Мемлекеттік кредиттің теориялық аспектілері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ... ... ... ... ... .5
МЕМЛЕКЕТТІК КРЕДИТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Мемлекеттік кредиттің экономикалық мәні және маңызы
1.2 Мемлекеттік кредиттің түрлері, нысандары мен әдістері
1.3 Мемлекеттік қарызды басқарудың шетелдік тәжірибесі
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СЫРТҚЫ БОРЫШ ЖӘНЕ ОНЫҢ БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ ЖАЙ.КҮЙІ
2.1 Қазақстан Ресепубликасындағы макроэкономикалық ахуал және
сыртқы борыш жағдайының өзара байланысы
2.2 Жалпы сыртқы және ішкі борыштың даму серпінін талдау
2.3 Мемлекеттік және мемлекеттік кепілдік берген сыртқы борыштың
динамикасы
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БОРЫШТЫ БАСҚАРУДЫҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ... ... ... ... ... .5
МЕМЛЕКЕТТІК КРЕДИТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Мемлекеттік кредиттің экономикалық мәні және маңызы
1.2 Мемлекеттік кредиттің түрлері, нысандары мен әдістері
1.3 Мемлекеттік қарызды басқарудың шетелдік тәжірибесі
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СЫРТҚЫ БОРЫШ ЖӘНЕ ОНЫҢ БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ ЖАЙ.КҮЙІ
2.1 Қазақстан Ресепубликасындағы макроэкономикалық ахуал және
сыртқы борыш жағдайының өзара байланысы
2.2 Жалпы сыртқы және ішкі борыштың даму серпінін талдау
2.3 Мемлекеттік және мемлекеттік кепілдік берген сыртқы борыштың
динамикасы
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БОРЫШТЫ БАСҚАРУДЫҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі:Қазіргі заманда бюджеттік дефицит мәселесі мен мемлекеттік борышдарының өсе беруіне тап болмайтын бірде-бір мемлекет жоқ.Барлық әлем борышға өмір сүреді. Келешек ұрпақтар өмірге келмей жатып, әлеуетті борышгер болады. Ішкі салымдарды жүзеге асыру, мемлекеттік бюджеттің дифицитін жабу, әлеуметтік-экономикалық өзгертулер енгізу және сыртқы борыштар бойынша борышдық міндеттемелерді орындау үшін елдердің көбінде өз ресурстары жеткіліксіз. Біреуі көбіне борышгерден гөрі кредитор болса, екіншісі керісінше. Бірақ бұл елдердің барлығында дерлік борышдық экономикалық жүйе қалыптасқан. Сондай-ақ ұлттық шаруашылықтардың сырттан келетін көмекке деген сұранысы қаржы нарықтарының либерализациясы мен глобализациясы жағдайында одан әрі күшейе бермек.
Ірі мемлекеттік борышдарды тек кедей, дамушы елдер ғана емес, сондай-ақ АҚШ, Канада, Жапония сияқты дамыған мемлекеттер де иемденеді. Сонымен қатар, мемлекеттік борышдардың өсуі бір жағдайларда экономиканың мемлекеттік реттеуін жүргізумен байланысты болса, кей кезде ел экономикасын реттейтін шараларды жүргізудің керектігін білдіреді.
Қазіргі нарықтық шаруашылықтардың әр түрлі модельдердің барлығына тән – ол, нарықтық механизмнің мемлекеттік реттеумен толықтырылатын аралас экономика. Осындай жағдайда мемлекеттік қызметті қаржыландыру көздері жөніндегі мәселе маңыздана түседі. Мұндай қаржы көздеріне салықтармен қатар, мемлекеттік борышдар да жатады.
Қазіргі уақытта мемлекеттік борышды басқару – еліміздің макроэкономикалық тұрақтылығының маңызды факторы. Бұл борышдық мәселені шешуден Қазақстанның бюджетінің қызмет көрсетуі, оның валюталық резервтерінің жағдайы, яғни ұлттық валютаның тұрақтылығы, пайыздық қойылымның деңгейі, инвестициялық климат, отандық қаржы нарығының барлық сегменттерінің жұмысы анықталады. Қазақстанның ұлттық экономикасын дамытудың стратегиялық мақсаттарын орындау әлеуметтік
Тақырыптың өзектілігі:Қазіргі заманда бюджеттік дефицит мәселесі мен мемлекеттік борышдарының өсе беруіне тап болмайтын бірде-бір мемлекет жоқ.Барлық әлем борышға өмір сүреді. Келешек ұрпақтар өмірге келмей жатып, әлеуетті борышгер болады. Ішкі салымдарды жүзеге асыру, мемлекеттік бюджеттің дифицитін жабу, әлеуметтік-экономикалық өзгертулер енгізу және сыртқы борыштар бойынша борышдық міндеттемелерді орындау үшін елдердің көбінде өз ресурстары жеткіліксіз. Біреуі көбіне борышгерден гөрі кредитор болса, екіншісі керісінше. Бірақ бұл елдердің барлығында дерлік борышдық экономикалық жүйе қалыптасқан. Сондай-ақ ұлттық шаруашылықтардың сырттан келетін көмекке деген сұранысы қаржы нарықтарының либерализациясы мен глобализациясы жағдайында одан әрі күшейе бермек.
Ірі мемлекеттік борышдарды тек кедей, дамушы елдер ғана емес, сондай-ақ АҚШ, Канада, Жапония сияқты дамыған мемлекеттер де иемденеді. Сонымен қатар, мемлекеттік борышдардың өсуі бір жағдайларда экономиканың мемлекеттік реттеуін жүргізумен байланысты болса, кей кезде ел экономикасын реттейтін шараларды жүргізудің керектігін білдіреді.
Қазіргі нарықтық шаруашылықтардың әр түрлі модельдердің барлығына тән – ол, нарықтық механизмнің мемлекеттік реттеумен толықтырылатын аралас экономика. Осындай жағдайда мемлекеттік қызметті қаржыландыру көздері жөніндегі мәселе маңыздана түседі. Мұндай қаржы көздеріне салықтармен қатар, мемлекеттік борышдар да жатады.
Қазіргі уақытта мемлекеттік борышды басқару – еліміздің макроэкономикалық тұрақтылығының маңызды факторы. Бұл борышдық мәселені шешуден Қазақстанның бюджетінің қызмет көрсетуі, оның валюталық резервтерінің жағдайы, яғни ұлттық валютаның тұрақтылығы, пайыздық қойылымның деңгейі, инвестициялық климат, отандық қаржы нарығының барлық сегменттерінің жұмысы анықталады. Қазақстанның ұлттық экономикасын дамытудың стратегиялық мақсаттарын орындау әлеуметтік
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Көкенова А. Т. Әлемдік тәжірибедегі сыртқы қарыздың пайда болу себептері // Қ. А. Яссауи атындағы Халықаралық Қазақ – Түрік Университеті
1. Әмірқанов Р. Ә., Тұрғұлова А. Қ. Қаржы менеджменті. Оқу құралы. – Алматы: 2010ж
2. Бабич А. М., Павлов Л. Н. Финансы. Учебное пособие. – Петербург: 2000. – 192 с.
3. Дюсембаев К. Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 1998. – 184 с.
4. Елубаева Ж. М., Бюджетная система Республики Казахстан: теория, практика и направления развития. – Алматы: 2009 ж
5. Зейнельгабдин А. Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования. – Алматы. Қаржы – қаражат. 2009
6. Ильясов К. К., Исахова П. Б. Расходы государственного бюджета. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2003.
7. Құлпыбаев С. Және басқалары. Қаржы теориясы. Оқу құралы. – Алматы:
8. Мамыров Н. К., Саханова А. Н. и др. Государство и бизнес. В 4-х т. – Алматы: Экономика, 2005.
9. Мельников В. Д., Ли В. Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2009 г
10. Илиясов Қ. Қ., Құлпыбаев С. Оқулық. – Алматы: 2008. – 448 бет.
11. Международное банковское дело. У. Риггин. Вашингтон. 1996 г.
12. Банки и банковские операции. Е. Ф. Жукова. – М.: Финансы и статистика. 1990 г.
13. Банковское дело. Учебник. В. И. Колесникова. – М.: Финансы и статистика. 1995 г.
14. ҚР Қаржы министрлігінің сайтынан
15ҚР Ұлттық банк сайтынан
1. Көкенова А. Т. Әлемдік тәжірибедегі сыртқы қарыздың пайда болу себептері // Қ. А. Яссауи атындағы Халықаралық Қазақ – Түрік Университеті
1. Әмірқанов Р. Ә., Тұрғұлова А. Қ. Қаржы менеджменті. Оқу құралы. – Алматы: 2010ж
2. Бабич А. М., Павлов Л. Н. Финансы. Учебное пособие. – Петербург: 2000. – 192 с.
3. Дюсембаев К. Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 1998. – 184 с.
4. Елубаева Ж. М., Бюджетная система Республики Казахстан: теория, практика и направления развития. – Алматы: 2009 ж
5. Зейнельгабдин А. Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования. – Алматы. Қаржы – қаражат. 2009
6. Ильясов К. К., Исахова П. Б. Расходы государственного бюджета. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2003.
7. Құлпыбаев С. Және басқалары. Қаржы теориясы. Оқу құралы. – Алматы:
8. Мамыров Н. К., Саханова А. Н. и др. Государство и бизнес. В 4-х т. – Алматы: Экономика, 2005.
9. Мельников В. Д., Ли В. Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2009 г
10. Илиясов Қ. Қ., Құлпыбаев С. Оқулық. – Алматы: 2008. – 448 бет.
11. Международное банковское дело. У. Риггин. Вашингтон. 1996 г.
12. Банки и банковские операции. Е. Ф. Жукова. – М.: Финансы и статистика. 1990 г.
13. Банковское дело. Учебник. В. И. Колесникова. – М.: Финансы и статистика. 1995 г.
14. ҚР Қаржы министрлігінің сайтынан
15ҚР Ұлттық банк сайтынан
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 МЕМЛЕКЕТТІК КРЕДИТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... .5
0.1 Мемлекеттік кредиттің экономикалық мәні және маңызы
1.2 Мемлекеттік кредиттің түрлері, нысандары мен әдістері
1.3 Мемлекеттік қарызды басқарудың шетелдік тәжірибесі
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СЫРТҚЫ БОРЫШ ЖӘНЕ ОНЫҢ БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ ЖАЙ-КҮЙІ
2.1 Қазақстан Ресепубликасындағы макроэкономикалық ахуал және
сыртқы борыш жағдайының өзара байланысы
2.2 Жалпы сыртқы және ішкі борыштың даму серпінін талдау
2.3 Мемлекеттік және мемлекеттік кепілдік берген сыртқы борыштың
динамикасы
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БОРЫШТЫ БАСҚАРУДЫҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі:Қазіргі заманда бюджеттік дефицит мәселесі мен мемлекеттік борышдарының өсе беруіне тап болмайтын бірде-бір мемлекет жоқ.Барлық әлем борышға өмір сүреді. Келешек ұрпақтар өмірге келмей жатып, әлеуетті борышгер болады. Ішкі салымдарды жүзеге асыру, мемлекеттік бюджеттің дифицитін жабу, әлеуметтік-экономикалық өзгертулер енгізу және сыртқы борыштар бойынша борышдық міндеттемелерді орындау үшін елдердің көбінде өз ресурстары жеткіліксіз. Біреуі көбіне борышгерден гөрі кредитор болса, екіншісі керісінше. Бірақ бұл елдердің барлығында дерлік борышдық экономикалық жүйе қалыптасқан. Сондай-ақ ұлттық шаруашылықтардың сырттан келетін көмекке деген сұранысы қаржы нарықтарының либерализациясы мен глобализациясы жағдайында одан әрі күшейе бермек.
Ірі мемлекеттік борышдарды тек кедей, дамушы елдер ғана емес, сондай-ақ АҚШ, Канада, Жапония сияқты дамыған мемлекеттер де иемденеді. Сонымен қатар, мемлекеттік борышдардың өсуі бір жағдайларда экономиканың мемлекеттік реттеуін жүргізумен байланысты болса, кей кезде ел экономикасын реттейтін шараларды жүргізудің керектігін білдіреді.
Қазіргі нарықтық шаруашылықтардың әр түрлі модельдердің барлығына тән - ол, нарықтық механизмнің мемлекеттік реттеумен толықтырылатын аралас экономика. Осындай жағдайда мемлекеттік қызметті қаржыландыру көздері жөніндегі мәселе маңыздана түседі. Мұндай қаржы көздеріне салықтармен қатар, мемлекеттік борышдар да жатады.
Қазіргі уақытта мемлекеттік борышды басқару - еліміздің макроэкономикалық тұрақтылығының маңызды факторы. Бұл борышдық мәселені шешуден Қазақстанның бюджетінің қызмет көрсетуі, оның валюталық резервтерінің жағдайы, яғни ұлттық валютаның тұрақтылығы, пайыздық қойылымның деңгейі, инвестициялық климат, отандық қаржы нарығының барлық сегменттерінің жұмысы анықталады. Қазақстанның ұлттық экономикасын дамытудың стратегиялық мақсаттарын орындау әлеуметтік-экономикалық процестерді мемлекеттік реттеуді түбегейлі жақсартуды көздейді. Тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз етіп, соның негізінде халықтың тұрмыс жағдайын көтеру үшін ең алдымен мемлекеттік қаржы саласында мемлекеттік басқарудың нысандары мен әдістерін жетілдіру қажет. 1990-шы жылдардың басындағы Қазақстан экономикасын қайта құру әлеуметтік-экономикалық реформаларды қаржыландыруға және ұлттық экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз етуге өз қаржы қорының тапшылығымен (жетіспеуімен) сипатталды. Бұл несие капиталының сыртқы және ішкі нарығында мемлекеттік борыш алу қажеттігін туғызды. Қаржы нарықтарынан қаражатты борышға алу әлеуметтік-экономикалық даму мұқтаждары мен мемлекеттің өз қаржы қоры тапшылығының арасындағы қайшылықты жоюға мүмкіндік берді. Несиелер мен борышдар алу арқылы қосымша мемлекеттік шығындарды қаржыландырудың жағымсыз салдары ақша шығару практикасын қолданудан гөрі азырақ болды.
Халықаралық тәжірибе көрсеткеніндей, борышға алу саясатын ойластырылған түрде қолдану және мемлекеттік сектордың борышын басқару мен жеке сектордың сыртқы борышын реттеу саласында мемлекеттің әлеуетін нығайту үшін уақытында қажетті шаралар қолдану елдің макроэкономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудің маңызды факторы болып табылады.
Осы курстық жұмысты жазарда алдыма қойған мақсаттарым - мемлекеттік борыш мәселесін жалпы түсінігін анықтау, борышдарды тиімді реттейтін механизмдермен танысу және Қазақстанның борышдық жағдайын талдау. Қойылған мақсаттарды жүзеге асыру келесі міндеттерді шешуді көздейді:
-мемлекеттік борыш алу құбылысының түсінігін анықтау
-нарық жағдайындағы сыртқы борышдардың тиімділігін, олардың экономикалық дамуға ықпалын бағалаудың көпшілік мақұлдаған тәсілдемелерін қарастыру, мемлекеттік сыртқы борышды басқарудың қаржылық әдістерін жіктеу;
-Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы борышының өсімін талдау, сыртқы борышдардың тиімділігін бағалау, түйткіл мәселелерді анықтап, елдің дамуына қауіп төндіретін жағдайларды қарастыру
Зерттеудің объектісі - Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы борышы.
Қазақстанның ұлттық экономикасын дамытудың стратегиялық мақсаттарын орындау әлеуметтік-экономикалық процестерді мемлекеттік реттеуді түбегейлі жақсартуды көздейді. Тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз етіп, соның негізінде халықтың тұрмыс жағдайын көтеру үшін ең алдымен мемлекеттік қаржы саласында мемлекеттік басқарудың нысандары мен әдістерін жетілдіру қажет.1990-шы жылдардың басындағы Қазақстан экономикасын қайта құру әлеуметтік-экономикалық реформаларды қаржыландыруға және ұлттық экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз етуге өз қаржы қорының тапшылығымен (жетіспеуімен) сипатталды. Бұл несие капиталының сыртқы және ішкі нарығында мемлекеттік борыш алу қажеттігін туғызды. Қаржы нарықтарынан қаражатты борышға алу әлеуметтік-экономикалық даму мұқтаждары мен мемлекеттің өз қаржы қоры тапшылығының арасындағы қайшылықты жоюға мүмкіндік берді. Несиелер мен борышдар алу арқылы қосымша мемлекеттік шығындарды қаржыландырудың жағымсыз салдары ақша шығару практикасын қолданудан гөрі азырақ болды.
Халықаралық тәжірибе көрсеткеніндей, борышға алу саясатын ойластырылған түрде қолдану және мемлекеттік сектордың борышын басқару мен жеке сектордың сыртқы борышын реттеу саласында мемлекеттің әлеуетін нығайту үшін уақытында қажетті шаралар қолдану елдің макроэкономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудің маңызды факторы болып табылады.
Осыған байланысты борышды басқару жүйесін негіздеу мен жалпы сыртқы борышды басқару тетіктерін жетілдірудің тиімді нысандары мен әдістерін анықтау өзекті болып табылады.
Тақырыпты зерттеудегі мақсатым - елдің орта мерзімді кезеңдегі жалпы сыртқы борышының мөлшерін жалпы ішкі өнімге қатысты белгіленген қатынастар шеңберінде азайтып, жалпы сыртқы борышды ел үшін қауіпсіз деңгейде ұзақмерзімді болашаққа ұстап отыруға мүмкіндік беретін борышдарды басқарудың бірыңғай және тиімді қызмет ететін жүйесін қалыптастыру, сонымен қатар жекеменшік секторының борыш капиталының сыртқы нарығында борыш алу мәселелерін тиімді реттеуге себін тигізу.
Дипломдық жұмыстың ғылими жаңалығы мыналар:
- рынок жағдайындағы мемлекеттік борышты басқаруды теориялық тұрғыдан негіздеу;
- нарық жағдайындағы сыртқы борышдардың тиімділігін, олардың экономикалық дамуға ықпалын бағалаудың көпшілік мақұлдаған тәсілдемелерін қарастыру;
Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы борышының динамикасын талдау:
- түйткіл мәселелерді анықтап, сыртқы борышдардың тиімділігін бағалау.
- елдің жалпы сыртқы борышын, оның Қазақстан экономикалық жағдайларындағы ең шекті көрсеткіштерін неғұрлым дәл есептеудің әдістемесін анықтау;
- борыш алу және жекеменшік сектордың борыш капиталының сыртқы нарығындағы міндеттемелерін өтеу мәселелерін мемлекеттік реттеудің тетіктерін анықтау;
- сыртқы борышдардың қалыптасқан деңгейі шеңберінде Қазақстанның қаржы және ақша-несие саясатын жүзеге асырудың ұсыныстарын дайындау.
1 МЕМЛЕКЕТТІК КРЕДИТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1Мемлекеттік кредиттің экономикалық мәні және маңызы
Мемлекеттік кредиттің ерекшелігі борышға берілген қаражаттардың қайтарымдылығында, мерзімділігінде және ақылығында. Алайда, бұл қатынстарды банк несиесімен шатастыруға болмайды
Мемлекеттік кредиттің көмегімен жұмылдырылған қаражаттар көбінесе экономиканы қаржыландырута бағытталатындықтан оның өндірістік сипаты болуы тиіс. Мемлекеттік кредит жөніндегі қатынастар мына негіздерде қаржы қатынастарына кіреді:
1)мемлекеттік кредит жолымен жұмылдырылатын қаражаттар әр түрлі қажеттіліктерді - өндірістік, өндірістік емес, сол сияқты стратегиялық, оперативтік қажеттіліктерді қаржыландыруға бағытталатын мемлекеттің қаржы ресурстары ретінде қаралады;
2)алынған және берілген кредиттер үшін есеп айырысулар, олар үшін пайыздар төлеу бюджеттердің -- үкіметтің борыш алулары кезінде орталық (республикалық) немесе биліктің жергілікті органдарының борыш алулары кезінде жергілікті бюджеттердің қаражаттары есебінен жүргізіледі. Бюджет кірістерінің негізгі және тұрақты бөлігін салықтық түсімдер құрайтындықтан борышдар арқылы жұмылдырылатын қаражаттар "антиципацияландырылған салықтар", яғни мерзімінен бұрын өндіріп алынған салықтар деп саналады.
Мемлекеттік кредит ақша қаражаттарын (оларды кейін қайтару шартында) қайта бөлу функциясын орындайды. Бұл халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің уақытша бос ақша қаражаттарын шоғырландырумен байланысты. Бұл функцияда мемлекеттік кредит жинақ ақшаны ұйымдастыру нысандарының бірі болып табылады. Кредиттің көмегімен біршама азғантай, орташа жинақ ақша мемлекетте шоғырландырылады және оның қажеттіліктерін қаржыландыруға бағытталады. Бұған халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасында орналастырылатын мемлекеттік борышдардың облигацияларын шығару, мемлекеттің бағалы қағаздарының басқа түрлерін (қазынашылық міндеттемелерді, қазынашылық бондарды, сертификаттарды) шығару арқылы қол жетеді. Бұл функция іс-әрекетінің объективті нәтижелері ұлғаймалы ұдайы өндірістің ауқымын арттыру және оның қарқынын тездету болып табылады.
Мемлекет пен муниципалдық құрылымдардың қарамағына елдің заңи және жеке тұлғаларының бос ақша қаражаттары да, сонымен бірге, басқа елдердің (үкіметтердің, қаржы-кредит мекемелерінің) және халықаралық қаржы-кредит институттарының ресурстары да несие капиталы ретінде уақытша пайдалануға жұмылдыру үшін және бюджет тапшылығы проблемаларын шешу үшін тартылуы мүмкін. Оны алудың басты әдісі мемлекеттік кредит болып табылады.
Мем - ле - кет - тік - кре - дит - жалпы мемлекеттік қаржының басты буындарының бірі және кредиттік қатынастардың жиынтығы, бұл қатынастарда мемлекет кредитордың да, борыш алушының да, гаранттың да (борыш алушы үшін мемлекеттің кепілгерлігін білдіреді) рөлінде көрінуі мүмкін. Кредиттік қатынастарда тараптардың бірі мемлекет, ал заңи және жеке тұлғалар кредиторлар немесе борыш алушылар болып табылады.
Мемлекеттік кредиттің жекеше кредиттен айырмашылығын мына төмендегі кестеден көре аламыз:
1 кесте
Қазақстан Республикасында мемлекеттік және жекеше кредит
айырмашылықтары
Жекеше кредит
Мемлекеттік кредит
1
Өндірістік мұқтаждық үшін жұмылдырылады
Өндірістік және өндірістік емес мұқтаждар үшін жұмылдырылады
2
Несие капиталы жұмылдырылады
Төлем және сатып алу қаражаттары жұмылдырылады
3
Өтеу қосымша өнім немесе өндіріс үдерісінде пайда болатын құннан жүргізіледі
Өтеу бюджет кірістерінен (негізінен салықтық түсімдердің есебінен) жүргізіледі
4
Капиталдың қолдану сферасын (өндірістік сфераны) кеңейтеді
Капиталды қолдану сферасын тарылтады
Дерек көзі: Құлпыбаев С., Ынтықбаева С.Ж., Мельников В.Д. Қаржы негіздері: Оқулық. -
Алматы LEM, 2009 - 670 бет
Мемлекеттік кредиттің көз - де - рі - кәсіпорындарда, банктерде, зейнетақы қорларында, сақтық қорларында, халықта пайда болатын уақытша бос қаражаттар.
Мемлекет кредиттік ресурстарды:
1) бюджет тапшылығын қаржыландыру;
2) ұлттандырылған және аралас кәсіпорындарға жұмсалатын күрделі жұмсалымдарды қаржыландыру;
3) биліктің жергілікті органдарының шаруашылық органдарын қаржыландыру:
4) елдің ақша айналысын реттеу үшін пайдаланады.
Мемлекеттік кредиттің көмегімен жұмылдырылған қаражаттар көбінесе экономиканы қаржыландыруға бағытталатындықтан оның өндірістік сипаты болуы тиіс. Мемлекеттік кредит бойынша қатынастарды қаржылық қатынастарға мына негіздемелер бойынша кіріктіреді:
1) мемлекеттік кредит жолымен жұмылдырылатын қаражаттар әр түрлі мұқтаждарды өндірістік сияқты, өндірістік емес мұқтаждарды да, сол сияқты стратегиялық, сондай-ақ оперативтік мұқтаждарды да қаржыландыруға бағыт-талатын мемлекеттің қаржылық ресурстары ретінде қаралады;
2) алынған және берілген кредиттер үшін есеп айырысулар, олар үшін пайыздар төлеу бюджеттердің үкіметтің борыш алулары кезінде орталық (республикалық) немесе биліктің жергілікті органдарының борыш алулары кезінде жергілікті бюджеттердің қаражаттары есебінен жүргізіледі. Бюджет кірістерінің негізгі және тұрақты бөлігін салықтық түсімдер құрайтындықтан борышдар арқылы жұмылдырылатын қаражаттар антиципацияланды- рылған салықтар, яғни мерзімінен бұрын өндіріп алынған салықтар деп саналады.
Қаржының ұдайы өндірістік функциясы шектерінде мемлекеттік кредит ақшалай қаражаттарды (оларды кейін қайтару шарттарында) қайта - бө - лу - дің - қо - сал - қы - функ - ция - сын орындайды. Бұл халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын шоғырландырумен байланысты. Бұл функцияда мемлекеттік кредит жинақақшаны ұйымдасты- ру нысандарының бірі болып табылады [2].
Кредиттің көмегімен халықтың, кәсіпорындардың шамамен көп емес орташа жинақ ақшалары мемлекетте шоғырландырылады және экономиканы, әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымның қажеттіліктерін қаржыландыруға бағытталады. Бұған халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасында орналастырылатын мемлекеттік борышдардың облигацияларын шығару, мемлекеттің бағалы қағаздарының басқа түрлерін (қазынашылық міндеттемелерді, қазынашылық боналарды, сертификаттарды) шығару арқылы қол жетеді.
Мемлекеттік борыш алудың сан алуан құралдарының болуы халыққа жинақ ақшалардың ұйымдық нысандарын таңдау еркіндігіне мүмкіндік береді. Бұл функция іс-әрекетінің объективті нәтижелері ұлғаймалы ұдайы өндірістің көлемін арттыру және оның қарқынын тездету болып табылады.
Ағымдағы кезеңде пайдаланылатын қаражаттар кредиторға ондаған жылдардан кейін, яғни келешектегі ұрпақтардан өнді ріп алынатын салықтар есебінен қайтарылуы мүмкін болғанда мемлекеттік кредиттің қайта бөлгіштік функциясы сонымен бірге оның мерзімінен бұрын төлену қасиетінде көрінеді, сөйтіп, келешектегі ұрпақтардың қаражаттарын бүгінгілердің пайдасына қайта бөлуге қол жетеді (уақытқа қарай қайта бөлу).
Мемлекеттік кредиттің рөлі халықтың, кәсіпорындардың, ұйымдардың уақытша бос қаражаттарын жұмылдырудағы мүмкіндіктеріне және оларды мемлекеттің кезек күттірмейтін мұқтаждарын қаржыландыруға бағыттауға саяды.
Мемлекеттік кредит түрлері бойынша ішкі, сыртқы, шартты болып ажыратылады (кесте 2).
2 кесте
Мемлекеттік кредит пен мемлекеттік борыштың сыныптамасы
Түрлері
Ішкі
Сыртқы
Шартты
нысандары
Борышдар
Мемлекеттік қазынашылық міндеттемелер
Мемлекеттік банктер салымдарының қалдықтарын пайдалану
Орталық банктің кредиттері
Қазынашылық несиелер
Ақшалай борышдар
Тауарлық борышдар
Дамуға ресми көмек
Өтемдік келісімдер
Шаруашылық жүргізуші субьектілердің борышдары бойынша мемлекеттің кепілдіктері
Байланыс
қан
Байланыс
паған
Беру. Орналастыру шарттары, өтеу мен табысты төлеудің әдістері мен мезгілдері
Әдістері
Мемлекеттік бағалы қағаздар(облигациялар, қазынашылық міндеттемелер,вексельдер,сертификат тар,өндірістік қаржы құралдары)
Беру, өтеу мезгілдері
Табысты есептеу (пайыздық табыстар, дискнот, ұтыстар)
Кепілзаттық міндеттемелерді, кепілдерді рәсімдеудің тәртібі
Орналастыру және қызмет көрсету үшін делдалдарды таңдау
Басқа да әдістер тәсілдер
Мемлекеттік борыш
Күрделі Ағымдағы
Басқару және қызмет көрсету
Лимиттерді басқару, мониторинг, борыш пен пайыздардың төлеу,негізгі сомасын төлеу, жаңғырту, мерзімді ұзарту, сәйкестендіру, қайта қаржыландыру, кемімелі арасалмақ бойынша облигацияларды айырбастау, өтеудің мерзімін ұзарту, борыштың күшін жою
Дерек көз: Құлпыбаев С., Ынтықбаева С.Ж., Мельников В.Д. Қаржы негіздері: Оқулық. 2009 ж.
Мемлекеттік кредиттің екінші қосалқы функциясы - рет - теу - ші - функ - циясы. Бірінші кезекте мемлекет несиелік пайыздың мөлшеріне ықпал жасай отырып, ақша ағындарын реттейді: несие капиталдарының рыногында борыш алушы бола отырып, ол бұл капиталға деген сұранымды арттырады, мұның нәтижесінде несие капиталының нормасы артады. Бұл ретте мемлекет бұл рыноктағы бәсекеге араласады, одан жеке инвесторларды ығыстырады (ығыстыру әсері). Бұл олардың бизнестің белгілі бір түрлерін инвестициялауын шектеуді тудырады. Бір мезгілде мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу кезінде айналыстағы ақшаның (қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалардың) қысқаруына жеткізеді, мұның өзі ақша эмиссиясының зардаптарын жою үшін тиімді болуы мүмкін.
Сөйтіп, егер кредиттің қайта бөлгіштік функциясының көмегі-мен мемлекет ақшалай ресурстарды тікелей белгілі бір салаларға (немесе қажетті өндірістерді дамытуға) бағыттайтын болса, реттеуші функция арқылы мемлекеттік кредит жөніндегі қатынастарға қатыспайтын шаруашылық қатынастарының субъектілеріне қосымша жанама ықпал етуге қол жетеді.
Іш - кі кре - дит - те мемлекеттік - кредиттік қатынастар жан-жақты тұрғыда: борыш алушылар ретінде де, сондай-ақ кредиторлар ретінде де елдегі үкіметтің, биліктің жергілікті органдарының, кәсіпорындар-дың, ұйымдардың және халықтың арасында пайда болады Ха - лы - қа - ра - лық кре - дит - те қатынастарға бір жағынан, үкімет, биліктің жергілікті органдарды, басқа жағынан басқа мемлекеттердің үкіметтері, банктері, компаниялары, сондай-ақ халықаралық қаржы банк ұйымдары араласады. Кредит беруші тарап мемлекет донор немесе ұйым донор, ал кредит алушы ел реципиент ел деп аталады.
Шарт - ты - мем - ле - кет - тік - кре - дит отандық борыш алушылар: кәсіпорындар, ұйымдар, фирмалар, жергілікті билік органдары алған борышдарына басқа елдердің кредиторларына берілген кепілдіктер мен кепілгерліктер бойынша үкіметтің міндеттемелері ретінде болады.
Борыш шарттары орындалмаған жағдайда үкімет отандық борыш алушының уақыты келген міндеттемелері бойынша жауап береді борыш алушының мүлкінен немесе басқа активтерінен бюджеттік қаражаттар есебінен борышдың сомасын төлейді.
Мемлекеттік кредиттеу мемлекеттік кредитті беру, пайдалану, оған қызмет көрсету және оны өтеу туралы шешім қабылдау рәсімдерін қамтитын процесті білдіреді.
Кредитор, бюджеттік бағдарлама әкімшісі және борыш алушы арасындағы бюджеттік кредитті беру, пайдалану, оған қызмет көрсету және оны өтеу кезінде тараптардың құқықтық қатынастарын белгілейтін келісім кредиттік шарт болып табылады.
Мемлекеттік кредиттер заңды тұлғалардың жарғылық капиталдарына қатысу мақсаттарына, борыш алушылардың шаруашылық қызметінің залалдарын жабуына, сенім білдірілген өкілдердің (агенттердің) көрсетілетін қызметтеріне ақы төлеуге берілмейді.
Мемлекеттік кредиттер мынадай талаптар сақталған жағдайда беріледі: салық берешегінің болмауы;
борыш алушының бюджеттік кредит бойынша міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ететін жағдайының болуы;
борыш алушының бұрын берілген бюджеттік кредиттер бойынша берешегінің болмауы.
Мемлекеттік кредиттеу принциптері
Мемлекеттік кредиттерді беру мынадай:
1) мемлекеттік кредитті кредит шартына сәйкес өтеу міндеттілігін көздейтін қайтарымдылық;
2)міндеттемелердің орындалуын Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәсілдермен қамтамасыз ететін жағдайының болуын көздейтін қамтамасыз етілу;
3) мемлекеттік кредиттің берілгені үшін борыш алушының сыйақы төлеуін көздейтін ақылылық;
4) мемлекеттік кредитті беру мерзімін белгілеуді көздейтін мерзімділік принциптеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Мемлекеттік кредиттер мынадай өлшемдер сақталған жағдайда беріледі:
1)іс-шараларды бюджеттік кредиттеу арқылы іске асырудың
экономикалық және әлеуметтік тиімділігі;
2) мемлекеттік кредит есебінен іске асырылатын іс-шаралардың өзін-өзі ақтауы;
3) борыш алушының Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайтын өлшемдерге сәйкес кредиттік қабілеті.
Мемлекеттік кредиттеу субъектілері
1.Кредитор, бюджеттік бағдарламаның әкімшісі, борыш алушы, соңғы борыш алушы және сенім білдірілген өкіл бюджеттік кредиттеу субъектілері болып табылады.
2. Мемлекеттік кредиттеу субъектілерінің құқықтары мен міндеттері осы Кодекске және Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық актілеріне сәйкес кредиттік шартпен және тапсырма шартымен айқындалады.
Кредиторлар мыналар болып табылады:
1. Қазақстан Республикасының бюджеттік және азаматтық заңнамасына сәйкес мемлекеттік кредит беретін кредит шартының тарабы кредитор болып табылады.
2. Республикалық бюджеттен мемлекеттік кредиттеу кезінде Қазақстан Республикасының Үкіметі кредитор болып табылады.
Мемлекеттік кредиттеу кезінде бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган Қазақстан Республикасы Үкіметінің атынан кредитор ретінде әрекет етеді.
3. Жергілікті бюджеттен мемлекеттік кредиттеу кезінде тиісті жергілікті атқарушы орган кредитор болып табылады.
4. Кредитор Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес мемлекеттік кредит беруді қамтамасыз етеді, кредит шарты талаптарының орындалуын бақылауды жүзеге асырады [3].
Бюджеттік бағдарламалардың әкімшісі мемлекеттік кредит беру кезінде кредиттік шарттың тарабы болып табылады:
1) қаржы агенттіктерін қоспағанда, мамандандырылған ұйымдар мен сенім білдірілген өкілдерді конкурстық негізде айқындауды;
2) мемлекеттік кредиттердің нысаналы және тиімді пайдаланылуын, өтелуі мен оларға қызмет көрсетілуін бақылауды және мониторингін жүзеге асырады.
Борыш алушылар. 1. Мемлекеттік кредитті алушы, негізгі борышты өтеу және сыйақы, сондай-ақ кредиттік шартқа сәйкес басқа да төлемдерді төлеу жөнінде міндеттемелер алатын кредит шартының тарабы борыш алушы болып табылады.
2. Мыналар:
1) мамандандырылған ұйымдар - банктер, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар, сондай-ақ акцияларының бақылау пакеттері мемлекетке не ұлттық холдингке, не Қазақстан Республикасының резиденттері болып табылатын ұлттық басқарушы холдингке тиесілі ұйымдар;
2) жергілікті атқарушы органдар;
3) шет мемлекеттер;
4) жеке тұлғалар борыш алушылар бола алады.
Түпкілікті борыш алушылар
1.Мамандандырылған ұйым оған кредитор немесе қаржы агенттігі айқындаған шарттармен беретін бюджеттік кредитті соңғы алушы түпкілікті борыш алушы болып табылады.
2. Қазақстан Республикасының резиденттері болып табылатын, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар түпкілікті борыш алушылар бола алады.
3. Түпкілікті борыш алушыларды іріктеуді және кредиттеуді бюджеттік бағдарламаның нысаналы мақсатына, сондай-ақ өздерінің кредиттік саясатына сәйкес мамандандырылған ұйымдар жүзеге асырады.
Сенім білдірілген өкілдер
Тапсырма шартының негізінде кредитордың (сенімгердің) атынан және оның есебінен және оның нұсқауларына сәйкес бюджеттік кредит беруге байланысты белгілі бір тапсырмаларды жасайтын тұлға сенім білдірілген өкіл болып табылады.
Сенім білдірілген өкіл кредитордың (сенімгердің) тапсырмасы бойынша мынадай іс-әрекеттерді орындай алады:
1) мемлекеттік кредиттерге қызмет көрсету;
2) борыш алушылармен есеп айырысу;
3) бюджеттік инвестициялық жобалардың қаржыландырылуы мен іске асырылуына мониторинг жүргізу;
4) борыш алушылардың қаржылық жай-күйіне мониторинг жүргізу;
5) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес берешекті өндіріп алу;
6) борыш алушы жеке тұлғаларды анықтау және олармен кредиттік шарттар жасасу.
Банк, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым немесе акцияларының бақылау пакеті мемлекетке немесе Қазақстан Республикасының резиденттері болып табылатын ұлттық холдингке не ұлттық басқарушы холдингке тиесілі ұйым сенім білдірілген өкілдер бола алады.
Қаржы агенттігін қоспағанда, сенім білдірілген өкілді бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті орган немесе бюджеттік бағдарламаның әкімшісі Қазақстан Республикасының мемлекеттік сатып алу туралы заңнамасына сәйкес айқындайды. Бюджеттік бағдарламаның әкімшісі тиісті бюджет қаражаты есебінен сенім білдірілген өкілге тапсырмаларды орындағаны үшін сыйақы төлеуді жүзеге асырады. Сенім білдірілген өкілге тапсырмаларды орындағаны үшін төленетін сыйақының мөлшері тапсырма шартында белгіленеді.
1.2 Мемлекеттік кредиттің түрлері, нысандары мен әдістері
Мемлекеттік борыш - бұл шығарылған және өтелмеген мемлекеттік займдар (есептелген пайыздарды қоса) бойынша борыштар сомасы.
Мемлекеттік борыш түсінігін көптеген экономист ғалымдар бір-бірінен өзгеше етіп береді. Бірақ нақты берілген елге қатысты мемлекеттік борыш анықтамасын түсіну үшін сол елдің нормативті құқықтық актілерінде көрсетілген ресми түсініктеріне сүйені қажет.
Мысалы, 1999 жылы 02 тамыздағы Мемлекеттік және мемлекет кепіл болатын борыш туралы Қазақстан Республикасының Заңында былай делінеді: мемлекеттік борыш - бұл Үкімет борышдары, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің борышдарының және жергілікті атқарушы органдардың борышдарының сомасы.[6] Ал Еуропалық Одақтың ұлттық есеп жүргізу принциптері мен ұсыныстарына сәйкес мемлекеттік борыш түсінігіне орталық мемлекеттік әкімшілік және оның түрлі органдарының, басқарудың жергілікті органдары және түрлі жергілікті әкімшілік структуралардың және әлеуметтік қамсыздандыру жүйелерінің борышдары кіреді. Осылай, елдердің нормативті құқықтық актілерінде көрсеткен анықтамаларына сәйкес мемлекеттік борыш құрамына кейбір элементтер қосылып немесе алынады. Қазақстанның заңына сәйкес мемлекеттік борыш құрамына Ұлттық Банк борышдары кірсе, ЕуроОдақ ұсыныстарына сәйкес бұл категорияға әлеуметтің қамсыздандыру жүйелерінің борышдары белгіленеді. Бірақ айта кететін жайт, барлық елдердің анықтамаларында әрқашан биліктің орталық атқарушы органдары көрсетіледі.
Мемлекеттік борыш ішкі және сыртқы болып бөлінеді.
Сыртқы борышдар - бұл сыртқы займдар және басқа да борышдық міндеттемелер бойынша резидент емес кредитор алдындағы борыштар. Сыртқы борышдың болуы ел үшін қалыпты әлемдік тәжірибе. Алайда сыртқы борышдардың алу шегі болады, себебі одан асса бұл құбылыс қауіпті болмақ. Займдарды масштабты түрде тарту елді кредиторлардан тәуелді етіп қояды. Әлемдік тәжірибеде мемлекеттік борышдың көлемінің салыстырмалы кейпін анықтау үшін сыртқы борышдың салыстырмалы параметрлері қолданылады. Оларға борышдық төлемдердің (өтеу және пайыз төлеу) тауар және қызмет көрсетулерге қатынасы жатады. [6] Халықаралық Қайта құру және Даму Банкінің классификациялауы бойынша сыртқы борышданудың төменгі деңгейіне 18 % арақатынас, қалыптыға 18-30 % жатады. Басқа көрсеткіштерге мыналар жатады:
* Жалпы сыртқы борышдың ЖІӨ-ге қатынасы (48 %-дан аз - төменгі, 48-80% - қалыпты деңгей)
* Жалпы сыртқы борышдың тауарлар және факторлық емес қызмет көрсетулер экспортына қатынасы (132%-дан аз - төменгі, 132-220% - қалыпты деңгей)
* Сый-ақы төлемдердің тауарлар және факторлық емес қызмет көрсетулер экспортына қатынасы (12%-дан аз - төменгі, 12-20% - қалыпты деңгей).
* Негізінен, сыртқы борышдың болуы елде өндірілген тауарлардың бір бөлігінің шетелге кетуін білдіреді. Сыртқы борышдардың көбеюі елдің дүниежүзілік авторитетін түсіреді және үкіметтің саясатына халықтың сенімін кетіреді.
Негізгі кредиторларға жатады:
* Басқа мемлекеттер;
* Халықаралық қаржылық ұйымдар (Халықаралық Валюталық Қор, Халықаралық Қайта құру және даму Банкі, т.б. );
* Жеке меншік қорлар - резидент еместер.
Ішкі борышдар - бұл ішкі займдар және басқа да борышдық міндеттемелер бойынша резидент кредитор алдындағы борыштaр. [6] Ішкі борышдардың болуы экономикада сирек жағдай емес, қайта қалыпты ереже тәріздес. Экономикасы дамыған елдердің барлығында дерлік үлкен мемлекеттік ішкі борышдары бар. Алайда бұл борышдың себептері, пайда болу әдістері және қызметіндегі ерекшеліктерінде үлкен айырмашылықтар бар. Мемлекеттік борыш және оған әкелген бюджеттегі дефициттер алдын-ала жоспарланған экономиканың дамуын тұрақтандыратын фактор болуы ықтимал.
Ішкі борыш ұлттың өз-өзіне борышы ретінде түсіндіріледі және ұлттың жалпы байлығының мөлшерлеріне әсер етпейді. Оларды басқарудағы белгілі бір теріс салдарлар инвестицияларға немесе ел экономикасының дамуына жұмсалатын қосымша қаржылық ресурстармен жабылады. Алайда ішкі борышдардың болуының теріс әсерлері де бар:
1. Борышдар бюджеттік қаражаттар арқылы өтеледі, яғни салық төлеушілер арқылы: мұндай жолмен табыстар мемлекеттік бағалы қағаздардың иелеріне , ал олар әрине қоғамның қалыптасқан, бай бөлігіне, көшуі;
2. Борышдарды азайту үшін мемлекет салықтарды көбейтеді, ал бұл инвестицияның азаюы тәрізді макроэкономикалық салдарға әкеледі;
3. Жеке кәсіпкерлердің инвестициялар шегеру эффекті орындалады. Яғни мемлекеттің ссудалар нарығына енуі ақша нарығындағы бәсекелестікті арттырады, ал бұл өз жағынан ақша капиталына пайыздың ставканы көтереді. Бұл жеке секторды инвестициялардың кейбір бөлігін шегертеді, сәйкесінше елдің экономикалық дамуы тежеледі.
Ішкі борышдың негізгі кредиторларына көбінесе мыналар жатады:
* Халық;
* Корпорациялар;
* Банктер;
* Басқа қаржылық және кредиттік мекемелер.
Мемлекеттік борыш мәселесі - әлем практикасында өте танымал, ішкі қорлар аз болып, ағымдық операциялар балансы үлкен теріс сальдомен жабылып және жеткіліксіз ресурстардың орнын толтыру үшін капитал импорты қажет болатын кездегі дамушы және өтпелі экономикасы бар елдерге тән құбылыс. Капиталды тарту экономикалық дамудың ресурстарын көбейтсе де, шығындар күтілген эффектіден асып түседі. Сыртқы борышдардың жиналып қалғанында оны өтеу бойынша проблемалар тұрады. Сыртқы борышдардың өтелуі келісімдерге сәйкес орындалатын оның амортизациясы (негізгі соманы төлеу) және ол бойынша пайыздарды төлеу жатады, және бұл борышгер елдің табыстары мен жинақтарынан белгілі бір алымдарды білдіреді. Егер борыш сомасы көбейіп немесе пайыздық қойылым көтерілсе, сәйкесінше оны өтеуге байланысты шығындар да өседі. Сыртқы борышдарды өтеу бойынша міндеттемелер дәстүрлі бюджет қаражаттары (экспорттық табыстар және импорттың шектелуі) немесе қаржыландыру (мемлекеттің активтерді, қорларды, жаңа борыштардың мүліктері) арқылы жүзеге асырылады, ал бұлардың әрқайсысының да өз артықшылықтары мен кемшіліктері баршылық.
Әлемдік тәжірибеде сыртқы борыш түсінігін анықтауында резиденция принципі және борышдық міндеттемелер валютасы принципіне негізделген екі түрлі әдістеме бар. Бірінші әдістеме: сыртқы борыш құрамына шетел және ұлттық валютада көрсетілген резиденттер алдындағы міндеттемелер жатады. Екіншісі - сыртқы борыш құрамына тек шетелдік валютада көрсетілген резидент еместердің алдындағы міндеттемелер жатады. Бірақ дүниежүзілік тәжірибеде осы екі әдістеме де қолданылады. Жалпы алғанда сыртқы борыш болып негізінен резидент еместер, шетелдік кредиторлар мен мемлекеттердің иелігіндегі борышдар табылады. Бірақ өте жиі ішкі және сыртқы борышдардың арасындағы басты айырмашылық осы борыш көрсетілген валютаға байланысты негізделеді.[8] Мысалға, Халықаралық Валюталық Қор жүргізетін статистикалық есептерге берілген комментарийлерде былай делінеді: Ішкі және сыртқы борыш арасындағы ерекшелік кредитордың резидент не резидент еместігіне байланысты. Бірақ кейбір жағдайларда борышдық міндеттеме көрсетілген валюта принципіне де байланысты.[9]
Бірақ сыртқы борышдарды шетелдік валютада жүргізілгені үшін ғана сыртқы борыш деп көрсету шындыққа сәйкес келе бермейді. Себебі, бұл кезде мемлекеттің бағалы қағаздар нарығында резидент еместердің ел территориясында және ұлт валютасында жүргізген операциялары есепке алынбай қалады. Және де ішкі борышдар инструменталды және институционалды кейпіне сай ерекшеленеді, ал сыртқы борышдар пайда болу тарихына және кредитор түріне қарай ерекшеленді.
Сыртқы борышдардың қалыптасуының себептерінің ішінен структуралық және конъюктуралықты бөлсек болады. Конъюктуралық себептер нарықтардағы сұраныс ауытқуларына және бағалардың ұсынысына байланысты. Структуралық түр көбінесе шаруашылық жүргізудің нашар қалыптасқан және тиімсіз струкртурасына байланысты болады. Бұл жағдайда радикалды структуралық және институционалды өзгертулар, төлем балансын реттейтін әдістердің тиімділігін арттыру және инфляция өсуін тоқтататын шаралар қажет. Сонымен қатар сыртқы борышдардың қалыптасуын анықтайтын факторлардың ішкі және сыртқы деп түрленуінің градациясы да мүмкін. Сыртқы факторларға жатады:
* сыртқы сауда шарттарының нашарлануы
* шетелдік нарықтардан айырылу
* экспорттаушы елдерге қатысты протекционистік саясат
* халықаралық кредиттаудың шарттарының нашарлауы.
Ал ішкі факторлар, яғни сыртқы борышдың өсуіне іштен әсер ететін факторлар:
* бюджеттік дефицит
* инфляция
* жұмыссыздықтың өсуі
* халықаралық кредиттерді тиімсіз қолдану
* көтеріңкі валюталық курс. [10]
Мемлекеттік борышдар -- нәтижесінде мемлекет белгілі бір мерзімге және белгілі бір ақыға ақша қаражаттарының белгілі бір сомаларын алатын мемлекет пен заңи және жеке тұлғалар арасындағы борыш қатынастары.
Борышдардың салықтардан айырмашылығы
Борышдар
Салықтар
1) ерікті сипаты;
2) мәжбүрлеудің бүркемелі нысаны
1) мәжбүрлеме сипаты;
2) мәжбүрлеудің анық нысаны
Борышдар өтеу мезгілі, орны, орналастыру әдістері, борыш валютасы, эмитенттер, табыстылық түрлері бойынша ажыратылады. Өтеу мезгілі бойынша: қысқа мерзімді (бір жылға дейін), орта мерзімді (1 жылдан 5 жылға дейін), ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары) болып ажыратылады. Орналастыру орны бойынша борышдар ішкі және сыртқы борышдар болып бөлінеді. Ішкі борышдардың облигацияларын шетел азаматтары мен қоғамдар сатып ала алады. Орналастыру әдістері бойынша: еркін айналатын, жазылу бойынша орналастырылатын және мәжбүрлеме борышдар болып ажыратылады. Мемлекеттік борышдар, әдеттегідей ақша нысанында шығарылады, бірақ қажет болғанда заттай нысаны да болады.
Эмитентке қарай борышдар үкіметтің борышдарына және биліктің жергілікті органдарының борышдарына (муниципалдык, борышдарға) ажыратылады.
Табыстылық түрлері бойынша борышдар пайыздық (борыш иелері жыл сайын тең үлеспен бекітілген мөлшерлеме бойынша тұрлаулы табыс алады); ұтыс немесе лотереялық (табыс облигациялардың өтеу тиражы немесе ұтыс тиражы шыққанда төленеді) борышдар болуы мүмкін. Мемлекет қарызы бұған дейінгі өткен бюджет тапшылығының нәтижесі болып табылады. Қаржы мекемесі бағалы қағаздарды әрдайым азды-көпті сатып отырады. Мысалы, апта сайын қазыналық салық векселдердінін аукционы ұйымдастырылады. Оны сатып алушы ұсынылған бағанын әр түрлі процент мөлшерлемесімен қарыз бере алатыньш айқындайды. Қаржы мекемесі қазьшалық векселдерді аукционда үсынылған бағамен сатады. Сатып алушы жоғары бағаны төменгі процент мөлшерлемесімен ұсынады. Ұзак мерзімді борыш қолхаты жиі қолданылмайды. Қаржы мекемесіндегі бағалы қағаздардын бәрі бірдей бюджет тапшылығын қаржыландыра бермейді. Көптеген борыш қолхаттары төлемге жататын мемлекеттік қарызды қайта қаржыландыруға жүмсалады.
Егер үкімет тапшылық тұсында салықтарды азайтса, онда қоғам алдағы уақытта салықтардың көп болатынын біледі. Олардың түрақты табысьша үкіметтің табысты бүгін қысқартып, ертең көбейтуі әсер етпейді. Тұтынушылары да өзгеріссіз калады. Салықтын төмендеуінен, қолма-қол табыстын өсуінен тұтыну артпайды да, қаражат өседі. Барро-Рикардоның үсынымы бойынша ағымдағы салықтың қысқартылуынан, келешектегі салықтың өсуінен каражат көбеюі тиіс.
Бюджеттің қыска мерзімді тапшылығын ақшалай және қарыз алу арқылы қаржыландырудың арасында маңызды айырмашылық бар. Қарыз алып қаржыландырумен салыстырғанда, ақшалай қаржыландыру кезінде қысқа мерзімді процент мөлшерлемесін төмендету кажет. Өйткені ақшалай қаржыландыру номиналды ақша қорын өсіреді. Қарыздай қаржыландыруда мұндай жайт кезікпейді. Қыска мерзімді қарыз алу арқылы қаржыландыру ақшалай қаржыландырумен салыстырғанда, инвестиция мөлшерін қыскартады.
Біз үкімет шығыны уакытша өскен кезде ақшалай және қарыз алу арқылы қаржыландырудың баға деңгейіне тигізетін әсерін салыстыралық. Ақшамен қаржыландыру кезінде баға деңгейі қарыз алу арқылы қаржыландыру ақша қорын өсіреді. Ақша қоры негұрлым көп болса, жалпы сұраным кез келген баға деңгейінде соғұрлым жоғары болады. Екіншісі -- қарыз алу арқылы қаржыландыру кезінде біз бага деңгейін тұтынуға жүмсалатын байлыққа қостық. Енді бағалы қағаздарға қарағанда ақшаны байлық деп айта аламыз. Сондыктан түтынудағы аукаттылықтың әсері ақшалай қаржыландырғанда жоғары болады. Ол да қарыз алу арқылы қаржыландыруға қарағанда, ақшалай қаржыландырғанда кез келген баға мөлшерінде жиынтық сұраным жоғары болады дегеңді білдіреді. Сонымен, бюджеттегі уақытша тапшылықты қарыз алу арқылы қаржыландыруды қорытындылайық.
Мұндай қаржыландыру жиынтық сұранымды арттыруы мүмкін. Бірақ бұл әлі де анықталынбаған болашақ салықтардың тұтынуға әсері есебінен жүзеге асады. Қарыз алу арқылы қаржыландыру балансты бюджеттен босатылатын салықтармен немесе трансферттік төлемдердің қыскаруымен орны толмай, бюджетте тұрақты тапшылық, болуьша себеп болады, өйткені
алынған қарыздарға процент төленуі тиіс. Қарыз алу арқылы қаржыландыру процент мөлшерлемесін өсіріп, кысқа мерзімде инвестицияны төмендетеді. Оның ақшалай қаржыландырудан айырмашылығы осы.
Табанды әрі нақты тапшылықты алайық. Экономикада ең алдымен өсу тоқтатылды делік. Бұл тұста тұрақты тапшылықты қарыз алу арқылы қаржыландыру сәтсіздікке үшырайды. Уақыттан тыс қарыздын жиналуьшан оның процент мөлшерлемесі өседі. Тапшылықты ұзақмерзімді экономикада өсу жок кезде қарыз алу арқылы қаржыландыру мүмкін емес.
Экономикасы өрлемей түрган елде қарыз алу арқылы қаржыландырудын тапшылыгы - ауыр жағдай. Келесі онжылдыкта АҚШ экономикасында көлемді тапшылық орьш алатыны әркімді қынжылтады. Міне, сол себепті Бұл проблема экономикасы өскен елде онша да маңызды емес деп айтудың кажеті жок. Экономикада даму жок, үкімет бюджетіне тапшылық бар делік. Ол тапшылықты қарыз айналымы арқылы қаржыландыра алады. Алайда ол келесі кезеңде бүрьшгы қарыздардың бәріне процент төлейді және өткен кезендегі тапшы-лықтың орньш толтыратын жаңа борыш қолхатына да процент төлейді. Үкімет пайызды қалай төлейді? Оның бір жолы - тағы да қарыз алу. Алайда келесі кезеңдегі қарыздың проценті жоғары болады, сөйтіп қарызды тағы да айналымға жіберуге тура келеді т. с. с.
"Мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген борыш алу және борыш туралы" Қазақстан Республикасының заңына, Бюджет кодексіне сәйкес борыш алудың мынандай түрлерін атауға болады: мемлекеттік борыш алу және мемлекет кепілдік берген борыш алу.
Шығыстар
Шығыстар
ЖІО
ЖІО
Қаржы ресурстарының тапшылығы
Қаржы ресурстарының тапшылығы
Бюджет тапшылығы
Бюджет тапшылығы
Шаруашылық жүргізуші субъектілер тапшылығы
Шаруашылық жүргізуші субъектілер тапшылығы
Мемлекеттік кредит
Мемлекеттік кредит
Мемлекеттік борыш
Мемлекеттік борыш
Қызмет көрсету жөніндегі шығыстар
Қызмет көрсету жөніндегі шығыстар
2 сызба- Мемлекеттік кредиттегі себеп-салдарлық өзара байланыстар
Алынған (игерілген) және өтелмеген мемлекеттік және мемлекеттік емес сыртқы борышдардың, сондай-ақ Қазақстан Республикасы резиденттерінің Қазақстан Республикасы бейрезиденттерімен келісім-шарттары бойынша берешектік міндеттемелерінің белгілі бір күнгі сомасы жалпы сыртқы борышты құрайды. Ол сыртқы мемлекеттік борышты және ішкі мемлекеттік борышты кіріктіреді. Сыртқы мемлекеттік борыш -Қазақстан Республикасы өкіметінің, жергілікті атқарушы органдарының және Ұлттық банкінің Қазақстан Республикасының бейрезидент несиегерлері алдындағы сыртқы мемлекеттік борышының құрамдас бөлігі. Ішкі мемлекеттік борыш - Қазақстан Республикасы өкіметінің, жергілікті атқарушы органдарының және Ұлттық банкінің Қазақстан Республикасының борышгер-резиденттері алдындағы ішкі мемлекеттік борышдар мен басқа да борыштық міндеттемелері бойынша мемлекеттік борыштың құрамдас бөлігі.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік борыш алуды Қазақстан Республикасының Үкіметі, Ұлттық банкі және жергілікті атқарушы органдары жүзеге асырады.
Үкіметтің борыш алуы республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыландыру мақсатында, Ұлттық банктің борыш алуы төлем балансын қолдау және Ұлттық банктің алтын-валюта активтерін толықтыру мақсатында, сондай-ақ елдегі жүргізіліп отырған ақша-кредит саясатымен айқындалатын басқа да мақсаттарында жүзеге асырылады. Жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік борыш алуы аймақтық инвестициялық бағдарламаларды қаржыландыруға байланысты жергілікті бюджеттің тапшылығын жабу мақсатында жүзеге асырылады.
Мемлекеттік борышдардың мынадай түрлері мен нысандары болады:
1. Борышгерге қатысы бойынша:
Қазақстан Республикасы Үкіметінің борышдары;
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің борышдары;
Жергілікті атқарушы органдарының борышдары болып бөлінеді.
2. Несие капиталының рыноктары бойынша:
сыртқы мемлекеттік борышдар;
ішкі мемлекеттік борышдар.
3. Борыш алу нысаны бойынша:
мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар шығару;
борыш шарттарын (келісімдерін) жасасу болып бөлінеді.
4. Қолданылу мерзімі бойынша мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар:
айналыс мерзімі 1 жылға дейін, қысқа мерзімді;
айналыс мерзімі 1 жылдан 5 жылға дейін, орта мерзімді;
айналыс мерзімі 5 жылдан астам, ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар құжаттық және құжатсыз нысанда (оны ұстаушылар үшін тек қана құжаттық нысанда), номиналды және дисконтталған құны бойынша, сый-ақының бекітілген және бекітілмеген мөлшерлемесімен шығарылуы мүмкін.
Борыш туралы келіссөздер жүргізу, шарттарға қол қою тәртібін, оның атынан эмиссияланатын мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару, орналастыру, айналысқа түсіру, өтеу және оларға қызмет көрсету тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
Мемлекеттің шығыстарын қаржыландыру үшін халықтың банктердегі салымдары бойынша қалдықтарының бір бөлігін мемлекеттік борышдарға айналдыру әдетте жинақ банкілері арқылы жүргізіледі және егер, олардың капиталы мемлекетке жататын болса, онда депозиттерді пайдалану тәуекелдіктері бойынша мемлекет жауап береді; жинақ банкінің (акционердің) капиталына мемлекет қатынсқан жағдайда банк мекемелерінің (акционерлердің) пікірлеріне сәйкес тартылған қаражаттарды тиімді пайдалану нұсқаларының проблемалары пайда болады.
Қазынашылык, несиелер шаруашылық жүргізуші субъектілерге немесе бюджет қаражаттары есебінен мемлекеттік билік пен басқару органдарының халыққа қаржылық көмек көрсету жөніндегі ақша қатынастарын білдіреді.
Мемлекеттік кредиттің әдістері әр түрлі және баяндалған нысандарға сай келеді. Мемлекеттік борышдарда - бұл қаражаттарды тартудың және оларды кейін қайтарудың амалдары, тәсілдері: олар борышдарды шығарудың шарттарымен анықталады: табыстылықты анықтаудың және табыс алудың әдістері, іс-қимылдың мерзімі, орналастыру амалдары (облигацияларды, бондарды еркін сатып алу және сату, жазылу, мәжбүрлеме орналастыру), өтеу амалы (облигациялар бойынша ұтыстар, қордаланған пайыздық кірісі бар облигацияларды төлеп (сатып) алу, мерзімсіз борышдарда - пайыздық кірісті дүркіндік төлеу).
Борышдардағы әдістерге сондай-ақ мемлекеттің борышын басқару әдістері де жатады (ары қарай қараңыз: жаңғырту, мерзімді ұзарту, сәйкестендіру, қайта қаржыландыру).
Мемлекеттік қазынашылық міндеттемелерде (МҚМ-да) мыналар әдістер болып табылады: дисконттың мөлшері, кесіп тастау бағасы, көрсетулі құны бойынша МҚМ-ды өтеу, өтеу мерзімі, аукциондарды өткізудіің тәртібі (реті).
Мемлекеттік кредиттің нысандары кезінде - мемлекеттік банктердің депозит ресурстарының қалдықтарын пайдалану кезінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 МЕМЛЕКЕТТІК КРЕДИТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... .5
0.1 Мемлекеттік кредиттің экономикалық мәні және маңызы
1.2 Мемлекеттік кредиттің түрлері, нысандары мен әдістері
1.3 Мемлекеттік қарызды басқарудың шетелдік тәжірибесі
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СЫРТҚЫ БОРЫШ ЖӘНЕ ОНЫҢ БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ ЖАЙ-КҮЙІ
2.1 Қазақстан Ресепубликасындағы макроэкономикалық ахуал және
сыртқы борыш жағдайының өзара байланысы
2.2 Жалпы сыртқы және ішкі борыштың даму серпінін талдау
2.3 Мемлекеттік және мемлекеттік кепілдік берген сыртқы борыштың
динамикасы
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БОРЫШТЫ БАСҚАРУДЫҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі:Қазіргі заманда бюджеттік дефицит мәселесі мен мемлекеттік борышдарының өсе беруіне тап болмайтын бірде-бір мемлекет жоқ.Барлық әлем борышға өмір сүреді. Келешек ұрпақтар өмірге келмей жатып, әлеуетті борышгер болады. Ішкі салымдарды жүзеге асыру, мемлекеттік бюджеттің дифицитін жабу, әлеуметтік-экономикалық өзгертулер енгізу және сыртқы борыштар бойынша борышдық міндеттемелерді орындау үшін елдердің көбінде өз ресурстары жеткіліксіз. Біреуі көбіне борышгерден гөрі кредитор болса, екіншісі керісінше. Бірақ бұл елдердің барлығында дерлік борышдық экономикалық жүйе қалыптасқан. Сондай-ақ ұлттық шаруашылықтардың сырттан келетін көмекке деген сұранысы қаржы нарықтарының либерализациясы мен глобализациясы жағдайында одан әрі күшейе бермек.
Ірі мемлекеттік борышдарды тек кедей, дамушы елдер ғана емес, сондай-ақ АҚШ, Канада, Жапония сияқты дамыған мемлекеттер де иемденеді. Сонымен қатар, мемлекеттік борышдардың өсуі бір жағдайларда экономиканың мемлекеттік реттеуін жүргізумен байланысты болса, кей кезде ел экономикасын реттейтін шараларды жүргізудің керектігін білдіреді.
Қазіргі нарықтық шаруашылықтардың әр түрлі модельдердің барлығына тән - ол, нарықтық механизмнің мемлекеттік реттеумен толықтырылатын аралас экономика. Осындай жағдайда мемлекеттік қызметті қаржыландыру көздері жөніндегі мәселе маңыздана түседі. Мұндай қаржы көздеріне салықтармен қатар, мемлекеттік борышдар да жатады.
Қазіргі уақытта мемлекеттік борышды басқару - еліміздің макроэкономикалық тұрақтылығының маңызды факторы. Бұл борышдық мәселені шешуден Қазақстанның бюджетінің қызмет көрсетуі, оның валюталық резервтерінің жағдайы, яғни ұлттық валютаның тұрақтылығы, пайыздық қойылымның деңгейі, инвестициялық климат, отандық қаржы нарығының барлық сегменттерінің жұмысы анықталады. Қазақстанның ұлттық экономикасын дамытудың стратегиялық мақсаттарын орындау әлеуметтік-экономикалық процестерді мемлекеттік реттеуді түбегейлі жақсартуды көздейді. Тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз етіп, соның негізінде халықтың тұрмыс жағдайын көтеру үшін ең алдымен мемлекеттік қаржы саласында мемлекеттік басқарудың нысандары мен әдістерін жетілдіру қажет. 1990-шы жылдардың басындағы Қазақстан экономикасын қайта құру әлеуметтік-экономикалық реформаларды қаржыландыруға және ұлттық экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз етуге өз қаржы қорының тапшылығымен (жетіспеуімен) сипатталды. Бұл несие капиталының сыртқы және ішкі нарығында мемлекеттік борыш алу қажеттігін туғызды. Қаржы нарықтарынан қаражатты борышға алу әлеуметтік-экономикалық даму мұқтаждары мен мемлекеттің өз қаржы қоры тапшылығының арасындағы қайшылықты жоюға мүмкіндік берді. Несиелер мен борышдар алу арқылы қосымша мемлекеттік шығындарды қаржыландырудың жағымсыз салдары ақша шығару практикасын қолданудан гөрі азырақ болды.
Халықаралық тәжірибе көрсеткеніндей, борышға алу саясатын ойластырылған түрде қолдану және мемлекеттік сектордың борышын басқару мен жеке сектордың сыртқы борышын реттеу саласында мемлекеттің әлеуетін нығайту үшін уақытында қажетті шаралар қолдану елдің макроэкономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудің маңызды факторы болып табылады.
Осы курстық жұмысты жазарда алдыма қойған мақсаттарым - мемлекеттік борыш мәселесін жалпы түсінігін анықтау, борышдарды тиімді реттейтін механизмдермен танысу және Қазақстанның борышдық жағдайын талдау. Қойылған мақсаттарды жүзеге асыру келесі міндеттерді шешуді көздейді:
-мемлекеттік борыш алу құбылысының түсінігін анықтау
-нарық жағдайындағы сыртқы борышдардың тиімділігін, олардың экономикалық дамуға ықпалын бағалаудың көпшілік мақұлдаған тәсілдемелерін қарастыру, мемлекеттік сыртқы борышды басқарудың қаржылық әдістерін жіктеу;
-Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы борышының өсімін талдау, сыртқы борышдардың тиімділігін бағалау, түйткіл мәселелерді анықтап, елдің дамуына қауіп төндіретін жағдайларды қарастыру
Зерттеудің объектісі - Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы борышы.
Қазақстанның ұлттық экономикасын дамытудың стратегиялық мақсаттарын орындау әлеуметтік-экономикалық процестерді мемлекеттік реттеуді түбегейлі жақсартуды көздейді. Тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз етіп, соның негізінде халықтың тұрмыс жағдайын көтеру үшін ең алдымен мемлекеттік қаржы саласында мемлекеттік басқарудың нысандары мен әдістерін жетілдіру қажет.1990-шы жылдардың басындағы Қазақстан экономикасын қайта құру әлеуметтік-экономикалық реформаларды қаржыландыруға және ұлттық экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз етуге өз қаржы қорының тапшылығымен (жетіспеуімен) сипатталды. Бұл несие капиталының сыртқы және ішкі нарығында мемлекеттік борыш алу қажеттігін туғызды. Қаржы нарықтарынан қаражатты борышға алу әлеуметтік-экономикалық даму мұқтаждары мен мемлекеттің өз қаржы қоры тапшылығының арасындағы қайшылықты жоюға мүмкіндік берді. Несиелер мен борышдар алу арқылы қосымша мемлекеттік шығындарды қаржыландырудың жағымсыз салдары ақша шығару практикасын қолданудан гөрі азырақ болды.
Халықаралық тәжірибе көрсеткеніндей, борышға алу саясатын ойластырылған түрде қолдану және мемлекеттік сектордың борышын басқару мен жеке сектордың сыртқы борышын реттеу саласында мемлекеттің әлеуетін нығайту үшін уақытында қажетті шаралар қолдану елдің макроэкономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудің маңызды факторы болып табылады.
Осыған байланысты борышды басқару жүйесін негіздеу мен жалпы сыртқы борышды басқару тетіктерін жетілдірудің тиімді нысандары мен әдістерін анықтау өзекті болып табылады.
Тақырыпты зерттеудегі мақсатым - елдің орта мерзімді кезеңдегі жалпы сыртқы борышының мөлшерін жалпы ішкі өнімге қатысты белгіленген қатынастар шеңберінде азайтып, жалпы сыртқы борышды ел үшін қауіпсіз деңгейде ұзақмерзімді болашаққа ұстап отыруға мүмкіндік беретін борышдарды басқарудың бірыңғай және тиімді қызмет ететін жүйесін қалыптастыру, сонымен қатар жекеменшік секторының борыш капиталының сыртқы нарығында борыш алу мәселелерін тиімді реттеуге себін тигізу.
Дипломдық жұмыстың ғылими жаңалығы мыналар:
- рынок жағдайындағы мемлекеттік борышты басқаруды теориялық тұрғыдан негіздеу;
- нарық жағдайындағы сыртқы борышдардың тиімділігін, олардың экономикалық дамуға ықпалын бағалаудың көпшілік мақұлдаған тәсілдемелерін қарастыру;
Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы борышының динамикасын талдау:
- түйткіл мәселелерді анықтап, сыртқы борышдардың тиімділігін бағалау.
- елдің жалпы сыртқы борышын, оның Қазақстан экономикалық жағдайларындағы ең шекті көрсеткіштерін неғұрлым дәл есептеудің әдістемесін анықтау;
- борыш алу және жекеменшік сектордың борыш капиталының сыртқы нарығындағы міндеттемелерін өтеу мәселелерін мемлекеттік реттеудің тетіктерін анықтау;
- сыртқы борышдардың қалыптасқан деңгейі шеңберінде Қазақстанның қаржы және ақша-несие саясатын жүзеге асырудың ұсыныстарын дайындау.
1 МЕМЛЕКЕТТІК КРЕДИТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1Мемлекеттік кредиттің экономикалық мәні және маңызы
Мемлекеттік кредиттің ерекшелігі борышға берілген қаражаттардың қайтарымдылығында, мерзімділігінде және ақылығында. Алайда, бұл қатынстарды банк несиесімен шатастыруға болмайды
Мемлекеттік кредиттің көмегімен жұмылдырылған қаражаттар көбінесе экономиканы қаржыландырута бағытталатындықтан оның өндірістік сипаты болуы тиіс. Мемлекеттік кредит жөніндегі қатынастар мына негіздерде қаржы қатынастарына кіреді:
1)мемлекеттік кредит жолымен жұмылдырылатын қаражаттар әр түрлі қажеттіліктерді - өндірістік, өндірістік емес, сол сияқты стратегиялық, оперативтік қажеттіліктерді қаржыландыруға бағытталатын мемлекеттің қаржы ресурстары ретінде қаралады;
2)алынған және берілген кредиттер үшін есеп айырысулар, олар үшін пайыздар төлеу бюджеттердің -- үкіметтің борыш алулары кезінде орталық (республикалық) немесе биліктің жергілікті органдарының борыш алулары кезінде жергілікті бюджеттердің қаражаттары есебінен жүргізіледі. Бюджет кірістерінің негізгі және тұрақты бөлігін салықтық түсімдер құрайтындықтан борышдар арқылы жұмылдырылатын қаражаттар "антиципацияландырылған салықтар", яғни мерзімінен бұрын өндіріп алынған салықтар деп саналады.
Мемлекеттік кредит ақша қаражаттарын (оларды кейін қайтару шартында) қайта бөлу функциясын орындайды. Бұл халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің уақытша бос ақша қаражаттарын шоғырландырумен байланысты. Бұл функцияда мемлекеттік кредит жинақ ақшаны ұйымдастыру нысандарының бірі болып табылады. Кредиттің көмегімен біршама азғантай, орташа жинақ ақша мемлекетте шоғырландырылады және оның қажеттіліктерін қаржыландыруға бағытталады. Бұған халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасында орналастырылатын мемлекеттік борышдардың облигацияларын шығару, мемлекеттің бағалы қағаздарының басқа түрлерін (қазынашылық міндеттемелерді, қазынашылық бондарды, сертификаттарды) шығару арқылы қол жетеді. Бұл функция іс-әрекетінің объективті нәтижелері ұлғаймалы ұдайы өндірістің ауқымын арттыру және оның қарқынын тездету болып табылады.
Мемлекет пен муниципалдық құрылымдардың қарамағына елдің заңи және жеке тұлғаларының бос ақша қаражаттары да, сонымен бірге, басқа елдердің (үкіметтердің, қаржы-кредит мекемелерінің) және халықаралық қаржы-кредит институттарының ресурстары да несие капиталы ретінде уақытша пайдалануға жұмылдыру үшін және бюджет тапшылығы проблемаларын шешу үшін тартылуы мүмкін. Оны алудың басты әдісі мемлекеттік кредит болып табылады.
Мем - ле - кет - тік - кре - дит - жалпы мемлекеттік қаржының басты буындарының бірі және кредиттік қатынастардың жиынтығы, бұл қатынастарда мемлекет кредитордың да, борыш алушының да, гаранттың да (борыш алушы үшін мемлекеттің кепілгерлігін білдіреді) рөлінде көрінуі мүмкін. Кредиттік қатынастарда тараптардың бірі мемлекет, ал заңи және жеке тұлғалар кредиторлар немесе борыш алушылар болып табылады.
Мемлекеттік кредиттің жекеше кредиттен айырмашылығын мына төмендегі кестеден көре аламыз:
1 кесте
Қазақстан Республикасында мемлекеттік және жекеше кредит
айырмашылықтары
Жекеше кредит
Мемлекеттік кредит
1
Өндірістік мұқтаждық үшін жұмылдырылады
Өндірістік және өндірістік емес мұқтаждар үшін жұмылдырылады
2
Несие капиталы жұмылдырылады
Төлем және сатып алу қаражаттары жұмылдырылады
3
Өтеу қосымша өнім немесе өндіріс үдерісінде пайда болатын құннан жүргізіледі
Өтеу бюджет кірістерінен (негізінен салықтық түсімдердің есебінен) жүргізіледі
4
Капиталдың қолдану сферасын (өндірістік сфераны) кеңейтеді
Капиталды қолдану сферасын тарылтады
Дерек көзі: Құлпыбаев С., Ынтықбаева С.Ж., Мельников В.Д. Қаржы негіздері: Оқулық. -
Алматы LEM, 2009 - 670 бет
Мемлекеттік кредиттің көз - де - рі - кәсіпорындарда, банктерде, зейнетақы қорларында, сақтық қорларында, халықта пайда болатын уақытша бос қаражаттар.
Мемлекет кредиттік ресурстарды:
1) бюджет тапшылығын қаржыландыру;
2) ұлттандырылған және аралас кәсіпорындарға жұмсалатын күрделі жұмсалымдарды қаржыландыру;
3) биліктің жергілікті органдарының шаруашылық органдарын қаржыландыру:
4) елдің ақша айналысын реттеу үшін пайдаланады.
Мемлекеттік кредиттің көмегімен жұмылдырылған қаражаттар көбінесе экономиканы қаржыландыруға бағытталатындықтан оның өндірістік сипаты болуы тиіс. Мемлекеттік кредит бойынша қатынастарды қаржылық қатынастарға мына негіздемелер бойынша кіріктіреді:
1) мемлекеттік кредит жолымен жұмылдырылатын қаражаттар әр түрлі мұқтаждарды өндірістік сияқты, өндірістік емес мұқтаждарды да, сол сияқты стратегиялық, сондай-ақ оперативтік мұқтаждарды да қаржыландыруға бағыт-талатын мемлекеттің қаржылық ресурстары ретінде қаралады;
2) алынған және берілген кредиттер үшін есеп айырысулар, олар үшін пайыздар төлеу бюджеттердің үкіметтің борыш алулары кезінде орталық (республикалық) немесе биліктің жергілікті органдарының борыш алулары кезінде жергілікті бюджеттердің қаражаттары есебінен жүргізіледі. Бюджет кірістерінің негізгі және тұрақты бөлігін салықтық түсімдер құрайтындықтан борышдар арқылы жұмылдырылатын қаражаттар антиципацияланды- рылған салықтар, яғни мерзімінен бұрын өндіріп алынған салықтар деп саналады.
Қаржының ұдайы өндірістік функциясы шектерінде мемлекеттік кредит ақшалай қаражаттарды (оларды кейін қайтару шарттарында) қайта - бө - лу - дің - қо - сал - қы - функ - ция - сын орындайды. Бұл халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын шоғырландырумен байланысты. Бұл функцияда мемлекеттік кредит жинақақшаны ұйымдасты- ру нысандарының бірі болып табылады [2].
Кредиттің көмегімен халықтың, кәсіпорындардың шамамен көп емес орташа жинақ ақшалары мемлекетте шоғырландырылады және экономиканы, әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымның қажеттіліктерін қаржыландыруға бағытталады. Бұған халықтың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасында орналастырылатын мемлекеттік борышдардың облигацияларын шығару, мемлекеттің бағалы қағаздарының басқа түрлерін (қазынашылық міндеттемелерді, қазынашылық боналарды, сертификаттарды) шығару арқылы қол жетеді.
Мемлекеттік борыш алудың сан алуан құралдарының болуы халыққа жинақ ақшалардың ұйымдық нысандарын таңдау еркіндігіне мүмкіндік береді. Бұл функция іс-әрекетінің объективті нәтижелері ұлғаймалы ұдайы өндірістің көлемін арттыру және оның қарқынын тездету болып табылады.
Ағымдағы кезеңде пайдаланылатын қаражаттар кредиторға ондаған жылдардан кейін, яғни келешектегі ұрпақтардан өнді ріп алынатын салықтар есебінен қайтарылуы мүмкін болғанда мемлекеттік кредиттің қайта бөлгіштік функциясы сонымен бірге оның мерзімінен бұрын төлену қасиетінде көрінеді, сөйтіп, келешектегі ұрпақтардың қаражаттарын бүгінгілердің пайдасына қайта бөлуге қол жетеді (уақытқа қарай қайта бөлу).
Мемлекеттік кредиттің рөлі халықтың, кәсіпорындардың, ұйымдардың уақытша бос қаражаттарын жұмылдырудағы мүмкіндіктеріне және оларды мемлекеттің кезек күттірмейтін мұқтаждарын қаржыландыруға бағыттауға саяды.
Мемлекеттік кредит түрлері бойынша ішкі, сыртқы, шартты болып ажыратылады (кесте 2).
2 кесте
Мемлекеттік кредит пен мемлекеттік борыштың сыныптамасы
Түрлері
Ішкі
Сыртқы
Шартты
нысандары
Борышдар
Мемлекеттік қазынашылық міндеттемелер
Мемлекеттік банктер салымдарының қалдықтарын пайдалану
Орталық банктің кредиттері
Қазынашылық несиелер
Ақшалай борышдар
Тауарлық борышдар
Дамуға ресми көмек
Өтемдік келісімдер
Шаруашылық жүргізуші субьектілердің борышдары бойынша мемлекеттің кепілдіктері
Байланыс
қан
Байланыс
паған
Беру. Орналастыру шарттары, өтеу мен табысты төлеудің әдістері мен мезгілдері
Әдістері
Мемлекеттік бағалы қағаздар(облигациялар, қазынашылық міндеттемелер,вексельдер,сертификат тар,өндірістік қаржы құралдары)
Беру, өтеу мезгілдері
Табысты есептеу (пайыздық табыстар, дискнот, ұтыстар)
Кепілзаттық міндеттемелерді, кепілдерді рәсімдеудің тәртібі
Орналастыру және қызмет көрсету үшін делдалдарды таңдау
Басқа да әдістер тәсілдер
Мемлекеттік борыш
Күрделі Ағымдағы
Басқару және қызмет көрсету
Лимиттерді басқару, мониторинг, борыш пен пайыздардың төлеу,негізгі сомасын төлеу, жаңғырту, мерзімді ұзарту, сәйкестендіру, қайта қаржыландыру, кемімелі арасалмақ бойынша облигацияларды айырбастау, өтеудің мерзімін ұзарту, борыштың күшін жою
Дерек көз: Құлпыбаев С., Ынтықбаева С.Ж., Мельников В.Д. Қаржы негіздері: Оқулық. 2009 ж.
Мемлекеттік кредиттің екінші қосалқы функциясы - рет - теу - ші - функ - циясы. Бірінші кезекте мемлекет несиелік пайыздың мөлшеріне ықпал жасай отырып, ақша ағындарын реттейді: несие капиталдарының рыногында борыш алушы бола отырып, ол бұл капиталға деген сұранымды арттырады, мұның нәтижесінде несие капиталының нормасы артады. Бұл ретте мемлекет бұл рыноктағы бәсекеге араласады, одан жеке инвесторларды ығыстырады (ығыстыру әсері). Бұл олардың бизнестің белгілі бір түрлерін инвестициялауын шектеуді тудырады. Бір мезгілде мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу кезінде айналыстағы ақшаның (қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалардың) қысқаруына жеткізеді, мұның өзі ақша эмиссиясының зардаптарын жою үшін тиімді болуы мүмкін.
Сөйтіп, егер кредиттің қайта бөлгіштік функциясының көмегі-мен мемлекет ақшалай ресурстарды тікелей белгілі бір салаларға (немесе қажетті өндірістерді дамытуға) бағыттайтын болса, реттеуші функция арқылы мемлекеттік кредит жөніндегі қатынастарға қатыспайтын шаруашылық қатынастарының субъектілеріне қосымша жанама ықпал етуге қол жетеді.
Іш - кі кре - дит - те мемлекеттік - кредиттік қатынастар жан-жақты тұрғыда: борыш алушылар ретінде де, сондай-ақ кредиторлар ретінде де елдегі үкіметтің, биліктің жергілікті органдарының, кәсіпорындар-дың, ұйымдардың және халықтың арасында пайда болады Ха - лы - қа - ра - лық кре - дит - те қатынастарға бір жағынан, үкімет, биліктің жергілікті органдарды, басқа жағынан басқа мемлекеттердің үкіметтері, банктері, компаниялары, сондай-ақ халықаралық қаржы банк ұйымдары араласады. Кредит беруші тарап мемлекет донор немесе ұйым донор, ал кредит алушы ел реципиент ел деп аталады.
Шарт - ты - мем - ле - кет - тік - кре - дит отандық борыш алушылар: кәсіпорындар, ұйымдар, фирмалар, жергілікті билік органдары алған борышдарына басқа елдердің кредиторларына берілген кепілдіктер мен кепілгерліктер бойынша үкіметтің міндеттемелері ретінде болады.
Борыш шарттары орындалмаған жағдайда үкімет отандық борыш алушының уақыты келген міндеттемелері бойынша жауап береді борыш алушының мүлкінен немесе басқа активтерінен бюджеттік қаражаттар есебінен борышдың сомасын төлейді.
Мемлекеттік кредиттеу мемлекеттік кредитті беру, пайдалану, оған қызмет көрсету және оны өтеу туралы шешім қабылдау рәсімдерін қамтитын процесті білдіреді.
Кредитор, бюджеттік бағдарлама әкімшісі және борыш алушы арасындағы бюджеттік кредитті беру, пайдалану, оған қызмет көрсету және оны өтеу кезінде тараптардың құқықтық қатынастарын белгілейтін келісім кредиттік шарт болып табылады.
Мемлекеттік кредиттер заңды тұлғалардың жарғылық капиталдарына қатысу мақсаттарына, борыш алушылардың шаруашылық қызметінің залалдарын жабуына, сенім білдірілген өкілдердің (агенттердің) көрсетілетін қызметтеріне ақы төлеуге берілмейді.
Мемлекеттік кредиттер мынадай талаптар сақталған жағдайда беріледі: салық берешегінің болмауы;
борыш алушының бюджеттік кредит бойынша міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ететін жағдайының болуы;
борыш алушының бұрын берілген бюджеттік кредиттер бойынша берешегінің болмауы.
Мемлекеттік кредиттеу принциптері
Мемлекеттік кредиттерді беру мынадай:
1) мемлекеттік кредитті кредит шартына сәйкес өтеу міндеттілігін көздейтін қайтарымдылық;
2)міндеттемелердің орындалуын Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәсілдермен қамтамасыз ететін жағдайының болуын көздейтін қамтамасыз етілу;
3) мемлекеттік кредиттің берілгені үшін борыш алушының сыйақы төлеуін көздейтін ақылылық;
4) мемлекеттік кредитті беру мерзімін белгілеуді көздейтін мерзімділік принциптеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Мемлекеттік кредиттер мынадай өлшемдер сақталған жағдайда беріледі:
1)іс-шараларды бюджеттік кредиттеу арқылы іске асырудың
экономикалық және әлеуметтік тиімділігі;
2) мемлекеттік кредит есебінен іске асырылатын іс-шаралардың өзін-өзі ақтауы;
3) борыш алушының Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайтын өлшемдерге сәйкес кредиттік қабілеті.
Мемлекеттік кредиттеу субъектілері
1.Кредитор, бюджеттік бағдарламаның әкімшісі, борыш алушы, соңғы борыш алушы және сенім білдірілген өкіл бюджеттік кредиттеу субъектілері болып табылады.
2. Мемлекеттік кредиттеу субъектілерінің құқықтары мен міндеттері осы Кодекске және Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық актілеріне сәйкес кредиттік шартпен және тапсырма шартымен айқындалады.
Кредиторлар мыналар болып табылады:
1. Қазақстан Республикасының бюджеттік және азаматтық заңнамасына сәйкес мемлекеттік кредит беретін кредит шартының тарабы кредитор болып табылады.
2. Республикалық бюджеттен мемлекеттік кредиттеу кезінде Қазақстан Республикасының Үкіметі кредитор болып табылады.
Мемлекеттік кредиттеу кезінде бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган Қазақстан Республикасы Үкіметінің атынан кредитор ретінде әрекет етеді.
3. Жергілікті бюджеттен мемлекеттік кредиттеу кезінде тиісті жергілікті атқарушы орган кредитор болып табылады.
4. Кредитор Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес мемлекеттік кредит беруді қамтамасыз етеді, кредит шарты талаптарының орындалуын бақылауды жүзеге асырады [3].
Бюджеттік бағдарламалардың әкімшісі мемлекеттік кредит беру кезінде кредиттік шарттың тарабы болып табылады:
1) қаржы агенттіктерін қоспағанда, мамандандырылған ұйымдар мен сенім білдірілген өкілдерді конкурстық негізде айқындауды;
2) мемлекеттік кредиттердің нысаналы және тиімді пайдаланылуын, өтелуі мен оларға қызмет көрсетілуін бақылауды және мониторингін жүзеге асырады.
Борыш алушылар. 1. Мемлекеттік кредитті алушы, негізгі борышты өтеу және сыйақы, сондай-ақ кредиттік шартқа сәйкес басқа да төлемдерді төлеу жөнінде міндеттемелер алатын кредит шартының тарабы борыш алушы болып табылады.
2. Мыналар:
1) мамандандырылған ұйымдар - банктер, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар, сондай-ақ акцияларының бақылау пакеттері мемлекетке не ұлттық холдингке, не Қазақстан Республикасының резиденттері болып табылатын ұлттық басқарушы холдингке тиесілі ұйымдар;
2) жергілікті атқарушы органдар;
3) шет мемлекеттер;
4) жеке тұлғалар борыш алушылар бола алады.
Түпкілікті борыш алушылар
1.Мамандандырылған ұйым оған кредитор немесе қаржы агенттігі айқындаған шарттармен беретін бюджеттік кредитті соңғы алушы түпкілікті борыш алушы болып табылады.
2. Қазақстан Республикасының резиденттері болып табылатын, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар түпкілікті борыш алушылар бола алады.
3. Түпкілікті борыш алушыларды іріктеуді және кредиттеуді бюджеттік бағдарламаның нысаналы мақсатына, сондай-ақ өздерінің кредиттік саясатына сәйкес мамандандырылған ұйымдар жүзеге асырады.
Сенім білдірілген өкілдер
Тапсырма шартының негізінде кредитордың (сенімгердің) атынан және оның есебінен және оның нұсқауларына сәйкес бюджеттік кредит беруге байланысты белгілі бір тапсырмаларды жасайтын тұлға сенім білдірілген өкіл болып табылады.
Сенім білдірілген өкіл кредитордың (сенімгердің) тапсырмасы бойынша мынадай іс-әрекеттерді орындай алады:
1) мемлекеттік кредиттерге қызмет көрсету;
2) борыш алушылармен есеп айырысу;
3) бюджеттік инвестициялық жобалардың қаржыландырылуы мен іске асырылуына мониторинг жүргізу;
4) борыш алушылардың қаржылық жай-күйіне мониторинг жүргізу;
5) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес берешекті өндіріп алу;
6) борыш алушы жеке тұлғаларды анықтау және олармен кредиттік шарттар жасасу.
Банк, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым немесе акцияларының бақылау пакеті мемлекетке немесе Қазақстан Республикасының резиденттері болып табылатын ұлттық холдингке не ұлттық басқарушы холдингке тиесілі ұйым сенім білдірілген өкілдер бола алады.
Қаржы агенттігін қоспағанда, сенім білдірілген өкілді бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті орган немесе бюджеттік бағдарламаның әкімшісі Қазақстан Республикасының мемлекеттік сатып алу туралы заңнамасына сәйкес айқындайды. Бюджеттік бағдарламаның әкімшісі тиісті бюджет қаражаты есебінен сенім білдірілген өкілге тапсырмаларды орындағаны үшін сыйақы төлеуді жүзеге асырады. Сенім білдірілген өкілге тапсырмаларды орындағаны үшін төленетін сыйақының мөлшері тапсырма шартында белгіленеді.
1.2 Мемлекеттік кредиттің түрлері, нысандары мен әдістері
Мемлекеттік борыш - бұл шығарылған және өтелмеген мемлекеттік займдар (есептелген пайыздарды қоса) бойынша борыштар сомасы.
Мемлекеттік борыш түсінігін көптеген экономист ғалымдар бір-бірінен өзгеше етіп береді. Бірақ нақты берілген елге қатысты мемлекеттік борыш анықтамасын түсіну үшін сол елдің нормативті құқықтық актілерінде көрсетілген ресми түсініктеріне сүйені қажет.
Мысалы, 1999 жылы 02 тамыздағы Мемлекеттік және мемлекет кепіл болатын борыш туралы Қазақстан Республикасының Заңында былай делінеді: мемлекеттік борыш - бұл Үкімет борышдары, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің борышдарының және жергілікті атқарушы органдардың борышдарының сомасы.[6] Ал Еуропалық Одақтың ұлттық есеп жүргізу принциптері мен ұсыныстарына сәйкес мемлекеттік борыш түсінігіне орталық мемлекеттік әкімшілік және оның түрлі органдарының, басқарудың жергілікті органдары және түрлі жергілікті әкімшілік структуралардың және әлеуметтік қамсыздандыру жүйелерінің борышдары кіреді. Осылай, елдердің нормативті құқықтық актілерінде көрсеткен анықтамаларына сәйкес мемлекеттік борыш құрамына кейбір элементтер қосылып немесе алынады. Қазақстанның заңына сәйкес мемлекеттік борыш құрамына Ұлттық Банк борышдары кірсе, ЕуроОдақ ұсыныстарына сәйкес бұл категорияға әлеуметтің қамсыздандыру жүйелерінің борышдары белгіленеді. Бірақ айта кететін жайт, барлық елдердің анықтамаларында әрқашан биліктің орталық атқарушы органдары көрсетіледі.
Мемлекеттік борыш ішкі және сыртқы болып бөлінеді.
Сыртқы борышдар - бұл сыртқы займдар және басқа да борышдық міндеттемелер бойынша резидент емес кредитор алдындағы борыштар. Сыртқы борышдың болуы ел үшін қалыпты әлемдік тәжірибе. Алайда сыртқы борышдардың алу шегі болады, себебі одан асса бұл құбылыс қауіпті болмақ. Займдарды масштабты түрде тарту елді кредиторлардан тәуелді етіп қояды. Әлемдік тәжірибеде мемлекеттік борышдың көлемінің салыстырмалы кейпін анықтау үшін сыртқы борышдың салыстырмалы параметрлері қолданылады. Оларға борышдық төлемдердің (өтеу және пайыз төлеу) тауар және қызмет көрсетулерге қатынасы жатады. [6] Халықаралық Қайта құру және Даму Банкінің классификациялауы бойынша сыртқы борышданудың төменгі деңгейіне 18 % арақатынас, қалыптыға 18-30 % жатады. Басқа көрсеткіштерге мыналар жатады:
* Жалпы сыртқы борышдың ЖІӨ-ге қатынасы (48 %-дан аз - төменгі, 48-80% - қалыпты деңгей)
* Жалпы сыртқы борышдың тауарлар және факторлық емес қызмет көрсетулер экспортына қатынасы (132%-дан аз - төменгі, 132-220% - қалыпты деңгей)
* Сый-ақы төлемдердің тауарлар және факторлық емес қызмет көрсетулер экспортына қатынасы (12%-дан аз - төменгі, 12-20% - қалыпты деңгей).
* Негізінен, сыртқы борышдың болуы елде өндірілген тауарлардың бір бөлігінің шетелге кетуін білдіреді. Сыртқы борышдардың көбеюі елдің дүниежүзілік авторитетін түсіреді және үкіметтің саясатына халықтың сенімін кетіреді.
Негізгі кредиторларға жатады:
* Басқа мемлекеттер;
* Халықаралық қаржылық ұйымдар (Халықаралық Валюталық Қор, Халықаралық Қайта құру және даму Банкі, т.б. );
* Жеке меншік қорлар - резидент еместер.
Ішкі борышдар - бұл ішкі займдар және басқа да борышдық міндеттемелер бойынша резидент кредитор алдындағы борыштaр. [6] Ішкі борышдардың болуы экономикада сирек жағдай емес, қайта қалыпты ереже тәріздес. Экономикасы дамыған елдердің барлығында дерлік үлкен мемлекеттік ішкі борышдары бар. Алайда бұл борышдың себептері, пайда болу әдістері және қызметіндегі ерекшеліктерінде үлкен айырмашылықтар бар. Мемлекеттік борыш және оған әкелген бюджеттегі дефициттер алдын-ала жоспарланған экономиканың дамуын тұрақтандыратын фактор болуы ықтимал.
Ішкі борыш ұлттың өз-өзіне борышы ретінде түсіндіріледі және ұлттың жалпы байлығының мөлшерлеріне әсер етпейді. Оларды басқарудағы белгілі бір теріс салдарлар инвестицияларға немесе ел экономикасының дамуына жұмсалатын қосымша қаржылық ресурстармен жабылады. Алайда ішкі борышдардың болуының теріс әсерлері де бар:
1. Борышдар бюджеттік қаражаттар арқылы өтеледі, яғни салық төлеушілер арқылы: мұндай жолмен табыстар мемлекеттік бағалы қағаздардың иелеріне , ал олар әрине қоғамның қалыптасқан, бай бөлігіне, көшуі;
2. Борышдарды азайту үшін мемлекет салықтарды көбейтеді, ал бұл инвестицияның азаюы тәрізді макроэкономикалық салдарға әкеледі;
3. Жеке кәсіпкерлердің инвестициялар шегеру эффекті орындалады. Яғни мемлекеттің ссудалар нарығына енуі ақша нарығындағы бәсекелестікті арттырады, ал бұл өз жағынан ақша капиталына пайыздың ставканы көтереді. Бұл жеке секторды инвестициялардың кейбір бөлігін шегертеді, сәйкесінше елдің экономикалық дамуы тежеледі.
Ішкі борышдың негізгі кредиторларына көбінесе мыналар жатады:
* Халық;
* Корпорациялар;
* Банктер;
* Басқа қаржылық және кредиттік мекемелер.
Мемлекеттік борыш мәселесі - әлем практикасында өте танымал, ішкі қорлар аз болып, ағымдық операциялар балансы үлкен теріс сальдомен жабылып және жеткіліксіз ресурстардың орнын толтыру үшін капитал импорты қажет болатын кездегі дамушы және өтпелі экономикасы бар елдерге тән құбылыс. Капиталды тарту экономикалық дамудың ресурстарын көбейтсе де, шығындар күтілген эффектіден асып түседі. Сыртқы борышдардың жиналып қалғанында оны өтеу бойынша проблемалар тұрады. Сыртқы борышдардың өтелуі келісімдерге сәйкес орындалатын оның амортизациясы (негізгі соманы төлеу) және ол бойынша пайыздарды төлеу жатады, және бұл борышгер елдің табыстары мен жинақтарынан белгілі бір алымдарды білдіреді. Егер борыш сомасы көбейіп немесе пайыздық қойылым көтерілсе, сәйкесінше оны өтеуге байланысты шығындар да өседі. Сыртқы борышдарды өтеу бойынша міндеттемелер дәстүрлі бюджет қаражаттары (экспорттық табыстар және импорттың шектелуі) немесе қаржыландыру (мемлекеттің активтерді, қорларды, жаңа борыштардың мүліктері) арқылы жүзеге асырылады, ал бұлардың әрқайсысының да өз артықшылықтары мен кемшіліктері баршылық.
Әлемдік тәжірибеде сыртқы борыш түсінігін анықтауында резиденция принципі және борышдық міндеттемелер валютасы принципіне негізделген екі түрлі әдістеме бар. Бірінші әдістеме: сыртқы борыш құрамына шетел және ұлттық валютада көрсетілген резиденттер алдындағы міндеттемелер жатады. Екіншісі - сыртқы борыш құрамына тек шетелдік валютада көрсетілген резидент еместердің алдындағы міндеттемелер жатады. Бірақ дүниежүзілік тәжірибеде осы екі әдістеме де қолданылады. Жалпы алғанда сыртқы борыш болып негізінен резидент еместер, шетелдік кредиторлар мен мемлекеттердің иелігіндегі борышдар табылады. Бірақ өте жиі ішкі және сыртқы борышдардың арасындағы басты айырмашылық осы борыш көрсетілген валютаға байланысты негізделеді.[8] Мысалға, Халықаралық Валюталық Қор жүргізетін статистикалық есептерге берілген комментарийлерде былай делінеді: Ішкі және сыртқы борыш арасындағы ерекшелік кредитордың резидент не резидент еместігіне байланысты. Бірақ кейбір жағдайларда борышдық міндеттеме көрсетілген валюта принципіне де байланысты.[9]
Бірақ сыртқы борышдарды шетелдік валютада жүргізілгені үшін ғана сыртқы борыш деп көрсету шындыққа сәйкес келе бермейді. Себебі, бұл кезде мемлекеттің бағалы қағаздар нарығында резидент еместердің ел территориясында және ұлт валютасында жүргізген операциялары есепке алынбай қалады. Және де ішкі борышдар инструменталды және институционалды кейпіне сай ерекшеленеді, ал сыртқы борышдар пайда болу тарихына және кредитор түріне қарай ерекшеленді.
Сыртқы борышдардың қалыптасуының себептерінің ішінен структуралық және конъюктуралықты бөлсек болады. Конъюктуралық себептер нарықтардағы сұраныс ауытқуларына және бағалардың ұсынысына байланысты. Структуралық түр көбінесе шаруашылық жүргізудің нашар қалыптасқан және тиімсіз струкртурасына байланысты болады. Бұл жағдайда радикалды структуралық және институционалды өзгертулар, төлем балансын реттейтін әдістердің тиімділігін арттыру және инфляция өсуін тоқтататын шаралар қажет. Сонымен қатар сыртқы борышдардың қалыптасуын анықтайтын факторлардың ішкі және сыртқы деп түрленуінің градациясы да мүмкін. Сыртқы факторларға жатады:
* сыртқы сауда шарттарының нашарлануы
* шетелдік нарықтардан айырылу
* экспорттаушы елдерге қатысты протекционистік саясат
* халықаралық кредиттаудың шарттарының нашарлауы.
Ал ішкі факторлар, яғни сыртқы борышдың өсуіне іштен әсер ететін факторлар:
* бюджеттік дефицит
* инфляция
* жұмыссыздықтың өсуі
* халықаралық кредиттерді тиімсіз қолдану
* көтеріңкі валюталық курс. [10]
Мемлекеттік борышдар -- нәтижесінде мемлекет белгілі бір мерзімге және белгілі бір ақыға ақша қаражаттарының белгілі бір сомаларын алатын мемлекет пен заңи және жеке тұлғалар арасындағы борыш қатынастары.
Борышдардың салықтардан айырмашылығы
Борышдар
Салықтар
1) ерікті сипаты;
2) мәжбүрлеудің бүркемелі нысаны
1) мәжбүрлеме сипаты;
2) мәжбүрлеудің анық нысаны
Борышдар өтеу мезгілі, орны, орналастыру әдістері, борыш валютасы, эмитенттер, табыстылық түрлері бойынша ажыратылады. Өтеу мезгілі бойынша: қысқа мерзімді (бір жылға дейін), орта мерзімді (1 жылдан 5 жылға дейін), ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары) болып ажыратылады. Орналастыру орны бойынша борышдар ішкі және сыртқы борышдар болып бөлінеді. Ішкі борышдардың облигацияларын шетел азаматтары мен қоғамдар сатып ала алады. Орналастыру әдістері бойынша: еркін айналатын, жазылу бойынша орналастырылатын және мәжбүрлеме борышдар болып ажыратылады. Мемлекеттік борышдар, әдеттегідей ақша нысанында шығарылады, бірақ қажет болғанда заттай нысаны да болады.
Эмитентке қарай борышдар үкіметтің борышдарына және биліктің жергілікті органдарының борышдарына (муниципалдык, борышдарға) ажыратылады.
Табыстылық түрлері бойынша борышдар пайыздық (борыш иелері жыл сайын тең үлеспен бекітілген мөлшерлеме бойынша тұрлаулы табыс алады); ұтыс немесе лотереялық (табыс облигациялардың өтеу тиражы немесе ұтыс тиражы шыққанда төленеді) борышдар болуы мүмкін. Мемлекет қарызы бұған дейінгі өткен бюджет тапшылығының нәтижесі болып табылады. Қаржы мекемесі бағалы қағаздарды әрдайым азды-көпті сатып отырады. Мысалы, апта сайын қазыналық салық векселдердінін аукционы ұйымдастырылады. Оны сатып алушы ұсынылған бағанын әр түрлі процент мөлшерлемесімен қарыз бере алатыньш айқындайды. Қаржы мекемесі қазьшалық векселдерді аукционда үсынылған бағамен сатады. Сатып алушы жоғары бағаны төменгі процент мөлшерлемесімен ұсынады. Ұзак мерзімді борыш қолхаты жиі қолданылмайды. Қаржы мекемесіндегі бағалы қағаздардын бәрі бірдей бюджет тапшылығын қаржыландыра бермейді. Көптеген борыш қолхаттары төлемге жататын мемлекеттік қарызды қайта қаржыландыруға жүмсалады.
Егер үкімет тапшылық тұсында салықтарды азайтса, онда қоғам алдағы уақытта салықтардың көп болатынын біледі. Олардың түрақты табысьша үкіметтің табысты бүгін қысқартып, ертең көбейтуі әсер етпейді. Тұтынушылары да өзгеріссіз калады. Салықтын төмендеуінен, қолма-қол табыстын өсуінен тұтыну артпайды да, қаражат өседі. Барро-Рикардоның үсынымы бойынша ағымдағы салықтың қысқартылуынан, келешектегі салықтың өсуінен каражат көбеюі тиіс.
Бюджеттің қыска мерзімді тапшылығын ақшалай және қарыз алу арқылы қаржыландырудың арасында маңызды айырмашылық бар. Қарыз алып қаржыландырумен салыстырғанда, ақшалай қаржыландыру кезінде қысқа мерзімді процент мөлшерлемесін төмендету кажет. Өйткені ақшалай қаржыландыру номиналды ақша қорын өсіреді. Қарыздай қаржыландыруда мұндай жайт кезікпейді. Қыска мерзімді қарыз алу арқылы қаржыландыру ақшалай қаржыландырумен салыстырғанда, инвестиция мөлшерін қыскартады.
Біз үкімет шығыны уакытша өскен кезде ақшалай және қарыз алу арқылы қаржыландырудың баға деңгейіне тигізетін әсерін салыстыралық. Ақшамен қаржыландыру кезінде баға деңгейі қарыз алу арқылы қаржыландыру ақша қорын өсіреді. Ақша қоры негұрлым көп болса, жалпы сұраным кез келген баға деңгейінде соғұрлым жоғары болады. Екіншісі -- қарыз алу арқылы қаржыландыру кезінде біз бага деңгейін тұтынуға жүмсалатын байлыққа қостық. Енді бағалы қағаздарға қарағанда ақшаны байлық деп айта аламыз. Сондыктан түтынудағы аукаттылықтың әсері ақшалай қаржыландырғанда жоғары болады. Ол да қарыз алу арқылы қаржыландыруға қарағанда, ақшалай қаржыландырғанда кез келген баға мөлшерінде жиынтық сұраным жоғары болады дегеңді білдіреді. Сонымен, бюджеттегі уақытша тапшылықты қарыз алу арқылы қаржыландыруды қорытындылайық.
Мұндай қаржыландыру жиынтық сұранымды арттыруы мүмкін. Бірақ бұл әлі де анықталынбаған болашақ салықтардың тұтынуға әсері есебінен жүзеге асады. Қарыз алу арқылы қаржыландыру балансты бюджеттен босатылатын салықтармен немесе трансферттік төлемдердің қыскаруымен орны толмай, бюджетте тұрақты тапшылық, болуьша себеп болады, өйткені
алынған қарыздарға процент төленуі тиіс. Қарыз алу арқылы қаржыландыру процент мөлшерлемесін өсіріп, кысқа мерзімде инвестицияны төмендетеді. Оның ақшалай қаржыландырудан айырмашылығы осы.
Табанды әрі нақты тапшылықты алайық. Экономикада ең алдымен өсу тоқтатылды делік. Бұл тұста тұрақты тапшылықты қарыз алу арқылы қаржыландыру сәтсіздікке үшырайды. Уақыттан тыс қарыздын жиналуьшан оның процент мөлшерлемесі өседі. Тапшылықты ұзақмерзімді экономикада өсу жок кезде қарыз алу арқылы қаржыландыру мүмкін емес.
Экономикасы өрлемей түрган елде қарыз алу арқылы қаржыландырудын тапшылыгы - ауыр жағдай. Келесі онжылдыкта АҚШ экономикасында көлемді тапшылық орьш алатыны әркімді қынжылтады. Міне, сол себепті Бұл проблема экономикасы өскен елде онша да маңызды емес деп айтудың кажеті жок. Экономикада даму жок, үкімет бюджетіне тапшылық бар делік. Ол тапшылықты қарыз айналымы арқылы қаржыландыра алады. Алайда ол келесі кезеңде бүрьшгы қарыздардың бәріне процент төлейді және өткен кезендегі тапшы-лықтың орньш толтыратын жаңа борыш қолхатына да процент төлейді. Үкімет пайызды қалай төлейді? Оның бір жолы - тағы да қарыз алу. Алайда келесі кезеңдегі қарыздың проценті жоғары болады, сөйтіп қарызды тағы да айналымға жіберуге тура келеді т. с. с.
"Мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген борыш алу және борыш туралы" Қазақстан Республикасының заңына, Бюджет кодексіне сәйкес борыш алудың мынандай түрлерін атауға болады: мемлекеттік борыш алу және мемлекет кепілдік берген борыш алу.
Шығыстар
Шығыстар
ЖІО
ЖІО
Қаржы ресурстарының тапшылығы
Қаржы ресурстарының тапшылығы
Бюджет тапшылығы
Бюджет тапшылығы
Шаруашылық жүргізуші субъектілер тапшылығы
Шаруашылық жүргізуші субъектілер тапшылығы
Мемлекеттік кредит
Мемлекеттік кредит
Мемлекеттік борыш
Мемлекеттік борыш
Қызмет көрсету жөніндегі шығыстар
Қызмет көрсету жөніндегі шығыстар
2 сызба- Мемлекеттік кредиттегі себеп-салдарлық өзара байланыстар
Алынған (игерілген) және өтелмеген мемлекеттік және мемлекеттік емес сыртқы борышдардың, сондай-ақ Қазақстан Республикасы резиденттерінің Қазақстан Республикасы бейрезиденттерімен келісім-шарттары бойынша берешектік міндеттемелерінің белгілі бір күнгі сомасы жалпы сыртқы борышты құрайды. Ол сыртқы мемлекеттік борышты және ішкі мемлекеттік борышты кіріктіреді. Сыртқы мемлекеттік борыш -Қазақстан Республикасы өкіметінің, жергілікті атқарушы органдарының және Ұлттық банкінің Қазақстан Республикасының бейрезидент несиегерлері алдындағы сыртқы мемлекеттік борышының құрамдас бөлігі. Ішкі мемлекеттік борыш - Қазақстан Республикасы өкіметінің, жергілікті атқарушы органдарының және Ұлттық банкінің Қазақстан Республикасының борышгер-резиденттері алдындағы ішкі мемлекеттік борышдар мен басқа да борыштық міндеттемелері бойынша мемлекеттік борыштың құрамдас бөлігі.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік борыш алуды Қазақстан Республикасының Үкіметі, Ұлттық банкі және жергілікті атқарушы органдары жүзеге асырады.
Үкіметтің борыш алуы республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыландыру мақсатында, Ұлттық банктің борыш алуы төлем балансын қолдау және Ұлттық банктің алтын-валюта активтерін толықтыру мақсатында, сондай-ақ елдегі жүргізіліп отырған ақша-кредит саясатымен айқындалатын басқа да мақсаттарында жүзеге асырылады. Жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік борыш алуы аймақтық инвестициялық бағдарламаларды қаржыландыруға байланысты жергілікті бюджеттің тапшылығын жабу мақсатында жүзеге асырылады.
Мемлекеттік борышдардың мынадай түрлері мен нысандары болады:
1. Борышгерге қатысы бойынша:
Қазақстан Республикасы Үкіметінің борышдары;
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің борышдары;
Жергілікті атқарушы органдарының борышдары болып бөлінеді.
2. Несие капиталының рыноктары бойынша:
сыртқы мемлекеттік борышдар;
ішкі мемлекеттік борышдар.
3. Борыш алу нысаны бойынша:
мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар шығару;
борыш шарттарын (келісімдерін) жасасу болып бөлінеді.
4. Қолданылу мерзімі бойынша мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар:
айналыс мерзімі 1 жылға дейін, қысқа мерзімді;
айналыс мерзімі 1 жылдан 5 жылға дейін, орта мерзімді;
айналыс мерзімі 5 жылдан астам, ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар құжаттық және құжатсыз нысанда (оны ұстаушылар үшін тек қана құжаттық нысанда), номиналды және дисконтталған құны бойынша, сый-ақының бекітілген және бекітілмеген мөлшерлемесімен шығарылуы мүмкін.
Борыш туралы келіссөздер жүргізу, шарттарға қол қою тәртібін, оның атынан эмиссияланатын мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару, орналастыру, айналысқа түсіру, өтеу және оларға қызмет көрсету тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
Мемлекеттің шығыстарын қаржыландыру үшін халықтың банктердегі салымдары бойынша қалдықтарының бір бөлігін мемлекеттік борышдарға айналдыру әдетте жинақ банкілері арқылы жүргізіледі және егер, олардың капиталы мемлекетке жататын болса, онда депозиттерді пайдалану тәуекелдіктері бойынша мемлекет жауап береді; жинақ банкінің (акционердің) капиталына мемлекет қатынсқан жағдайда банк мекемелерінің (акционерлердің) пікірлеріне сәйкес тартылған қаражаттарды тиімді пайдалану нұсқаларының проблемалары пайда болады.
Қазынашылык, несиелер шаруашылық жүргізуші субъектілерге немесе бюджет қаражаттары есебінен мемлекеттік билік пен басқару органдарының халыққа қаржылық көмек көрсету жөніндегі ақша қатынастарын білдіреді.
Мемлекеттік кредиттің әдістері әр түрлі және баяндалған нысандарға сай келеді. Мемлекеттік борышдарда - бұл қаражаттарды тартудың және оларды кейін қайтарудың амалдары, тәсілдері: олар борышдарды шығарудың шарттарымен анықталады: табыстылықты анықтаудың және табыс алудың әдістері, іс-қимылдың мерзімі, орналастыру амалдары (облигацияларды, бондарды еркін сатып алу және сату, жазылу, мәжбүрлеме орналастыру), өтеу амалы (облигациялар бойынша ұтыстар, қордаланған пайыздық кірісі бар облигацияларды төлеп (сатып) алу, мерзімсіз борышдарда - пайыздық кірісті дүркіндік төлеу).
Борышдардағы әдістерге сондай-ақ мемлекеттің борышын басқару әдістері де жатады (ары қарай қараңыз: жаңғырту, мерзімді ұзарту, сәйкестендіру, қайта қаржыландыру).
Мемлекеттік қазынашылық міндеттемелерде (МҚМ-да) мыналар әдістер болып табылады: дисконттың мөлшері, кесіп тастау бағасы, көрсетулі құны бойынша МҚМ-ды өтеу, өтеу мерзімі, аукциондарды өткізудіің тәртібі (реті).
Мемлекеттік кредиттің нысандары кезінде - мемлекеттік банктердің депозит ресурстарының қалдықтарын пайдалану кезінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz