Сірке қышқыл бактериялары және оларды қолдану саласы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: СІРКЕ ҚЫШҚЫЛ БАКТЕРИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОЛДАНУ САЛАСЫ

Мазмұны

КІРІСПЕ

Табиғатта органикалық заттардың оттегі әсерінен тотығуы кең таралған. Бұл процеске де микроорганизмдер қарқынды қатысады. Әрине олардың қарқыны клеткадағы ферменттердің болуына байланысты. Егер клеткада тыныс алуға қажетті ферменттердің барлық топтары болса, органикалық заттар тез тотығып, ең соңғы өнімге дейін ажырайды. Бұған керісінше, ферменттер тобындағылардың кейбіреулері жетіспесе, ортада аралық өнім - органикалық қышқылдар немесе сол сияқты басқа да заттар түзіледі.

Тотығу процесінің ішінде тұрмыста кең таралғаны сірке қышқылы ашу процесі. Бұл процестің биохимиялық табиғатын 1862 жылы Л. Пастер ашқан болатын. [ 1 ] Қандай да болмасын құрамында аздаған мөлшерде спирті бар (шарап, сыра) сұйықты ауалы жерде қалдырса-ақ болғаны оның бетінде сірке қышқылы бактерияларынан жұқа қабат пайда болады да, ортада сірке қышқылы түзіледі.

5000. жылдан бері сірке қышқылы керемет дәмдеуіш ретінде қолданылып келеді, сірке қышқылы бір замандарда керемет сусын ретінде пайдаланылған. Сірке қышқылын дайындау үшін ең алдымен шарап, жеміс шарабы, арақ және басқа да алкагольді ішімдіктер қолданылады. Ауаның араласуы нәтижесінде спирттік заттар сірке қышқылының бактерияларына айналады.

Адамдар жемістен сығып алынған өнімді ыдыста қалдырғанда, әртүрлі жидектер - жүзім және басқа да шырындар тығыздалып тығындалған болса да көп кешікпей қайнап, көпіршіктеніп масайрататын сусынға айналатынын бұрыннан білген. Бұл процесті ашыту деп атаған. Көп уақытқа дейін оның болатынын білмеген. Тек қана жоғарыда айтылғандай, өткен ғасырдың 60-шы жылдарында француз ғалымы Пастер бұл сұрақты зерттеді және әртүрлі тәртіпті, яғни құрамында қанты бар заттек сұйықтықтың аштылуы онда ашықты немесе сірке бактериялары деп аталатын дамып жетпеген организмдердің қоныстануы көбеюі арқылы жасалуын анықтаған. Шарап өндіруде спирттік ашытқыштың маңызы зор. Сірке бактерияларының барлық түрі бұл ашытуға жарай бермейді, кейде ауру тудыруы немесе шарап ашып кетуі мүмкін.

Әр түрлі ұлттардың асханасындағы тамақтардың көп бөлігі сірке арқылы жасалады. Жай дәмдеуіштерге қарағанда ол жақсы қышқылдықпен тамаққа дәм береді. Сіркені дайындау, шарап дайындау секілді ежелден келе жатқан технологиялық процесс. Сол секілді шарапты жасауда әлі күнге өзгеріс болмағаны секілді (қазіргі заманғы техниканы есепке алмағанда) сіркені шығару ХХ ғасырдың 70 жылдарында нағыз революция болды.

1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ

1. 1. Сірке қышқылы бактериялары және олардың табиғаты

Сірке қышқылы бактериялары ацетобактер деп аталатын туысқа жататын 11 түрден тұрады. Негізгі түрі бактериум ацети - қысқа, қозғалмайтын таяқша. Кейде клеткалары тізбектеле орналасады. (Сурет. 1) Ортада 11%-ке дейін спирт болса да төзе береді және 6%-тей сірке суын түзе алады. Оның дамуына қолайлы температура +34 ⁰ .

Сірке қышқылы бактериялары табиғатта кең тараған. Көбінесе олар пісіп тұрған жеміс - жидектер сыртында, шарапта, кваста, ашыған жемістер сыртында, сүрлемде кездеседі. Сірке қышқылы бактерияларының ерекше қасиеті - олар органикалық заттарды соңғы өнімдер емес, тек органикалық қышқылдарға дейін ғана тотықтырады. [ 2 ]

Сірке қышқылы бактерияларының бұл қасиетін практикада сірке суын алуда қолданады. Сірке суы тұрмыста бірқатар мақсатта қолданылады. Онымен асты дәмдендіреді, әр түрлі паразит микроорганизмдердің тіршілігін тоқтату үшін ыстық жақ тұрғындары сірке суды ішетін суға қосады және тәбет ашу үшін асқа пайдаланады.

Сурет. 1 Сірке қышқылы бактериялары

Сірке қышқыл бактериялары энергияны бірқатар органикалық қосылыстардың тотығу процесінің арқасында алады. Олармен тотығатын қосылыстардың қатарына, құрамында екіден беске дейінгі көміртегі атомдары бар біратомды спирттер, сонымен қатар қантты қосылыстардың соңғы өнімдері - көп атомды спирттер жатады. Біріншілік спирттердің тотығуы сәйкесінше мына қышқылдардың түзілуіне әкеледі:

СН ₃ - СН ₂ ОН → СН ₃ - СООН

Екіншілік спирттер кетондарға дейін тотығады:

СН ₃ - СНОН - СН ₃ → СН ₃ - СО - СН ₃

Көпатомды спирттер (қантты қосылыстардың соңғы өнімдері) сірке қышқылы бактерияларымен альдозалар мен кетозаларға дейін тотығады, мысалы: сорбит → сорбоза ; глицерин → диоксиацетон. Альдозалар мен кетозалар кейіннен сәйкестелген қышқылдарға дейін тотығуы мүмкін. [ 3 ]

Сірке қышқылы бактериялар тобына кіретін өкілдерінің тотығу қосылыстарының шеңбері әртүрлі болады. Сірке қышқылы бактерияларының энергетикалық мүмкіншіліктерінің сипаттамасы бойынша, олардың керемет қасиеттеріне - арнайы химиялық топтарға әсер етуі арқасында, олардың біріншілік- немесе екіншілік тотығуын іске асыруы жатады. Бұл бактерияларға әсіресе этил спиртін сірке қышқылына дейін тотықтыру қасиеті тән, осыдан бұл топтың сәйкесінше аты да қойылған. Этил спиртінің тотығуынан алдымен сірке альдегиді түзіледі, содан соң - сірке қышқылы.

Тотығу нәтижесінде алынған өнімдердің тағдыры түрліше өтеді. Кейбір сірке қышқылы бактериялар түзілген қосылыстардың әрі қарай айналуына дәрменсіз болып, сәйкесінше олардың тотығу қасиеттері де өте шектеулі болады. Gluconobacter тобына жиналған бұл бактериялар, этанолды тек сірке қышқылына дейін, глюкозаны - глюконды қышқылына дейін тотықтырады.

Екінші топтағы сірке қышқылы бактерияларына органикалық қосылыстарды СО ₂ және Н ₂ О дейін тотықтыратын түрлері кіреді. Бұл жағдайда түзілген сірке қышқылы аралық кезеңінің өнімі ретінде ғана есептеледі. Осы топтағы бактериялар Acetobacter тобына жинақталып, олардың өкілі ретінде Acetobacter peroxydans болып саналады.

Сірке қышқылы бактериялар тобының құрамына тотықтыру қасиетіне ие бірнеше түрлері кіреді. Олар перитрихиальды немесе полярлы орналасқан жіпшелерінің баяу қозғалатын және қозғалмайтын грамтеріс, псевдомонадтарға ұқсас спорасыз таяқшалар болып табылады. Бұл бактериялар қышқылдарға жоғары төзімділігімен ерекшеленеді. Сірке қышқылы бактериялар облигатты аэробтар және биосинтетикалық қабілеттері өте жақсы дамыған. Тотығуға ұшырайтын заттар, осы бактериялар үшін көміртегінің көзі ретінде болып табылады. Көптеген түрлері азоттың көзі ретінде аммонийлі тұздарды қолдануы мүмкін, кейбір түрлеріне 2-3 дайын аминқышқылдары қажет болады. Сірке қышқылы бактериялар түрлерінің барлығы да жеке дәрумендерді қажет етеді, ең алдымен пантотенді қышқылын.

Сірке қышқылы бактерияларын микробиологиялық өндірісінде ас сірке қышқылын алуда және аскорбин қышқылын өндіруде пайдаланады.

Сірке қышқылы бактериялары біріншілік спирттерді май қышқылдарына дейін тотықтырады:

СН ₃ - СНОН - СН ₃ → СН ₃ - СО - СН ₃

СН ₂ ОН - СНОН - СН ₂ ОН → СН ₂ ОН - СО - СН ₂ ОН

Екінші ретті спирттерді кетондарға дейін тотықтырады:

СН ₃ - СН ₂ ОН → СН ₃ - СНОН

СН ₃ - СН ₂ - СН ₂ ОН → СН ₃ - СН ₂ - СООН

Спирттер қанттарды өндіруші ретінде альдозал мен кетоздарға дейін тотықтырады. Мұндай тотығу глюкозадан аскорбин қышқылын алушы препаративті жолдардағы этаптардың бірі бола отырып, үлкен, кең тараған мәнге ие болған. Д-СОР-бетолды Д-глюкозаның электролитті қайта қаныққан кептіру жолымен алуға болады. 30%-ға дейін стрибол құрамды Gluconobacter oxydans ерітінділерінің көмегімен 90%-ға шығыспен сорбоза алуға болады. Сірке қышқылды бактерияларды сонымен қатар глицерол, тетритол, пентитол, гекситол және сотитолдар тотықтандырады. [ 4 ]

Альдегидтер, альдоздар мен кетоздар сәйкесінше қышқылға айналады, мыс. :

Гликолды альдегид → Гликолды қышқыл

L - ксилоза - L- ксилон кышқылы

D - глюкоза - D- глюкон қышқылы

D- глюкон қышқылын сірке қышқылы бактериялары кетоглюконды қышқылға айналдыра алады.

1. 2. Сірке қышқылы бактериясының құрылысы.

Құрылысы жағынан алғанда бактерия клеткалары өте қарапайым. Ол сыртқы қабықшадан, әртүрлі заттары Сірке қышқылы бактериясының құрылысы . Құрылысы жағынан алғанда бактерия клеткалары өте қарапайым. Ол сыртқы қабықшадан, әртүрлі заттары бар цитоплазмадан, вакуольден және ядродан құралады. Клетканың қабықшасы шырышты заттан тұрады. Қабықша клетканың негізгі бөлігіне жатпайды, белгілі бір орта жағдайына байланысты ғана пайда болады. Мәселен, клетканың шырыш қабықшасы кейде оған өте төменгі немесе жоғары темперетура әсер еткенде пайда болады да, клетканы құрғаудан және басқа да зиянды заттардың әсерінен қорғайды. Қанты мол ортада шырыш қабықшасы қалыңдап, клетканың сыртына капсула түзеді. Шырыш қабықшаның соншалықты мол болуынан кейде ол бактериялар тіршілік етіп тұрған ортаға да бөлінеді. Мұны зооглея деп атайды. Сүттен түрлі тағамдар даярлайтын заводтарда зооглеялар байқалатын болса, онда тағам бұзылып, шырыштанып, тұтқыр күйге көшеді. Дәл осындай капсула кейбір азот бактерияларында да бар. Клетка қабықшасын түрлі ферменттер (лизоцим), ультрадыбыспен, өте жіңішке ине немесе басқа да сол сияқты заттармен бұзуға болады. Сонда цитоплазмалық мембранамен қоршалған цитоплазманың пішіні шар тәрізді болып көрінеді. Сөйтіп, клетка қабықшасының қалыңдығы 0, 01-ден 0, 04 мкм-ге және бактерия клеткасы құрғақ затының 20 процентіне тең. Сірке қышқылы бактерия клеткасының Грам әдісімен боялуы да осы клетка қабықшасына байланысты. Бұл үшін сірке қышқылы бактериясын алдымен өңдейді, содан соң спиртпен әсер еткенде клеткасы түссізденеді де, қалғандары күлгін көк түске боялады. Клетка қабықшасында бояу орнықтыратын негізгі зат глюкопептид- муреин деген зат болады. Клетка қабықшасына іргелес цитоплазмалық мембрана орналасқан. Ол липидтің екі қабатынан құралған. Цитоплазмалық мембрана сірке қышқылы бактерия клеткасында заттардың сырттан өтуін бақылайды. Кейде мембрана клетка ішіне қарай ойысып, онда ерекше дене - мезосома түзіледі. Цитоплазмалық мембрана мен мезосомада клеткадағы құрғақ зат көзі - түрлі ферменттер шоғырланады. [ 5 ]

Жалпы сірке қышқылы бактерия клеткаларының қабықша құрамының жоғары сатыдағы өсімдіктер клеткаларының қабықшасымен салыстырғанда айырмашылығы бар. Өсімдік клеткасының қабықшасы негізінен целлюлозадан тұрса, сірке қышқылы бактериясының қабықшасы азотсыз қант текті - полисахаридтерден және май текті - липоидтардан тұрады. (Сурет. 2)

Сурет 2. Сірке қышқылы бактериясының жас жасушалары.

Сірке қышқылы бактериясының цитоплазмасы. Химиялық құрамы өте күрделі, қоймалжың келген мөлдір зат. Оның құрамында белок, май, су, түрлі минерал заттар және ферменттер болады. Сірке қышқылы бактериясының жас клеткаларында цитоплазма бүкіл клетканы алып жатады. Ал ересектерінде клетка шырынына толы қуыстар - вакуолялар болады. Сірке қышқылы бактериясының цитоплазмасында әр түрлі басқа да заттар бар. Оларға гранулеза, гликоген, волютин, күкірт тағы басқалары жатады. [ 6 ] Бұлардың ішінде гранулеза мен гликоген азотсыз заттар, олар ыдыраған кезде түрлі қанттарға айналады. Ал волютин болса, ол азотты зат. Егер қоректік ортада органикалық азот көзі және фосфор қышқылы тұздары мол болса, онда сірке қышқылы бактериясының клеткасында волютин біраз мөлшерде жиналады. Цитоплазма - тірі материя. Оның құрамы өне бойы өзгеріп, жаңарып отырады. Онда тірі ағзаға тән ассимиляция және диссимиляция құбылыстары жүріп жатады. Цитоплазма сыртқы орта әсеріне өте сезімтал. 60 ⁰ және одан да жоғары температурада цитоплазма ұйиды. Қышқылдар мен сілтілер және түрлі улы заттар оған өте зиянды әсер етеді.

Ядро. Сірке қышқылы бактериясының клеткаларының кейбір түрлерінде ядро заттары цитоплазмада ұсақ дәндер күйінде шашырап жатады. Ядроның химиялық құрамы өте күрделі. Оның басты бөлігі . Нуклеопротеидтер екі бөліктен тұрады. Олардың бірі - ерекше белок болса, екіншісі - тимонуклеин қышқылы. Ядро бір немесе бірнеше шар тәрізді, сопақша заттар - дезиксирибонуклеин қышқылынан тұрады. Әдетте ол клетканың ортасынан орын алады. Кейде бұл зат сірке қышқылы бактериясының клеткасында дән түрінде орналасса, басқа бір жағдайда клетканың белгілі бір бөлімінде шоғырланады. Сірке қышқылы бактериясының клеткасы құрғақ салмағына шаққанда ДНҚ-ның мөлшері 20-40%-ға дейін барады. Ядролық аппарат, соның ішінде дезоксирибонуклеин қышқылы клетканың тұқым қуалаушылық қасиетін анықтаушы аппарат. Сірке қышқылы бактериясының клеткасындағы ядросында тимонуклеин қышқылының құрамында төрт нуклеотид бар (аденин, гуанин, цитозин, және тимин) . Бұлар өзара фосфор қышқылының молекулалары арқылы байланысқан.

Сірке қышқылы бактериялары сыртқы ортаның қолайсыз жағдайына аса төзімді келетін спора түзеді. Спора - бактерия клеткаларында орналасқан дөңгелек, кейде сопақша келетін жарқырауық түйір. Спора көбінесе таяқша тәрізді сірке қышқылы бактерияларда - бацилдерде пайда болады. Сыртқы ортаның құбылмалы жағдайына, әсіресе түрлі температура мен құрғақшылыққа төзімді. Егер әдеттегі бактерия клеткалары +50 ⁰ - 60 ⁰ - та қырылып қалатын болса, олар спора күйінде +100 ⁰ ыстықты да көтереді және өте құрғақшылыққа төзе береді. Сірке қышқылы бактериясы спора күйінде қолайлы жағдай туғанша, ұзақ уақыт, кейде бірнеше жылдарға дейін тіршілік қабілетін жоймайды. Спора түзуді көбею тәсілі деп қарауға болмайды, өйткені мұнда бір вегетативтік клеткадан небәры бір ғана спора түзіледі. Мұны вегетативтік клеткалардың сыртқы ортаның қолайсыз жағдайына бейімделуі деп қарастырамыз. Сыртқы ортада бактериялар үшін қолайсыз жағдай туғанда вегетативтік клеткаларда спора өте тез түзіледі. Спора түзілу кезінде клетка ішіндегі заттар қатаяды да, клетканың орта шеніне немесе бір шетіне жиналады. Мұнда клеткадағы су мөлшері күрт кемиді. Сыртқы қабықшасы қатайып, еш нәрсе өткізбейтіндей күйге көшеді. [ 7 ]

Сірке қышқылы бактериясының көбеюі. Сірке қышқылы бактериясы әдетте жай бөліну арқылы көбейеді. Бөліну кезінде клетканың ортасынан біртіндеп қалқанша пайда болып, клетка ішіндегі заттарды екіге бөледі. Егер таяқша тәрізді клеткалар бөлінгенде өзара тең екі клетка пайда болса, оны изоморфты бөліну деп, керісінше клетка екіге тең бөлінбей бөліктері әр түрлі болса - гетероморфты бөліну деп атайды. Сірке қышқылы бактериясының көбею жылдамдығы орта жағдайларына байланысты болады. Егер бактерияларға қолайлы жағдай туса, олардың көбеюі де тездейді. Сірке қышқылы бактериясы үшін ортада қажетті қоректік заттар болып, жылу, ортаның реакциясы, аэробты бактериялар үшін оттегі жеткілікті болса, әрбір клетканың көбеюі 20-30 минут сайын қайталанып отырады. Сондықтан көбею жылдамдығы мен сыртқы орта жағдайының арасында тығыз байланыс, кейде тіпті тәуелділік бар деп айтуға болады. Сөйтіп, азғана уақыт ішінде көлемі 1-2 микрондай болатын бактериядан орасан көп клеткалар түзіледі.

Жай ашыту және оны күту. Құйылған шарап әлі мөлдір емес. Оның құрамында әлі ашытқы, аз ғана қант бар. Оның ішінде құйылған кезде ауа араласуы нәтижесінде ерітілген белоктық заттар пайда болады. Оларды тазалау керек. Әйтпесе шарап лайқы және әлсіздеу болып қалады. Бұның бәрі жайлап ашытқан кезде болады. Бұл 3-4 айға және келер жылдың көктеміне дейін созылады. Шараптың жайлап ашытылуы былай болады; алғашқы 1-2 айда көміртекті газдардың көпіршіктері 5-10 мин аралығында пайда болады. Біртіндеп газды көпіршіктер азая береді. Кейіннен мүлде тоқтап қалады. Содан кейін ыдыстың түбіне қоңыр қалдық қалады, шарап мөлдірей бастайды, дәмі ұнамды бола бастайды. Шараптың сақталу кезінде оны күту, температураны байқау және аударып құю ғана болады. [ 8] Бөлмедегі температаура бірқалыпты 10-12 °С және ешқандай ауытқу болмау керек. Сондықтан шарап өңдеу өндірісі шарап сақтау үшін қымбат жертөлелер пайдаланылады. Онда температура бірқалыпты болады. Ал үй шаруашылығында сақталу тәртібі онша сақтала бермейді. Суық бөлмеге, пол астына немесе жер асты қоймаға сақтай береді. Суық жерде шарап жақсы сақталады, бірақ ашытылу кезі ұзаққа созылады. Сол үшін үйде ашытқанда күшті, тәтті шарапты сақтау керек. Жақында капуста немесе басқа иісті нәрселер сақталмауы керек, шарап бұзылып кетеді. Шараптың сақталу кезінде ауыстырып құю - өте маңызды. Ауыстырып құю кезінде түбінде қалдық қалады және шарапқа да беру, желдету процестері қолданады. Әсіресе желдету өте маңызды, өйткені желдету кезінде әр түрлі еріген заттар алынып тасталады. Шарапты ауыстырып құю желдету көп болған сайын шарап тазаланып мөлдірей түседі. Егер шарап ағаш ыдыста сақталса, онда шарап ауамен аз ғана қатынасы болады. Сондықтан шарап екі айда бір рет желдетіледі. Егер шарап шыны ыдыста сақталса, онда ауыстырып құю, желдету айына одан ерте қолданылады. Ауыстырып құю көп болса соғұрлым шарап тез жетіледі және қалдықтары тез алынады. Құю әдісі, алдыңғы тарауда айтылғандай әсіресе шарапты жақсы желдету үшін жіңішке, ұзақ шашыратып құю керек. Құйылатын ыдыс таза болу керек және кенеріне дейін толтырып құю керек. Егер десерттік немесе ликерлік шарап дайындалып жатса жай ашытудың соңғы кезінде тәттілеу керек.

2. Сірке қышқыл бактерияларының тамақ өндірістегі маңызы

2. 1 Сірке қышқыл бактерияларының шарап жасау өндірісіндегі маңызы

Шарап - жүзімнің ашытылуы нәтижесінде алынатын алкагольді сусын. Жүзімнен жасалған шарап өзінің сапасы және дәмі бойынша әртүрлі болады. Жүзімнің сорттары, жиналған кездегі ауа райы мен климаты, жасалу жолдары - мұның бәрі шараптың сортына және дәміне әсер етеді. Шарап жасаушылар шараптың мынадай негізгі тұрақты категорияларын жасап шығарды (кесте 1. ) :

1. Асхана шарабы. Толық өңделген (құрғақ), құрамында 9 дан 14%-ке дейін спирті бар шарап.

2. Ликерлі шарап. Құрамында 15% спирт, 10%- ке дейін және одан да жоғары қанты бар шарап.

3. Жоғары сапалы, күшті шарап - жүзім спиртін қосу арқылы жасалынған. Құрамында 22% спирт және аз мөлшерде қанты қосылған шарап.

4. Көмір қышқылының артық дәрежеде араластырылуы және жасанды ашытылу нәтижесінде алынатын көпіршікті шарап (көбікті шарап) . [ 9 ]

Түсіне қарай шарап ақ, қызыл және қызғылт болып бөлінеді. Шарапты дайындауда алдымен жеміс-жидектердің құрамына және түріне қарай зерттеу жұмыстары жүргізіледі.

Кесте 1. Шараптың категориялары

Жеміс - жидектің химиялық құрамы. Өсу жағдайына байланысты шырын өнімінің құнарлылық құндылығы, өндірілуі жеміс - жидектердің химиялық құрамымен анықталады (Кесте 2) . Жеміс - жидектерде судың құрамы 72% - 96% ке дейін болып табылады. Онда жеміс шырынын жасайтын әртүрлі еритін заттар бар. Шикізатты сақтау кезінде судың құрамы азаяды.

Кесте 2 . Жеміс - жидектің химиялық құрамы.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс