Мақтаарал ауданының географиясы мен экономикалық жағдайы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.Мақтаарал ауданының географиялық орналасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Мақтаарал ауданының физикалық.географиялық сипаттамасы ... ... ... ... .5
1.2 Мақтаарал ауданының климаты, су ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3Мақтаарал ауданының жер ресурстарының сапалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.4.Мақтаарал ауданының халқының этнодемографиялық
сипаттамасы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... ... . . . . . . . . .
2 Мақтаарал ауданының экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1.Мақтаарал ауданының жер ресурстарын нарықтық экономика жағдайында пайдаланудың негізгі тенденциялары. . . . . . . . . . . . . . . . . . ...
2.1 Өнеркәсіп көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2 Ауылшаруашылығын дамыту мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.3 Сыртқы экономикалық қарым . қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.Мақтаарал ауданының географиялық орналасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Мақтаарал ауданының физикалық.географиялық сипаттамасы ... ... ... ... .5
1.2 Мақтаарал ауданының климаты, су ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3Мақтаарал ауданының жер ресурстарының сапалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.4.Мақтаарал ауданының халқының этнодемографиялық
сипаттамасы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... ... . . . . . . . . .
2 Мақтаарал ауданының экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1.Мақтаарал ауданының жер ресурстарын нарықтық экономика жағдайында пайдаланудың негізгі тенденциялары. . . . . . . . . . . . . . . . . . ...
2.1 Өнеркәсіп көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2 Ауылшаруашылығын дамыту мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.3 Сыртқы экономикалық қарым . қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Кіріспе
Ауданымыздың бүгінгі тыныс-тіршілігі де, болашақтағы дамуын бағдарлайтын қам-қарекеті де - өзінің Мақтаарал деген атына сай, негізінен біздің ақ алатынымыз, бағалы қазынамыз - мақтаға байланысты. Ақ мақталы оңтүстікті, жалпы Мырзашөл өңірін кең байтақ Қазақстанымыздың- тәуелсіздік туын желбіреткен туған еліміздің басқа аудандарынан ерекшелеп даралайтын да алдымен осы мақташылық кәсіп. Мақта - біздің бойтұмарымыз, ерекшелік белгіміз. Тұрмыс дережемізді, күнделікті өміріміздің алуан саласын, бүгін мен болашақ, жайында толғанып ойлағанда, жоспар құрғанда ең алдымен, көз алдымызда ақ мақталы, әсем кестелі алқаптарымыз тұрады. Мырзашөл өңірі халқының жан дүниесімен, көңіл-күйімен, тыныс-тіршілігімен мақташылық кәсіп рухани тұтасып, сіңісіп кеткендей, болып көрінеді бізге. Халықтың, тұрмысы, тіршілігі түгелдей осы мақта шаруашылығына бейімделіп, икемделген. Өйткені, шаруа шаңырағыңыздың уық-керегесі де, экономикамыздың негізгі тірегі де, шаруашылығымыздың өзегі де, елдің күн көріс көзі де, ең алдымен, осы мақта. Шындығын айту керек, неше жылдан бері нарық экономикасының қысымына, заманның басқа қиындықтарына да республикамыздың басқа аймақтарына қарағанда неғұрлым шыдас беріп, құрығына түспей, өтпелі кезеңнің, жаңа алыс-беріс базар қатынастарына тезірек икемделе бастауымыз да осы мақта шаруашылығымен айналысуымыздың, оның ата кәсібімізге айналып, тамырын тереңге жайғандығының арқасы деп білеміз. Мақта өсіру кәсібі, халықты еңбеккерлікке, ерінбеуге, төзімділікке, жаны сірілікке баулып үйретеді. Мақтаның бойындағы қасиет те қисапсыз, ол-халық тұтынатын сан алуан өнім алынатын аса бағалы дақыл. Одан шығарылатын матаның түр-түрін айтпағанның өзінде бір тонна мақтадан ғана, үш мың метр мата, 100-110 килограмм күнжара шығады. Мақтаның сабағынан
Ауданымыздың бүгінгі тыныс-тіршілігі де, болашақтағы дамуын бағдарлайтын қам-қарекеті де - өзінің Мақтаарал деген атына сай, негізінен біздің ақ алатынымыз, бағалы қазынамыз - мақтаға байланысты. Ақ мақталы оңтүстікті, жалпы Мырзашөл өңірін кең байтақ Қазақстанымыздың- тәуелсіздік туын желбіреткен туған еліміздің басқа аудандарынан ерекшелеп даралайтын да алдымен осы мақташылық кәсіп. Мақта - біздің бойтұмарымыз, ерекшелік белгіміз. Тұрмыс дережемізді, күнделікті өміріміздің алуан саласын, бүгін мен болашақ, жайында толғанып ойлағанда, жоспар құрғанда ең алдымен, көз алдымызда ақ мақталы, әсем кестелі алқаптарымыз тұрады. Мырзашөл өңірі халқының жан дүниесімен, көңіл-күйімен, тыныс-тіршілігімен мақташылық кәсіп рухани тұтасып, сіңісіп кеткендей, болып көрінеді бізге. Халықтың, тұрмысы, тіршілігі түгелдей осы мақта шаруашылығына бейімделіп, икемделген. Өйткені, шаруа шаңырағыңыздың уық-керегесі де, экономикамыздың негізгі тірегі де, шаруашылығымыздың өзегі де, елдің күн көріс көзі де, ең алдымен, осы мақта. Шындығын айту керек, неше жылдан бері нарық экономикасының қысымына, заманның басқа қиындықтарына да республикамыздың басқа аймақтарына қарағанда неғұрлым шыдас беріп, құрығына түспей, өтпелі кезеңнің, жаңа алыс-беріс базар қатынастарына тезірек икемделе бастауымыз да осы мақта шаруашылығымен айналысуымыздың, оның ата кәсібімізге айналып, тамырын тереңге жайғандығының арқасы деп білеміз. Мақта өсіру кәсібі, халықты еңбеккерлікке, ерінбеуге, төзімділікке, жаны сірілікке баулып үйретеді. Мақтаның бойындағы қасиет те қисапсыз, ол-халық тұтынатын сан алуан өнім алынатын аса бағалы дақыл. Одан шығарылатын матаның түр-түрін айтпағанның өзінде бір тонна мақтадан ғана, үш мың метр мата, 100-110 килограмм күнжара шығады. Мақтаның сабағынан
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Абдуллин.А.А. Геология Казахстана. Алама-Ата; Наука, 1981 с. 312.
2. Абдуллин.А.А. Геология и минеральные ресурсы Казахстана. Алма-Ата. Ғылым, 1994, С.400.
3. Аубакеров. Б.Ж. Континентальные четвертычные отлажение Казахстана: Автореф.Дисс. на соискание докт.геол-минер.наук-Алма-ата, 1992., 35с
4. Боровский В.М.Геохимия засоленных почв Казахстана. М.Наука,1978. 192с, 201-203.
5. Герасимов И.П.,Матусевич С.п.Новые материалы по географии почв Казахстана ипроект легенды к почвенной карте республики.//Изв.АН КазССР Сер. Почв.,1945.Вып.1-2. 142-143.
6. Джанпейсов Р.Д.,ЗоновГ.В.Смагулов Т. Виляние эрозии и дефляции на структуру почвенного покрова полупустынь и пустынь Казахстана.
-Алма-ата:Наука6 1990.92с. 120-122.
7. Климат Казахстана //Под ред.Утешева А.С.Л.-Гидрометеоиздат, 1959. 367 с, 72-74.
8. Очерки по физической географии Казахстана //Под ред. И.П.Герасимова.-Алма-ата:Наука,1952. 560с.
9. Равнины игоры Средней Азии и Казахстана. М.:Наука,1975.40-41 с. 10.Рельеф Казахстана // В кню: Пояснительная записка к
геоморфологической карте Казахской ССР масштаба 1:1500000.
Часть 1,2.-Алматы. Ғылым.1991.С 56-58.
11.Ретеюм А.Ю. Физико-географическое районированпе и выделение
гёсистем.//Вопросы географии. 1986.ғ98. С 56-58.
12.Селверстов Ю.П. Пространственно-временная организация
геоморфологических систем.-ЛГУ, 1990. 396 с.
13.Федроович Б.А. Казахстан. Природные условия и естественные
ресурсы СССР.-М.:Наука,1969.482 с.
14.Формазов А.Н. Животный мир Казахстана.-М.:Наука,1987 . 150 с. 15.Фридланд В.М. Структура почвенного покрова мира. М.:
Мысль,1984.235 с.Шлыгин Е.Д. Геологическая история и
геологическое строение Казахстана. // В кн. Очерки по Физической
географии Казахстана.-Алма-ата: Наука, 1952. С. 59-127. Шлыгин Е.Д. Геологическая- история и палеогеография от протерозоя
до кайнозоя.// В кн. Казахстан.-М.: Наука. С. 20-32. П.Сваричевская З.А. Геоморфология Средней Азии и Казахстана, Л. 1965.
18. В. М. Чупахин. Физическая география Казахстана.//Изд ңМектепң.:
Алма-ата.1968.СЛ31-132.
19.СССР Физикалық географиясы. М.И.Давыдова,Л.И.Каминскии,Н.П.Неклюкова. Г.К.Тушинский. Мектеп
баспасы, Алматы-1974. 353-354 б.
20.Бейсенова А.С. Исследования природы Казахстана. Изд. Казахстан. Алма-Ата 1979 39-40 б.
21.Джаналиева.Г.М. Физическая география Казахстана. Алматы. Қазақ университеті 2000 ж 27-286
22.Мушкетов.И.В. Туркестан. Том 1. Пг, 1915. с.82-83 23.Чертежная книга Сибири, составленная Тобольским сыном боярским
Семеном Ремезовом ВІ701 году. Спб;1982. Обяснения к листку 20
24.Влангали.А.Г. Геогностические поездки в восточную часть Киргизской степи в1849-1851гг Горный журнал 1853 чч-2-З с.219
25.Дорощин П. Геологияческие заметки о полуострове Мангышлак
Горныйжурнал 1871 ч-іс. 119
26.Бисінбаев.Е.Б. Маңғыстаудың физикалық географиясы. Ы. Алтынсарин
ат. Қаз. ҒА. Баспасы. Алматы 2000ж 37-38 б.
27.Тазабекұлы.Т. Тазабекова.Е. Топырақтану түсіндірмей, сөздігі
Алматы.Рауан\1993ж. 236-237 б.
28.Попов.М.Г. Растительный покров Казахстана. Алма-Ата 1940г с. 127-128. 29.Польгов.Н.Н. Казахстан. Москва 1953г. с. 38-39.
30.Григорьев. А.А. Природные условия Казахстана Москва-Ленинград 1944г.
с 195-196
31.Кунаев.Д.А. Полезные ископаемые Казахстана. Алма-Ата 1955 г. с.236-238.
32.Сыранбеков.Қ.Ж. Жабайы өсімдіктер Сыры.Алматы Қайнар 1986.46-56 беттер.
1. Абдуллин.А.А. Геология Казахстана. Алама-Ата; Наука, 1981 с. 312.
2. Абдуллин.А.А. Геология и минеральные ресурсы Казахстана. Алма-Ата. Ғылым, 1994, С.400.
3. Аубакеров. Б.Ж. Континентальные четвертычные отлажение Казахстана: Автореф.Дисс. на соискание докт.геол-минер.наук-Алма-ата, 1992., 35с
4. Боровский В.М.Геохимия засоленных почв Казахстана. М.Наука,1978. 192с, 201-203.
5. Герасимов И.П.,Матусевич С.п.Новые материалы по географии почв Казахстана ипроект легенды к почвенной карте республики.//Изв.АН КазССР Сер. Почв.,1945.Вып.1-2. 142-143.
6. Джанпейсов Р.Д.,ЗоновГ.В.Смагулов Т. Виляние эрозии и дефляции на структуру почвенного покрова полупустынь и пустынь Казахстана.
-Алма-ата:Наука6 1990.92с. 120-122.
7. Климат Казахстана //Под ред.Утешева А.С.Л.-Гидрометеоиздат, 1959. 367 с, 72-74.
8. Очерки по физической географии Казахстана //Под ред. И.П.Герасимова.-Алма-ата:Наука,1952. 560с.
9. Равнины игоры Средней Азии и Казахстана. М.:Наука,1975.40-41 с. 10.Рельеф Казахстана // В кню: Пояснительная записка к
геоморфологической карте Казахской ССР масштаба 1:1500000.
Часть 1,2.-Алматы. Ғылым.1991.С 56-58.
11.Ретеюм А.Ю. Физико-географическое районированпе и выделение
гёсистем.//Вопросы географии. 1986.ғ98. С 56-58.
12.Селверстов Ю.П. Пространственно-временная организация
геоморфологических систем.-ЛГУ, 1990. 396 с.
13.Федроович Б.А. Казахстан. Природные условия и естественные
ресурсы СССР.-М.:Наука,1969.482 с.
14.Формазов А.Н. Животный мир Казахстана.-М.:Наука,1987 . 150 с. 15.Фридланд В.М. Структура почвенного покрова мира. М.:
Мысль,1984.235 с.Шлыгин Е.Д. Геологическая история и
геологическое строение Казахстана. // В кн. Очерки по Физической
географии Казахстана.-Алма-ата: Наука, 1952. С. 59-127. Шлыгин Е.Д. Геологическая- история и палеогеография от протерозоя
до кайнозоя.// В кн. Казахстан.-М.: Наука. С. 20-32. П.Сваричевская З.А. Геоморфология Средней Азии и Казахстана, Л. 1965.
18. В. М. Чупахин. Физическая география Казахстана.//Изд ңМектепң.:
Алма-ата.1968.СЛ31-132.
19.СССР Физикалық географиясы. М.И.Давыдова,Л.И.Каминскии,Н.П.Неклюкова. Г.К.Тушинский. Мектеп
баспасы, Алматы-1974. 353-354 б.
20.Бейсенова А.С. Исследования природы Казахстана. Изд. Казахстан. Алма-Ата 1979 39-40 б.
21.Джаналиева.Г.М. Физическая география Казахстана. Алматы. Қазақ университеті 2000 ж 27-286
22.Мушкетов.И.В. Туркестан. Том 1. Пг, 1915. с.82-83 23.Чертежная книга Сибири, составленная Тобольским сыном боярским
Семеном Ремезовом ВІ701 году. Спб;1982. Обяснения к листку 20
24.Влангали.А.Г. Геогностические поездки в восточную часть Киргизской степи в1849-1851гг Горный журнал 1853 чч-2-З с.219
25.Дорощин П. Геологияческие заметки о полуострове Мангышлак
Горныйжурнал 1871 ч-іс. 119
26.Бисінбаев.Е.Б. Маңғыстаудың физикалық географиясы. Ы. Алтынсарин
ат. Қаз. ҒА. Баспасы. Алматы 2000ж 37-38 б.
27.Тазабекұлы.Т. Тазабекова.Е. Топырақтану түсіндірмей, сөздігі
Алматы.Рауан\1993ж. 236-237 б.
28.Попов.М.Г. Растительный покров Казахстана. Алма-Ата 1940г с. 127-128. 29.Польгов.Н.Н. Казахстан. Москва 1953г. с. 38-39.
30.Григорьев. А.А. Природные условия Казахстана Москва-Ленинград 1944г.
с 195-196
31.Кунаев.Д.А. Полезные ископаемые Казахстана. Алма-Ата 1955 г. с.236-238.
32.Сыранбеков.Қ.Ж. Жабайы өсімдіктер Сыры.Алматы Қайнар 1986.46-56 беттер.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: МАҚТААРАЛ АУДАНЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯСЫ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.Мақтаарал ауданының географиялық
орналасуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 5
1.1 Мақтаарал ауданының физикалық-географиялық
сипаттамасы ... ... ... ... .5
1.2 Мақтаарал ауданының климаты, су
ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 11
1.3Мақтаарал ауданының жер ресурстарының сапалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.4.Мақтаарал ауданының халқының этнодемографиялық
сипаттамасы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... ... . .
. . . . . . .
2 Мақтаарал ауданының экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1.Мақтаарал ауданының жер ресурстарын нарықтық экономика жағдайында
пайдаланудың негізгі тенденциялары. . . . . . . . . . . . . . . . . . ...
2.1 Өнеркәсіп
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..18
2.2 Ауылшаруашылығын дамыту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 29
2.3 Сыртқы экономикалық қарым -
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...52
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..54
Кіріспе
Ауданымыздың бүгінгі тыныс-тіршілігі де, болашақтағы дамуын
бағдарлайтын қам-қарекеті де - өзінің Мақтаарал деген атына сай, негізінен
біздің ақ алатынымыз, бағалы қазынамыз - мақтаға байланысты. Ақ мақталы
оңтүстікті, жалпы Мырзашөл өңірін кең байтақ Қазақстанымыздың- тәуелсіздік
туын желбіреткен туған еліміздің басқа аудандарынан ерекшелеп даралайтын да
алдымен осы мақташылық кәсіп. Мақта - біздің бойтұмарымыз, ерекшелік
белгіміз. Тұрмыс дережемізді, күнделікті өміріміздің алуан саласын, бүгін
мен болашақ, жайында толғанып ойлағанда, жоспар құрғанда ең алдымен, көз
алдымызда ақ мақталы, әсем кестелі алқаптарымыз тұрады. Мырзашөл өңірі
халқының жан дүниесімен, көңіл-күйімен, тыныс-тіршілігімен мақташылық кәсіп
рухани тұтасып, сіңісіп кеткендей, болып көрінеді бізге. Халықтың, тұрмысы,
тіршілігі түгелдей осы мақта шаруашылығына бейімделіп, икемделген. Өйткені,
шаруа шаңырағыңыздың уық-керегесі де, экономикамыздың негізгі тірегі де,
шаруашылығымыздың өзегі де, елдің күн көріс көзі де, ең алдымен, осы мақта.
Шындығын айту керек, неше жылдан бері нарық экономикасының қысымына,
заманның басқа қиындықтарына да республикамыздың басқа аймақтарына
қарағанда неғұрлым шыдас беріп, құрығына түспей, өтпелі кезеңнің, жаңа алыс-
беріс базар қатынастарына тезірек икемделе бастауымыз да осы мақта
шаруашылығымен айналысуымыздың, оның ата кәсібімізге айналып, тамырын
тереңге жайғандығының арқасы деп білеміз. Мақта өсіру кәсібі, халықты
еңбеккерлікке, ерінбеуге, төзімділікке, жаны сірілікке баулып үйретеді.
Мақтаның бойындағы қасиет те қисапсыз, ол-халық тұтынатын сан алуан өнім
алынатын аса бағалы дақыл. Одан шығарылатын матаның түр-түрін айтпағанның
өзінде бір тонна мақтадан ғана, үш мың метр мата, 100-110 килограмм күнжара
шығады. Мақтаның сабағынан лимон және сірке қышқылы, спирт, тері илеуге
арналған малмалак, қағаз және басқа өнеркәсіптік өнімдер айырып алынады.
Түйіндеп келгенде, мақтадан сексенге тарта әртүрлі қажетті өнім шығарылады.
Міне ауданымыздың қарапайым еңбекші халқы ерен қажыр-қайрат жұмсап,
тамшылаған маңдай тер тегіп, өсіріп отырған бұл дақылдың "ақ алтын"
аталуының мәні осында жатса керек. Бұл жайларды егжей - тегжейлі тізбектеп
айтып отырғанымыз, нарыққа көшу кезеңінің ерекшеліктеріне, мұндағы
экономикалық қатынастардың заңдылығына мақтаның тауарлық қасиеттері әбден
сәйкес келіп, үйлесім табады екен. Осы тұрғыдан алғанда, мақтаны ілгерішіл,
жаңашыл, прогресшіл, уақыт талабымен әрдәйім үндесіп отыратын демократияшыл
һәм қандай да экономикалық кедергі дағдарыстарды бұзып жарып өтуге күш
қуаты кемел жететін жауынгер - дақыл деп бағалағанымыз дұрыс.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысымыздың
маңыздылығы, әрі қазіргі жоғары технологиялы модернизация мен
информатизация кезеңінде жаңа көзқарас тұрғысынан Мақтаарал ауданымыздың
географиялық сипаттамасы ескеріле отырып, төмендегідей мақсат қойылды:
• Мақтаарал ауданына физикалық-географиялық, климаттық және әлеуметтік-
экономикалық сипаттама бере отырып, Мақтааралдың геоэкологиялық
бөлімдері мен ауданның геоэкологиялық орталықтырына сипаттама беру,
экологиялық мәселелеріне тоқталу;
• Мақтаарал ауданының орталығы Жетісай қаласының салынуы, қазіргі
таңдағы жетістігі және аудан экономикасындағы орны;
• Аудандағы негізгі өндіріс - мақта шаруашылығының биосфераға тигізетін
әсерін, қазіргі таңда қалыптасқан геоэкологиялық мәселелерге тоқталу
және бұзылған геожүйелерді экологиялық қалпына келтіру, оны шешу
жолдарын көрсету.
Диплом жұмысының құрылымы:
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.Мақтаарал ауданының географиялық орналасуы
1.1 Мақтаарал ауданының физикалық-географиялық сипаттамасы
Мақтаарал ауданы - облыстың қиыр оңтүстік бөлігінде орналасқан
әкімшілік-аумақтық бөлік. Жерінің аумағы 1,8 мың км (облыс аумағының 1,5%-
ы). Тұрғыны 268,7 мың адам. Аудан жеріндегі 176 елді мекен 1 қалалық, 3
кенттік және 21 ауылдық округке біріктірілген. Орталығы - Жетісай қаласы.
Бұрынғы Сырдария губерниясы, Ташқазақ уезінің Иіржар болысы таратылып,
соның негізінде 1928 жылы 3 қыркүйекте Иіржар ауданы болып қайта құрылды.
1930 жылдан Мақтаарал ауданы. 1997 жылы 24 сәуірде мақталы үш аудан
(Асықата, Жетісай, Мақтаарал) таратылып, олардың аумағында әкімшілік
орталығы - Жетісай қаласы болатын Мақтаарал ауданы құрылды. Мақтаарал
ауданы Мырзашөл құмды жазығының солтүстігіңде, Сырдария өзінінің сол
жағалауында, абсолюттік биіктігі 150-250 метр төбелі, белесті жазықта
орналасқан. Ауданның батысы, шығысы мен оңтүстігі Өзбекстанмен шекаралас.
Солтүстігін түгелдей алып жатқан Шардара бөгені (1974) арқылы Сарыағаш,
Шардара ауданымен шектеседі. Ауданның жер қойнауынан минералды су, құрылыс
материалдары барланған. Климаты континенттік, қысы қысқа, біршама жұмсақ,
жазы ыстық, аңызақты. Қаңтардың жылдық орташа температурасы -3-4°С, шілдеде
28-29°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 200-250 мм. "Достық" (бұрынғы
С.И.Киров атындағы) каналы - ауданның басты су көзі. Жер асты суының мол
қоры бар. Ауданның жерінде эфемерлі өсімдіктер, жусан, баялыш, жантақ,
қараған, жыңғыл, жиде өседі. Жануарлардан түлкі, саршұнақ, бауырымен
жорғалаушылар кездеседі. Кезінде ақбөкендер болған. Аудаңда 60-тан астам
ұлт бар. Қазақтар, тәжіктер, өзбектер, орыстар, тағы басқа ұлт өкілдері
тұрады. Облыстағы халқы ең тығыз қоныстанған аудан. Ірі елді мекендері:
Жетісай қаласы, Атакент, Асықата, Мырзакент кенттері және Минералды сулар,
Алғабас, Жалын, Бескетік, Қызылқұм, Сәтбаев тағы басқа ауылдары.
Ауыл шаруашылық өндірісінің негізгі бағыты - шитті мақта өндіру. Оның
үлесіне ауданның ауыл шаруашылық жалпы өнімінің 70,8% тиесілі, егіс
аумағының 80%-ын алып жатыр. Ірі кәсіпорындарына "НИМЭКС" жауапкершілігі
шектеулі серіктестігінің мақта өңдеу, "ЮТЕКС"-мақта тазарту зауыттары, "Ақ
алтын", "Мақтаарал", "Мақташы", "Ынтымақ", "Мырзакент" ашық акционерлік
қоғамдықдары, "Жұлдыз", "Жалын" шаруа қожалықтары, "Ақ май", "Жетісаймай"
жауапкершілігі шектеулі серіктестіктері жатады. Олар аудан экономикасының
дамуына тікелей үлес қосуда. Мақтаарал ауданы республикадағы шитті мақтаның
80%-ын береді. "Молчанов және К" спирт, шарап өндіруші кәсіпорын,
"Мақтаарал тәжірибе стансасы", "Оңтүстік су шаруашылығы" мемлекеттік
кәсіпорындары, 2 минералды су цехы, 1 бетон зауыты, Қазақ-Қытай жіп иіру-
тоқыма кәсіпорындары сияқты 37 өнеркәсіп орындары жұмыс істейді. Өнеркәсіп
өнімдерінін 83%-ы тоқыма және тігін өндірісі кәсіпорындарының үлесіне
тиеді. Білім беру мекемелерінен "Сырдария" университеті, гуманитарлық-
медициналық, гуманитарлық-экономикалық, агробизнес колледждері, 117 мектеп,
2 кәсіптік-техникалық мектеп, 1 оқу-өндірістік комбинат, 2 музыкалық, 2
спорт мектептері, 1 көмекші мектеп-интернат, 13 балалар бақшасы бар.
Денсаулык сақтау мекемелерінен "Диагностикалық орталық", 6 аурухана, 31
отбасылық дәрігерлік емхана, 87 фельдшер-акушерлік пункт бар. 2001 жылдың 1
қарашасында Сырдария өзенінің үстінен халықтарға маңызы бар, ұзындығы 400
метрлік "Тәуелсіздік" көпірі және ұсақ 5 көпір пайдалануға берілді.
Ауданның орталығы - Жетісай қаласынан Шымкентке дейінгі қашықтық - 232
км.(Сурет 1.)
Сурет 1. Мақтаарал ауданы, орталық қаласы - Жетісай,
Мырзашөл өңірін үлкен қарқынмен игеру жұмыстары онан әрі жүргізіліп
жатқан кезеңнің тұсында 1941 жылы 21 маусымда Ұлы Отан соғысы басталып
кетті. Соған қарамастан шитті мақта өндіру ісін жандандыра беру мақсатында
Оңтүстік Қазақстан облыстық партия комитеті мен облыстық кеңес атқару
комитетінің 1941 жылғы 27 қарашадағы №1221540-B-44 қаулысына байланысты
Мырзашөл аймағындағы Мақтаарал, Киров аудандарының және тың жерлерді
игерудің есебінен қатарлас енді үшінші - Сталин ауданын ұйымдастыру - ашу
жөнінде мәселе қозғайды.
Сонымен бірге, Оңтүстік Қазақстан облысының басшылығы Қазақстан
Компартиясы Орталық Комитеті мен Қазақ КСР Халық комиссарлары кеңесінен
жоғарыдағы мазмұнда алынған қаулыны бекітуді және жаңа ауданды
ұйымдастыруға рұқсат беруді сұраған сол кездегі Оңтүстік Қазақстан
облысының екі басшысы Нечаев пен Сағынтаев жолдастардың қолы қойылған
хаттар, т.б. лауазымды қызметкерлердің жолдама-хаттамалары республика
басшыларының атына жіберіліп, олардан жауап хаттар түсіп жатты.
Әртүрлі себептерге байланысты, оның үстіне елдің күйзеліс кезіндегі
қиыншылықтар - соғыс жүріп жатқан жылдары едәуір кедергі болса керек. Жаңа
ауданды ұйымдастыру - ашу жағы кешіктіріліп кейінге қалдырыла берді,
ауыртпалықтар әсері coл кезде мұрша бермеді. Соғыстың біздің пайдамызға
шешіліп жатқан жылдардың бірінде яғни 1944 жылы 8 мамырда бірсыпыра
уақыттан бері айтылып келе жатқан үлкен істің түйіні шешілді, жаңа ауданның
керегесі жайылып, шаңырағы көтерілді. Бұрынғы жазылып жүргендей Сталин
емес, Ильич ауданы болып өмірге келді.
Облыстың басқару орындарының шешімі бойынша ауданға Аманкелді,
"Прогресс", Молотов, Калинин, Сакко-Ванцетти ауылдық кеңестері қамтитын
шаруашылықтар және атақты "Мақтаарал" ауылы орналасқан Ильич поселкесі
қаратылып, аудан орталығы осы Ильич поселкесі болып белгіленді. Жаңа
ауданның жалпы жер көлемі 197826 гектар шеңберіндегі 25 колхоз, бір совхоз,
2 МТС қаратылды. Осы үлкен жаңа ауданның бірінші хатшылығына жоғарғы жақ
білімді агроном Исмаил Юсуповты жіберді. Ол өзінің бар күш-жігерін,
ұйымдастыру іс қабілетін жаңа ауданның экономикасы мен мәдениетін
топтастырып қалыптастыруға жұмсай білді. Соның нәтижесі әрі халықтың
Мырзашөл өңірін игеруде бұрын-соңды болмаған қарқынды қайратты жағдайда
жұмыс жүргізулеріне тура келді.
Сондықтан да болса керек 1945 жылы Ильич ауданының шаруашылықтары
мемлекетке мақта дайындаудың жоспарын едәуір асыра орындады. Аудандағы
Киров, Молотов, Сталин, Аманкелді, Жамбыл, Куйбышев, "Алғабас", "Қызыл Ту",
Қызылабад атындағы колхоздар өте жоғары мақта өнімін жинауға қол жеткізді.
Оның жеке бригадалары мен звеноларының жетекшілері 1945-1950 жылдар
аралығында өнімділікті 25-30 центнерге дейін одан да жоғары мақта жинауды
қамтамасыз етті. Шаруашылықтар мақташылық егістіктің көлемін арттырумен
бірге, көп салалы шаруашылық кезіне айналдыру бау-бақша, жеміс-жидек,
көкөністер түрлерін, ет, сүт, арпа, бидай, жүгері өндірудің жолдарына кең
жол ашылды. Мұндай шаралардың іске асырылуының арқасында шаруашылықтардың
табыс көзі әлде қайда молая түсті.
Осы жерде бір айта кететін мәселе Мырзашөл аймағын кеңінен игеру
жұмысы 1924 жылдан бастап "Мақтаарал" ауылы ұйымдастырыла бастағаннан кейін
қызу қолға алына бастады. Оған дейін қазақстандық бұл үлкен кең аймақ
Өзбекстанның Жызақ қаласына дейін орталықта жортқан жабайы аңдардың тұяғы
күйетін, ұшқан құстың қанаты талатын шөл дала жылдар бойы тусырап жатты.
Осы аралықты басып өтетін үлкен керуен жолында шөлге шыдамды түйелермен
ғана кірекештік жалғасып жататын. Онда да бұл жолға шыға қалсаң "су ала
шығуды ұмытпа!" деген жазу-белгі тұратын. Демек, жолдың өн бойында судың
құны алтынмен тепе-тең еді.
1928 жылдан бастап байқұлақтардың малы тәркіленді, орыстардың су
шығатын азын-аулақ жерлері, құрал-саймандары тартып алынды. Осының алғашқы
негізінде 1929-1930 жылдары "К-22" арықтары сәл-пәл табаны кеңейтіліп
осының теңірегінен ұсақ -шағын ауылшаруашылық артелдері ұйымдастырыла
бастады. Кулақтардан тәркіленген 30 жылқы, 45 сиыр, 6 егіз, 100-шақты бас
қой, дизель моторлы диірмен, 30 ұялы бал арасы, 6 ат сеялкасы, 2 ат
тырмасы, 2 шөп жинайтын, 4 ат арбасы, 4 шөп оратын құралдармен, 30-40
шамасында кетпен, күрек, бесақалар, 4 қол арба, оншақты атегер-әпзелдері,
бір ұстахана колхоздар меншігіне өтті.
Колхоздар ауыл-ауыл болып "Земля и труд" аймағынан 1930-1932 жылдың
аяғында 10 колхоз ұйымдастырылды. Мысалы, "Үлгілі", "Қызылабад", "Жаңа
жол", "Дихан", Ахунбабаев, Еркіншілік, Исаев, "ІІІ-бесжылдық", "Прогресс",
Жамбыл, Сакко-Ванцетти. 1935 жылдан бастап осы колхоздарға қызмет
көрсететін: жерін айдап, егістігін күтіп-баптайтын "Қызылабад" МТС-ы
дүниеге келді. Мұндай МТС-тер кездегі Мақтаарал ауданы қамтитын
колхоздарда үшеу еді.
Әсipece, "Қызылабад" МТС-на қарайтын колхоздардың атақ-даңқы-соғысқа
дейінгі кезеңде дүркіреп қатты шықты. Мақта, мал шаруашылығы жақсы дамыды.
Жаппай сауат ашу, балалардың 7 жылдық білім алу ісі қолға алынды.
Осы колхоздар 1942 жылы мемлекетке берілетін жоспардан тыс Отан
қорғау майданындағы жауынгерлерге 6 тонна ет, 2 тонна сары май, 700 жұп
қолғап, 200 келте тон, 500 кило қауынқақ жіберді. Әрбір колхоздың
колхозшылары жыл сайын миллиондап соғыс заемына жазылып жатты. Сакко-
Ванцетти ауылдық Советтің хатшысы Қосалы Жұмановтың бір өзі мал-мүлкін
сатып Отан қорғау, қорына 1 миллион 102 мың сом қаржы құйып, сол кездің
данышпан көсемі И.В.Сталиннен Алғыс хат алды. Бұл үлкен тарихи оқиға болды.
1940-1941 жылдары Қызылабад орталау мектебінің мұғалімі Жолдыбай
Нұрлыбаев 19 жасында майданға аттанып, пулеметшілер батальонын басқара
жүріп, 1945 жылдың наурызында сол есіл ер капитан Одер өзенінен өту
шайқасында соғыста мерт болды. Оған Совет Одағының Батыры атағы берілді.
Ұлы Жеңістің 30 жылдығына орай 1975 жылы жерлестерінің қаржысына колхоз
мәдениет сарайының алдынан биіктігі 14 метрлік монумент-ескерткішке 4
солдаттың бейнесі белгіленген, оның біреуіне Жолдыбай Нұрлыбаевтың бейнесі
сомдалған. Сонымен бірге, бұрынғы 10 колхоздан майданға аттанып, қайтып
оралмаған 800-ге тарта қызыл ескерлердің аты-жөндері стенд-тасқа ойып
жазылды. Қоғамдық ұйымдардың күшімен мезгіл-мезгіл жиындар өткізіліп,
туысқандары жылап-сықтап құран бағыштап келіп-кетіп жататын қасиетті орынға
айналып отыр. Ж.Нұрлыбаев мұғалім болып істеген орта мектеп қазіргі кезде
батырдың есімімен аталады.
Бір кездегі 10 колхоз келе-келе кешегі Совет дәуірінде бәрі бірігіп,
Ленин атындағы ірі колхозға айналып еді. Сол тұста бұл шаруашылық өте
жоғары жетістіктерге қол жеткізді. Осы колхозды алғашқы жылдары басқарған
Шүренбай Тұрғанбаев Социалистік Еңбек Ері атанды, 55 жылдай колхоздың
басшылық - басқару жұмысын атқарған Аязхан Қалыбеков Ленин, "Еңбек Қызыл
Ту" ордендері және бірнеше медальдармен марапатталды. Халық шаруашылығы
Бүкіл-одақтық көрмесінің алтын, күміс медальдарына ие болды. Колхоздың
маңдай алды механизаторы Ұлбосын Қуатбекова бір маусымда 150 тоннаға дейін
мақта жинады. Ол қыз КПСС-тің XXV съезіне, Қазақстан Компартиясының XV
съезіне делегат болды. Ұ.Қуатбекова "Еңбек Қызыл Ту", "Халықтар Достығы"
ордендерін иеленді. Атақты бригадир Тұрсынхан Уәлиев мақта өнімділігін 35
центнерге дейін жеткізгені үшін Кеңестер Одағы Жоғарғы Советі Президиумының
Указымен "Октябрь революциясы", "Еңбек Қызыл Ту" ордендерімен марапатталды.
Жұмабай Оспанов, Ұлуаш Ақжігітова, Әпсан Лесов және Үрішов сияқты тағы
басқа да көптеген жақсы-жақсы өндіріс жетекшілері ерекше еңбек сіңірді.
Үлгілі ауыл округіне қарайтын бұл өңірде қазіргі кезде 120-дан аса шаруа
қожалықтары жұмыс істеп жатыр.
1951 жылдан бастап, Ильич ауданының түстік жағындағы Киров (қазіргі
Достық) каналының сол жағындағы Мырзашөлдің Жетісай өңірі игеріле бастады.
Қазақстанның Солтүстік, Шығыс, Батыс облыстарынан кішігірім колхоздары 70-
80 үйлермен уақытша жертөле жасап көшіп келіп қоныстана бастады, мұның
үстіне осы маңдағы жергілікті халықтардың есебінен толығып жатты. Жер
игеру, су жүйелерін салу, үйлер тұрғызу, жол салу, ауыз су құрылыстарының
жұмыстары бірімен-бірі ұштастырыла қызу жүргізіліп жатты. Қысқа мерзімнің
ішінде бұл өңірде қала типтес әдемі ауыл-селолық поселкелер бой көтере
бастады. Әрбір ауылдың орта мектебі, мәдениет сарайы, сауда орталығы,
ауруханасы, байланыс бөлімшелері тұрғызылып жатты. Халық жан-жақтан ағылып,
көбейіп кетті. Тек Жданов, "ІІІ-Интернационал" және "Заря коммунизма"
колхоздарының әрқайсысындағы түтін саны қысқа мерзімде 250-300-ге дейін
жетті.
Осы тұста 1956 жылы 6 тамызда КПСС Орталық Комитеті мен КСРО
Министрлер Кеңесінің "мақта шаруашылығын онан әрі дамытудың жайларына
байланысты қазақ және өзбек республикаларындағы кең байтақ
1.2 Мақтаарал ауданының климаты, су ресурстары
Мақтаарал ауданының климаты - кең байтақ, Казақстан жерiнде оның
географиялық орнына және жер бедерiнiң сипатына байланысты қуаң
континенттiк климат қалыптасқан. Басқа кез-келген аумақты аймақтар сияқты
ауданның климатына да радиациялық және циркуляциялық факторлар кешенi
ерекше әсер етедi.
Мақтаарал ауданының радиациясы. Қазақстан аумағы үстiнде бүкiл жыл
бойы жоғары қысымды ауа қабаты үстемдiк етедi, ал оған көршiлес аймақтарға
төменгі қысымды қабаттар тән келедi. Жалпы Мақтаарал ауданының көпшiлiк
бөлiгiнде антициклондық ауа райы басым. Сондықтан мұнда шұғылалы ашық
күндер ұзақ, жылына солтүстіктен оңтүстікке қарай 2000 сағ-тан 3000 сағатқа
дейiн артып отырады. Жылына 260 күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер саны
тиiсiнше 60 күннен 10 күнге дейiн кемидi. Мiне, осылардың нәтижесiнде
жиынтық радиация мөлшерi де солтүстіктен оңтүстікке қарай 4200-ден 5500
МДжм2-ге дейiн бiртiндеп артады. Сол сияқты төсенiш беттiң (жер бетiнiң)
сәуле қайтару қабiлетiне байланысты сiңiрiлетiн радиация мөлшерi де оңт-ке
қарай бiрқалыпты көбейедi. Сәуле қайтару қабiлетiн қыста тұрақты қар
жамылғысы қалыптасқанда ең жоғары мәнiне 70 — 80%-ға жетiп, жазда көпшiлiк
жерде 20 — 30%-ке дейiн төмендейдi. Радиацияның жылдық тиiмдi сәулелену
мәнi солтүстікте 1500-ден оңт-те 2100 МДжм2-ге дейiн өзгередi. Терiс мәндi
радиациялық баланстың маусымдық ұзақтығы солтүстікте 3,5 — 4,5 ай (қараша —
наурыз), оңтүстікте — 1 ай.
Мақтаарал ауданында жылудың булануға жұмсалатын жылдық шығынының
мөлшері, солтүстіктен оңтүстікке қарай 630-дан 420 МДжм2-ге кемидi. Шөлдi
өңiрдiң қуаңшылық маусымында жылудың көп мөлшері турбуленттi жылу алмасуға
кетедi. Тек топырақтың көктемгi ылғалға қаныққан кезiнде, сол сияқты
көгалды жерлерде буландыруға кететiн жылу мөлшерi ауаны турбуленттi жылу
алмасу жолымен қыздыратын жылу шығынынан артық болады. Жазғы шұраттық
құбылыс, яғни булану есебiнен күндiзгi ауа температурасының Жетісай
төңiрегiне төменiрек болуы жақсы байқалады. Радиация мен жылу балансының
өзгерiсi ауа температурасын өзгертедi. Қаңтар айының орташа темп-расы
Мақтаарал ауданында 150 С-қа дейiн көтерiледi. Шiлденiң күндерінде 40°С-тан
450 С-қа дейiн. Жазы қоңыржай жылы, қысқа, кейде ауа темп-расы 35°–50 дейiн
қызуы мүмкiн. Көктемнiң соңғы үсiгi шiлдеде, ал күздiң ерте үсiгi тамыздың
аяғында түсуi мүмкiн.
Мақтаарал ауданының қысы жұмсақ. Бұл өңiрдiң қыс айларында жиi-жиi
қайталанатын жылымық құбылысы кезiнде ауа температурасы ең 10 0С-қа дейiн
көтерiледi. Соған қарамастан мұнда кейбiр°С жоғары деңгейi 15 — 20 0С-тан
да төмен аяздар байқалады. Мақтаарал ауданының өңiрiнен тыс бөлiгiнде жаз
тым ыстық әрi ұзақ. 40 0С-қа және 45°С-қа, топырақтың беткi қабаты 70°С.
Кейбiр жылдары ауа темп-расы 45 0С — 470С одан да жоғары қызуы мүмкiн. Күн
энергиясының мұншама көп қоры, Мақтаарал ауданында гелиоэнергетиканы
дамытуға мүмкiндiк бередi.
Атмосфера айналымы. Мақтаарал ауданының жерi қыс маусымында
оңтүстік антициклонының тармағы мен азорлық ядросының ыкпалына жиi ұшырап
отырады. Осыған байланысты Мақтаарал ауданының солтүстігінде оңтүстік-батыс
және батыс, ал жазда солтүстік-батыс бағыттан соғатын жел басым келедi.
Мақтаарал ауданындағы атмосфералық процестер — Еуразия секторының 3 iрi
аумақты айналымы ықпалымен қалыптасады. Егерде циклондар мен
антициклондардың алмасу жолдары ендiк бағытпен өтсе, онда ол ендiк
бағыттағы айналым делiнедi. Ендiк бағыттағы айналым кезiнде Қазақстанның
көпшiлiк бөлiгiнде жауын-шашынның мөлш. кемiп, ауа температурасы
жоғарылайды. Еуразиялық айналым кезiнде Мақтаарал ауданына суық ауа
массаларының енуi жиiлейдi, температура шұғыл төмендейдi, жауын-шашын
молаяды, жел күшейедi. Сiбiрлiк айналымда — оңтүстіктен тарайтын жылы ауа
массалары ұлғайып, ауа температурасы жоғарылайды, жауын-шашын кемидi.
Мақтаарал ауданының климатының қалыптасуына оның жер бетiнiң әр
тектiлiгiнiң де әсерi болады.
Мақтаарал ауданындағы атмосфералық циркуляциялық процестерге
оңтүстік және оңтүстік - шығыстағы тау жүйелерi (биiкт. 4000 — 5000 м-лiк)
мен Каспий және Арал теңіздерi сияқты су айдындары да ықпалын тигiзедi.
Табиғи кедергi саналатын тау жүйелерi атмосферадағы ендiк бағыттағы шептiк
белдемiн солтүстік - шығыс бағытқа қарай ойыстырып, ауа массасының заулама
ағынын күшейтедi. Осы ауа массасы сонымен бiрге тау бөктерiндегi жергiлiктi
климатты қалыптастырушы тау аңғарлық ауа айналымын тудырады. Орташа жылдық
жауын-шашын мөлш. жазықта 100—200 мм болса, тау бөктерiнде 500—600 мм-ге
дейiн артады. Жазық өңiрлерде жылдық жауын-шашынның максимумы жаз
айларында, ал тау бөктерiнде жылына 2 рет (наурыз — сәуiр және қараша —
желтоқсан) байқалады. Су айдындары бриздiк айналымды тудырады, ол құрлықта
ондаған километрге ғана таралады. Орта ендiк бойындағы су айдындарының
солтүстік - шығыс жағалауында жазда жылы ылғалды ауа ағыны үстемдiк етсе
оңтүстік - батыс жағында атмосфералық суық серпiлiс пайда болады. Бұл
құбылысты Арал теңізі мен Каспийдiң солтүстік - шығыс бөлiгiнен жиi-жиi
байқауға болады. Су айдындарының оңтүстік - батыс бөлiгiне қарағанда
солтүстік - шығысында жауын-шашын 2—3 есе көбiрек түседi.
Су ресурстары. Мақтаарал ауданындағы су қорларын Республикамыздың
оңтүстік өңіріндегі ірілі-ұсақты 127 өзен (жалпы үзыңдығы 5 мың
шақырымдай), 34 көл (көлемі 110 млн. текше метр), 30 бөген (көлемі 6 млрд.
текше метр), 29 пайдаланылатын жер асты сулары және 5 минералды су көздері
құрайды. Жалпы облыс аумағына жылына орташа есеппен 37 млрд. текше метрге
жуық су келіп, осыншама мөлшерде су кетіл отырады.
Мақтаарал ауданындағы ең ірі және ұзын өзен - Сырдария өзені басқа
мемлекеттерден басталып, Қызылорда облысы арқылы Арал теңізіне қүяды. Облыс
аумағындағы Сырдария өзенінің негізгі саласы Арыс өзені (378 км), ол Алатау
мұздықтарынан басталып, жол-жөнекей Боралдай (130 км), Ақсу (133 км), Машат
(60 км), т.б. көптеген өзен суларымен толығады. Маңызды да ірі өзендер
қатарына Келес (102 км), Бадам (145 км) өзендерін жатқызуға болады.
Мақтаарал ауданындағы ең үлкен суқойма - Шардара бөгені 1965 жылы
пайдалануға берілген, су сыйымдылығы 5,2 млрд. текше метр, су өткізу
мөлшері 200 м3с. Одан су алатын Қызылқұм (106 км), Шардара (10 км)
каналдары арқылы 71,5 мың гектар егістік жер суландырылады. Бөген суқой-
масының сыйымдылығы 37 млн. текше метр, ол Бөген, Арыс өзендерінің
суларымен толығып отырады.
Мақтаарал ауданындағы 100 мың гектардан астам суармалы жерлерді
игеру үшін 9336 шақырым су арналары, 1743 км су қашыртқылары және 800 дана
тік дренажды ұңғышалар, 21 мыңнан астам гидротехникалық ғимараттар жұмыс
істейді.
Мақтаарал аумағындағы көлдер ауыл шаруашылығымен бірге басқа да
мақсаттарға пайдаланылады. Мақтаарал ауданындағы жерасты суларының қоры
ретінде Бадам-Сайрам, Мырғалымсай, Талас-Ақсу, Иқансу, Бөген жерасты су
көздерін атауға болады, Шу-Сарысу артезиан алабының су қоры 260 млн. текше
метрден асады, минерадды сулар Сарыағаш, Манкент шипажайлары мен Темірлан
ауылдарында арнайы рұқсатпен пайдалануға берілген. Тағы бір айта кетерлігі,
арнайы белгіленген шартқа сәйкес өзен ағысы бойындағы су шаруашылығы
құрылыстары тек мемлекетаралық келісім бойынша салынуы тиіс десек,
Өзбекстан бұл жерде де басқаша қадамға барып, ешқандай келісімсіз Арнасай
су қоймасын салып алды. Ал бұл өз кезегінде Шардара су қоймасынан апатты
жағдайда жіберілетін секөнтіне 2160 текше метр су өтімінің төмендеуіне әкеп
соғуда. Басқаша айтсақ, Өзбекстан алдымен өзін сумен қамтамасыз ету жағына
бет бұрып, трансшекаралық өзендерді пайдалану ережесін ескерусіз қалдырды.
Қырғызстан мен Өзбекстан бұл мәселеде қазаншының еркі бардың рөлін атқаруға
тырысып бағуда.
1.3 Мақтаарал ауданының жер ресурстарының сапалық жағдайы
Мақтаарал ауданындағы жері негізінен жазық, көпшілік бөлігін орташа
биіктігі теңіз деңгейінен 200-300 м болатын Тұран ойпатының шығыс бөлігі
алып жатыр. Терістігіңде Бетпакдала шөлі, Шу аңғарының оңтүстігін Мойынқұм,
облыстың батысында Қызылқұм және Шардара даласы, қиыр оңтүстігін Мырзашөл
алып жатыр. Орталық бөлігінде, Жамбыл облысының аумағымен шектес, оңтүстік-
шығыстан солтүстікке қарай 217 километрге көлбей созылып Қаратау жотасы (ең
биік нүктесі 2176 м) жатыр, ал оңтүстік-шығысыңда Талас Алатауының батыс
шетіндегі - Өгем жотасында облыстың ең биік нүктесі - Сайрам шыңы (4238 м)
бар. Өгем мен Келес өзеңдерін бөліп жатқан Қаржантау жотасы Тәңіртаудың
(Тянь-Шань) ең батыс сілемі болып табылады. Қаржантаудың орташа биіктігі
2000 м, ал ең биік нүктесі - Мыңбұлақ тауы (биіктігі 2834 м). Қаржантаудан
солтүстік батыска қарай тарихы терең, аңызға толы қарт Қазығұрт (ең биік
нүктесі 1600 м) тұр. Қазығұрт тауы оңтүстігіде Келес өзенінің аңғарына
тіреледі.
Қазығұрт туралы жыр да, аңыз да көп. Көк Тәңірі дүние жүзін топан су
басқан кезде жаңа бір пәк дүние жасау үшін Нұх пайғамбардың кемесіне
адамзат, жан-жануар, ұшқан құстан, өсімдіктен жұп-жұбымен отырғызып, таза
тұқым сақтап қалмақ болған. Топан тартылып, су қайтқанда, Нұх пайғамбардың
кемесі Қазығұрт тауының басына қайырлапты деседі.
Мақтаарал ауданындағы жер бедеріндегі жазықтар мен таулы аймақтар жиі
алмасып отырады. Мұнда алуан түрлі құмды, сортаң шөлдерден биік тау
мұздықтарына дейінгі климаттық табиғат зоналары кездеседі. Таулы аймақтарда
болып тұратын тектоникалық жер сілкіністері аумақтағы тау түзілу
процестерінің әлі аяқталмағандығын көрсетеді.
Жер бедерінің қалыптасуына зор ықпал етуші күштер: ағын сулар мен
желдер. Осы күштерге қосымша антропогендік, яғни адамдардың шаруашылық
әрекеттері табиғи ортаның, әсіресе жер бедерінің қалыптасуына зор әсерін
тигізетіні сөзсіз. Мысалы, каналдар мен суару аймақтары, авто және темір
жолдар, кеніштер мен қала салынған аймақтар, т.б.
Геологиясы және кен байлықтары
Геологиялық құрылымы жөнінен ауданның аумағы Тұран плитасына жатады.
Қаратау жотасы - протерозой тақтатастарынан және құмтастардан тұрса,
оңтүстік-батыс Қаратау карбонның әктас, кұмтас конгломераттарынан және
девонның жанартау тектес тау жыныстарынан құралған. Сонымен бірге палеозой
қатпарлы іргетасы, пермь дәуірінде қалыптасқан интрузиялық және жа-
нартаулық, сондай-ақ платформалық мезозой-кайнозой шөгінді тау жыныстары
кездеседі.
Мақтаарал ауданындағы жер қойнауы әр түрлі пайдалы қазбаларға бай:
полиметалдар, қоңыр көмір, темір кені, гипс, әктас, оттөзімді саз, кварцты
құм қабаттары, мәрмәр, түрлі құрылыс шикізаттары бар. Қарт Қаратау
қойнауындағы Ащысай, Мырғалымсай және Байжансай қорғасын-мырыш кеніштері 20
ғасырдың 40-жылдарынан жұмыс істейді. Боралдайтау, Қаржантау, Күмісті және
Жоғарғы Бадам алтын кен көздерінің орны ерекше.
Мақтаарал аумағында Шу-Сарысу газ-гелий және Сырдария мұнай-газ кен
орындары бар. Боралдайдан, Таскөмірсайдан, Келтемашаттан және Ленгер
кеніштерінен мезозойлық қоңыр көмір өндіріледі. Облыс аумағындағы Қаратау
фосфорит алабына жататын Герес және Үшбас фосфор кен орындары барлаудан
өтті. Ал Тәңіртаудың ең батыс сілемі Қаржантау мен Сайрам жоталары
өнеркәсіптің көптеген салаларына өте қажетті шикізатқа бай.
Доломитті кеніштерінде резина, қағаз, бояулар дайындалады, газ-мұнай
бұрғылау жұмыстарында кеңінен пайдаланылатын минералдық шикізат - бариттің
ірі ресурстары бар.
Мақтаарал ауданындағы құрылыс материалдарының минералды-шикізат базасы
әр түрлі цемент, керамзит, кірпіш, шыны және құрылыстық тас өндірістерінің
шикізаттары, кұм-тас, минералдық бояулар ретінде қолданылады. Олар:
Қазығұрт, Бадам, Састөбе және Түлкібас әктастары, Бағаналы гипсі,
Күбірексай минералдық бояулары, Леңгір оттөзімді сазы, Күрішбұлақ кварц
құмы, Дарбаза және Қыңырақ бентониттері, Сарытопырақты саздақтардың ірілі-
ұсақгы ресурстары мен құмтастардың табиғи қоспалары көп кездеседі.
Үстірттің топырағы солтүстіктен оңтүстікке қарай өзгереді. Солтүстік
қыратты бөлігіне шөлейттің белгілері тән және көбінесе карбонатты қоңыр
топырақпен жабылған. Оңтүстікке таман созылып жатқан ңсорң алабының
топырағы кеуек, жетілмеген, оны ішінара әр тұрлі сұрғылт топыраққа ауысатын
топырақ алып жатыр. Орталық және оңтүстік аудандар сортаңдау гипсті,
қиыршық тастылау сұрғылт топырақ басқан шөл. Үстірт үстінде сораңды және
жусанды шөл тараған, онда жартылай бұталы өсімдіктер көп, ағаш өсімдіктері
қара сексеуіл аз.
Микрорельеф өсімдіктердің таралуына тікелей әсер етеді. Ұсақ әрі
кішігірім шұңқырларда әдетте боз аралас баялыш өседі. Бұл шұңқыр терең
болған сайын бозы да көбірек болады. Неғұрлым кең әрі тереңірек жақсы
ылғалданатын қазаншұңқырларда ағаштар немесе қара сексеуілдің ірі түптері
өседі. Аудан үстіртінің жекелеген учаскелерінде ұсақ төбелі құмдар
кездеседі. Олар қара сексеуіл арқылы бекиді. Құмдарда құм қияғы, ақ жусан,
қараған өседі. Ақ сексеуіл өте сирек кездеседі. Бұл грунт пен топырақтың
тұздануына байланысты.
Өсімідіктер дүниесі. Аймақ жерінде 400-ден астам өсімдік түрлері
өседі. Өсімідік жамылғысы солтүстіктен оңтүстікке қарай табиғи зоналықты
сақтайды. Солтүстікте астық тұқымдас жусанды ассоциациядан оңтүстікке қарай
жусанды- бұйырғанды ассоциацияға ол өз кезіндегі бұйырғанды-тітірлі
ассоциациясына ауысады. Маңғыстау өсімдіктерінің ең басты ерекшеліктері:
біріншіден, біртұтас өсімдік жамылғысы болмай, жеке өсімдіктердің жер
ыңғайымен топырағына қарашашыранды өсуі, екіншідей, құрғақшылық пен ыстық
климатқа бейімделуі (ксерофиттік өсімдіктер болуы). Мұндай өсімдіктердің
жер бетіндегі бөлігінен гөрі тамыр жүйесінің жақсы дамуы, ал жапырақтары
кішкене, кейбіреуінде ол қылша, тікенекке айналып кетеді. Енді біреулерінде
ол ұзын тікеншеге айналып, балауызданып, шырыштанып тұрады.
Аудандағы жануарлар дүниесі, әсіресе оның орталық бөлігінің құмды
алқаптарының жануарлар дүниесімен салыстырғанда бай емес. Үстіртте
кеміргіштерден: қосаяқ, соқыртышқан, саршұнақ, қоян тіршілік етеді.
Саршұнақты дала күзені аулайды. Кірпікөп кездеседі. Қасқыр, түлкі,
қарақұйрық сирек кездеседі. Құстардан бозторғайды, тарғақты кездестіруге
болады. Үстіртті қоршап жатқан және физикалық-географиялық жағдайдың алуан
түрлілігімен көзге түсетін шет-шетіндегі үзік-үзік алаптың фаунасы бай. Бұл
учаскелерде қасқырлар, шиебөрілер, жалпақ тіс егеуқүйрықтар, құмтышқандар,
сарала қырғауыл кездеседі.
Бұйырғын. Аласа бойлы бұта. Жапырақсыз жас өркені шырынды. бұтаның
тереңге кететін мықты тамыры болады. Ол тереңнен су сорады. Суды жапырағы
болмағандықтан өте аз буландырады. Қоректену жас өркені арқылы іске
асырылады. Бұйырған құм басқан тақырларда да жақсы өседі. Өсімдік түйе
малының негізгі азығы.
Изен. Негізгі жемдік өсімдік, Оның сабағының төменгі жері сояуланып
ағашталынады, ал үстіңгі жері шөптесін күйінде қалады да қысқа ол құрғап
кетеді. Сондықтан изенді жартылай бұтаға қосады. Изен көп жылдық өсімдік.
Сабағы қызғылт, жапырағы өте ұсақ, гүлі сүйкімсіз. Оның жапырағы мен
сабағында көп мөлшерде белок болады. Сондықтан оны жемдік сапасы қыстада
сақталады. Оны барлық мал түрлері сүйіп жейді. Малды жақсы семіртеді.
1.4.Мақтаарал ауданының халқының этнодемографиялық
сипаттамасы
Мырзашөл өңірінің тың жерлерін бірлесіп суландыру және игеру туралы" өте
маңызды қаулысы жарияланды. Осыған сәйкес Қазақстан Компартиясы Орталық
Комитеті мен КСР Министрлер Кеңесі 195бжылғы 5 қазанда^34 санды өтемаңызды
қаулы қабылдады. Одақ пен Республика қабылдаған қаулыны басшылыққа ала
отырып, осы қаулыға жауап ретінде Оңтүстік Қазақстан облыстық партия
комитеті мен еңбекшілер депутаттары облыстық Кеңес атқару комитетінің 1957
жылғы 23 қаңтарындағы қаулысы бойынша жаңа типтегі колхоз, совхоздар
ұйымдастыру қарқынды түрде жүріп жатты. Осы кезден бастап колхоздар біріне
бірі қосылып, ірілендіріле бастады, МТС-тер негізінде ірі-ірі совхоздар
дүниеге келді, тыңнан жаңа колхоз, совхоздар ұйымдастырыла бастады. Соның
бірі - Ильич ауданынан Ленин атындағы совхозды жаңадан ұйымдастыру ісіне
өте білгір, тамаша тәжірибелі маман Арысланов басшылық жасады. Бұл
шаруашылықтың алты бөлімі құрылып, халқы жыл сайын орта есеппен 10 мың
тоннаға дейін мақта беріп отырған кездері болды. Бара-бара бұл шаруашылық
негізінен тұрақты мақта өндіруді сақтай отырып, ауылшаруашылығының көп
салалы түрін мал басын өсіру арқылы ет, сүт және астық өндіру ісімен
айналыса бастады. Құс, шошқа шаруашылығын дамытуға көңіл бөлінді.
Жібек құртын өсіру арқылы піллә дайындаудың өзі өте маңызды
шаралардың бірі болатын . Әсіресе бұған Өзбек КСР-інің құрамында болған
1963-1971 жылдары кездерінде өте жоғары баға берілді. Одақ ыдыраған кезден
бастап, жібек шаруашылығы да барынша дағдарысқа ұшырады. Ақыр соңында
Жетісай ауданында ғана емес, Мырзашөлдің Мақтаарал өңірінде піллә өнімі
өндірілмейтін жағдайға келтірілді. Тұт ағаштары қырқылып, жойылып-құртылып
жіберілді. Осылайша табыс көзінің бір саласы бұл аймақта мүлдем тоқтап
қалды.
1959-60 жылдан бастап Ильич ауданының орталығы шаруашылықтарға
жақынырақ деген есеппен Жетісай поселкесіне қоныс аударды. Ал "Мақтаарал"
ауылы түгелімен Мақтаарал ауданының қарамағына берілді. Сол кездегі шағын
ғана Жетісай поселкесі бұл күндері 30 мыңнан аса халқы бар ауданға
бағыныстағы қалаға айналды. Кезінде тоқтап қалған кейбір үлкенді-кішілі
өндіріс орындары, әртүрлі цехтар біртіндеп іске қосылып жатыр. Жуырда
қаладағы "Стройдеталь" заводы істей бастады.
1963 жылдың басынан бастап Мырзашөл өңірінің Киров, Ильич, Мақтаарал
аудандары қамтып жатқан аймақтар түгелімен Н.С.Хрущевтің әмірімен Өзбек ССР-
нің құрамына беріліп жіберілді. Осыған дейін Қазақстанның тұсында үлкен-
кішілігіне қарамастан аудандар біріне-бірі біріктіріліп қосылып жатқан
тұста Киров пен Ильич қосылып Киров ауданы болып, екі жылдан соң өмір заңы
өз дегенін болдырмай қоймайтыны сияқты қайтадан Киров ауданы өз алдына
тиісті шаруашылықтарымен бөлініп шықты да, бұрынғы Ильич ауданы болып
келген аймақ, ендігі жерде 1965 жылдан бастап Жетісай ауданы болып ашылу
дәрежесіне ие болып қалды.
Міне, содан бері Жетісай ауданының қарамағында Ленин, Абай атындағы,
"Красный луч", "Путь к коммунизму", "XXII партсьезд", "Заря коммунизма",
"III Интернационал" колхоздары және "Красная звезда", "Жетісай",
"Қараөзек", Ленин атындағы совхоздардың еңбекшілері жыл сайын қал-қадірінше
"ақ алтын" өндіру жолындағы күресті табыспен жалғастырып жатты. Совет
дәуірінің соғыстан кейінгі 56-60 жылдардан бастап колхоз-совхоздардың
жағдайы түбегейлі жақсарды, экономикасы мен мәдениеті артты, іс атқарудың
жүйелері техникалар мен электр энергиясының күшімен жүргізіліп отырды.
Мұның өзі егістіктен алынатың өнімділік өнімінің жоғары болуына, өзіндік
құнының арзан болуына мүмкіндік жасады. Қоғамдық өнімді малшаруашылығының
жжем шөп базасын толық жасақтай отырып, ет, сүт, жұмыртқа дайындау жағынан
да аудан алдыңғы қатарда болды.
Жетісай ауданын қатарынан 14 жыл басқарған аудандық партия
комитетінің бірінші хатшысы, орыс ұлтының өкілі Иван Константинович Мороз
өте жемісті жұмыс істеді. Елге сыйлы болды, ауданға тура, әділ басшылық
жасады. Соның нәтижесі болса керек, мұндай үлкен лауазымды ауданды басқару
жұмысында осыншама ұзақ уақыттай Мырзашөл өңірінде бірде-бір азамат
істемеген екен. Осының өзі, оның адамгершілік қасиетінің өте жоғары
деңгейде, кадрлармен істесудің озық-жетілдірілген тәсілдерін меңгерген
адамда ғана осындай жағдай орнығады, қалыптасады. Аудан еңбекшілері Морозды
Қазақ ССР Жоғарғы Советіне өздерінің округінен депутат етіп сайлады. Ол
Қазақстанның ауылшаруашылығына еңбегі сіңген қызметкері еді. Ленин
орденінен бастап, ондаған ордендер мен медальдармен марапатталған ерекше
сый-құрметке бөленген азаматтың бірі болатын.
Ол осында 40 жылдан аса жауапты ел басқару жұмыстар атқарып, 80
жастан асқан шағында осы жерде көз жұмды. И.К.Мороз есімін есте сақтау
мақсатында Жетісай қаласындағы тікелей өзінің басшылығымен салынған
Қ.Жандарбеков атындағы музыкалық драма театрының алдындағы ойын-сауық, жиын
өтетін алаңы осы кісінің есімімен аталады. Бұл кісінің тұсында әлде қалай
жоғарғы жақтың әмірімен бірен-саран болмаса, сырттан кадрлар шақырылған
емес өзінің дос-жарандарын, туыстарын қолдап-қуаттап қолайлы қызметтерге
орналастыруға барған емес. Әркімнің қабілетіне қарай атқарған қызметтеріне
әділ бағасын беріп отырды, тұрмыста қанағатшыл, өте қарапайым еді.
Жетісай ауданының экономикасы мен мәдениетін көтеру жолында
қажырлылық пен талапшылдық деңгейінде өндіре жемісті жұмыс істеген аудандық
партия комитетінің бірінші секретары Спақұл Малдыбековтің сіңірген еңбегі
көп болды. Ол осыған дейін Алматы қалалық комсомол комитетін басқарды,
облыстық партия комитетінің нұсқаушысы, Сайрам аудандық партия комитетінің
екінші хатшысы, Созақ аудандық Совет атқару комитеті төрағасының
орынбасары, совхоз директоры және Ленин аудандық өндірістік ауылшаруашылығы
басқармасының бастығы, Қызылқұм, Келес аудандарында аудандық партия
комитетінің бірінші хатшысы болып істеді. Ол Қазақ, ССР Жоғарғы Советінің
депутаттығына сайланды. Оны елге сіңірген ерекше еңбегі үшін Ленин
орденімен, 3 мәрте Еңбек Қызыл Ту ордендерімен марапатталды. Мұндай үлкен
құрмет Одақ кезінде екінің біріне беріле бермейтіндігін ескеретін болсақ,
бұл азаматтың халқына қаншалықты еңбек сіңіргенін осыдан-ақ өздеріңіз
бағалай берулеріңізге болады.
Ильич ауданы болып тұрған кезінде соғыс және еңбек ардагері 1917 жылы
туылған Егемқұл Тасанбаев 1955-60 жылдары осы ауданның партия комитетінің
бірінші хатшысы болған жылдарында соның ішінде 1956 жылы ауданда бұрын-
соңды болмаған мақта дайындаудың жылдық жоспары асыра орындалып, облыс
мақташылары үлкен жетістікке ие болды. Осыған байланысты ССРО Жоғарғы
Советі Президиумының Жарлығымен тек Ильич ауданы бойынша 16 адамға осы жолы
Социалистік Еңбек Ері атағы берілді. Олардың ішінде Е.Тасанбаев, Ә.Оспанов,
В.Куликов, Ф.Орлов, К.Маханов, Н.Есентаев, М.Тоқжігітов, Ә.Нарбаев,
Т.Дойрашев, Л.И.Кан, Ф.Шмакова, Н.Г.Ли, С.Г.Хван, тағы басқалары болды.
Облыс алпысыншы жылы Е.Тасанбаевты артта қалып келе жатқан Мақтаарал
ауданының партия комитетінің бірінші хатшылығына жіберіп, сол жылы
желтоқсан айының аяғына дейін мақта теруді дұрыс ұйымдастырудың нәтижесінде
ауданда мақта дайындаудың жоспары ойдағыдай орындалды. Әділін айту керек,
Мырзашөл өңірін өркендетуге Е .Тасанбаев ағамыздың сіңірген еңбегі орасан
зор болды. Сондықтан да ол бұл үш аудан Өзбекстан құрамына берілген кезде
Сырдария облыстық Совет атқару комитетінің төрағасы, соңырақ осы облыстық
партия комитетінің бірінші хатшылығы болған кездерінде облыстағы қазақ
диаспорасының арқа сүйер қорғаны, ақылшы-кеңесшісі бола білгендігін атап
айтуға тиістіміз.
Кейбіреулер Тасанбаев, тағы басқалардың ықпалымен үш аудан
Өзбекстанға беріліп кетті дегенді айтады. Бұл дұрыс емес. Совет дәуірінде
Н.Хрущевтің тегеурініне ешкім де қарсы келген емес. Себебі, ол кездегі
партияның қаһарына тек "мақұлмен" жауап берілетін. Оған дәлел Қазақстан
Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Д.A.Қонаев ағамыздың кейбір
мәселелер бойынша "мақұл" демегені үшін қызметінен шеттетілгені бәрімізге
белгілі. Олай болса, ағайын, әр кезеңнің өзіне лайықты заңдылығы немесе
қатаң тәртібі болғанын естен шығармағанымыз жөн шығар.
Мырзашөл өңірін игеру ісіне барынша ат салысқан азаматтың бірі -
Мұстақым Біләлұлы Ықсанов. Ол 1926 жылы Батыс Қазақстан облысының Жәнібек
ауданында туған. Қазақтың ауылшаруашылық институтын бітірісімен Мырзашөл
өңіріне жолдамамен келіп, Жетісай ауыл құрылысы тресінде прораб, бөлім
бастығы, бас инжәнер, трестің басқарушысы қызметтерінде болды. 1958-1961
жылдары "Казирголстепстрой", "Иржарирсовхозстрой" трестерінің басқарушылық
қызметінде елеулі еңбек жасады. Соңырақ бірер жылдай Ильич аудандық партия
комитетінің бірінші хатшысы, онан кейін Оңтүстік Қазақстан өлкелік су
шаруашылығы басқармасының бастығы, Қызылорда, Жамбыл облыстарында облыстық
партия комитеттерінің бірінші хатшысы, Қазақстан Компартиясы Орталық
Комитетінің хатшысы, Қазақ ССР Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары
және өзінің туған жері - Батыс Қазақстан облыстық партия комитетінің
бірінші хатшылығында он жылдан аса қызмет атқарды. Осы жерден
зейнеткерлікке шығып, туған топырағында дүниеден етті. Ол кезінде осы Ильич
ауданында үйленіп, мырзашөлдіктерге күйеу бала болып қала білді. Көптеген
құрылыс, су шаруашылығының қызметкерлерін тәрбиелеп, өсіріп шығарды.
Ильич аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы болып істеген
Қаныбек Өтепов, Мырзахан Шораев, Захан Ескендіров және аудандық кеңес
атқару комитеттерінің төрағалары Қаныбек Патсаев, Дербіс Әлжанов жолдастар
қиын кездерде өте жақсы жұмыс істеді. Ал Ілияс Бектенов ағамыз аудандық
Совет атқару комитеті төрағасының орынбасары тағы басқа да жауапты
жұмыстарда болды.
Мырзашөл аймағын айқын игеру жолындағы жұмыстарда 1950 жылдардан
бастау алатын "Жетісай құрылыс" Қ.Мусин, кейінірек "Казтолстепводстрой" -
Л.Мұсабаев, "Жетісайсельстрой-3" трестері -Ш.Қожамқұлов, Б.Тоқбергенов және
"Межколхозстрой" -Ш.Есқараев, салалық құрылыс мекемелері, әсіресе кезіндегі
аудандық, тұтынушылар одағының бастығы М.Бекманов 6-7 жылдың ішінде Жетісай
қаласының өзінен универмаг, нан, сыра зауыттарын, ресторан, тағы басқа да
көптеген ірі-ірі сауда орталықтарын салдырып, іске қосуға айтарлықтай үлес
қосты. Қаланың өсіп-көркеюі үшін ең алдымен тұрғын үйлер салу қарқынды
жүргізілді. Сонымен бірге, Абай атындағы, Байтұрсынов және Бауыржан
Момышұлы, М.Горький атындағы мектептер, Жетісай педагогикалық, мәдени-
ағарту оқу орындарының жайлары, байланыс үйі, Қ. Жандарбеков атындағы
музыкалық-драма театры салынып, пайдалануға берілді. Ал қазіргі егемендік
алғаннан кейінгі соңғы 10-11 жылдың ішінде салынып жатқан құрылыстардың
қарқыны жаман емес. Тұрғын үйлер, сауда нүктелерін тұрғызу бірінен соң бірі
бой көтеруде.
Жетісай қаласының аумағы кеңейіп, қанат жаюда. Канал бойынан Бауыржан
салып жатқан құрылыстардың саны да, сапасы да жақсы. Бірақ қаланың сыйқын
кетіріп жатқан проблемалар аз емес . Көшелерге тәртіппен тас төселіп ,
асфальттау жағы, көгалдандыру ісінде , су жүйелерін тарту, ауыз су келтіру,
газдандыру жүйелерін әркім өздерінше жүргізіп жатыр, тәртіп жоқ . Мұның
келешегі қалай болар екен дейтін, қала әкімшілігі мен аудандық
сәулеттендіру мекемелерінің басшылары "жер беруден" қолдары босамай
жүргендеріне таңымыз бар. Қаланың ішін күл-қоқыстан тазарту жағы мүлдем
қанағаттанғысыз жағдайда қалып отыр. Мақтаарал ауданының 75 жылдық торқалы
тойын атап өтуімізбен бірге, осындайда кемшіліктерді де айтпай кетсек
әділдік болмас еді.
Мырзашөл өңіріндегі Жетісай аймағының халық шаруашылығын жан-жақты
өркендету ісінің барысына: өнеркәсіп, құрылыс, транспорт, байланыс, ауыл
шаруашылығы, мәдени-ағарту, оқу, тұрмыстық, сауда, т.б. салаларда кезінде
қажырлылықпен ерекше жұмыстар атқарған азаматтардың есімдерін, сіңірген
еңбектерін, үлгі-өнегелерін естен шығара алмаймыз, осындай тарихи торқалы
тойларда олардың есімдерін құрметпен атап айтуға тиістіміз. Атап айтар
болсақ: Әлкен Оспанов, Әбілаш Нарбаев, Шүренбай Тұрғынбаев, Темірхан
Дойрашев, Жұмагүл Сәуірбаева, Жолбарыс Қалшораев, Аязхан Қалыбеков, Сапар
Жаштаев, Байдулла Төреханов, Жәдігер Арапов, Сапарбек Әжібеков, Насырхан
Асанов, Байсейт Оралбаев, Баймырза Құралбаев, Бекзат Сүйеуов, Қалмаханбет
Омаршаев, Әнуарбек Тасқараев, Борис Тоқарев, Ахмет Арсланов, Атай Емешов,
Әліпбек Байботаев, Насырхан Сейдуллаев, Айша Керуенбаева, Дәулет Момбеков,
Ізбасар Серікбаев, Кенжегүл Дауылбаева, Бөрида Тоқбергенов, Құрал Күзеров,
Шарипа Қуатбекова, Кетебай Көпеев, Қамбар Мақұлбеков, Төребек Әлімбетов,
Ахмет Санақұлов, Базарбай Момбеков, Хайдар Тугушев, Бейсенбай Қадыров,
Төлеген Рүстемов, Зайырбек Ахметов, Өстемір Бектөреев, Орынхан Нұрымбетов,
Парқұл Әбуов, Бүркітбай Нұрбеков, Мақсым Досжанов, Төрехан Керімжанов,
Тағай Санақұлов, Құдайберген Айкенжеев, Ізтілеу Зүлеев, Владимир
Белобородко, Сейсенкүл Қанжігітова, Өтеп Оспанов, Самиға Әубакирова, Ұлтуаш
Ақжігітова, Ұлбосын Қуатбекова, Тұрсынхан Уәлиев, Додо Хамраев, Мақсым
Досжанов, Құттыбай Әжітаев, Балта Айхынов, Болсынай Байысбаева, Молдатілеу
Естаев, Қайырғали Қуанов, Әсілбек Набатов, Жұмабай Оспанов, Айту Сұлтанов,
Осатай Құлымбетов, Гахар Жандарбеков, Мүсәлі Ізбасаров, Бәкір Жұрқаев,
Бейсенбай Нақыпов, Жорабек Төребаев, Зұлпы Халықов, Дүйсебай Әжіғабылов,
Әбдіхалық Әбішов, Абылбек Сөрсенов, Махамбет Жасұзақов, Тұрсынбай
Баймаханов, Әуелбек Әбішов, Серік Қайырбеков, Нәби Юнусходжаев, Ниятулла
Сартаев, Жәнгір Әбибуллаев, Шапал Омаров, Қазақбай Ұзақов, Сейдуалы
Жарқынбаев, Төлеген Беркінбаев, Әзімбай Пернебеков, Нысанбай Жұманов, Таңат
Бейсенбаев, Мейірбек Рсымбетов, Александр Алехин, Өтен Есполов,
Ниетқабылов, тағы басқа да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: МАҚТААРАЛ АУДАНЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯСЫ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.Мақтаарал ауданының географиялық
орналасуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 5
1.1 Мақтаарал ауданының физикалық-географиялық
сипаттамасы ... ... ... ... .5
1.2 Мақтаарал ауданының климаты, су
ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 11
1.3Мақтаарал ауданының жер ресурстарының сапалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.4.Мақтаарал ауданының халқының этнодемографиялық
сипаттамасы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... ... . .
. . . . . . .
2 Мақтаарал ауданының экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1.Мақтаарал ауданының жер ресурстарын нарықтық экономика жағдайында
пайдаланудың негізгі тенденциялары. . . . . . . . . . . . . . . . . . ...
2.1 Өнеркәсіп
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..18
2.2 Ауылшаруашылығын дамыту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 29
2.3 Сыртқы экономикалық қарым -
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...52
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..54
Кіріспе
Ауданымыздың бүгінгі тыныс-тіршілігі де, болашақтағы дамуын
бағдарлайтын қам-қарекеті де - өзінің Мақтаарал деген атына сай, негізінен
біздің ақ алатынымыз, бағалы қазынамыз - мақтаға байланысты. Ақ мақталы
оңтүстікті, жалпы Мырзашөл өңірін кең байтақ Қазақстанымыздың- тәуелсіздік
туын желбіреткен туған еліміздің басқа аудандарынан ерекшелеп даралайтын да
алдымен осы мақташылық кәсіп. Мақта - біздің бойтұмарымыз, ерекшелік
белгіміз. Тұрмыс дережемізді, күнделікті өміріміздің алуан саласын, бүгін
мен болашақ, жайында толғанып ойлағанда, жоспар құрғанда ең алдымен, көз
алдымызда ақ мақталы, әсем кестелі алқаптарымыз тұрады. Мырзашөл өңірі
халқының жан дүниесімен, көңіл-күйімен, тыныс-тіршілігімен мақташылық кәсіп
рухани тұтасып, сіңісіп кеткендей, болып көрінеді бізге. Халықтың, тұрмысы,
тіршілігі түгелдей осы мақта шаруашылығына бейімделіп, икемделген. Өйткені,
шаруа шаңырағыңыздың уық-керегесі де, экономикамыздың негізгі тірегі де,
шаруашылығымыздың өзегі де, елдің күн көріс көзі де, ең алдымен, осы мақта.
Шындығын айту керек, неше жылдан бері нарық экономикасының қысымына,
заманның басқа қиындықтарына да республикамыздың басқа аймақтарына
қарағанда неғұрлым шыдас беріп, құрығына түспей, өтпелі кезеңнің, жаңа алыс-
беріс базар қатынастарына тезірек икемделе бастауымыз да осы мақта
шаруашылығымен айналысуымыздың, оның ата кәсібімізге айналып, тамырын
тереңге жайғандығының арқасы деп білеміз. Мақта өсіру кәсібі, халықты
еңбеккерлікке, ерінбеуге, төзімділікке, жаны сірілікке баулып үйретеді.
Мақтаның бойындағы қасиет те қисапсыз, ол-халық тұтынатын сан алуан өнім
алынатын аса бағалы дақыл. Одан шығарылатын матаның түр-түрін айтпағанның
өзінде бір тонна мақтадан ғана, үш мың метр мата, 100-110 килограмм күнжара
шығады. Мақтаның сабағынан лимон және сірке қышқылы, спирт, тері илеуге
арналған малмалак, қағаз және басқа өнеркәсіптік өнімдер айырып алынады.
Түйіндеп келгенде, мақтадан сексенге тарта әртүрлі қажетті өнім шығарылады.
Міне ауданымыздың қарапайым еңбекші халқы ерен қажыр-қайрат жұмсап,
тамшылаған маңдай тер тегіп, өсіріп отырған бұл дақылдың "ақ алтын"
аталуының мәні осында жатса керек. Бұл жайларды егжей - тегжейлі тізбектеп
айтып отырғанымыз, нарыққа көшу кезеңінің ерекшеліктеріне, мұндағы
экономикалық қатынастардың заңдылығына мақтаның тауарлық қасиеттері әбден
сәйкес келіп, үйлесім табады екен. Осы тұрғыдан алғанда, мақтаны ілгерішіл,
жаңашыл, прогресшіл, уақыт талабымен әрдәйім үндесіп отыратын демократияшыл
һәм қандай да экономикалық кедергі дағдарыстарды бұзып жарып өтуге күш
қуаты кемел жететін жауынгер - дақыл деп бағалағанымыз дұрыс.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысымыздың
маңыздылығы, әрі қазіргі жоғары технологиялы модернизация мен
информатизация кезеңінде жаңа көзқарас тұрғысынан Мақтаарал ауданымыздың
географиялық сипаттамасы ескеріле отырып, төмендегідей мақсат қойылды:
• Мақтаарал ауданына физикалық-географиялық, климаттық және әлеуметтік-
экономикалық сипаттама бере отырып, Мақтааралдың геоэкологиялық
бөлімдері мен ауданның геоэкологиялық орталықтырына сипаттама беру,
экологиялық мәселелеріне тоқталу;
• Мақтаарал ауданының орталығы Жетісай қаласының салынуы, қазіргі
таңдағы жетістігі және аудан экономикасындағы орны;
• Аудандағы негізгі өндіріс - мақта шаруашылығының биосфераға тигізетін
әсерін, қазіргі таңда қалыптасқан геоэкологиялық мәселелерге тоқталу
және бұзылған геожүйелерді экологиялық қалпына келтіру, оны шешу
жолдарын көрсету.
Диплом жұмысының құрылымы:
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.Мақтаарал ауданының географиялық орналасуы
1.1 Мақтаарал ауданының физикалық-географиялық сипаттамасы
Мақтаарал ауданы - облыстың қиыр оңтүстік бөлігінде орналасқан
әкімшілік-аумақтық бөлік. Жерінің аумағы 1,8 мың км (облыс аумағының 1,5%-
ы). Тұрғыны 268,7 мың адам. Аудан жеріндегі 176 елді мекен 1 қалалық, 3
кенттік және 21 ауылдық округке біріктірілген. Орталығы - Жетісай қаласы.
Бұрынғы Сырдария губерниясы, Ташқазақ уезінің Иіржар болысы таратылып,
соның негізінде 1928 жылы 3 қыркүйекте Иіржар ауданы болып қайта құрылды.
1930 жылдан Мақтаарал ауданы. 1997 жылы 24 сәуірде мақталы үш аудан
(Асықата, Жетісай, Мақтаарал) таратылып, олардың аумағында әкімшілік
орталығы - Жетісай қаласы болатын Мақтаарал ауданы құрылды. Мақтаарал
ауданы Мырзашөл құмды жазығының солтүстігіңде, Сырдария өзінінің сол
жағалауында, абсолюттік биіктігі 150-250 метр төбелі, белесті жазықта
орналасқан. Ауданның батысы, шығысы мен оңтүстігі Өзбекстанмен шекаралас.
Солтүстігін түгелдей алып жатқан Шардара бөгені (1974) арқылы Сарыағаш,
Шардара ауданымен шектеседі. Ауданның жер қойнауынан минералды су, құрылыс
материалдары барланған. Климаты континенттік, қысы қысқа, біршама жұмсақ,
жазы ыстық, аңызақты. Қаңтардың жылдық орташа температурасы -3-4°С, шілдеде
28-29°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 200-250 мм. "Достық" (бұрынғы
С.И.Киров атындағы) каналы - ауданның басты су көзі. Жер асты суының мол
қоры бар. Ауданның жерінде эфемерлі өсімдіктер, жусан, баялыш, жантақ,
қараған, жыңғыл, жиде өседі. Жануарлардан түлкі, саршұнақ, бауырымен
жорғалаушылар кездеседі. Кезінде ақбөкендер болған. Аудаңда 60-тан астам
ұлт бар. Қазақтар, тәжіктер, өзбектер, орыстар, тағы басқа ұлт өкілдері
тұрады. Облыстағы халқы ең тығыз қоныстанған аудан. Ірі елді мекендері:
Жетісай қаласы, Атакент, Асықата, Мырзакент кенттері және Минералды сулар,
Алғабас, Жалын, Бескетік, Қызылқұм, Сәтбаев тағы басқа ауылдары.
Ауыл шаруашылық өндірісінің негізгі бағыты - шитті мақта өндіру. Оның
үлесіне ауданның ауыл шаруашылық жалпы өнімінің 70,8% тиесілі, егіс
аумағының 80%-ын алып жатыр. Ірі кәсіпорындарына "НИМЭКС" жауапкершілігі
шектеулі серіктестігінің мақта өңдеу, "ЮТЕКС"-мақта тазарту зауыттары, "Ақ
алтын", "Мақтаарал", "Мақташы", "Ынтымақ", "Мырзакент" ашық акционерлік
қоғамдықдары, "Жұлдыз", "Жалын" шаруа қожалықтары, "Ақ май", "Жетісаймай"
жауапкершілігі шектеулі серіктестіктері жатады. Олар аудан экономикасының
дамуына тікелей үлес қосуда. Мақтаарал ауданы республикадағы шитті мақтаның
80%-ын береді. "Молчанов және К" спирт, шарап өндіруші кәсіпорын,
"Мақтаарал тәжірибе стансасы", "Оңтүстік су шаруашылығы" мемлекеттік
кәсіпорындары, 2 минералды су цехы, 1 бетон зауыты, Қазақ-Қытай жіп иіру-
тоқыма кәсіпорындары сияқты 37 өнеркәсіп орындары жұмыс істейді. Өнеркәсіп
өнімдерінін 83%-ы тоқыма және тігін өндірісі кәсіпорындарының үлесіне
тиеді. Білім беру мекемелерінен "Сырдария" университеті, гуманитарлық-
медициналық, гуманитарлық-экономикалық, агробизнес колледждері, 117 мектеп,
2 кәсіптік-техникалық мектеп, 1 оқу-өндірістік комбинат, 2 музыкалық, 2
спорт мектептері, 1 көмекші мектеп-интернат, 13 балалар бақшасы бар.
Денсаулык сақтау мекемелерінен "Диагностикалық орталық", 6 аурухана, 31
отбасылық дәрігерлік емхана, 87 фельдшер-акушерлік пункт бар. 2001 жылдың 1
қарашасында Сырдария өзенінің үстінен халықтарға маңызы бар, ұзындығы 400
метрлік "Тәуелсіздік" көпірі және ұсақ 5 көпір пайдалануға берілді.
Ауданның орталығы - Жетісай қаласынан Шымкентке дейінгі қашықтық - 232
км.(Сурет 1.)
Сурет 1. Мақтаарал ауданы, орталық қаласы - Жетісай,
Мырзашөл өңірін үлкен қарқынмен игеру жұмыстары онан әрі жүргізіліп
жатқан кезеңнің тұсында 1941 жылы 21 маусымда Ұлы Отан соғысы басталып
кетті. Соған қарамастан шитті мақта өндіру ісін жандандыра беру мақсатында
Оңтүстік Қазақстан облыстық партия комитеті мен облыстық кеңес атқару
комитетінің 1941 жылғы 27 қарашадағы №1221540-B-44 қаулысына байланысты
Мырзашөл аймағындағы Мақтаарал, Киров аудандарының және тың жерлерді
игерудің есебінен қатарлас енді үшінші - Сталин ауданын ұйымдастыру - ашу
жөнінде мәселе қозғайды.
Сонымен бірге, Оңтүстік Қазақстан облысының басшылығы Қазақстан
Компартиясы Орталық Комитеті мен Қазақ КСР Халық комиссарлары кеңесінен
жоғарыдағы мазмұнда алынған қаулыны бекітуді және жаңа ауданды
ұйымдастыруға рұқсат беруді сұраған сол кездегі Оңтүстік Қазақстан
облысының екі басшысы Нечаев пен Сағынтаев жолдастардың қолы қойылған
хаттар, т.б. лауазымды қызметкерлердің жолдама-хаттамалары республика
басшыларының атына жіберіліп, олардан жауап хаттар түсіп жатты.
Әртүрлі себептерге байланысты, оның үстіне елдің күйзеліс кезіндегі
қиыншылықтар - соғыс жүріп жатқан жылдары едәуір кедергі болса керек. Жаңа
ауданды ұйымдастыру - ашу жағы кешіктіріліп кейінге қалдырыла берді,
ауыртпалықтар әсері coл кезде мұрша бермеді. Соғыстың біздің пайдамызға
шешіліп жатқан жылдардың бірінде яғни 1944 жылы 8 мамырда бірсыпыра
уақыттан бері айтылып келе жатқан үлкен істің түйіні шешілді, жаңа ауданның
керегесі жайылып, шаңырағы көтерілді. Бұрынғы жазылып жүргендей Сталин
емес, Ильич ауданы болып өмірге келді.
Облыстың басқару орындарының шешімі бойынша ауданға Аманкелді,
"Прогресс", Молотов, Калинин, Сакко-Ванцетти ауылдық кеңестері қамтитын
шаруашылықтар және атақты "Мақтаарал" ауылы орналасқан Ильич поселкесі
қаратылып, аудан орталығы осы Ильич поселкесі болып белгіленді. Жаңа
ауданның жалпы жер көлемі 197826 гектар шеңберіндегі 25 колхоз, бір совхоз,
2 МТС қаратылды. Осы үлкен жаңа ауданның бірінші хатшылығына жоғарғы жақ
білімді агроном Исмаил Юсуповты жіберді. Ол өзінің бар күш-жігерін,
ұйымдастыру іс қабілетін жаңа ауданның экономикасы мен мәдениетін
топтастырып қалыптастыруға жұмсай білді. Соның нәтижесі әрі халықтың
Мырзашөл өңірін игеруде бұрын-соңды болмаған қарқынды қайратты жағдайда
жұмыс жүргізулеріне тура келді.
Сондықтан да болса керек 1945 жылы Ильич ауданының шаруашылықтары
мемлекетке мақта дайындаудың жоспарын едәуір асыра орындады. Аудандағы
Киров, Молотов, Сталин, Аманкелді, Жамбыл, Куйбышев, "Алғабас", "Қызыл Ту",
Қызылабад атындағы колхоздар өте жоғары мақта өнімін жинауға қол жеткізді.
Оның жеке бригадалары мен звеноларының жетекшілері 1945-1950 жылдар
аралығында өнімділікті 25-30 центнерге дейін одан да жоғары мақта жинауды
қамтамасыз етті. Шаруашылықтар мақташылық егістіктің көлемін арттырумен
бірге, көп салалы шаруашылық кезіне айналдыру бау-бақша, жеміс-жидек,
көкөністер түрлерін, ет, сүт, арпа, бидай, жүгері өндірудің жолдарына кең
жол ашылды. Мұндай шаралардың іске асырылуының арқасында шаруашылықтардың
табыс көзі әлде қайда молая түсті.
Осы жерде бір айта кететін мәселе Мырзашөл аймағын кеңінен игеру
жұмысы 1924 жылдан бастап "Мақтаарал" ауылы ұйымдастырыла бастағаннан кейін
қызу қолға алына бастады. Оған дейін қазақстандық бұл үлкен кең аймақ
Өзбекстанның Жызақ қаласына дейін орталықта жортқан жабайы аңдардың тұяғы
күйетін, ұшқан құстың қанаты талатын шөл дала жылдар бойы тусырап жатты.
Осы аралықты басып өтетін үлкен керуен жолында шөлге шыдамды түйелермен
ғана кірекештік жалғасып жататын. Онда да бұл жолға шыға қалсаң "су ала
шығуды ұмытпа!" деген жазу-белгі тұратын. Демек, жолдың өн бойында судың
құны алтынмен тепе-тең еді.
1928 жылдан бастап байқұлақтардың малы тәркіленді, орыстардың су
шығатын азын-аулақ жерлері, құрал-саймандары тартып алынды. Осының алғашқы
негізінде 1929-1930 жылдары "К-22" арықтары сәл-пәл табаны кеңейтіліп
осының теңірегінен ұсақ -шағын ауылшаруашылық артелдері ұйымдастырыла
бастады. Кулақтардан тәркіленген 30 жылқы, 45 сиыр, 6 егіз, 100-шақты бас
қой, дизель моторлы диірмен, 30 ұялы бал арасы, 6 ат сеялкасы, 2 ат
тырмасы, 2 шөп жинайтын, 4 ат арбасы, 4 шөп оратын құралдармен, 30-40
шамасында кетпен, күрек, бесақалар, 4 қол арба, оншақты атегер-әпзелдері,
бір ұстахана колхоздар меншігіне өтті.
Колхоздар ауыл-ауыл болып "Земля и труд" аймағынан 1930-1932 жылдың
аяғында 10 колхоз ұйымдастырылды. Мысалы, "Үлгілі", "Қызылабад", "Жаңа
жол", "Дихан", Ахунбабаев, Еркіншілік, Исаев, "ІІІ-бесжылдық", "Прогресс",
Жамбыл, Сакко-Ванцетти. 1935 жылдан бастап осы колхоздарға қызмет
көрсететін: жерін айдап, егістігін күтіп-баптайтын "Қызылабад" МТС-ы
дүниеге келді. Мұндай МТС-тер кездегі Мақтаарал ауданы қамтитын
колхоздарда үшеу еді.
Әсipece, "Қызылабад" МТС-на қарайтын колхоздардың атақ-даңқы-соғысқа
дейінгі кезеңде дүркіреп қатты шықты. Мақта, мал шаруашылығы жақсы дамыды.
Жаппай сауат ашу, балалардың 7 жылдық білім алу ісі қолға алынды.
Осы колхоздар 1942 жылы мемлекетке берілетін жоспардан тыс Отан
қорғау майданындағы жауынгерлерге 6 тонна ет, 2 тонна сары май, 700 жұп
қолғап, 200 келте тон, 500 кило қауынқақ жіберді. Әрбір колхоздың
колхозшылары жыл сайын миллиондап соғыс заемына жазылып жатты. Сакко-
Ванцетти ауылдық Советтің хатшысы Қосалы Жұмановтың бір өзі мал-мүлкін
сатып Отан қорғау, қорына 1 миллион 102 мың сом қаржы құйып, сол кездің
данышпан көсемі И.В.Сталиннен Алғыс хат алды. Бұл үлкен тарихи оқиға болды.
1940-1941 жылдары Қызылабад орталау мектебінің мұғалімі Жолдыбай
Нұрлыбаев 19 жасында майданға аттанып, пулеметшілер батальонын басқара
жүріп, 1945 жылдың наурызында сол есіл ер капитан Одер өзенінен өту
шайқасында соғыста мерт болды. Оған Совет Одағының Батыры атағы берілді.
Ұлы Жеңістің 30 жылдығына орай 1975 жылы жерлестерінің қаржысына колхоз
мәдениет сарайының алдынан биіктігі 14 метрлік монумент-ескерткішке 4
солдаттың бейнесі белгіленген, оның біреуіне Жолдыбай Нұрлыбаевтың бейнесі
сомдалған. Сонымен бірге, бұрынғы 10 колхоздан майданға аттанып, қайтып
оралмаған 800-ге тарта қызыл ескерлердің аты-жөндері стенд-тасқа ойып
жазылды. Қоғамдық ұйымдардың күшімен мезгіл-мезгіл жиындар өткізіліп,
туысқандары жылап-сықтап құран бағыштап келіп-кетіп жататын қасиетті орынға
айналып отыр. Ж.Нұрлыбаев мұғалім болып істеген орта мектеп қазіргі кезде
батырдың есімімен аталады.
Бір кездегі 10 колхоз келе-келе кешегі Совет дәуірінде бәрі бірігіп,
Ленин атындағы ірі колхозға айналып еді. Сол тұста бұл шаруашылық өте
жоғары жетістіктерге қол жеткізді. Осы колхозды алғашқы жылдары басқарған
Шүренбай Тұрғанбаев Социалистік Еңбек Ері атанды, 55 жылдай колхоздың
басшылық - басқару жұмысын атқарған Аязхан Қалыбеков Ленин, "Еңбек Қызыл
Ту" ордендері және бірнеше медальдармен марапатталды. Халық шаруашылығы
Бүкіл-одақтық көрмесінің алтын, күміс медальдарына ие болды. Колхоздың
маңдай алды механизаторы Ұлбосын Қуатбекова бір маусымда 150 тоннаға дейін
мақта жинады. Ол қыз КПСС-тің XXV съезіне, Қазақстан Компартиясының XV
съезіне делегат болды. Ұ.Қуатбекова "Еңбек Қызыл Ту", "Халықтар Достығы"
ордендерін иеленді. Атақты бригадир Тұрсынхан Уәлиев мақта өнімділігін 35
центнерге дейін жеткізгені үшін Кеңестер Одағы Жоғарғы Советі Президиумының
Указымен "Октябрь революциясы", "Еңбек Қызыл Ту" ордендерімен марапатталды.
Жұмабай Оспанов, Ұлуаш Ақжігітова, Әпсан Лесов және Үрішов сияқты тағы
басқа да көптеген жақсы-жақсы өндіріс жетекшілері ерекше еңбек сіңірді.
Үлгілі ауыл округіне қарайтын бұл өңірде қазіргі кезде 120-дан аса шаруа
қожалықтары жұмыс істеп жатыр.
1951 жылдан бастап, Ильич ауданының түстік жағындағы Киров (қазіргі
Достық) каналының сол жағындағы Мырзашөлдің Жетісай өңірі игеріле бастады.
Қазақстанның Солтүстік, Шығыс, Батыс облыстарынан кішігірім колхоздары 70-
80 үйлермен уақытша жертөле жасап көшіп келіп қоныстана бастады, мұның
үстіне осы маңдағы жергілікті халықтардың есебінен толығып жатты. Жер
игеру, су жүйелерін салу, үйлер тұрғызу, жол салу, ауыз су құрылыстарының
жұмыстары бірімен-бірі ұштастырыла қызу жүргізіліп жатты. Қысқа мерзімнің
ішінде бұл өңірде қала типтес әдемі ауыл-селолық поселкелер бой көтере
бастады. Әрбір ауылдың орта мектебі, мәдениет сарайы, сауда орталығы,
ауруханасы, байланыс бөлімшелері тұрғызылып жатты. Халық жан-жақтан ағылып,
көбейіп кетті. Тек Жданов, "ІІІ-Интернационал" және "Заря коммунизма"
колхоздарының әрқайсысындағы түтін саны қысқа мерзімде 250-300-ге дейін
жетті.
Осы тұста 1956 жылы 6 тамызда КПСС Орталық Комитеті мен КСРО
Министрлер Кеңесінің "мақта шаруашылығын онан әрі дамытудың жайларына
байланысты қазақ және өзбек республикаларындағы кең байтақ
1.2 Мақтаарал ауданының климаты, су ресурстары
Мақтаарал ауданының климаты - кең байтақ, Казақстан жерiнде оның
географиялық орнына және жер бедерiнiң сипатына байланысты қуаң
континенттiк климат қалыптасқан. Басқа кез-келген аумақты аймақтар сияқты
ауданның климатына да радиациялық және циркуляциялық факторлар кешенi
ерекше әсер етедi.
Мақтаарал ауданының радиациясы. Қазақстан аумағы үстiнде бүкiл жыл
бойы жоғары қысымды ауа қабаты үстемдiк етедi, ал оған көршiлес аймақтарға
төменгі қысымды қабаттар тән келедi. Жалпы Мақтаарал ауданының көпшiлiк
бөлiгiнде антициклондық ауа райы басым. Сондықтан мұнда шұғылалы ашық
күндер ұзақ, жылына солтүстіктен оңтүстікке қарай 2000 сағ-тан 3000 сағатқа
дейiн артып отырады. Жылына 260 күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер саны
тиiсiнше 60 күннен 10 күнге дейiн кемидi. Мiне, осылардың нәтижесiнде
жиынтық радиация мөлшерi де солтүстіктен оңтүстікке қарай 4200-ден 5500
МДжм2-ге дейiн бiртiндеп артады. Сол сияқты төсенiш беттiң (жер бетiнiң)
сәуле қайтару қабiлетiне байланысты сiңiрiлетiн радиация мөлшерi де оңт-ке
қарай бiрқалыпты көбейедi. Сәуле қайтару қабiлетiн қыста тұрақты қар
жамылғысы қалыптасқанда ең жоғары мәнiне 70 — 80%-ға жетiп, жазда көпшiлiк
жерде 20 — 30%-ке дейiн төмендейдi. Радиацияның жылдық тиiмдi сәулелену
мәнi солтүстікте 1500-ден оңт-те 2100 МДжм2-ге дейiн өзгередi. Терiс мәндi
радиациялық баланстың маусымдық ұзақтығы солтүстікте 3,5 — 4,5 ай (қараша —
наурыз), оңтүстікте — 1 ай.
Мақтаарал ауданында жылудың булануға жұмсалатын жылдық шығынының
мөлшері, солтүстіктен оңтүстікке қарай 630-дан 420 МДжм2-ге кемидi. Шөлдi
өңiрдiң қуаңшылық маусымында жылудың көп мөлшері турбуленттi жылу алмасуға
кетедi. Тек топырақтың көктемгi ылғалға қаныққан кезiнде, сол сияқты
көгалды жерлерде буландыруға кететiн жылу мөлшерi ауаны турбуленттi жылу
алмасу жолымен қыздыратын жылу шығынынан артық болады. Жазғы шұраттық
құбылыс, яғни булану есебiнен күндiзгi ауа температурасының Жетісай
төңiрегiне төменiрек болуы жақсы байқалады. Радиация мен жылу балансының
өзгерiсi ауа температурасын өзгертедi. Қаңтар айының орташа темп-расы
Мақтаарал ауданында 150 С-қа дейiн көтерiледi. Шiлденiң күндерінде 40°С-тан
450 С-қа дейiн. Жазы қоңыржай жылы, қысқа, кейде ауа темп-расы 35°–50 дейiн
қызуы мүмкiн. Көктемнiң соңғы үсiгi шiлдеде, ал күздiң ерте үсiгi тамыздың
аяғында түсуi мүмкiн.
Мақтаарал ауданының қысы жұмсақ. Бұл өңiрдiң қыс айларында жиi-жиi
қайталанатын жылымық құбылысы кезiнде ауа температурасы ең 10 0С-қа дейiн
көтерiледi. Соған қарамастан мұнда кейбiр°С жоғары деңгейi 15 — 20 0С-тан
да төмен аяздар байқалады. Мақтаарал ауданының өңiрiнен тыс бөлiгiнде жаз
тым ыстық әрi ұзақ. 40 0С-қа және 45°С-қа, топырақтың беткi қабаты 70°С.
Кейбiр жылдары ауа темп-расы 45 0С — 470С одан да жоғары қызуы мүмкiн. Күн
энергиясының мұншама көп қоры, Мақтаарал ауданында гелиоэнергетиканы
дамытуға мүмкiндiк бередi.
Атмосфера айналымы. Мақтаарал ауданының жерi қыс маусымында
оңтүстік антициклонының тармағы мен азорлық ядросының ыкпалына жиi ұшырап
отырады. Осыған байланысты Мақтаарал ауданының солтүстігінде оңтүстік-батыс
және батыс, ал жазда солтүстік-батыс бағыттан соғатын жел басым келедi.
Мақтаарал ауданындағы атмосфералық процестер — Еуразия секторының 3 iрi
аумақты айналымы ықпалымен қалыптасады. Егерде циклондар мен
антициклондардың алмасу жолдары ендiк бағытпен өтсе, онда ол ендiк
бағыттағы айналым делiнедi. Ендiк бағыттағы айналым кезiнде Қазақстанның
көпшiлiк бөлiгiнде жауын-шашынның мөлш. кемiп, ауа температурасы
жоғарылайды. Еуразиялық айналым кезiнде Мақтаарал ауданына суық ауа
массаларының енуi жиiлейдi, температура шұғыл төмендейдi, жауын-шашын
молаяды, жел күшейедi. Сiбiрлiк айналымда — оңтүстіктен тарайтын жылы ауа
массалары ұлғайып, ауа температурасы жоғарылайды, жауын-шашын кемидi.
Мақтаарал ауданының климатының қалыптасуына оның жер бетiнiң әр
тектiлiгiнiң де әсерi болады.
Мақтаарал ауданындағы атмосфералық циркуляциялық процестерге
оңтүстік және оңтүстік - шығыстағы тау жүйелерi (биiкт. 4000 — 5000 м-лiк)
мен Каспий және Арал теңіздерi сияқты су айдындары да ықпалын тигiзедi.
Табиғи кедергi саналатын тау жүйелерi атмосферадағы ендiк бағыттағы шептiк
белдемiн солтүстік - шығыс бағытқа қарай ойыстырып, ауа массасының заулама
ағынын күшейтедi. Осы ауа массасы сонымен бiрге тау бөктерiндегi жергiлiктi
климатты қалыптастырушы тау аңғарлық ауа айналымын тудырады. Орташа жылдық
жауын-шашын мөлш. жазықта 100—200 мм болса, тау бөктерiнде 500—600 мм-ге
дейiн артады. Жазық өңiрлерде жылдық жауын-шашынның максимумы жаз
айларында, ал тау бөктерiнде жылына 2 рет (наурыз — сәуiр және қараша —
желтоқсан) байқалады. Су айдындары бриздiк айналымды тудырады, ол құрлықта
ондаған километрге ғана таралады. Орта ендiк бойындағы су айдындарының
солтүстік - шығыс жағалауында жазда жылы ылғалды ауа ағыны үстемдiк етсе
оңтүстік - батыс жағында атмосфералық суық серпiлiс пайда болады. Бұл
құбылысты Арал теңізі мен Каспийдiң солтүстік - шығыс бөлiгiнен жиi-жиi
байқауға болады. Су айдындарының оңтүстік - батыс бөлiгiне қарағанда
солтүстік - шығысында жауын-шашын 2—3 есе көбiрек түседi.
Су ресурстары. Мақтаарал ауданындағы су қорларын Республикамыздың
оңтүстік өңіріндегі ірілі-ұсақты 127 өзен (жалпы үзыңдығы 5 мың
шақырымдай), 34 көл (көлемі 110 млн. текше метр), 30 бөген (көлемі 6 млрд.
текше метр), 29 пайдаланылатын жер асты сулары және 5 минералды су көздері
құрайды. Жалпы облыс аумағына жылына орташа есеппен 37 млрд. текше метрге
жуық су келіп, осыншама мөлшерде су кетіл отырады.
Мақтаарал ауданындағы ең ірі және ұзын өзен - Сырдария өзені басқа
мемлекеттерден басталып, Қызылорда облысы арқылы Арал теңізіне қүяды. Облыс
аумағындағы Сырдария өзенінің негізгі саласы Арыс өзені (378 км), ол Алатау
мұздықтарынан басталып, жол-жөнекей Боралдай (130 км), Ақсу (133 км), Машат
(60 км), т.б. көптеген өзен суларымен толығады. Маңызды да ірі өзендер
қатарына Келес (102 км), Бадам (145 км) өзендерін жатқызуға болады.
Мақтаарал ауданындағы ең үлкен суқойма - Шардара бөгені 1965 жылы
пайдалануға берілген, су сыйымдылығы 5,2 млрд. текше метр, су өткізу
мөлшері 200 м3с. Одан су алатын Қызылқұм (106 км), Шардара (10 км)
каналдары арқылы 71,5 мың гектар егістік жер суландырылады. Бөген суқой-
масының сыйымдылығы 37 млн. текше метр, ол Бөген, Арыс өзендерінің
суларымен толығып отырады.
Мақтаарал ауданындағы 100 мың гектардан астам суармалы жерлерді
игеру үшін 9336 шақырым су арналары, 1743 км су қашыртқылары және 800 дана
тік дренажды ұңғышалар, 21 мыңнан астам гидротехникалық ғимараттар жұмыс
істейді.
Мақтаарал аумағындағы көлдер ауыл шаруашылығымен бірге басқа да
мақсаттарға пайдаланылады. Мақтаарал ауданындағы жерасты суларының қоры
ретінде Бадам-Сайрам, Мырғалымсай, Талас-Ақсу, Иқансу, Бөген жерасты су
көздерін атауға болады, Шу-Сарысу артезиан алабының су қоры 260 млн. текше
метрден асады, минерадды сулар Сарыағаш, Манкент шипажайлары мен Темірлан
ауылдарында арнайы рұқсатпен пайдалануға берілген. Тағы бір айта кетерлігі,
арнайы белгіленген шартқа сәйкес өзен ағысы бойындағы су шаруашылығы
құрылыстары тек мемлекетаралық келісім бойынша салынуы тиіс десек,
Өзбекстан бұл жерде де басқаша қадамға барып, ешқандай келісімсіз Арнасай
су қоймасын салып алды. Ал бұл өз кезегінде Шардара су қоймасынан апатты
жағдайда жіберілетін секөнтіне 2160 текше метр су өтімінің төмендеуіне әкеп
соғуда. Басқаша айтсақ, Өзбекстан алдымен өзін сумен қамтамасыз ету жағына
бет бұрып, трансшекаралық өзендерді пайдалану ережесін ескерусіз қалдырды.
Қырғызстан мен Өзбекстан бұл мәселеде қазаншының еркі бардың рөлін атқаруға
тырысып бағуда.
1.3 Мақтаарал ауданының жер ресурстарының сапалық жағдайы
Мақтаарал ауданындағы жері негізінен жазық, көпшілік бөлігін орташа
биіктігі теңіз деңгейінен 200-300 м болатын Тұран ойпатының шығыс бөлігі
алып жатыр. Терістігіңде Бетпакдала шөлі, Шу аңғарының оңтүстігін Мойынқұм,
облыстың батысында Қызылқұм және Шардара даласы, қиыр оңтүстігін Мырзашөл
алып жатыр. Орталық бөлігінде, Жамбыл облысының аумағымен шектес, оңтүстік-
шығыстан солтүстікке қарай 217 километрге көлбей созылып Қаратау жотасы (ең
биік нүктесі 2176 м) жатыр, ал оңтүстік-шығысыңда Талас Алатауының батыс
шетіндегі - Өгем жотасында облыстың ең биік нүктесі - Сайрам шыңы (4238 м)
бар. Өгем мен Келес өзеңдерін бөліп жатқан Қаржантау жотасы Тәңіртаудың
(Тянь-Шань) ең батыс сілемі болып табылады. Қаржантаудың орташа биіктігі
2000 м, ал ең биік нүктесі - Мыңбұлақ тауы (биіктігі 2834 м). Қаржантаудан
солтүстік батыска қарай тарихы терең, аңызға толы қарт Қазығұрт (ең биік
нүктесі 1600 м) тұр. Қазығұрт тауы оңтүстігіде Келес өзенінің аңғарына
тіреледі.
Қазығұрт туралы жыр да, аңыз да көп. Көк Тәңірі дүние жүзін топан су
басқан кезде жаңа бір пәк дүние жасау үшін Нұх пайғамбардың кемесіне
адамзат, жан-жануар, ұшқан құстан, өсімдіктен жұп-жұбымен отырғызып, таза
тұқым сақтап қалмақ болған. Топан тартылып, су қайтқанда, Нұх пайғамбардың
кемесі Қазығұрт тауының басына қайырлапты деседі.
Мақтаарал ауданындағы жер бедеріндегі жазықтар мен таулы аймақтар жиі
алмасып отырады. Мұнда алуан түрлі құмды, сортаң шөлдерден биік тау
мұздықтарына дейінгі климаттық табиғат зоналары кездеседі. Таулы аймақтарда
болып тұратын тектоникалық жер сілкіністері аумақтағы тау түзілу
процестерінің әлі аяқталмағандығын көрсетеді.
Жер бедерінің қалыптасуына зор ықпал етуші күштер: ағын сулар мен
желдер. Осы күштерге қосымша антропогендік, яғни адамдардың шаруашылық
әрекеттері табиғи ортаның, әсіресе жер бедерінің қалыптасуына зор әсерін
тигізетіні сөзсіз. Мысалы, каналдар мен суару аймақтары, авто және темір
жолдар, кеніштер мен қала салынған аймақтар, т.б.
Геологиясы және кен байлықтары
Геологиялық құрылымы жөнінен ауданның аумағы Тұран плитасына жатады.
Қаратау жотасы - протерозой тақтатастарынан және құмтастардан тұрса,
оңтүстік-батыс Қаратау карбонның әктас, кұмтас конгломераттарынан және
девонның жанартау тектес тау жыныстарынан құралған. Сонымен бірге палеозой
қатпарлы іргетасы, пермь дәуірінде қалыптасқан интрузиялық және жа-
нартаулық, сондай-ақ платформалық мезозой-кайнозой шөгінді тау жыныстары
кездеседі.
Мақтаарал ауданындағы жер қойнауы әр түрлі пайдалы қазбаларға бай:
полиметалдар, қоңыр көмір, темір кені, гипс, әктас, оттөзімді саз, кварцты
құм қабаттары, мәрмәр, түрлі құрылыс шикізаттары бар. Қарт Қаратау
қойнауындағы Ащысай, Мырғалымсай және Байжансай қорғасын-мырыш кеніштері 20
ғасырдың 40-жылдарынан жұмыс істейді. Боралдайтау, Қаржантау, Күмісті және
Жоғарғы Бадам алтын кен көздерінің орны ерекше.
Мақтаарал аумағында Шу-Сарысу газ-гелий және Сырдария мұнай-газ кен
орындары бар. Боралдайдан, Таскөмірсайдан, Келтемашаттан және Ленгер
кеніштерінен мезозойлық қоңыр көмір өндіріледі. Облыс аумағындағы Қаратау
фосфорит алабына жататын Герес және Үшбас фосфор кен орындары барлаудан
өтті. Ал Тәңіртаудың ең батыс сілемі Қаржантау мен Сайрам жоталары
өнеркәсіптің көптеген салаларына өте қажетті шикізатқа бай.
Доломитті кеніштерінде резина, қағаз, бояулар дайындалады, газ-мұнай
бұрғылау жұмыстарында кеңінен пайдаланылатын минералдық шикізат - бариттің
ірі ресурстары бар.
Мақтаарал ауданындағы құрылыс материалдарының минералды-шикізат базасы
әр түрлі цемент, керамзит, кірпіш, шыны және құрылыстық тас өндірістерінің
шикізаттары, кұм-тас, минералдық бояулар ретінде қолданылады. Олар:
Қазығұрт, Бадам, Састөбе және Түлкібас әктастары, Бағаналы гипсі,
Күбірексай минералдық бояулары, Леңгір оттөзімді сазы, Күрішбұлақ кварц
құмы, Дарбаза және Қыңырақ бентониттері, Сарытопырақты саздақтардың ірілі-
ұсақгы ресурстары мен құмтастардың табиғи қоспалары көп кездеседі.
Үстірттің топырағы солтүстіктен оңтүстікке қарай өзгереді. Солтүстік
қыратты бөлігіне шөлейттің белгілері тән және көбінесе карбонатты қоңыр
топырақпен жабылған. Оңтүстікке таман созылып жатқан ңсорң алабының
топырағы кеуек, жетілмеген, оны ішінара әр тұрлі сұрғылт топыраққа ауысатын
топырақ алып жатыр. Орталық және оңтүстік аудандар сортаңдау гипсті,
қиыршық тастылау сұрғылт топырақ басқан шөл. Үстірт үстінде сораңды және
жусанды шөл тараған, онда жартылай бұталы өсімдіктер көп, ағаш өсімдіктері
қара сексеуіл аз.
Микрорельеф өсімдіктердің таралуына тікелей әсер етеді. Ұсақ әрі
кішігірім шұңқырларда әдетте боз аралас баялыш өседі. Бұл шұңқыр терең
болған сайын бозы да көбірек болады. Неғұрлым кең әрі тереңірек жақсы
ылғалданатын қазаншұңқырларда ағаштар немесе қара сексеуілдің ірі түптері
өседі. Аудан үстіртінің жекелеген учаскелерінде ұсақ төбелі құмдар
кездеседі. Олар қара сексеуіл арқылы бекиді. Құмдарда құм қияғы, ақ жусан,
қараған өседі. Ақ сексеуіл өте сирек кездеседі. Бұл грунт пен топырақтың
тұздануына байланысты.
Өсімідіктер дүниесі. Аймақ жерінде 400-ден астам өсімдік түрлері
өседі. Өсімідік жамылғысы солтүстіктен оңтүстікке қарай табиғи зоналықты
сақтайды. Солтүстікте астық тұқымдас жусанды ассоциациядан оңтүстікке қарай
жусанды- бұйырғанды ассоциацияға ол өз кезіндегі бұйырғанды-тітірлі
ассоциациясына ауысады. Маңғыстау өсімдіктерінің ең басты ерекшеліктері:
біріншіден, біртұтас өсімдік жамылғысы болмай, жеке өсімдіктердің жер
ыңғайымен топырағына қарашашыранды өсуі, екіншідей, құрғақшылық пен ыстық
климатқа бейімделуі (ксерофиттік өсімдіктер болуы). Мұндай өсімдіктердің
жер бетіндегі бөлігінен гөрі тамыр жүйесінің жақсы дамуы, ал жапырақтары
кішкене, кейбіреуінде ол қылша, тікенекке айналып кетеді. Енді біреулерінде
ол ұзын тікеншеге айналып, балауызданып, шырыштанып тұрады.
Аудандағы жануарлар дүниесі, әсіресе оның орталық бөлігінің құмды
алқаптарының жануарлар дүниесімен салыстырғанда бай емес. Үстіртте
кеміргіштерден: қосаяқ, соқыртышқан, саршұнақ, қоян тіршілік етеді.
Саршұнақты дала күзені аулайды. Кірпікөп кездеседі. Қасқыр, түлкі,
қарақұйрық сирек кездеседі. Құстардан бозторғайды, тарғақты кездестіруге
болады. Үстіртті қоршап жатқан және физикалық-географиялық жағдайдың алуан
түрлілігімен көзге түсетін шет-шетіндегі үзік-үзік алаптың фаунасы бай. Бұл
учаскелерде қасқырлар, шиебөрілер, жалпақ тіс егеуқүйрықтар, құмтышқандар,
сарала қырғауыл кездеседі.
Бұйырғын. Аласа бойлы бұта. Жапырақсыз жас өркені шырынды. бұтаның
тереңге кететін мықты тамыры болады. Ол тереңнен су сорады. Суды жапырағы
болмағандықтан өте аз буландырады. Қоректену жас өркені арқылы іске
асырылады. Бұйырған құм басқан тақырларда да жақсы өседі. Өсімдік түйе
малының негізгі азығы.
Изен. Негізгі жемдік өсімдік, Оның сабағының төменгі жері сояуланып
ағашталынады, ал үстіңгі жері шөптесін күйінде қалады да қысқа ол құрғап
кетеді. Сондықтан изенді жартылай бұтаға қосады. Изен көп жылдық өсімдік.
Сабағы қызғылт, жапырағы өте ұсақ, гүлі сүйкімсіз. Оның жапырағы мен
сабағында көп мөлшерде белок болады. Сондықтан оны жемдік сапасы қыстада
сақталады. Оны барлық мал түрлері сүйіп жейді. Малды жақсы семіртеді.
1.4.Мақтаарал ауданының халқының этнодемографиялық
сипаттамасы
Мырзашөл өңірінің тың жерлерін бірлесіп суландыру және игеру туралы" өте
маңызды қаулысы жарияланды. Осыған сәйкес Қазақстан Компартиясы Орталық
Комитеті мен КСР Министрлер Кеңесі 195бжылғы 5 қазанда^34 санды өтемаңызды
қаулы қабылдады. Одақ пен Республика қабылдаған қаулыны басшылыққа ала
отырып, осы қаулыға жауап ретінде Оңтүстік Қазақстан облыстық партия
комитеті мен еңбекшілер депутаттары облыстық Кеңес атқару комитетінің 1957
жылғы 23 қаңтарындағы қаулысы бойынша жаңа типтегі колхоз, совхоздар
ұйымдастыру қарқынды түрде жүріп жатты. Осы кезден бастап колхоздар біріне
бірі қосылып, ірілендіріле бастады, МТС-тер негізінде ірі-ірі совхоздар
дүниеге келді, тыңнан жаңа колхоз, совхоздар ұйымдастырыла бастады. Соның
бірі - Ильич ауданынан Ленин атындағы совхозды жаңадан ұйымдастыру ісіне
өте білгір, тамаша тәжірибелі маман Арысланов басшылық жасады. Бұл
шаруашылықтың алты бөлімі құрылып, халқы жыл сайын орта есеппен 10 мың
тоннаға дейін мақта беріп отырған кездері болды. Бара-бара бұл шаруашылық
негізінен тұрақты мақта өндіруді сақтай отырып, ауылшаруашылығының көп
салалы түрін мал басын өсіру арқылы ет, сүт және астық өндіру ісімен
айналыса бастады. Құс, шошқа шаруашылығын дамытуға көңіл бөлінді.
Жібек құртын өсіру арқылы піллә дайындаудың өзі өте маңызды
шаралардың бірі болатын . Әсіресе бұған Өзбек КСР-інің құрамында болған
1963-1971 жылдары кездерінде өте жоғары баға берілді. Одақ ыдыраған кезден
бастап, жібек шаруашылығы да барынша дағдарысқа ұшырады. Ақыр соңында
Жетісай ауданында ғана емес, Мырзашөлдің Мақтаарал өңірінде піллә өнімі
өндірілмейтін жағдайға келтірілді. Тұт ағаштары қырқылып, жойылып-құртылып
жіберілді. Осылайша табыс көзінің бір саласы бұл аймақта мүлдем тоқтап
қалды.
1959-60 жылдан бастап Ильич ауданының орталығы шаруашылықтарға
жақынырақ деген есеппен Жетісай поселкесіне қоныс аударды. Ал "Мақтаарал"
ауылы түгелімен Мақтаарал ауданының қарамағына берілді. Сол кездегі шағын
ғана Жетісай поселкесі бұл күндері 30 мыңнан аса халқы бар ауданға
бағыныстағы қалаға айналды. Кезінде тоқтап қалған кейбір үлкенді-кішілі
өндіріс орындары, әртүрлі цехтар біртіндеп іске қосылып жатыр. Жуырда
қаладағы "Стройдеталь" заводы істей бастады.
1963 жылдың басынан бастап Мырзашөл өңірінің Киров, Ильич, Мақтаарал
аудандары қамтып жатқан аймақтар түгелімен Н.С.Хрущевтің әмірімен Өзбек ССР-
нің құрамына беріліп жіберілді. Осыған дейін Қазақстанның тұсында үлкен-
кішілігіне қарамастан аудандар біріне-бірі біріктіріліп қосылып жатқан
тұста Киров пен Ильич қосылып Киров ауданы болып, екі жылдан соң өмір заңы
өз дегенін болдырмай қоймайтыны сияқты қайтадан Киров ауданы өз алдына
тиісті шаруашылықтарымен бөлініп шықты да, бұрынғы Ильич ауданы болып
келген аймақ, ендігі жерде 1965 жылдан бастап Жетісай ауданы болып ашылу
дәрежесіне ие болып қалды.
Міне, содан бері Жетісай ауданының қарамағында Ленин, Абай атындағы,
"Красный луч", "Путь к коммунизму", "XXII партсьезд", "Заря коммунизма",
"III Интернационал" колхоздары және "Красная звезда", "Жетісай",
"Қараөзек", Ленин атындағы совхоздардың еңбекшілері жыл сайын қал-қадірінше
"ақ алтын" өндіру жолындағы күресті табыспен жалғастырып жатты. Совет
дәуірінің соғыстан кейінгі 56-60 жылдардан бастап колхоз-совхоздардың
жағдайы түбегейлі жақсарды, экономикасы мен мәдениеті артты, іс атқарудың
жүйелері техникалар мен электр энергиясының күшімен жүргізіліп отырды.
Мұның өзі егістіктен алынатың өнімділік өнімінің жоғары болуына, өзіндік
құнының арзан болуына мүмкіндік жасады. Қоғамдық өнімді малшаруашылығының
жжем шөп базасын толық жасақтай отырып, ет, сүт, жұмыртқа дайындау жағынан
да аудан алдыңғы қатарда болды.
Жетісай ауданын қатарынан 14 жыл басқарған аудандық партия
комитетінің бірінші хатшысы, орыс ұлтының өкілі Иван Константинович Мороз
өте жемісті жұмыс істеді. Елге сыйлы болды, ауданға тура, әділ басшылық
жасады. Соның нәтижесі болса керек, мұндай үлкен лауазымды ауданды басқару
жұмысында осыншама ұзақ уақыттай Мырзашөл өңірінде бірде-бір азамат
істемеген екен. Осының өзі, оның адамгершілік қасиетінің өте жоғары
деңгейде, кадрлармен істесудің озық-жетілдірілген тәсілдерін меңгерген
адамда ғана осындай жағдай орнығады, қалыптасады. Аудан еңбекшілері Морозды
Қазақ ССР Жоғарғы Советіне өздерінің округінен депутат етіп сайлады. Ол
Қазақстанның ауылшаруашылығына еңбегі сіңген қызметкері еді. Ленин
орденінен бастап, ондаған ордендер мен медальдармен марапатталған ерекше
сый-құрметке бөленген азаматтың бірі болатын.
Ол осында 40 жылдан аса жауапты ел басқару жұмыстар атқарып, 80
жастан асқан шағында осы жерде көз жұмды. И.К.Мороз есімін есте сақтау
мақсатында Жетісай қаласындағы тікелей өзінің басшылығымен салынған
Қ.Жандарбеков атындағы музыкалық драма театрының алдындағы ойын-сауық, жиын
өтетін алаңы осы кісінің есімімен аталады. Бұл кісінің тұсында әлде қалай
жоғарғы жақтың әмірімен бірен-саран болмаса, сырттан кадрлар шақырылған
емес өзінің дос-жарандарын, туыстарын қолдап-қуаттап қолайлы қызметтерге
орналастыруға барған емес. Әркімнің қабілетіне қарай атқарған қызметтеріне
әділ бағасын беріп отырды, тұрмыста қанағатшыл, өте қарапайым еді.
Жетісай ауданының экономикасы мен мәдениетін көтеру жолында
қажырлылық пен талапшылдық деңгейінде өндіре жемісті жұмыс істеген аудандық
партия комитетінің бірінші секретары Спақұл Малдыбековтің сіңірген еңбегі
көп болды. Ол осыған дейін Алматы қалалық комсомол комитетін басқарды,
облыстық партия комитетінің нұсқаушысы, Сайрам аудандық партия комитетінің
екінші хатшысы, Созақ аудандық Совет атқару комитеті төрағасының
орынбасары, совхоз директоры және Ленин аудандық өндірістік ауылшаруашылығы
басқармасының бастығы, Қызылқұм, Келес аудандарында аудандық партия
комитетінің бірінші хатшысы болып істеді. Ол Қазақ, ССР Жоғарғы Советінің
депутаттығына сайланды. Оны елге сіңірген ерекше еңбегі үшін Ленин
орденімен, 3 мәрте Еңбек Қызыл Ту ордендерімен марапатталды. Мұндай үлкен
құрмет Одақ кезінде екінің біріне беріле бермейтіндігін ескеретін болсақ,
бұл азаматтың халқына қаншалықты еңбек сіңіргенін осыдан-ақ өздеріңіз
бағалай берулеріңізге болады.
Ильич ауданы болып тұрған кезінде соғыс және еңбек ардагері 1917 жылы
туылған Егемқұл Тасанбаев 1955-60 жылдары осы ауданның партия комитетінің
бірінші хатшысы болған жылдарында соның ішінде 1956 жылы ауданда бұрын-
соңды болмаған мақта дайындаудың жылдық жоспары асыра орындалып, облыс
мақташылары үлкен жетістікке ие болды. Осыған байланысты ССРО Жоғарғы
Советі Президиумының Жарлығымен тек Ильич ауданы бойынша 16 адамға осы жолы
Социалистік Еңбек Ері атағы берілді. Олардың ішінде Е.Тасанбаев, Ә.Оспанов,
В.Куликов, Ф.Орлов, К.Маханов, Н.Есентаев, М.Тоқжігітов, Ә.Нарбаев,
Т.Дойрашев, Л.И.Кан, Ф.Шмакова, Н.Г.Ли, С.Г.Хван, тағы басқалары болды.
Облыс алпысыншы жылы Е.Тасанбаевты артта қалып келе жатқан Мақтаарал
ауданының партия комитетінің бірінші хатшылығына жіберіп, сол жылы
желтоқсан айының аяғына дейін мақта теруді дұрыс ұйымдастырудың нәтижесінде
ауданда мақта дайындаудың жоспары ойдағыдай орындалды. Әділін айту керек,
Мырзашөл өңірін өркендетуге Е .Тасанбаев ағамыздың сіңірген еңбегі орасан
зор болды. Сондықтан да ол бұл үш аудан Өзбекстан құрамына берілген кезде
Сырдария облыстық Совет атқару комитетінің төрағасы, соңырақ осы облыстық
партия комитетінің бірінші хатшылығы болған кездерінде облыстағы қазақ
диаспорасының арқа сүйер қорғаны, ақылшы-кеңесшісі бола білгендігін атап
айтуға тиістіміз.
Кейбіреулер Тасанбаев, тағы басқалардың ықпалымен үш аудан
Өзбекстанға беріліп кетті дегенді айтады. Бұл дұрыс емес. Совет дәуірінде
Н.Хрущевтің тегеурініне ешкім де қарсы келген емес. Себебі, ол кездегі
партияның қаһарына тек "мақұлмен" жауап берілетін. Оған дәлел Қазақстан
Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Д.A.Қонаев ағамыздың кейбір
мәселелер бойынша "мақұл" демегені үшін қызметінен шеттетілгені бәрімізге
белгілі. Олай болса, ағайын, әр кезеңнің өзіне лайықты заңдылығы немесе
қатаң тәртібі болғанын естен шығармағанымыз жөн шығар.
Мырзашөл өңірін игеру ісіне барынша ат салысқан азаматтың бірі -
Мұстақым Біләлұлы Ықсанов. Ол 1926 жылы Батыс Қазақстан облысының Жәнібек
ауданында туған. Қазақтың ауылшаруашылық институтын бітірісімен Мырзашөл
өңіріне жолдамамен келіп, Жетісай ауыл құрылысы тресінде прораб, бөлім
бастығы, бас инжәнер, трестің басқарушысы қызметтерінде болды. 1958-1961
жылдары "Казирголстепстрой", "Иржарирсовхозстрой" трестерінің басқарушылық
қызметінде елеулі еңбек жасады. Соңырақ бірер жылдай Ильич аудандық партия
комитетінің бірінші хатшысы, онан кейін Оңтүстік Қазақстан өлкелік су
шаруашылығы басқармасының бастығы, Қызылорда, Жамбыл облыстарында облыстық
партия комитеттерінің бірінші хатшысы, Қазақстан Компартиясы Орталық
Комитетінің хатшысы, Қазақ ССР Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары
және өзінің туған жері - Батыс Қазақстан облыстық партия комитетінің
бірінші хатшылығында он жылдан аса қызмет атқарды. Осы жерден
зейнеткерлікке шығып, туған топырағында дүниеден етті. Ол кезінде осы Ильич
ауданында үйленіп, мырзашөлдіктерге күйеу бала болып қала білді. Көптеген
құрылыс, су шаруашылығының қызметкерлерін тәрбиелеп, өсіріп шығарды.
Ильич аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы болып істеген
Қаныбек Өтепов, Мырзахан Шораев, Захан Ескендіров және аудандық кеңес
атқару комитеттерінің төрағалары Қаныбек Патсаев, Дербіс Әлжанов жолдастар
қиын кездерде өте жақсы жұмыс істеді. Ал Ілияс Бектенов ағамыз аудандық
Совет атқару комитеті төрағасының орынбасары тағы басқа да жауапты
жұмыстарда болды.
Мырзашөл аймағын айқын игеру жолындағы жұмыстарда 1950 жылдардан
бастау алатын "Жетісай құрылыс" Қ.Мусин, кейінірек "Казтолстепводстрой" -
Л.Мұсабаев, "Жетісайсельстрой-3" трестері -Ш.Қожамқұлов, Б.Тоқбергенов және
"Межколхозстрой" -Ш.Есқараев, салалық құрылыс мекемелері, әсіресе кезіндегі
аудандық, тұтынушылар одағының бастығы М.Бекманов 6-7 жылдың ішінде Жетісай
қаласының өзінен универмаг, нан, сыра зауыттарын, ресторан, тағы басқа да
көптеген ірі-ірі сауда орталықтарын салдырып, іске қосуға айтарлықтай үлес
қосты. Қаланың өсіп-көркеюі үшін ең алдымен тұрғын үйлер салу қарқынды
жүргізілді. Сонымен бірге, Абай атындағы, Байтұрсынов және Бауыржан
Момышұлы, М.Горький атындағы мектептер, Жетісай педагогикалық, мәдени-
ағарту оқу орындарының жайлары, байланыс үйі, Қ. Жандарбеков атындағы
музыкалық-драма театры салынып, пайдалануға берілді. Ал қазіргі егемендік
алғаннан кейінгі соңғы 10-11 жылдың ішінде салынып жатқан құрылыстардың
қарқыны жаман емес. Тұрғын үйлер, сауда нүктелерін тұрғызу бірінен соң бірі
бой көтеруде.
Жетісай қаласының аумағы кеңейіп, қанат жаюда. Канал бойынан Бауыржан
салып жатқан құрылыстардың саны да, сапасы да жақсы. Бірақ қаланың сыйқын
кетіріп жатқан проблемалар аз емес . Көшелерге тәртіппен тас төселіп ,
асфальттау жағы, көгалдандыру ісінде , су жүйелерін тарту, ауыз су келтіру,
газдандыру жүйелерін әркім өздерінше жүргізіп жатыр, тәртіп жоқ . Мұның
келешегі қалай болар екен дейтін, қала әкімшілігі мен аудандық
сәулеттендіру мекемелерінің басшылары "жер беруден" қолдары босамай
жүргендеріне таңымыз бар. Қаланың ішін күл-қоқыстан тазарту жағы мүлдем
қанағаттанғысыз жағдайда қалып отыр. Мақтаарал ауданының 75 жылдық торқалы
тойын атап өтуімізбен бірге, осындайда кемшіліктерді де айтпай кетсек
әділдік болмас еді.
Мырзашөл өңіріндегі Жетісай аймағының халық шаруашылығын жан-жақты
өркендету ісінің барысына: өнеркәсіп, құрылыс, транспорт, байланыс, ауыл
шаруашылығы, мәдени-ағарту, оқу, тұрмыстық, сауда, т.б. салаларда кезінде
қажырлылықпен ерекше жұмыстар атқарған азаматтардың есімдерін, сіңірген
еңбектерін, үлгі-өнегелерін естен шығара алмаймыз, осындай тарихи торқалы
тойларда олардың есімдерін құрметпен атап айтуға тиістіміз. Атап айтар
болсақ: Әлкен Оспанов, Әбілаш Нарбаев, Шүренбай Тұрғынбаев, Темірхан
Дойрашев, Жұмагүл Сәуірбаева, Жолбарыс Қалшораев, Аязхан Қалыбеков, Сапар
Жаштаев, Байдулла Төреханов, Жәдігер Арапов, Сапарбек Әжібеков, Насырхан
Асанов, Байсейт Оралбаев, Баймырза Құралбаев, Бекзат Сүйеуов, Қалмаханбет
Омаршаев, Әнуарбек Тасқараев, Борис Тоқарев, Ахмет Арсланов, Атай Емешов,
Әліпбек Байботаев, Насырхан Сейдуллаев, Айша Керуенбаева, Дәулет Момбеков,
Ізбасар Серікбаев, Кенжегүл Дауылбаева, Бөрида Тоқбергенов, Құрал Күзеров,
Шарипа Қуатбекова, Кетебай Көпеев, Қамбар Мақұлбеков, Төребек Әлімбетов,
Ахмет Санақұлов, Базарбай Момбеков, Хайдар Тугушев, Бейсенбай Қадыров,
Төлеген Рүстемов, Зайырбек Ахметов, Өстемір Бектөреев, Орынхан Нұрымбетов,
Парқұл Әбуов, Бүркітбай Нұрбеков, Мақсым Досжанов, Төрехан Керімжанов,
Тағай Санақұлов, Құдайберген Айкенжеев, Ізтілеу Зүлеев, Владимир
Белобородко, Сейсенкүл Қанжігітова, Өтеп Оспанов, Самиға Әубакирова, Ұлтуаш
Ақжігітова, Ұлбосын Қуатбекова, Тұрсынхан Уәлиев, Додо Хамраев, Мақсым
Досжанов, Құттыбай Әжітаев, Балта Айхынов, Болсынай Байысбаева, Молдатілеу
Естаев, Қайырғали Қуанов, Әсілбек Набатов, Жұмабай Оспанов, Айту Сұлтанов,
Осатай Құлымбетов, Гахар Жандарбеков, Мүсәлі Ізбасаров, Бәкір Жұрқаев,
Бейсенбай Нақыпов, Жорабек Төребаев, Зұлпы Халықов, Дүйсебай Әжіғабылов,
Әбдіхалық Әбішов, Абылбек Сөрсенов, Махамбет Жасұзақов, Тұрсынбай
Баймаханов, Әуелбек Әбішов, Серік Қайырбеков, Нәби Юнусходжаев, Ниятулла
Сартаев, Жәнгір Әбибуллаев, Шапал Омаров, Қазақбай Ұзақов, Сейдуалы
Жарқынбаев, Төлеген Беркінбаев, Әзімбай Пернебеков, Нысанбай Жұманов, Таңат
Бейсенбаев, Мейірбек Рсымбетов, Александр Алехин, Өтен Есполов,
Ниетқабылов, тағы басқа да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz