеттік қызметшілер лауазымдары оларды тағайындау мақсаттарына
қарай саяси және әкімшілік лауазымдарға бөлінеді.
Саяси лауазымдарға:
1. ҚР-ның Президенті тағайындайтын мемлекеттік саяси қызметшілер, олардың
орынбасарлары;
2. ҚР – сы Парламентінің Палаталары және Парламент Палаталарының Төрағалары
тағайындайтын және сайлайтын мемлекеттік саяси қызметшілер, олардың
орынбасарлары;
3. ҚР – сы Жоғарғы Сот аппаратының басшысы, оның орынбасарлары;
4. Конституцияға сәйкес Президент пен Үкіметтің өкілдері болып табылатын
мемлекеттік саяси қызметшілер;
5. Орталық атқарушы органдар мен ведомстваларды басқаратын мемлекеттік
саяси қызметшілер (басшылар), олардың орынбасарлары атқаратын лауазымдар
жатады.
Саяси лауазымдарға Президент белгілейтін өзге лауазымдар да жатқызылуы
мүмкін.
Мемлекеттік қызметті өткеру – бұл ұзаққа созылатын процесс, ол
мемлекеттік қызметшілердің қызметке кіргеннен бастап одан шыққанға дейін
атқаратын қызметтерін дәйекті түрде ауыстыруынан көрініс табады. Осы уақыт
ішінде мемлекеттік қызметшінің әкімшілік – құқықтық мәртебесі жүзеге
асырылады.
Мемлекеттік қызметті өткеру екі түрлі құқықтық актілермен іске
асырылады. Олар бірінен – бірі өздерінің туғызатын құқықтық салдарының
сипатымен айырылады.
Олардың біріншісі Қазақстанның барлық азаматтары үшін мемлекеттік
қызметті өткерудің жалпы тәртібін белгілейтін нормативтік құқықтық
актілерді құрайды. Олар мемлекеттік қызметке қабылдаудың сынақ мерзімінен
өтудің тәртібін, мемлекеттік қызмет жағдайының ерекшеліктерін, аттестация
өткізудің тәртібін, қызметке орналасудың, лауазымдық санаттар топтарына
жатқызудың, құрметті атақтар берудің және қызмет өткерудің өзге де
мәселелерінің тәртібін белгілейді.
Құқықтық актілердің екінші түрі – бұл заңдық айғақтар түрлерінің
бірі, яғни нақты бір азамат үшін мемлекеттік – қызметтік қатынастар
туғызатын, өзгертетін немесе тоқтататын нақты жағдайларды реттейтін жеке –
дара актілер.
Мемлекеттік қызмет туралы заң бойынша мемлекеттік қызметке кіруге,
заңдарда өзгеше белгіленбесе, жасы 18 жастан кем емес, қажетті білімі бар
және өзге белгіленген талаптарға сәйкес келетін ҚР – сы азаматының құқығы
бар.
Мемлекеттік қызметшілердің қызметін ынталандыруды екі топқа бөлуге
болады:
1 ) жеңілдіктер
2 ) көтермелеу шаралары
Жеңілдіктер әр түрлі болады және әдетте, мемлдекеттік қызметшілердің
тиісті санаттарына қарай тағайындалады.
Көтермелеудің жалпы шаралары еңбек туралы заңдармен, мемлекеттік
қызметшілердің нақтылы санаттарының құқықтық мәртебесінің ерекшеліктерін
қарайтын құқықтық актілермен тағайындалады.
Көтермелеумен қатар заңнамалар, қажет болған кезде, мемлекеттік
қызметшілердің заңдық жауаптылығын қарайды, атап айтқанда: тәртіптік,
әкімшілік, материалдық және қылмыстық. Жауаптылық мемлекеттік
қызметшілерге олардың кінәлі түрде құқық бұзушылық жасағаны үшін, яғни заң
жүзінде құқыққа қарсы ретінде танылған құқықтар мен іс – әрекеттер үшін
заңдарда қаралған қандай да болмасын сазай мен жаза шараларынан көрініс
табады. Жалпы мәлім, құқық бұзушылықтар қылмыстарға және теріс қылықтарға
бөлінеді.
Тәртіптік жауаптылық – бұл қылмыстық тәртіппен қудаланбайтын
мемлекеттік қызметтің ережелерін кінәлі түрде бұзған үшін қызметтік
бағыныштылық тәртібімен тәртіптік ықпал жасаудың шараларын қолдану. Ол өзге
азаматтармен бірдей жалпы негіздемелер негізінде белгіленген. Алайда
мемлекеттік қызметшілердің кәсіби қызметінің сипаты олардың жауаптылығын
реттеудің кейбір ерекшеліктерін де болжайды.
Заңдық жауаптылықтың бұл түрін реттейтін нормативтік актілер
Мемлекеттік қызмет туралы заң, ҚР – ның әкімшілік мемлекеттік
қызметшілеріне тәртіптік жаза қолдану Ережесі, ҚР – сы ішкі істер
органдарының қатардағы және басшы құрамының қызмет өткеру туралы ереже,
ҚР Қарулы күштерінің тәртіптік жарғысы, ҚР – ның Кеден органдарында
лауазымды адамдардың қызмет өткеруі туралы Ереже және кейбір басқа
актілер болып табылады. Олар жауаптылықтың негіздемелерін, тәртіптік
жазалардың түрлерін, бұл жазаларды тағайындау жөніндегі атқарушы билік
органдары мен басшылардың құқықтарын, сондай – ақ мемлекеттік қызметтің
нақты жағдайларын ескере отырып, оларды қолдандың және шағым жасаудың
тәртібін белгілейді.
Мемлекеттік қызметшінің теріс қылық жасауы жаза қолдану үшін негіз
болып табылады. Тәртіптік жаза – бұл қызметшілердің теріс қылық жасағаны
үшін лауазымдық өкілеттігіне сәйкес тиісті құқығы бар тұлға әдетте
мемлекеттік органның басшысы) қолдануы мүмкін тәртіптік жауапкершілік
шарасы. Тәртіптік жазалардың түрлері: ескерту, сөгіс, қатаң сөгіс, қызметке
сәйкес еместігі туралы ескерту, атқаратын қызметінен босату болып табылады.
Мемлекеттік әкімшілік қызметшілер үшін санаттар мен біліктілік
кластары белгіленген. Лауазымдық санаттарды және әкімшілік лауазымдарды
санаттарға жатқызу тәртібін уәкілетті органның ұсынысы бойынша ҚР
Президенті бекітеді. Мемлекеттік әкімшілік қызметкерлер үшін 8 санат және
16 біліктілік кластары белгіленген.
Жоғарғы санатқа мына лауазымдар жатады: Премьер - министр,
Мемлекеттік хатшысы, Президенттің әкімшілігінің жетекшісі; Премьер -
министрдің орынбасарлары;
Бірінші санатқа мына лауазымдар жатады: Үкімет аппаратының
жетекшісі; ҚР Президентіне тікелей бағынышты және есеп беретін
мемлекеттік органның жетекшісі; министрлері, мемлекеттік комитеттердің
төрағалары, облыс әкімдері, республикалық маңызы бар қалалардың және
астананың әкімдерінің орынбасарлары; Орталық сайлау комиссияның төрағысы;
Президент әкімшілігі мен Үкімет аппаратының жетекшілерінің орынбасарлары;
ҚР Президентінің көмекшілері мен кеңесшілері; Президент өкілдері;
Парламент Палаталарының аппаратының жетекшілері; Президенттің
Әкімшілігінің құрылымдық бөлімдерінің жетекшілері; үкіметтің құрамына
кірмейтін орталық атқару органдарының жетекшілері;
Екінші санатқа мына лауазымдар жатады: ҚР Президентіне тікелей
бағынышты және есеп беретін мемлекеттік органның жетекшісінің
орынбасарлары; министрлердің орынбасарлары, мемлекеттік комитеттердің
төрағаларының орынбасарлары, облыс әкімдері, республикалық маңызы бар
қалалардың және астананың әкімдерінің орынбасарлары; Орталық сайлау
комиссияның төрағысының орынбасары, хатшысы және мүшелері; Парламент
Палаталарының аппаратының жетекшілерінің орынбасарлары; Президенттің
Әкімшілігінің құрылымдық бөлімдерінің жетекшілерінің орынбасарлары және
мемлекеттік инспекторлар; Үкімет өкілдері; Парламент Палаталары мен Үкімет
аппаратының құрылымдық бөлімдерінің жетекшілері; Парламент Сенатының
Төрағасы мен Мәжілісінің Төрағасының көмекшілері мен кеңесшілері;
үкіметтің құрамына кірмейтін орталық атқару органдарының жетекшілерінің
орынбасарлары; аудан және облысқа бағынушы қалалардың әкімдері;
Үшінші санатқа мыналар жатады: департаменттердің, агеттіктердің,
комитеттердің жетекшілері; басқарма басшылары; ҚР Президентіне тікелей
бағынышты және есеп беретін мемлекеттік органның бірінші жетекшілері,
министрлер және мемлекеттік комитет төрағалары, сонымен қатар Үкіметтің
құрамына кірмейтін өзге де орталық атқару органдарының бірінші
жетекшілері және Парламент Палаталарының көмекшілері мен кеңесшілері;
Төртінші санатқа мыналар жатады: департаменттердің, агеттіктердің,
комитеттердің жетекшілері; басқарма басшыларының орынбасарлары; ҚР
Президентіне тікелей бағынышты және есеп беретін мемлекеттік органның
бірінші жетекшілерінің, министрлердің және мемлекеттік комитет
төрағаларының, сонымен қатар Үкіметтің құрамына кірмейтін өзге де орталық
атқару органдарының бөлім басшыларының орынбасарлары; облыстардың,
республикалық маңызы бар қалалар мен республика астанасының жергілікті
атқару органдарының басқарамаларының, қызметтіктерінің бөлім басшылары;
Бесінші санатқа мыналар жатқызылады: облысқа қарайтын аудандар мен
қалалардың әкімдерінің орынбасарлары, ҚР Президентіне тікелей бағынатын
және есеп беретін мемлекеттік органдардың бас және жетекші мамандары;
министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, сонымен қатар ҚР Үкіметінің
құрамына кірмейтін өзге де орталық атқару органдарының бас жетекші
мамандары; облыстардың, республикалық маңызы бар қалалар мен астананың
жергілікті атқару органдарының басқармаларының, бөлімдерінің,
қызметтіктерінің басты жетекші мамандары; маслихат аппараттарының,
облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және республика
астанасының жергілікті атқару органдарының бас және жетекші мамандары;
Алтыншы санатқа мыналар жатқызылады:аудандық және облыстық маңызы бар
қалалардың, қалалардағы аудандық жергілікті атқару органдарының
қызметкерлері, басқармалардың, бөлімдердің жетекшілері, аудандардың,
облыстық маңызы бар қалалардың маслихаттарының аппараттарының құрылымдық
бөлімдерінің жетекшілері; республикалық маңызы бар қалалардың және
астананың жергілікті атқару органдарының қызметкерлері, басқармаларының,
бөлімдерінің, жергілікті атқару органдарының ауылдық, поселкалық, аудандық
бағынышты қалалардың, облыстардың, републикалық маңызы бар қалалар мен
астананың маслихаттардың аппараттарының мамандары;
Жетінші санатқа мыналар жатқызылады: аудандық, облысқа бағынышты
қалалардың, қалалық аудандық жергілікті атқару органдарының, ауылдық,
поселкалық, ауданға қарасты қалалық жергілікті атқару органдарының, олардың
бөлімдерінің, аудандық, облыстық маңызы барқалалардың маслихат
аппараттарының мамандары.
Мемлекеттік қызметкерлерге кәсіби даярлығына және олардың лауазымына
біліктілік талаптарына байланысты кластар беріледі.
Жоғарғы, бірінші және екінші санаттардағы мемлекеттік қызметкерлерге
біліктілік кластары лауазымына, кәсіби біліктілік деңгейіне және жұмыс
нәтижесіне байланысты беріледі. 3-7 санаттардағы мемлекеттік қызметкерлерге
кезекті біліктілік кластары аттестация нәтижесі бойынша беріледі.
Мемлекеттік қызметшілердің әкімшілік – құқықтық
мәртебесі – мемлекеттік қызметшілердің құқықтарының, міндеттерінің және
шектеулердің жиынтығы.
"ҚР мемлекеттік қызметі туралы" заңының 8 бабына сәйкес мемлекеттік
қызметкер мынаған құқылы:
1) ҚР Конституциясында және өзге де заңдарымен белгіленген құқықтар мен
бостандықтарды пайдалануға;
2) өз өкілеттілігі шегінде мәселелерді қарауға және шешім қабылдауға
қатысуға, тиісті органдар мен лауазымды тұлғалардың оларды орындауларын
талап етуге;
3) белгіленген тәртіпте лауазымдық міндеттерді орындау үшін қажетті
ақпарат пен материалдар алуға;
4) лауазымдық міндеттерді атқару үшін белгіленген тәртіппен меншік
нысандарына қарамастан ұйымдарда болуға;
5) басшыдан мемлекеттік қызметшінің атқаратын лауазымына сәйкес қызметтік
өкілеттілік міндеттері мен көлемін дәл белгілеуді талап етуге;
6) жеке басының қадір-қасиетінің құрметтелуіне;
7) өзі атқаратын лауазымға жұмыс сапасына, тәжірибесіне және заңда
белгіленген өзге де негіздерге қарай ынталандырылуына және еңбегіне ақы
төленуіне;
8) тиісті бюджет қаражаты есебінен қайта даярлануға және біліктілігін
арттыруға;
9) өзінің мемлекеттік қызмет өткеруіне қатысты материалдармен кедергісіз
танысуға, қажет болғанда жеке түсініктеме беруге;
10) қызметі бойынша жоғарылауға;
11) қызметшінің пікірінше негізсіз айып тағылғанда қызметтік тексеру
жүргізілуін талап етуге;
12) еңбегінің қорғалуына, денсаулығынң сақталуына, қауіпсіз және жоғарғы
өнімді жұмыс істеуі үшін қажетті еңбек жағдайына;
13) әлеуметтік және құқықтық қорғалуға;
14) мемлекеттік қызметтен өз қалауы бойынша босатылуға;
15) зейнетақымен және әлеуметтік қамсыздандырылуға;
16) жоғарғы мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғаларға мемлекеттік
қызметті жетілдіру бойынша ұсыныстар енгізуге құқығы бар.
Мемлекеттік қызметшінің мынадай негізгі міндеттері болады:
1) ҚР Конституциясы мен заңдарын сақтауға;
2) ҚР Президенті бекіткен тәртіпте ант беруге;
3) азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарының, бостандықтарының және
заңды мүдделерінің сақталуын және қорғалуын қамтамасыз етуге, заңдарда
белгіленген тәртіп пен мерзімде азаматтардың өтініштерін қарауға, олар
бойынша қажетті шаралар қолдануға;
4) өзіне берілген құқықтар шегінде және қызмет міндеттеріне сәйкес
өкілеттілігін жүзеге асыруға;
5) мемлекеттік және еңбек тәртібін сақтауға;
6) өзіне заңда белгіленген шектеулерді қабылдауға;
7) басшылардың бұйрықтары мен өкімдерін, жоғарғы органдар мен лауазымды
адамдардың өз өкілеттіліктері шегінде шығарған шешімдері мен нұсқауларын
орындауға;
8) мемлекеттік құпияларды және заңмен қорғалатын өзге де құпияны сақтауға,
соның ішінде мемлекетті қызметті тоқтатқаннан кейін де заңмен белгіленген
белгілі бір уақыт ішінде, ол жөнінде қолхат бере отырып сақтауға;
9) қызметтік әдеп нормаларын сақтауға;
10) қызметтік міндеттерін атқару кезінде алған, азаматтардың жеке өмірін,
ар - намысын және қадір -қасиетін қозғайтын мәліметтерді құпия сақтауға
және олардан, заңдарда көзделген жағдайларды қоспағанда, мұндай ақпарат
беруді талап етпеуге;
11) мемлекеттік меншіктің сақталуын қамтамасыз етуге;
12) мемлекеттік қызметкердің жеке мүдделері оның өкілеттілігінен
түйісетін немесе қайшы келетін жағдайларда оларды тағайындауға құқығы бар
лауазымды адамды дереу хабардар етуге;
13) қызметтік міндеттерін тиімді атқару үшін өзінің кәсіби деңгейі мен
біліктілігін арттыруға міндетті.
Мемлекеттік қызметте болуға байланысты қойылатын шектеулер:
1) өкілді органдардың депутаты және жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының мүшесі болуға;
2) педагогтік, ғылыми және өзге де шығармашылық қызметті қоспағанда, басқа
да ақылы қызметпен айналысуға;
3) кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, соның ішінде, егер коммерциялық ұйымды
басқаруға тікелей қатысу ҚР заңдарына сәйкес оның қызметтік міндетіне
кірмейтін болса, ұйымдық-құқықтық нысанына қарамастан, коммерциялық ұйымды
басқаруға қатысуға;
4) үшінші тұлғалардың істері бойынша өзі қызмет істейтін не өзіне тікелей
бағынысты немесе өзінің бақылауыдағы мемлекеттік органдарда өкіл болуға;
5) өзінің қызметтік іс-әрекетін материалдық-техникалық, қаржылық және
ақпараттық қамтамасыз ету құралдарын, басқа да мемлекеттік мүлік пен
қызметтік ақпаратты қызметтік емес мақсатта пайдалануға;
6) ереуілдерді қоса алғанда, мемлекеттік органдардың қалыпты жұмыс
істеуіне және қызметтік міндеттерді орындауға кедергі келтіретін
әрекеттерге қатысуға;
7) лауазымдық өкілеттілігін орындауға байланысты азаматтар мен заңды
тұлғалар көрсететін қызметті жеке мақсатына пайдалануға құқығы жоқ.
Мемлекеттік қызметкер белгіленген тәртіпке және заңдарға сәйкес,
қызметке кіргеннен кейін бір ай ішінде мемлекеттік қызметті өткеру
уақытына өзінің меншігіндегі коммерциялық ұйымдардың жарғылық
капиталындағы үлесті және осы адамдарға заңды тиесілі ақшаны, сондай-ақ
мүлікті жалға берген өзге де мүлікті қоспағанда, пайдалану табыс алуға әкеп
соғатын өзге де мүлікті сенім білдірілген басқаруға беруге міндетті. Осы
мүліктен, соның сыйақы, дивидендтер, ұтыстар, мүлікті жалға беруден және
басқа да заңды көздерден түскен табыс нысанында табыс алуға құқығы бар.
Мемлекеттік қызметкер өзінің жақын туыстары (ата - анасы, жұбайы,
аға - інісі, апа -сіңілісі, балалары) немесе жекжаттары атқаратын қызметке
тікелей бағынысты лауазым атқаруына болмайды.
Мемлекеттік қызметті өткеру - бұл лауазымдық өкілеттіліктерін
практикада жүзеге асыруда көрінетін, қызметкердің күнделікті жұмысы және
қызмет ету барысында қызметкердің құқықтық мәртебесіндегі өзгерістер.
Қызметкер лауазымға кірген сәттен бастап мемлекет белгілеген және
кепіл болатын нақты құқықтар мен міндеттерді тасушы болып табылады.
Құқықтар мен міндеттер қызметкер істейтін органның міндеттерінен,
функцияларынан және құзырлығынан туындайды.
Мемлекеттік қызметті өткеру элементтері:
1) мемлекеттік қызметке кіру;
2) сынақ мерзімін белгілеу;
3) мемлекеттік қызметшілерді аттестациялау;
4) қызметті ауыстыру;
5) қызметті атқару кезінде берілетін жеңілдіктер және ынталандырулар;
6) мемлекеттік қызметшінің жауаптылығы;
7) мемлекеттік қызметтің тоқтатылуы.
Жасақтау ұғымы мемлекеттік қызметкерлердің кадрларын дайындауды,
іріктеуді және орналастыруды білдіреді. Мемлекеттік қызмет кәсіби қызмет
болғандықтан, онда орналасатын азаматтар кәсіби даярланған болуы тиіс.
Мемлекеттік қызметкердің білім деңгейі, біліктілігі мемлекеттік басқару
аппаратындағы нақты лауазымдардың талабына жауап беруі тиіс.
Кадрларды дайындау - бұл жауапты басқарушы лауазымдарда жұмыс істеу
үшін арнайы оқыту, біліктілік деңгейін көтеру, кадралрдың резервін
қалыптастыру.
Мемлекеттік қызметкерлерді оқыту арнайы оқу орындарында,сондай-ақ
тікелей мемлекеттік қызметкер істеп жүрген мемлекеттік органның шегінде
де өтуі мүмкін.
Резервті қалыптастыру кадрларды жаңарту процесінде сабақтастықты,
жалғастырушылықты, орын басушылықты қамтамасыз ету үшін қажет болып
табылады. Резервпен жұмыс қызметтік перспектива қағидасына сай келуі
тиіс.
Іріктеу, ереже бойынша, басқару органдарын жаңа қызметкерлермен
толтыру. Мемлекеттік қызметке кадраларды іріктеу кезінде басшылыққа
алынатын, практикада қалыптасқан және нормативті бекітілген нақты талаптар
болады.
Мемлекеттік қызметке кіру кезінде мынадай талаптар қойылады:
1) ҚР азаматы болуы қажет;
2) егер ҚР заңдарында тиісті лауазымдар жөнінде өзгеше белгіленбесе, 18
жастан кем болмауға;
3) қажетті білімі, кәсіби даярлығы және белгіленген біліктілік талаптарына
сәйкес болуы тиіс;
4) мемлекеттік қызметке кірген кезде салық қызметі органдарына өзі алған
табысы мен өзіне меншік құқығымен тиесілі, салық салу объектісі болып
табылатын мүлкі туралы мәліметтерді табыс етуге міндетті;
5) арнайы тексеруден өтуі тиіс;
Мемлекеттік әкімшілік лауазымдарға қойылатын біліктілік талаптарын
мемлекеттік органдар лауазымдар санаттарына қойылатын үлгі біліктілік
талаптары негізінде әзірлейді және бекітеді.
Кадрлармен жұмыс істеудің бір түрі болып - оларды орналастыру.
Орналастыру - бұл әркімге оның мамандығына және біліктілігіне, жеке бас
ерекшеліктеріне және ұжымдық мүдделеріне сәйкес, өз уақытында адамдарды
анағұрлым білікті немесе жауапты лауазымға пайдалану үшін қалыптасқан
мүмкіндіктерін ескере отырып орын беру.
Мемлекеттік органдарда лауазымға орналасудың төрт ұйымдық - құқықтық
тәсілі жалпыға мәлім:
1) қабылдау;
2) тағайындау;
3) сайлау;
4) конкурс.
Осылардың әрқайсысы еңбек шартын жасасумен байланыстырылатын
әкімшілік актіні шығарумен аяқталатын өзіндік процедураны білдіреді.
Қабылдау - мемлекеттік қызметке тұлғаны алған кезде жинақтайтын
тәсілдердің бірі. Мемлекеттік қызметкерлердің көпшілігі қызметке қабылдау
тәртібінде алынады.
Тағайындау - бұл мемлекеттік органдардың жеке құрамын жинақтаудың
негізгі тәсілдерінің бірі. Тағайындау тәртібінде мемлекеттік органдардың
және олардың құрылымдық бөлімдерінің жетекшілерінің, олардың
орынбасарлары және басқа да лауазымды тұлғалар лауазымға алынады.
Тағайындау бірнеше тәсілдер арқылы жүзеге асырылады: тиісті орган немесе
лауазымды тұлға дербес түрде (ҚР Президентінің ҚР Мемлекеттік хатшысын
тағайындауы); ұсыну бойынша (Президенттің ұсынысы бойынша Сенат - Жоғарғы
Соттың Төрағасын, ҚР Жоғарғы Сотының коллегиялар төрағасын және
судьяларын); келісім беру бойынша (Парламенттің келісімі бойынша Президент
Премьер-Министрді тағайындайды).
Сайлау - мемлекеттің, тұрғындардың белгілі бір саны бойынша немесе
қандайда болмасын органның тапсырмасы бойынша құзырлықты жүзеге асыруға
нақты бір тұлғаларды уәкілетті ету. ҚР заңнамасы бойынша Президент, барлық
деңгейдегі депутаттар сайлануға жатады. Сайланушылық өзінің артынан көп
құқықтық салдарларға әкеледі: саланған тұлғаны бақылау құқығы; оның есебін
тыңдау, жұмысын бағалау. Сайлаудың өзіне тән процедурасы болады: талқылау,
дауыс беру, дауыстарды санау және т.б. Сайлау белгілі бір уақытқа ғана
есептеледі, осы мерзім өткеннен кейін осы лауазымға қайтадан сайлау
жүргізіледі.
Конкурс - лауазымға орналасудың дербес, ерекше тәсілі. Сайлауға ұқсас
болып келеді. Конкурстың мәні - барлық қатысушылар үшін тең жағдайда жарысу
тәртібінде бос лауазымға орналасу. Конкурс үшінші санаттан жетінші
санатқа дейінгі лауазымдарға орналасуға мүмкіндік береді. Ол
құжаттардың конкурсы түрінде жүргізіледі. Арнайы құрылған конкурстық
комиссия конкурсқа қатысушыларды білімі туралы, мемлекеттік қызметті
өткеру немесе өзге де қызметтерді атқару туралы құжаттардың, сонымен қатар
тестілеу нәтижелерінің, ұсыныстардың негізінде бағалайды. Конкурстық
комиссияның шешімі азаматпен контракт жасасу үшін немесе осындай контракт
жасасудан бас тарту негізі болып табылады.
Мемлекеттік қызметкерлердің лауазымына жинақтаудың қандайда болмасын
тәсілін таңдау қызмет түріне, қызметкердің санатына, сондай-ақ нақты
лауазымдық өкілеттіліктерге байланысты болады.
Мемлекеттік саяси қызметшілердің мемлекеттік қызметке кіруі
тағайындау не сайлау негізінде, сондай – ақ ҚР заңдарында белгіленген
басқа да реттерде, тәртіп пен жағдайларда жүзеге асырылады.
Мемлекеттік әкімшілік лауазымға алғаш рет қабылданған немесе жоғарғы
санаттағы мемлекеттік әкімшілік лауазымға қабылданған азамат үшін 3 айға
дейінгі мерзімге сынақ белгіленуі мүмкін. Егер сынақ мерзімі өтіп,
мемлекеттік әкімшілік қызметкер мемлекеттік қызметті жалғастыра берсе, ол
снақтан өткен болып саналады және сынақ мерзімі мемлекеттік қызмет
стажына есептеледі ("ҚР Мемлекеттік қызмет туралы" заңының 15 бабы).
Мемлекеттік әкімшілік қызметкерлер олардың кәсіби даярлығы, құқықтық
мәдениеті, азаматтармен жұмыс істеу қабілеттілігі деңгейін анықтау
үшін кемінде 3 жылда 1 рет аттестациядан өтеді. Оны жүргізу тәртібі мен
талаптарын уәкілетті органның ұсынысы бойынша ҚР Президенті бекітеді.
Аттестациядан жоғарғы, 1 және 2 санаттағы мемлекеттік лауазымдағы
мемлекеттік қызметкерлер өтпейді.
Жұмысында жетістіктерге жеткені үшін, бастамашылдығы үшін, өзінің
кәсіби деңгейін үгемі көтеретін мемлекеттік қызметкерді қызмет бабы
бойынша ктермелеу жоғарғы лауазымға ауыстыру немесе одан да жоғары
біліктілік класын беру арқылы жүзеге асырылады;
Жұмыс уақытының ұзақтығы, сонымен қатар күні бұрын болжанбаған жұмыс
күні үшін өтем ақы төлеу кепілі мен тәртібі және мемлекеттік қызметкерді
демалыс және мереке күндері қызметке келуге міндеттеу ҚР еңбек
заңнамасына сәйкес белгіленеді.
Мемлекеттік қызметте болудың шекті жас мөлшері 60 жас белгіленген.
Кәсіби біліктілік деңгейі жоғары және денсаулық жағдайы сай тұлғалардың
мемлекеттік қызметте болу мерзімі ұзартылуы мүмкін. Бұл мерзім 5 жылдан
аспауы тиіс.
Мемлекеттік қызметкердің еңбегіне төленетін ақы қызметтік міндеттерін
сөзсіз және тиянақты атқаруы үшін жеткілікті материалдық жағдайды
қамтамасыз етуге, мемлекеттік органдарды білікті және тәжірибелі
кадрлармен жасақтауға жәрдемдесуге, олардың адал да бастамашыл еңбегін
ынталандыруға тиіс.
Мемлекеттік қызметкерлердің еңбек ақысын төлеудің бірыңғай жүйесін
Үкімет әзірлейді және Премьер - министр ҚР Президентіне бекітуге береді;
Олардың жалақысы бюджет қаражаты есебінен не болмаса Ұлттық банк
қаржысынан төленеді. Мемлекеттік әкімшілік қызметкерлердің жалақысы мен
оларға төленетін басқа да төлемдер ҚР заңдарында белгіленген тәртіпте
индекстелуге тиіс.
Мемлекеттік қызметкерге сауықтыру үшін 2 лауазымдық айлық ақысы
мөлшерінде жәрдемақы төленіп, ұзақтығы отыз күнтізбелік күнге ақы
төленетін жыл сайынғы демалыс беріледі.
Өткізілген аттестация мемлекеттік қызметкерді ынталандыру негізі
болып табылуы мүмкін. Оны 3 топқа бөлуге болады:
1) моральдық (алғыстар, ҚР мемлекеттік наградалары, кезекті біліктілік
класын мерзімінен бұрын беру);
2) материалдық (ақшалай сыйақылар, құнды сыйлықтар);
3) ұйымдық (қызмет бабы бойынша көтермелеу).
Мемлекеттік қызметкердің жауаптылығы (ҚР "Мемлекеттік қызмет туралы"
заңының 28 бабы). Мемлекеттік қызметкер өзіне жүктелген міндеттерді
орындамағаны және тиісінше орындамағаны үшін, лауазымдық өкілеттілігін
асыра пайдаланғаны, мемлекеттік және еңбек тәртібін бұзғаны үшін, сондай
ақ осы Заңда белгіленген, мемлекеттік қызметте болуға байланысты
шектеулерді сақтамағаны үшін мемлекеттік қызметкерге мынадай тәртіптік
жазалар қолданылады:
1) ескерту;
2) сөгіс;
3) қатаң сөгіс;
4) қызметке сәйкес еместігі туралы ескерту;
5) атқаратын қызметінен босату:
Мемлекеттік қызметкерлер қылмыс және өзге де құқық бұзушылықтар
жасаған жағдайда ҚР заңдарында белгіленген тәртіпте тиісінше қылмыстық,
әкімшілік, материалдық жауаптылыққа тартылады.
Мемлекеттік қызметкердің мемлекеттік қызметі тоқтатылады.
Мемлекеттік саяси қызметкердің отставкаға шығуы және қызметтен
бостылуы:
1) оның жазбаша арызы негізінде жүзеге асырылады;
2) оның отставкасын қабылдау немесе одан бас тартылу туралы шешім
жазбаша арыз берілген күннен бастап 1 ай мерзімде қабылданады. Саяси
қызметші отставкадан бас тартылған жағдайда қызметтік өкілеттілігін
атқаруды жалғастыруы тиіс және ҚР заңдарында көзделген тәртіппен қызметтен
босауға құқығы бар. Лауазымдық өкілеттілігін өрескел бұзу, мемлекеттік
қызметте болуға лайықсыз қылықтар жасау мемлекеттік саяси қызметкрдің
отставкаға шығуы үшін негіз бола алмайды, қайта жұмыстан босату үшін негіз
болады. Оларды қызметтен босату негіздері мен тәртібін ҚР Президенті
белгілейді (ҚР мемлекеттік қызметі туралы заңның 26 бабы).
Мемлекеттік әкімшілік қызметкерлердің мемлекеттік қызметінің
тоқтатуының негіздері:
1) өз тілегі бойынша жұмыстан босату туралы арыз беруі;
2) зейнеткерлік жасқа толуы;
3) келісім - шарт мерзімінің бітуі не болмаса ҚР заңдарында көзделген
негіздер бойынша келісім-шарт бұзылуы;
4) өз табысы мен мүлкі туралы көрінеу жалған мәлімет беруі;
5) заңда белгіленген міндеттер мен шектеулерді сақтамауы;
6) меншік құқығымен тиесілі мүлікті сенім білдірілген басқаруға бермеуі;
7) ҚР азаматтығын жоғалтуы;
8) сыбайлас жемқорлықпен айалысуы;
9) мемлекеттік әкімшілік лауазымды конкурстан тыс атқаруы;
10) аттестациядан өткендегі көрсеткен теріс нәтижелері.
Атқарушы биліктің басты міндеті - заңдардың орындалуын қамтамасыз
ету. Бұл міндет әртүрлі басқару нысандарында жүзеге асырылады.
Басқарудың әкімшілік - құқықтық нысаны – бұл атқарушы органның
(лауазымды тұлғасының) өз құзырлығы шегінде жүзеге асырылатын және нақты
салдарлар тудыратын, оның әрекетінің сырттай көрсетілген әрекеті.
Мемлекеттік басқарудың әкімшілік-құқықтық нысандарының мынадай
түрлері болады:
1) әрекетінің сипатына қарай:
а) құқықтық;
б) құқықтық емес;
2) мақсаттылығына байланысты:
а) ішкі - ішкі ұйымдастыру мәселелерін шешуге қолданылады;
б) сыртқы - органның міндеттері мен функцияларын орындау мақсатында
қолданылады;
3) көрсетілу әдісіне қарай:
а) ауызша және жазбаша;
б) конклюдентті.
Басқару қызметінің нысандарының ішінде ең көп тараған классификациясы
оны құқықтық және құқықтық емес деп бөлу.
Құқықтық нысандар нақты айқындалған құқықтық салдарларға әкеледі, ал
құқықтық емес нысандар құқықтық салдарларға әкелмейді. Құқықтық нысандарына
мыналар жатады:
1) нормативті-құқықтық актілерді дайындау және қабылдау (құқық шығармашылық
деп те атауға болады);
2) жеке нормативті актілерді шығару (немесе құқық қолданушылық);
3) әкімшілік-құқықтық шарттар жасасу;
4) әкімшілік - іс жүргізушілік әрекеттер жасау;
5) заңды мәні бар өзге де әрекеттерді жасау.
Нормативті-құқықтық актілерді дайындау және шығару - бұл атқарушы
билік органдарына заңнамамен ұйғарылған және тек заңдардың көмегімен ғана
бұқаралық мүдделерді қамтамасыз ету мүмкін болмағанда әкімшілік норма
шығармашылыққа мұқтажыдығымен байланыстырылған, заңдарды орындау үшін
арналған атқарушы биліктің қызметінің негізгі түрі. Тек осы құқықтық
нысандарда ғана өкітемік өкілеттіліктер айқын көрініс табады. Мысалы,
Президенттің заңды күші бар жарлық немесе өкімдер шығаруы, ҚР Үкіметінің
қаулылар мен өкімдер шығаруы.
Жеке құқықтық (әкімшілік) актілерді шығару - бұл көп жағдайда құқық
қолданушылық болып табылады, яғни құқық нормасын адрестік қолдану бойынша
қызмет, мысалы, қоршаған ортаны ластайтын кәсіпорындардға айыппұл
санкцияларын салу;
Әкімшілік келісімшарт жасасу - бұл тараптарының біреуіне мемлекеттік -
өкімді өкілеттіліктер берілетін келісімшарт, мысалы, контракт жасасу.
Әкімшілік - іс жүргізшілік әрекеттерді жасау - бұл қызмет нақты заңды
істерді шешумен байланысты қызмет және іс жүргізушілік нормаларымен
толықтай реттелеген. Оның мынадай негізгі белгілі бар:
1) бұл қызметте өктемдік өкілеттіліктер жүзеге асырылады. Тиісті
қатынастарға азаматтарда, ұйымдарда қатысады, бірақ бұл қатынастарда
басымдылықт бұқаралық билік органдарына беріледі, мысалы, тіркей, пресс -
конференция ұйымдастыру, дауыс беруді ұйымдастыру және т.б.
2) іс жүргізушілік қызметтің нәтижесі заңды істерді шешу, мысалы, заңды
мәні бар құжаттарды қабылдау, азаматтылық беру, санкция қолдану және т.б.
3) іс жүргізушілік қызмет іс жүргізушілік нормалармен реттеледі; бұл
нормаларда процеске қатысушылар, олардың құқықтары мен міндеттері, іс -
әрекеттерді істеу тәртібі мен мерзімдері анықталады, құжаттарды,
шағымдарды рәсімдеу ережелері, шешімді орындау анықталады.
Заңды мәні бар өзге де іс - әрекеттерді жасау - қандайда болмасын
құқықтық салдарларды туғызатындығын білдіреді. Атқарушы органдар (немесе
олардың лауазымды тұлғалары) әртүрлі азаматтарға, қоғамдық бірлестіктерге
және басқару қатынастарының өзге де қатысушыларына нақты іс-әрекеттерді
істеуге, белгіленген жағдайларда міндетті мемлекеттік тіркеуді жүзеге
асыруға, көлік құралдарын жүргізу құқығына, қару - жарақ алу, сақтау және
пайдалану құқығына, аң немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz