Павлодар облысының табиғи ресурстары мен оларды дамытудың проблемалары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Тарау. Павлодар облысының физикалық . географиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Геологиялық құрылысы және пайдалы қазбалары ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Облыстың климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. Ішкі және жер асты сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4. Топырақ жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.5. Облыстың өсімдіктер мен жануарлар дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 Тарау. Павлодар облысының табиғи ресурстары
мен табиғи ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Жер асты байлықтары және олардың жергілікті
экономикадағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Жер ресурстары және халық шаруашылығындағы
алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Орман шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4. Су ресурстары және оларды тиімді пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.5. Павлодар облысындағы электр энергетикасының
ел үшін маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 Тарау. Павлодар облысының табиғи ресурстарды
дамытудың проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1. Табиғи ресурстардың өндірілу деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Табиғи ресурстарды тиімді пайдаланудағы
технологиялық проблемалары ... ... ... ... ... ...
3.3. Облыстың әлеуметтік . экономикалық дамуының сипаттамасы ... ... ... .
3.4. Облыстың экологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Тарау. Павлодар облысының физикалық . географиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Геологиялық құрылысы және пайдалы қазбалары ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Облыстың климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. Ішкі және жер асты сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4. Топырақ жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.5. Облыстың өсімдіктер мен жануарлар дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 Тарау. Павлодар облысының табиғи ресурстары
мен табиғи ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Жер асты байлықтары және олардың жергілікті
экономикадағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Жер ресурстары және халық шаруашылығындағы
алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Орман шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4. Су ресурстары және оларды тиімді пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.5. Павлодар облысындағы электр энергетикасының
ел үшін маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 Тарау. Павлодар облысының табиғи ресурстарды
дамытудың проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1. Табиғи ресурстардың өндірілу деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Табиғи ресурстарды тиімді пайдаланудағы
технологиялық проблемалары ... ... ... ... ... ...
3.3. Облыстың әлеуметтік . экономикалық дамуының сипаттамасы ... ... ... .
3.4. Облыстың экологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
КІРІСПЕ
Павлодар облысы 1938 жылғы қаңтар айында құрылған. Облыс орталығы –Қазақстанның ең әдемі қалаларының бірі - Павлодар қаласы, ол Қазақстанның аса ірі өзені болып табылатын Ертіс жағасында орналасқан.
Облыс Қазақстан Республикасының солтүстік-шығысында орналасқан және солтүстікте – Ресей Федерациясының Омбы, солтүстік-шығыста – Новосібір облыстарымен, шығыста – Алтай өлкесімен, оңтүстікте – Қазақстан Республикасының Шығыс-Қазақстан және Қарағанды облыстарымен, батыста – Ақмола және Солтүстік-Қазақстан облыстарымен шектесіп жатыр.
Облыстың тиімді орналасуы оған басқа мемлекеттермен және Қазақстан облыстарымен Онтүстік-Сібір және Ортасібір теміржол магистральдері бойынша автомобильдік, авиациялық, электрондық, құбырлық және өзендік көлік түрлерімен қатынас жасауға мүмкіндік береді. Ертістің Павлодар өңірінде бәрі де бар: ұшы-қиырсыз дарқан даласы, қайың тоғайлары, қарағайлы ормандары, таулары, көптеген көлдері. Облысты ежелгі Ертіс қақ бөледі деп айтуға болады. Оның жайылмасы да бірегей және өте бай.
Облыс аумағында Ертістің Павлодар өңірінің інжу-маржаны, Қазақстан Республикасының әсем жерлерінің бірі – Баянауыл бар. Шексіз даланың ортасындағы табиғаттың осы бір бірегей туындысының сұлулығы тамсанатындай. Таулары, қарағайлы ормандары, жануарлар әлемі, Жасыбай, Торайғыр, Сабындыкөл көлдері ұмытылмас әсер береді. Мұнда Қазақстан мен Ресейдің жан-жағынан келетін мыңдаған туристердің аса ірі демалыс аймағы бар. Облыстың тиімді орналасуы басқа мемлекеттермен және Қазақстанның облыстарымен Оңтүстік Сібір және Орта Сібір теміржол магистральдарымен, авиациялық, электрондық, құбырлық және су көліктері түрімен байланысуға мүмкіндік береді.
Облыстың үлкен бөлігін дала жазығы алып жатыр, оны
Павлодар облысы 1938 жылғы қаңтар айында құрылған. Облыс орталығы –Қазақстанның ең әдемі қалаларының бірі - Павлодар қаласы, ол Қазақстанның аса ірі өзені болып табылатын Ертіс жағасында орналасқан.
Облыс Қазақстан Республикасының солтүстік-шығысында орналасқан және солтүстікте – Ресей Федерациясының Омбы, солтүстік-шығыста – Новосібір облыстарымен, шығыста – Алтай өлкесімен, оңтүстікте – Қазақстан Республикасының Шығыс-Қазақстан және Қарағанды облыстарымен, батыста – Ақмола және Солтүстік-Қазақстан облыстарымен шектесіп жатыр.
Облыстың тиімді орналасуы оған басқа мемлекеттермен және Қазақстан облыстарымен Онтүстік-Сібір және Ортасібір теміржол магистральдері бойынша автомобильдік, авиациялық, электрондық, құбырлық және өзендік көлік түрлерімен қатынас жасауға мүмкіндік береді. Ертістің Павлодар өңірінде бәрі де бар: ұшы-қиырсыз дарқан даласы, қайың тоғайлары, қарағайлы ормандары, таулары, көптеген көлдері. Облысты ежелгі Ертіс қақ бөледі деп айтуға болады. Оның жайылмасы да бірегей және өте бай.
Облыс аумағында Ертістің Павлодар өңірінің інжу-маржаны, Қазақстан Республикасының әсем жерлерінің бірі – Баянауыл бар. Шексіз даланың ортасындағы табиғаттың осы бір бірегей туындысының сұлулығы тамсанатындай. Таулары, қарағайлы ормандары, жануарлар әлемі, Жасыбай, Торайғыр, Сабындыкөл көлдері ұмытылмас әсер береді. Мұнда Қазақстан мен Ресейдің жан-жағынан келетін мыңдаған туристердің аса ірі демалыс аймағы бар. Облыстың тиімді орналасуы басқа мемлекеттермен және Қазақстанның облыстарымен Оңтүстік Сібір және Орта Сібір теміржол магистральдарымен, авиациялық, электрондық, құбырлық және су көліктері түрімен байланысуға мүмкіндік береді.
Облыстың үлкен бөлігін дала жазығы алып жатыр, оны
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Тұрсынов А.А., Достай Ж.Д. Су ресуртары – қауіпсіздік кепілі./ Қазақстанның ғылымы мен жоғары мектебі. 2001 ж. №15-7 бет
2. Суханбердин Х. «Су көздері – тіршілік сақшысы» Дүние – 2003ж. №12(18)
3. ҚР Статистика Агенттігі, Тараз, 2008 ж.
4. Жамбыл облысындағы ауыл шаруашылығы. //www.taraz.info. сайты.
1. Абдуллин.А.А. Геология Казахстана. Алама-Ата; Наука, 1981 с. 312.
2. Абдуллин.А.А. Геология и минеральные ресурсы Казахстана. Алма-Ата. Ғылым, 1994, С.400.
3. Аубакеров. Б.Ж. Континентальные четвертычные отлажение Казахстана: Автореф.Дисс. на соискание докт.геол-минер.наук-Алма-ата, 1992., 35с
4. Боровский В.М.Геохимия засоленных почв Казахстана. М.Наука,1978. 192с, 201-203.
5. Герасимов И.П.,Матусевич С.п.Новые материалы по географии почв Казахстана ипроект легенды к почвенной карте республики.//Изв.АН КазССР Сер. Почв.,1945.Вып.1-2. 142-143.
6. Джанпейсов Р.Д.,ЗоновГ.В.Смагулов Т. Виляние эрозии и дефляции на структуру почвенного покрова полупустынь и пустынь Казахстана.
-Алма-ата:Наука6 1990.92с. 120-122.
7. Климат Казахстана //Под ред.Утешева А.С.Л.-Гидрометеоиздат, 1959. 367 с, 72-74.
8. Очерки по физической географии Казахстана //Под ред. И.П.Герасимова.-Алма-ата:Наука,1952. 560с.
9. Равнины игоры Средней Азии и Казахстана. М.:Наука,1975.40-41 с. 10.Рельеф Казахстана // В кню: Пояснительная записка к
геоморфологической карте Казахской ССР масштаба 1:1500000.
Часть 1,2.-Алматы. Ғылым.1991.С 56-58.
11.Ретеюм А.Ю. Физико-географическое районированпе и выделение
геосистем.//Вопросы географии. 1986.ғ98. С 56-58.
12.Селверстов Ю.П. Пространственно-временная организация
геоморфологических систем.-ЛГУ, 1990. 396 с.
13.Федроович Б.А. Казахстан. Природные условия и естественные
ресурсы СССР.-М.:Наука,1969.482 с.
14.Формазов А.Н. Животный мир Казахстана.-М.:Наука,1987 . 150 с. 15.Фридланд В.М. Структура почвенного покрова мира. М.:
Мысль,1984.235 с.Шлыгин Е.Д. Геологическая история и
геологическое строение Казахстана. // В кн. Очерки по Физической
географии Казахстана.-Алма-ата: Наука, 1952. С. 59-127. Шлыгин Е.Д. Геологическая- история и палеогеография от протерозоя
до кайнозоя.// В кн. Казахстан.-М.: Наука. С. 20-32. П.Сваричевская З.А. Геоморфология Средней Азии и Казахстана, Л. 1965.
18. В. М. Чупахин. Физическая география Казахстана.//Изд ңМектеп.:
Алма-ата.1968.СЛ31-132.
19.СССР Физикалық географиясы. М.И.Давыдова,Л.И.Каминскии,Н.П.Неклюкова. Г.К.Тушинский. Мектеп
баспасы, Алматы-1974. 353-354 б.
20.Бейсенова А.С. Исследования природы Казахстана. Изд. Казахстан. Алма-Ата 1979 39-40 б.
21.Джаналиева.Г.М. Физическая география Казахстана. Алматы. Қазақ университеті 2000 ж 27-286
22.Мушкетов.И.В. Туркестан. Том 1. Пг, 1915. с.82-83 23.Чертежная книга Сибири, составленная Тобольским сыном боярским
Семеном Ремезовом ВІ701 году. Спб;1982. Обяснения к листку 20
24.Влангали.А.Г. Геогностические поездки в восточную часть Киргизской степи в1849-1851гг Горный журнал 1853 чч-2-З с.219
25.Дорощин П. Геологияческие заметки о полуострове Мангышлак
Горныйжурнал 1871 ч-іс. 119
26.Бисінбаев.Е.Б. Маңғыстаудың физикалық географиясы. Ы. Алтынсарин
ат. Қаз. ҒА. Баспасы. Алматы 2000ж 37-38 б.
27.Тазабекұлы.Т. Тазабекова.Е. Топырақтану түсіндірмей, сөздігі
Алматы.Рауан\1993ж. 236-237 б.
28.Попов.М.Г. Растительный покров Казахстана. Алма-Ата 1940г с. 127-128. 29.Польгов.Н.Н. Казахстан. Москва 1953г. с. 38-39.
30.Григорьев. А.А. Природные условия Казахстана Москва-Ленинград 1944г.
с 195-196
31.Кунаев.Д.А. Полезные ископаемые Казахстана. Алма-Ата 1955 г. с.236-238.
32.Сыранбеков.Қ.Ж. Жабайы өсімдіктер Сыры.Алматы Қайнар 1986.46-56 беттер.
1. Тұрсынов А.А., Достай Ж.Д. Су ресуртары – қауіпсіздік кепілі./ Қазақстанның ғылымы мен жоғары мектебі. 2001 ж. №15-7 бет
2. Суханбердин Х. «Су көздері – тіршілік сақшысы» Дүние – 2003ж. №12(18)
3. ҚР Статистика Агенттігі, Тараз, 2008 ж.
4. Жамбыл облысындағы ауыл шаруашылығы. //www.taraz.info. сайты.
1. Абдуллин.А.А. Геология Казахстана. Алама-Ата; Наука, 1981 с. 312.
2. Абдуллин.А.А. Геология и минеральные ресурсы Казахстана. Алма-Ата. Ғылым, 1994, С.400.
3. Аубакеров. Б.Ж. Континентальные четвертычные отлажение Казахстана: Автореф.Дисс. на соискание докт.геол-минер.наук-Алма-ата, 1992., 35с
4. Боровский В.М.Геохимия засоленных почв Казахстана. М.Наука,1978. 192с, 201-203.
5. Герасимов И.П.,Матусевич С.п.Новые материалы по географии почв Казахстана ипроект легенды к почвенной карте республики.//Изв.АН КазССР Сер. Почв.,1945.Вып.1-2. 142-143.
6. Джанпейсов Р.Д.,ЗоновГ.В.Смагулов Т. Виляние эрозии и дефляции на структуру почвенного покрова полупустынь и пустынь Казахстана.
-Алма-ата:Наука6 1990.92с. 120-122.
7. Климат Казахстана //Под ред.Утешева А.С.Л.-Гидрометеоиздат, 1959. 367 с, 72-74.
8. Очерки по физической географии Казахстана //Под ред. И.П.Герасимова.-Алма-ата:Наука,1952. 560с.
9. Равнины игоры Средней Азии и Казахстана. М.:Наука,1975.40-41 с. 10.Рельеф Казахстана // В кню: Пояснительная записка к
геоморфологической карте Казахской ССР масштаба 1:1500000.
Часть 1,2.-Алматы. Ғылым.1991.С 56-58.
11.Ретеюм А.Ю. Физико-географическое районированпе и выделение
геосистем.//Вопросы географии. 1986.ғ98. С 56-58.
12.Селверстов Ю.П. Пространственно-временная организация
геоморфологических систем.-ЛГУ, 1990. 396 с.
13.Федроович Б.А. Казахстан. Природные условия и естественные
ресурсы СССР.-М.:Наука,1969.482 с.
14.Формазов А.Н. Животный мир Казахстана.-М.:Наука,1987 . 150 с. 15.Фридланд В.М. Структура почвенного покрова мира. М.:
Мысль,1984.235 с.Шлыгин Е.Д. Геологическая история и
геологическое строение Казахстана. // В кн. Очерки по Физической
географии Казахстана.-Алма-ата: Наука, 1952. С. 59-127. Шлыгин Е.Д. Геологическая- история и палеогеография от протерозоя
до кайнозоя.// В кн. Казахстан.-М.: Наука. С. 20-32. П.Сваричевская З.А. Геоморфология Средней Азии и Казахстана, Л. 1965.
18. В. М. Чупахин. Физическая география Казахстана.//Изд ңМектеп.:
Алма-ата.1968.СЛ31-132.
19.СССР Физикалық географиясы. М.И.Давыдова,Л.И.Каминскии,Н.П.Неклюкова. Г.К.Тушинский. Мектеп
баспасы, Алматы-1974. 353-354 б.
20.Бейсенова А.С. Исследования природы Казахстана. Изд. Казахстан. Алма-Ата 1979 39-40 б.
21.Джаналиева.Г.М. Физическая география Казахстана. Алматы. Қазақ университеті 2000 ж 27-286
22.Мушкетов.И.В. Туркестан. Том 1. Пг, 1915. с.82-83 23.Чертежная книга Сибири, составленная Тобольским сыном боярским
Семеном Ремезовом ВІ701 году. Спб;1982. Обяснения к листку 20
24.Влангали.А.Г. Геогностические поездки в восточную часть Киргизской степи в1849-1851гг Горный журнал 1853 чч-2-З с.219
25.Дорощин П. Геологияческие заметки о полуострове Мангышлак
Горныйжурнал 1871 ч-іс. 119
26.Бисінбаев.Е.Б. Маңғыстаудың физикалық географиясы. Ы. Алтынсарин
ат. Қаз. ҒА. Баспасы. Алматы 2000ж 37-38 б.
27.Тазабекұлы.Т. Тазабекова.Е. Топырақтану түсіндірмей, сөздігі
Алматы.Рауан\1993ж. 236-237 б.
28.Попов.М.Г. Растительный покров Казахстана. Алма-Ата 1940г с. 127-128. 29.Польгов.Н.Н. Казахстан. Москва 1953г. с. 38-39.
30.Григорьев. А.А. Природные условия Казахстана Москва-Ленинград 1944г.
с 195-196
31.Кунаев.Д.А. Полезные ископаемые Казахстана. Алма-Ата 1955 г. с.236-238.
32.Сыранбеков.Қ.Ж. Жабайы өсімдіктер Сыры.Алматы Қайнар 1986.46-56 беттер.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ПАВЛОДАР ОБЛЫСЫНЫҢ ТАБИҒИ РЕСУРСТАРЫ
МЕН ОЛАРДЫ ДАМЫТУДЫҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Тарау. Павлодар облысының физикалық – географиялық
сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Геологиялық құрылысы және пайдалы
қазбалары ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.2. Облыстың
климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
1.3. Ішкі және жер асты
сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
1.4. Топырақ
жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
1.5. Облыстың өсімдіктер мен жануарлар
дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 Тарау. Павлодар облысының табиғи ресурстары
мен табиғи
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
2.1. Жер асты байлықтары және олардың жергілікті
экономикадағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
2.2. Жер ресурстары және халық шаруашылығындағы
алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Орман
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4. Су ресурстары және оларды тиімді
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
2.5. Павлодар облысындағы электр энергетикасының
ел үшін
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
3 Тарау. Павлодар облысының табиғи ресурстарды
дамытудың проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1. Табиғи ресурстардың өндірілу
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Табиғи ресурстарды тиімді пайдаланудағы
технологиялық проблемалары ... ... ... ... ... ... .
3.3. Облыстың әлеуметтік – экономикалық дамуының сипаттамасы ... ... ... .
3.4. Облыстың экологиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 54
КІРІСПЕ
Павлодар облысы 1938 жылғы қаңтар айында құрылған. Облыс орталығы
–Қазақстанның ең әдемі қалаларының бірі - Павлодар қаласы, ол Қазақстанның
аса ірі өзені болып табылатын Ертіс жағасында орналасқан.
Облыс Қазақстан Республикасының солтүстік-шығысында орналасқан және
солтүстікте – Ресей Федерациясының Омбы, солтүстік-шығыста – Новосібір
облыстарымен, шығыста – Алтай өлкесімен, оңтүстікте – Қазақстан
Республикасының Шығыс-Қазақстан және Қарағанды облыстарымен, батыста –
Ақмола және Солтүстік-Қазақстан облыстарымен шектесіп жатыр.
Облыстың тиімді орналасуы оған басқа мемлекеттермен және Қазақстан
облыстарымен Онтүстік-Сібір және Ортасібір теміржол магистральдері бойынша
автомобильдік, авиациялық, электрондық, құбырлық және өзендік көлік
түрлерімен қатынас жасауға мүмкіндік береді. Ертістің Павлодар өңірінде
бәрі де бар: ұшы-қиырсыз дарқан даласы, қайың тоғайлары, қарағайлы
ормандары, таулары, көптеген көлдері. Облысты ежелгі Ертіс қақ бөледі деп
айтуға болады. Оның жайылмасы да бірегей және өте бай.
Облыс аумағында Ертістің Павлодар өңірінің інжу-маржаны, Қазақстан
Республикасының әсем жерлерінің бірі – Баянауыл бар. Шексіз даланың
ортасындағы табиғаттың осы бір бірегей туындысының сұлулығы тамсанатындай.
Таулары, қарағайлы ормандары, жануарлар әлемі, Жасыбай, Торайғыр,
Сабындыкөл көлдері ұмытылмас әсер береді. Мұнда Қазақстан мен Ресейдің жан-
жағынан келетін мыңдаған туристердің аса ірі демалыс аймағы бар. Облыстың
тиімді орналасуы басқа мемлекеттермен және Қазақстанның облыстарымен
Оңтүстік Сібір және Орта Сібір теміржол магистральдарымен, авиациялық,
электрондық, құбырлық және су көліктері түрімен байланысуға мүмкіндік
береді.
Облыстың үлкен бөлігін дала жазығы алып жатыр, оны қазақтар ертеден
Сарыарқа- Алтын дала деп атаған. Облыс аумағында Ертіс бойындағы
Павлодардың інжу моншағы, Қазақстан Республикасының аса әдемі жерлернің
бірі -Баянауыл орналасқан. Негізгі туристік жерлердің арасында – таулы
аудандар, қайыңды ормандар, Жасыбай, Торайғыр, Сабындыкөл көлдері. Облыстың
солтүстігінде Қазақстан мен Ресейдің түкпір- түкпірінен келетін барлық
туристердің аса ірі демалыс аймағы және қажылық ететін жері бар.
Облыс құрамына үш қала кіреді: Павлодар, Екібастұз, Ақсу, төрт поселке
мен он ауылдық аудан. Облыс орталығы – республиканың көне, әдемі
қалаларының бірі Павлодар қаласы, ол Қазақстандағы ең ірі Ертіс өзенінің
жағасында орын алған. Ақындар өлеңдеріне қосып айтқан қала кең
даңғылдарымен, көшелерімен, көлеңкелі саябақтарымен, гүлзарларымен,
фонтандарымен өзінің қонақтарын сүйсіндіреді, мұнда қай мезгілде болсын
таза және жайлы.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысымыздың
маңыздылығы, Павлодар облысының Қазақстанның басты индустриалдық
өңірлерінің бірі болып табылатындықтан, дәстүрлі күрделі өндірістер мен
минералдық және көмірсутекті шикізатты игерумен айналысатын кәсіпорындардың
оңтайлы үйлесімділігі бар ТМД-нің экономикалық кеңістігіндегі аса ірі
аумақтық-өндірістік кешен қалыптасқанын ескере отырып, төмендегідей мақсат
қойылды:
• Облыстың орасан зор табиғи-ресурстық әлеуеті, дамыған өндірістік және
әлеуметтік инфрақұрылымының зерттеу;
• жоғары ғылыми-техникалық әлеуеті, оның Орталық Азия мен Сібір
арасындағы байланыстырушы рөлі түрлі елдер мен континенттердің
өнеркәсіпшілері мен кәсіпкерлерінің мұқият назарын аударатынын ашу;
• дамыған банк саласын, шағын және орта бизнестің серпінді дамуын;
• инфрақұрылымды, шетелдік инвесторлардың, мемлекеттік даму
бағдарламаларының бар болуын сипаттау.
Дипломдық жұмыс тақырыбының көкейкестілігі - Павлодар облысының
аумағында көп салалы индустриалдық кешен қалыптасқаны өңірдің өнеркәсіптік
әлеуеті ірі экспортқа бағдарланған өнеркәсіптік компаниялармен айқындалады.
Олар көмірді, электр және жылу энергиясын, алюминий тотығын,
ферроқорытпаларды өндіреді. Облыс үлесіне республиканың өнеркәсіптік
өндірісінің 7%-ы, республикалық көмір өндірісінің 70%-ы, ферроқорытпалар
өндірісінің 34, электр энергиясы мен мұнай өнімдері өндірісінің 40%-ы
тиесілі. Облыстың әлеуеті химия, машинажасау және металл өңдеу салалары
кәсіпорындарының дамуына жеткілікті.
Тақырыптың жаңалығы. Дипломдық жұмыста Павлодар облысының орасан зор
табиғи-ресурстық әлеуеті, дамыған өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымының бар болуы, жоғары ғылыми-техникалық әлеуеті, оның Орталық
Азия мен Сібір арасындағы байланыстырушы рөлі түрлі елдер мен
континенттердің өнеркәсіпшілері мен кәсіпкерлерінің мұқият назарын
аударуда.
Диплом жұмысының құрылымы:
Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Павлодар облысының физикалық – географиялық
сипаттамасы
Павлодар облысы Қазақстанның солтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан,
ауданы 124,8 шаршы км-ге тең. Аумағы, оңтүстіктен -солтүстікке қарай 49°55'
- 54°27' солтүстік ендік, және батыстан шығысқа қарай 73°25' - 79°20' шығыс
бойлық аралықтарын қамтиды. Павлодар облысы солтүстік, солтүстік-шығыс,
оңтүстік-шығысында Ресей Федерациясының Омбы, Новосибир облыстары және
Алтай өлкесімен, оңтүстігінде Қазақстанның Шығыс Қазақстан, Қарағанды
облыстарымен, батысында Ақмола облысы, солтүстік - батысында Солтүстік-
Қазақстан облыстарымен шектеседі [15]. Батыс-Сібір жазығына сұғына еніп
жатқан Құлынды, Бараба, Ертіс маңы жазықтары аумақтың 70% құраса, ұсақ
шоқылы көтеріңкі келетін оңтүстік - батыс бөлігі 30%-ға жуығын алып жатыр.
Жер бедерінің ерекшеліктері оның геологиялық құрылысы мен даму тарихы, жер
бедерін түзуші факторларға тікелей байланысты болады (сурет 1).
Жеке-жеке төбелер, оқшау жатқан шоқылар, аласа тау жоталары, сыртқы
процестер әрекетінен бұзылып, жер бедерінің басқа да пішіндерімен өзара
үйлесім тапқан. Жер бедерінің абсолюттік биіктері солтүстік шығыстан
оңтүстік- батысқа қарай орналасқан Құлынды, Бараба, Ертіс маңы жазықтарының
орташа абсолюттік биіктіктері 130-200 м болса, төбелі-шоқылы жерлерінде 300-
400 м, аласа таулар 800-1000 метрге дейін көтеріле береді [16]. Облыстың ең
биік абсолюттік нүктесі - Әулие шыңы (1055 м), Желтау (959 м), Далба (758
м), Киікши (870 м), Мырзашоқы (801 м) Қызылтау тауларында. Баянауланың
негізгі тау жоталарын құрайтын Акбет - 1026 м, ал Өге-лен (969 м), Шибет
(728 м), Жасыбай (804 м), Сарытау (141 м), Нияз (685 м) Жақсыаулаға кіреді.
Баянаула тау жоталарының жүйесі шығыстан батысқа қарай 40 шақырым,
меридиандық бағыттағы ені 20 шақырымға созылып жатыр. Баянаула тау шоқылары
солтүстік, шығысқа қарай біртіндеп 300-500 м-ге дейін аласарады. Екібастұз
ауданына қарасты Сарытау (461 м), Үлкен Қояиды (499 м), Жаман Бөгенбай (475
м), Жаманадыр (443 м), Май ауданына еніп жатқан Қалмащыргаи (547 м),
Теміртау (270 м), Тілеуімбет (408 м), Үрпек (458 м), Ордабай (423 м), т.б
тауларды атауға болады [17].
Жер бедерінің ерекшеліктерін бейнелейтін метафоралар Найзатас, Садактау,
Қоржынтау, Бүйректас, Ақбет, Жамбақы, Қызылтау, Қарашоқы, Қарауылшоқы;
тарихи оқиғалардан мол ақпарат беретін: Жасыбай, Олжабай, Қалмашырған,
Мырзашоқы, Баянаула, Жақсыаула, Жаманаула, Нияз, Серектас, Қонырәулие
атаулары жергілікті жердің бейне көрінісінен тапқан.
Табиғи байлығы адам баласын көне заманнан-ақ қызықтырған Баянаула
Сарыарқаның жер ұйығы аталса, қазір де Қазақстанның Алтайы, Көкшесі
тәрізді өзінің әсем табиғатымен келушілерді қызықтырады. Көптеген обалар,
ондағы орнатылған тас бейнелер, жартастағы таңбалар мен үңгірдегі суреттер,
көне қазындылар өткен тарихымыздан мол экөлогиялық ақпарат береді [18]. Тау
массивтері, негізінен тығыз кристалды гранит, сиенит, порфирит, диорит т.б.
секілді тау жыныстарынан құралған. Тауаралық аңғарлар мен беткейлерде,
төмен жатқан жарықтарда, түпкілікті жыныстардың үгілу әрекеті өнімдерімен
толтырылған тауаралық ойпаттарда тектоникалық көлдер: Жасыбай, Сабындыкөл
Торайгыр орналасқан. Ұсақ шоқылар Ертіс маңы, Құлынды жазықтарына қарай жер
бетінің абсолюттік биіктігі 200 -ден, 100 м-ге дейін төмендей береді. Бұл
жазықтардың ойпатты жерлерінде көптеген ағынсыз тұйық, тұзды көлдер
кездеседі. Ертіс өзенінің деңгейінен төмен жатқан Қызылқақ, Жалаулы,
Шолаңсор, Қарасор, Маралды, Сейшен, Әжболат, т.б. көлдерді атауға болады.
Қазаншұңқырларда орналасқан көлдердің жағалау беткейлері көптеген терең
жыралар, сайлармен тілімделген. Ертіс өзенінің аңғары Ертіс маңы жазығын
сол жағалық және оң жағалык бөліктерге бөледі. Оң жағалау жарқабақты
болғандықтан кей жерлерде биіктігі 25-30 м жетеді (Пятирыжск, Бобров, Ямыш
(Тұзшала, Ашу т.б. селолар). Сол жағалауы кең қолаттармен ерекшеленіп,
Ертіс өзеніне қарай төмендей береді. Солтүстік шығысы жайпак жондар мен
жалдар тізбектерінен тұрады және арасында өскен қайыңды, қайыңды-көктеректі
шоқ ормандар кездеседі. Оң жағалаудың шығыс бөлігі таспалы қарағай (реликт)
орманымен ерекшеленсе, оңтүстік-шығыс болігінде қазаншұнқырларда орналасқан
Айдарша, Бөрілі, Шарбаңты, Қазы, Малыбай, Жалтыр т.б. көлдері орналасқан.
Олардың маңайы ежелгі құмтөбелер, кей жерлерде сусымалы төбешікті
құмдарымен сипатталады [19]. Ежелгі Ертіс өзені маңы жазығы үштік дәуірдің
шөгінді жыныстарынан қалыптасқан. Гипсті, сазды, құмды, сары топырақты
саздақты қабаттармен жабылған жер қыртысының қалыңдығы 2000 м-ге жетеді.
Бұл шөгінділер төрттік шөгінділермен: құм, саз, саздақтармен жабылып, жалпы
қат-қабаты 4-20 м калыңдықты құрайды.
Облыста түрлі меншік нысанындағы 5 мыңға жуық кәсіпорын белсенді
қызмет етеді. Бұдан басқа, өңірде ауылшаруашылық өнімдерінің шикізат базасы
мен оларды өңдеуге арналған өндірістік қуаттылықтар бар. Қазақстанның
энергетикалық жүрегі – аса ірі Екібастұз электр станциялары, Ақсу ГРЭС,
сондай-ақ Павлодар өнеркәсіп кешенінің энергияны қажетсінетін
кәсіпорындарына қызмет ететін бірқатар ірі жылу станциялары болып табылады.
Осы электр станцияларының даусыз артықшылығы көмір көздеріне және электр
мен жылу энергиясын тұтынушыларға жақын орналасқандығы болып табылады.
Облыста ауыл шаруашылығына да көп мән беріледі. Өңірдің ауылшаруашылық
алқаптарының ауданы 11,2 млн. га құрайды. Облыста негізгі өндірілетін дақыл
– бидай болып табылады, ол егіс алқаптарының жартысынан көбінде егіледі.
Егіс алқаптарының 15-17%-ға жуығы басқа дәнді дақылдарға тиесілі. Бұдан
басқа, облыста картоп, көкөніс және бақша дақылдары өсіріледі.
Облыста қалыптасқан өнеркәсіп әлеуеті көлік коммуникациялары мен
көліктік-экономикалық байланыстарды кеңейту қажеттілігін туғызды. Облыста
күрделі көліктік-коммуникациялық торап бар: мұнда Қазақстан ішіндегі
оңтүстікке қарай өтетін ең ірі мұнай құбыры басталады (Шымкент қаласына),
Қазақстан мен Ресейдің түрлі өңірлеріне тартылған электр қуатын алысқа
тарату желілері, Ертіс-Қарағанды-Жезқазған арнасы, Ресейге, елдің орталығы
мен оңтүстігіне өтетін темір жолдар өтеді.
Геологиялық құрылысы және пайдалы қазбалары
Павлодар облысының геологиялық құрылымы екі ірі геологиялық
құрылымдардың (Қазақтың қатпарлы елі (Сарыарқа) және Батыс Сібір жазығы)
түйіскен жерінде орналасқандығымен айқындалады. Геологиялық құрылымын
жанартаулық, эффузивті, метаморфты және шөгінді жыныстар құрамы анықтайды.
Стратиграфиялық қимасында палеозойға дейінгі, төменгі, орта, жоғары
палеозой, мезазой, кайназой түзілімдері кездеседі [20]. Қазақтың қатпарлы
елі көтеріңкі келген герциндік фундамент (іргетас) негізінде қалыптасқан.
Олардың аралығында жеке мульда (сопақша келген ойпаңдар) және грабен-
мульдалар жоғары триас, юра шөгінділерімен, жазықты аумақтары неогендік
және төрттік түзілімдермен жабылған. Палеозойдың аяғы мен мезозойдың
басында Павлодар облысының аумағында геосинклинальды даму кезеңі аяқталып,
жер қыртысының даму кезеңінде магнетизм, пневмо-гидротермальды процестер
әрекетінен жас (эпигерциндік) Батыс Сібір платформасы қалыптасты. Батыс
Сібір плитасының іргетасы мезазойлық, кайназойлық шөгінділермен жабылған,
литосфералық тыстың қуаттылығы 2500-3000 м-ге дейін жетеді. Климат
өзгерісі, мұз басу, тектоникалық тербелістер, эрозиялық-аккумулятивті
процестер төрттік кезеңде жер бедерінің негізгі пішіндерін қалыптастырды
[21]. Пайдалы қазбалардың жер қойнауындағы геологиялық қоры жөнінен
Павлодар облысы республика бойынша алдыңғы орындардың бірін алады.
Минералды шикізаттар құрамында Менделеев периодтық жүйесіндегі көпшілік
химиялық элементтер кездеседі. Облыстың жер қойнауында кенді (қара және
түсті металл, шашыраңқы, радиоактивті), кенсіз (химия, тамақ өнеркәсібіне
қажетті шикізаттар), жанатын (көмір, мұнай) геологиялық қоры бар. Бағалы
тастар мен құрылыс материалдары қоры біршама көп болғандықтан өнеркәсіпте
маңызды рөл атқарады. Қазақстанда өндірілетін тас, қоңыр көмірдің 35%-ы осы
өңірде өндіріледі. Сондықтан тас, қоңыр көмір, ас тұзын өндіруде республика
бойынша алдыңғы орында болса, түсті кен және шашыраңқы металдардың
геологиялық қоры жөнінен алғашқы орындардың бірін алады [20].
Облыстық индустрия, сауда, шағын кәсіпшілікті дамыту департаментінің
қызметкерлері дайындаған (2000) мәліметтерде пайдалы қазбалардың
геологиялық қоры анықталған. Бағалы түсті мсталдардың ішінде алтын - 146,7
т. (Бесшоқы, Алқамерген, Найман-жал, Сувенир - Александров кен орындары),
Бозшакөл мыс порфир кен орны (3,5 млн), болжамдық қоры бойынша кобальт (14
мың), никель (251 мьщ), титан (144 млн), цирконий (3,4 млн), марганец (70
мың) тоннаны құрайды. Сонымен қатар темір, сирек кездесетін металдар:
молибден, индий, галлий, кадмий, теллур т.б. аздаған қоры бар, көмірдің
қоры (15 млрд т.), оның ішінде Екібастұз (10,5 млрд т.), Майкөбе (2,2 млрд
т.), Баянауыл Май аудандарында көмір қоры (3 млрд т. жуық) табылған. Тұз
тұнба, тұзды көлдердегі тұздың қоры 154 млн тонна болса, емдік қасиеті бар
Мойылды көлінде лай батпақтың мөлшері 369 мың текше м, Алтыбайсор - 1 млн
текше м. тәулігіне 3,8 млн текше м суды пайдаланылатын жер асты суының 11
кен орны, болашағы бар асханалық және минералды сулардың 6 телімшесі
барланған.
Ертіс-Баянаула өңірінде кен орындарының игерілуі көне заманнан белгілі
екендігін бұл күнде тарихи-археологиялық деректер дәлелдеп отыр. Алғашқы
қазба жұмыстарының іздерін археологтар 1500-1700 жылдар аралығындағы қола
дәуіріне жатқызады. Облыс аумағында жер бедері мен геологиялық құрылысын
сипаттайтын топонимдерге Ақтас, Көктас, Жылантас, Қызылтас, Керегетас,
Сандықтас, Теміртау, Жезді, Бетбақыр, Жосалы, Екібастұз, Тұзала, Ақбалшық,
Борқазган т.б. жаткызуға болады.
Облыстың климаты
Еуразия құрлығының дәл ортасында орналасқан Павлодар облысының
климаты күрт континентті болып келеді, қысы суық (5-5,5 ай), жазы ыстық,
қысқа (3 ай) құрғақ желдер, жауын-шашынның аз түсуімен ерекшеленеді.
Климатының қалыптасуына географиялық ендік, күн радиациясымен қатар,
атмосферада жүріп жататын күрделі процестер әсер етеді. Ерте көктемгі,
күзгі үсік, жеткіліксіз жауын-шашын мөлшері, аңызақ желдер, шаңды құмды
дауылдар, көктайғақ, қыс айларындағы аязды күндер, халық шаруашылығында
қолайсыз жағдайлар тудырады. Орташа жауын- шашын түсімі оңтүстік батыс
бөлігінде 280-300 мм, солтүстік-шығысындағы Железин, Қашыр аудандарында 300-
360 мм, аумақтың қалған жерлерінде 200-250 мм-ге дейін, азая береді [22] .
Ауаның орташа жылдық температурасы солтүстік өңірлерде +1°С, оңтүстікке
қарай +2°, +3°С-ге өзгеріп отырады. Күн радиациясының жер бетіне таралуы
географиялық ендікке байланысты жылына солтүстік -шығысынан оңтүстікке
қарай 2100-2400 сағатты құрайды [23]. Ең суық қаңтар айының орташа
температурасы -17°-19° С, кейде -45°-49°С-қа дейін төмендейді. Қар
жамылғысының қалыңдығы 10-20 см, ашық далаларда, орман массивтері, тау
етегінде 35-70 см-ге жетеді. Қар жамылғысының жату ұзақтығы 150-160 күнге
дейін созылып, еру әрекеті күн радиациясының түсуіне байланысты болады. Қыс
айларында оңтүстік-батыстан батыс желдері басым болып, секундына 15 м
жылдамдықпен соғады. Боранды күндер 30-35 күнге созылып, қолайсыз жағдайлар
туғызады. Көктем айларында (наурыз, сәуір) желді күндер басым болып,
топырақты қүрғатып, шанды дауылдардың қалыптасуына ықпалын тигізеді.
Өсімдіктердің өсіп-өнуіне қолайлы вегетациялық кезең 160-170 күнге
созылады. Шілде айының орташа температурасы +20°+22°С, ең жоғары
температура +35°+45°С-қа жетеді. Жауын-шашынның 70%-ы жаз айларында түседі.
Жазғы жауын-шашынның булануға шығындалғанынан қалғаны топырақтың
ылғалдалуына жұмсалады [15]. Жалпы Павлодар облысының климаты ауыл
шаруашылығының дамуына септігін тигізеді. Орташа жылдық жауын-шашынның
түсімі тәлімі егін шаруашылығымен шүғылдануға, өсімдіктердің өсіп-өнуіне
мүмкіндік туғызады. Агроклиматтық аудандау бойынша Павлодар облысының
аумағы қоңыржай-құрғақ және құрғақ қуаң дала белдемдеріне бөлінеді.
Агроклиматтык аудандау: агрометеорологиялық көрсеткіштер жылу мен ылғал
арақатынасы, вегетациялық кезеңдегі жауын-шашынның таралуы сонымен қатар,
табиғи факторлар (жер бедері, топырақ жамылғысы) негізінде қалыптасты [24].
Климаттың ауа-райының қолайлы-қолайсыздығын білдіретін жергілікті
топонимдер: Желтау, Желді адыр, Жылысай, Жылытөбе,Мұзбел, Мұздыбулақ,
Салқынтау көшпелілердің табиғат жағдайлары ерекшеліктерін ажырату
нәтижесінде қалыптасып, геоэкөлогиялық ақпаратқа айналып отыр.
1.3. Ішкі және жер асты сулары
Облыс аумағының көп бөлігі жазықты болып келуі, геологиялық құрылысының
даму ерекшеліктері, климатының күрт континенттілігі аймақтагы
гидрографиялық желіні жүйелі түрде сипаттайды. Ертіс өзені Павлодар
облысының негізгі су магистралі болып табылады. Ол теңіз деңгейінен 2400 м
биіктіктен (Моңғол Алтайы) бастау алады да, Алтайдың мұздықтарынан
басталатын Қара Ертіс, Қу Ертіс, Бала Ертіс, Бұлғын-Шыңғыл, Қыран, Бұршын
Қаба өзендерінің суын қосып алып, ағысы долы тау өзені ретінде Қазақстан
шекарасына шығады. Бұл жерден Алқабек саласы кұйып, Марқакөлден ағып шыққан
Қалжыр өзенін қабылдап, Қара Ертіс деген атпен Зайсан көліне (Бұқтырма
бөгені) келіп құяды да, ұзындығы 4248 км Ертіс өзені ағып шығады. Қазақстан
жеріндегі өзеннің ұзындығы 1700 км, ал Павлодар облысындағы ұзындығы 720
км. Өзен облыс аумағын екіге бөліп, Обь өзеніне барып құяды. Ертіс өзенінің
арнасының ені 500-600 м, кейде 2150-3350 м, жайылмасының ені 15-18 км
жетеді. Өзен арнасы көптеген тармақтарымен, құмқайырлар, аралдар, ескі
арналарымен ерекшеленеді. Ертіс өзенінің оң жағалауы тік жарлы, жағалау
белдері тасқын сулардың арнаға қайтуында ағынсыз қазаншұңқырларда көлдердің
қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Сол жағалауы жайпақ, ойпатты, кең
жайылымымен ерекшеленеді [15]. Орталық Қазақстан, Павлодар облыстарын сумен
қамтамасыз ететін ірі гидротехникалық құрылыс Ертіс-Қарағанды каналы Ертіс
өзенінің сол жағалауынан Ақсу қаласы маңынан бастау алады. Ертіс өзені және
жер асты сулары шаруашылықты, өнеркәсіп, қала тұрғындарын тұщы сумен
қамтамасыз етеді. Сарыарқадан бастауын алатын өзендер сол жағалаудағы
ағынсыз көлдерге құйып, кейде оларға да жетпей жылымдарға (қарасу) айналып
кетеді. Ертістің сол жағалауындағы ірі өзендердің қатарына Шідерті, Өлеңті,
Тундік, Ашысу, жаз айларында құрғап қалатын Ашысу, Бала Шідерші, Көкөзек,
Еспе, Елемес, Қарасу, Ақтасты, т.б. жатқызуға болады [22].
Көлдер. Ертіс өзені маңы Құлынды, Бараба жазықтарының жер бедері біршама
жақсы тілімденген терең қазаншұңқырларда орналасқан көлдерге уақытша ағатын
өзен сулары жетпей қалатындықтан, жазықты кеңістікте ащы, тұзды, тұзтұнба
көлдер көптеп кездеседі [21]. Павлодар облысының аумағында кездесетін 1200
көлдің көпшілігі тұзды тұзтұнбалы, тек кана 90-ға жуық көлдер тұщы болып
келеді. Жергілікті қазақтар көлдерге суының физикалық және химиялық
касиеттеріне байланысты географиялық атаулар берген.
Көлдер пішіні, тереңдігі, жаратылысы бойынша әркелкі келеді. Ертістің
сол жағалауында Павлодар облысының көлемі бойынша ең үлкен көлі-Қызылқақ
және Жалаулы, Шурексор, Қарасор, Құдайқул, тарихи тұрғыдан белгілі лай
батпағы мен тұзды суы емдік қасиет үшін пайдаланылған Қалқаман (халық-аман)
секілді көлдері орналасқан. Ертістің оң жағалауы тұз тұнба, хлорлы -
сульфатты көлдерге бай. Тобылжан топтарына жататын: Үлкен және Кіші
Тобылжан көлдері, Божман, Қадырбай, Шелекті, Құлынды-Бараба
жазықтарының қиылысында шоғырланған Борлы көлдері жәнеҮлкен және Кіші
Әжіболат көлдерін атауға болады. Жергілікті қазақтар кезінде Үлкен Әжіболат
көлін теңізге теңеп, Әжіболат теңіз деп атаған. Кезінде тұз өндірілген Ямыш
(Тұзқала), Коряков (Құрмантұз), аумағы біршама үлкен Маралды, Сейтен,
республикалық маңыздылығы бар Мойылды көлін ерекше атауға болады. Оның
жағасында Мойынды курорты орналасқан ащы-тұзды (рапа) суы, лай батпағы
шипалы емдік қасиеті үшін пайдаланады. Лебяжі тобына жататын Үлкен және
кіші Ямыш (Қалатұз), Лебяжі, Малыбай, Жалтыр, Қазы, Қызылтұз, Шарбақты,
Баргана т.б. көлдері сульфатты, хлорлы болып келеді [15]. Баянауланың таулы
массивтері аралығында терең тектоникалық қазаншұңқырларда рекреациялық
маңызы бар Жасыбай, Сабындыкөл, Торайгыр көлдері орналасқан. Тұз тұнба, ащы
тұзды, тұщы көлдер, халық шаруашылығында, өнеркәсіпте бальнеологиялық және
туризм саласында маңызды рөл атқарады.
Жер асты сулары. Циркуляция сипаты, жатысына қарай, жарықшақ, пласты
(қат), грунт (еспе), жер асты сулары болып бөлінеді. Тау жыныстары негізіне
байланысты вертикальды (тік) және горизонтальды бағытта ағатын жер асты
суларының химиялық құрамы өзгеріп отырады. Ежелгі палеозойлық жыныстардан
қалыптасқан ұсақ шоқыларда жарықшақты сулар кездеседі. Көбінесе Бұлақ, көз
түрінде жер бетіне шығып, көлдердің суын толықтырып отырады [15].
Жер асты суларының жатысы жер бедеріне байланысты болғандықтан, Құлынды
жазығына қарай ендік бағытта козғалып өзгеріске ұшырайды. Ертіс
жайылмасында жер асты суларының тереңдік жатысы 0,5-5 м, террассаларында 10-
30 м. жетеді. Жер асты суларының режимін, су тасуы, атмосфералық жауын-
шашынның сіңуі реттеп отырады. Жарықшақты сулар тереңдік жатысы 5-15 м,
кейде 35 метрге жетеді. Судың минералдану дәрежесіне табиғаттағы су
айналымы әсер етеді. Павлодар облысы жайылымдық аумағы сумен жақсы
қамтамасыз етілген. Жер асты суларының ғасырлық қоры 171 млрд текше метрге
бағаланған. Солтүстік жағалауы Ертіс жайылмасы, Ұсақ шоқылардан ағып
шығатын жарықшақты сулар, оң жағалауындағы бар түзілімдерінің арынды
сулары, болашақта халық шаруашылығына маңызды рөл атқарады [25].
Жер асты суларының мол болуы, өзен, көл және бұлақтардың қалыптасуына
мүмкіндік туғызып отыр.Көшпелі мал шаруашылығымен шұғылданған қазақтар
қоршаған орта ерекшеліктерін меңгеріп, көлдерді көлемі, пішіні, сапасы,
түсі т.б. ерекшеліктеріне байланысты ажыратып, атаулар беріп отырған.
Тарихи ақпараттық құндылығы мол кейбір өзен-көл атаулары, қазіргі уақытта
топонимдерді қалпына келтіруде (реконструкция жасау) септігін тигізеді.
Өткен тарихымыздан сыр шертетін: Ертіс, Шідерті, Өлеңті, Сілеті, Түндік,
Ащысу, Ақсу, Қарасу өзендері; Ангрен, Атыгай, Айдарша, Қалқаман, Ямыш
(Тұзқала), Коряков (Құрмантұз), Әжіболат, Тобылжан, Маралды, Сейшен,
Малыбай, Қазы көлдері, шаруашылықта су көздерін бейнелейтін
микрогидронимдер (бұлақ, құдық атаулары) жергілікті топонимдерде
бейнеленіп, айрықша көрініс тапты.
Павлодар уезі Қыргыздардың жерді және жайылымдарды пайдалану картасында
(м-бы 15 верст, 1903) [71], Ертіс-Баянаула оңірінде кездесетін 180-ге жуық,
А.И. Левшиннің Түркістан және қырғыз-қазақ жерлері картасы (м-бы 10 верст,
1831), көптеген гидрографиялық нысандар бейнеленген [26]. Ауыз су және мал
суаруға қажетті су қоры пайдалану әрекетіне байланысты гидрографиялық
терминологияның жіктелуіне себепші болды. [27].
1.4. Топырақ жамылғысы
Топырақ - табиғат туындысы, табиғи әрі тарихи дене. Топырақтың негізгі
қасиеті-құнарлығы. Топырақтың осы құнарлығы арқасында одан сан қилы
өсімдіктер нәр алып, өсіп-өніп, бүкіл жануарлар дүниесі мен адамзатқа да
қорек алады [28]. Павлодар облысы топырақтары (12,4 млн. га) үш топырақ
аймақшаларына (оңтүстік қара, қою және ашық қоңыр топырақтар) бөлінген (Р.
Жампейсов); алдыңғы екі топырақ аймақшаларында астық шаруашылығы дамыған,
ішкі аймақшалық (шабындық кейіпті) топырақтар кең тараған [29].
Облыс аумағының топырақ жамылғысының негізін қүңгірт қара-қоңыр (45,1%),
кебірлер (20%), шалғынды қара-қоңыр (9,7%), оңтүстік қаратопырақ (6,1%),
шалғынды (5,2%), жайылмалық топырақтар (2,6%), сортаңдар (2,6%), шалғынды-
қара топырақты (1,9%), құмды (1,5%), шөлейтті белдем топырағы (4,1%), өзге
топырақтар (1,2%) құрайды [24]. Шалғынды топырақтар өзендердің
жайылмаларында, кейбір ойпатты жерлерде кездеседі. Ертіс өзенінің сол
жағалауын сортаңдар мен құмбалшықтар топырақ жамылғысын қалыптастырса, оң
жағалауы құрамы жеңіл механикалық жыныстар (құм, құмайт, құмбалшықты) болып
келеді. Ұсақ шоқылы таулы өңірлер топырақ жамылғысынан біршама айрылған.
Тау беткейлерінде борпылдақ жыныстар, үшкіртастар: үштік механикалық құрамы
ауыр ашық қара-коңыр және кебірлердің қалыптасуына сыртқы факторлар әсер
еткен Облыстың солтүстік- шығыс бөлігі Бараба және Құлынды жазықтарының
түйіскен жерінде оңтүстік қаратопырақ, шалғынды топырақтар және кебірлер
басымырақ келеді. Қайыңды, қайыңды-көктеректі шоқтар өскен жауын-шашын
біршама мол түсетін (360 мм) оңірде өсімдік басқан көлдер, табақ тәрізді
ойыстар маңы батпақтанған кейбір жерлерінде сортаңданған, әктенген
топырақтар басым келеді. Сортаң топырактар (шақат) Ертістің оң жағалауында
Әжіболат, Борлы көлдері маңында таспалы қарағай орманы арасында кездеседі.
Шақаттар жер бетінің жамылғысы, бетіне сары, ақ болып шығып жа-татын,
өсімдік дүниесіне кедей, суы тартылып қалған көлдер маңында шоғырланған.
1.5. Облыстың өсімдіктер мен жануарлар дүниесі
Дала және шөлейтті белдемдерде орналасқан Павлодар облысының аумағы
көптеген өсімдіктер түрімен ерекшеленеді. Павлодар облысы өсімдіктер
картасы О.Н. Демина, Л.Л. Демченко (1951), А.В. Калинина, З.В. Карамышева
(1956) тарапынан жүргізген зерттеулер нәтижесінде құрастырылды. Өсімдіктер
картасында дала белдемі оңтүстік қаратопырақта өскен әртүрлі өсімдіктерге
бай, бозды, қоңыржай құрғақ, қара қоңыр топырақта өскен бетегелі, бозды,
күнгірт қара топырағы басым, әртүрлі шөптесінді, бозды құрғақ дала
аймақшаларына (зонашық) бөледі. Сонымен қатар таулы күнгірт, кара қоңыр
топырақта өсетін әртүрлі шөптесінді, бозды-селеулі қоңыржай-құрғақ ұсақ
шоқыларды жатқызады.
Облыстың оңтүстік бөлігі ашық қара қоңыр топырақта өскен жусанды-бозды,
дала өсімдіктері басым өскен, шөлейт белдемімен ажыратылады [24]. Павлодар
облысының солтүстік шығыс бөлігінің аздаған аумағы (Бараба жазығы) орманды
дала зонасына жатады. Бұл өңірлерде жауын-шашын мол түсетіндіктен қылқан
селеулі, бидайықты, жусанды, батпақтарда өсетін өсімдіктер, қайыңды,
қайыңды-көктеректі шоқтар басым келеді. Өзен жайылмалары шалғынды
өсімдіктер, аласа бұталы, шилі, тал, теректер өскен тоғайларымен
ерекшеленеді. Тұзды көлдер маңы, кебірлер мен сортаңдар галофитті жартылай
бұталы өсімдіктерге бай келеді [23]. Павлодар облысы статистика
басқармасының соңғы деректері (2002) бойынша орман қоры 451,5 мың гектарды
құраған. Ертістің оң жағалауы Құлынды даласы, құмды өңірлерінде өсетін
реликті таспалы қарағай орманы барлық орманның 60%-ын құрайды [24].
Ормандарды орынсыз кесу, өртеу және сонымен қатар жергілікті климат
ерекшеліктері әрекетінен, гидрологиялық режимі өзгеріске ұшырап, жер асты
суларының деңгейі біршама төмендеп, сол мандаты көлдердің тартылып жоғалып
кетуіне ықпалын тигізіп отыр [21].
Баянауланың гранитті тастарына бейімделе отырып, тау жоталарының биік-
тау қияларында өсетін таспалы қарағайлар орманы оңтүстік-батыс бөлігінде
айрықша көрініс тапқан. Қарағай орманының гранитті тастарда өсіп,
кездесуіне геологиялық ерекшеліктер мен вертикальды (тік) белдемділік
шекарасының байқалуы әсер еткен [24]. Тауаралық аңғарлары өсімдік дүниесіне
бай келеді. Таудан ағып шығатын Бұлақтар, өсімдік жамылғысының қаулап
өсуіне мүмкіндік туғызады. Тау аралық аңғарларда өсетін қарағай,
кандықарағаш (реликт), қайың, көктеректі ормандар, аласа бұталары, дәрілік
маңызы бар әртүрлі шөптесінді өсімдіктер бірлестігі Баянаула тауларының
ландшафттық келбетін қалыптастырады. Қазақ халқында емдік қасиеті бар,
кызыл кітапқа енген төселмелі бұта түрінде өсетін қызыл арша (қазақ аршасы)
ареалы орманға бөленген көгілдір биік тау қияларында сақталған [30].
Қарағай орманы топырақты қорғау, су жүйесін реттеу (еспе сулар), қар
тоқтату жүйесінде маңызды рөл атқарады. Жайылмалық ормандар Ертіс өзенінің
жағалауын шайылудан, суын лайланудан, шабындықтарды құрғакшылықтан
сақтайды. Осы айтылған факторлар, қарастырылып отырған өңірдің
экожүйелерінің табиғи жағдайын айқындайды. Сондықтан да табиғи өсімдік
жамылғысы қоршаған ортаның қалыпты жағдайын бейнелейді. Климат жағдайлары,
ылғалдану режимі, өсімдік жамылғысының түрлері мен оның көрсеткіштері,
қоршаған орта жағдайындағы өзгеріс заңдылықтарын сипаттайды [21]. Облыс
аумағының топырақ және өсімдік жамылғысын бейнелейтін топонимдердің көптеп
кездесуі өсімдік түрлерінің бұрынғы, қазіргі атаулары туралы көне тарихи
ландшафттарды қалпына келтіруде септігін тигізеді.
Жануарлар дүниесі. Облыс аумағында сүтқоректілердің 40-қа жуық түрі,
ұсақ кемірушілердің 20 түрі, балықтың 16 түрі, 100-ге жуық құстар,
бауырымен жорғалаушылар мен қос мекенділердің бірнеше түрлері кездеседі.
Қазақстанның географиялық карталарында өзен, көл қоныс, орографиялық
нысандарда жиі кездесетін жануарлар атаулары, қоршаған ортаның бұрынғы және
казіргі ландшафтысының қальгатасуында маңызды рол атқарады. Шошқалы,
Шортанды, Майтабан, Шабақты т.б. секілді өзен-көл атаулары, орографиялық
нысандарда кездесетін аң-құс атауларынан Арқарлы, Киікті, Құланды,
Бүркітті, Аюлы, Бөрілі, Қоянды, Түлкілі т.б. географиялық нысандардың
көрінісін маңызды сипаттармен толықтырып отыр [21]. Өсімдік жамылғысымен
бірге климаттық жағдайлар жануарлар дүниесінің біршама таралуына әсер
еткені байқалады. Дала және шөлейт зоналарында дала тышқаны, көртышқан,
суыр, саршұнақ, қосаяқ тәрізді ұсақ кемірушілер кездессе, өзен жайылмасында
мекен ететін құндыз көп ауланғандықтан құртылып кеткен. Боброве, Бобровский
затон (өзен қолтығы) атаулары бұрын мекендеген аңның болғанынан хабар
береді. XX ғасырдың 30-40 жылдары Солтүстік Америкадан әкелінген ондатра
(су тышқаны) Қазақстанның өзен-көлдеріне көндігіп кеткен [31]. Сол сияқты
терісі бағалы, аңшылық мақсатта түлкі, карсак, қоян, тиін, сасық күзен,
борсық, суыр (еті, майы) үшін ауланады. Таспалы карағай орманында жыртқыш
аңдардан қасқыр, сілеусіндер кездессе, өзен-көлдерде балықтар, суда жүзетін
жыл құстары мекендейді. Көктеректі -қайыңды шоктар арасында елік, камысты
көлдер арасында қабандар (дала шошқасы), жыртқыш аңдар, құстар, таспалы
қарағай орманында Бұлан, ал құстардан- құр, шіл, олардың ізін аңдыған
қасқырлар мен түлкілер көптеп кездеседі. Қазақтың құсбегілік, саятшылық
өмірінде бүркіт, сұңқар, қаршыға, ителгі т.б. жыртқыш құстар аң аулауда
маңызды рөл атқарады.
Қандай да болмасын табиғат жағдайына бейімделген жануарлар дүниесінің
ареалы аумақтың географиялық атауларында кездесетіні анық. П.С.Паллас (1769-
1770) Ертіс өзені бойымен жүргізілген ғылыми зерттеулерінде, орманды дала,
дала зоналарында бөкен, құлан, марал, қабан т.б. жануарларды [32] көргенін
жазса, В.А.Селевин Семейдің таспалы қарағай ормады тайгамен өзара
байланыста болып, ұштасып жатқанын, осыдан 150-200 жыл бұрын Бұлан, марал,
аюлар мсксндс-ген деп жазады [33]. Семсйдің таспалы қарағай шоқтары Құлынды
жазығы арқылы облыс аумағымен шектесіп, ортақ таспалы қарағай орманы
жүйесін қалыптастырады. Деректерді жинақтау барысында топонимдер құрамында
марал, бөкен, киік, шошқа, қундыз, арқар аттарынын қатысуы арқылы
топонимдер аңықталды. Аталған жануарлар арқылы қалыптаскан топонимдер бүрын
осы жануар түрлерінің кең таралғанынан және оларды тіршілікте пайдалануынан
геоэкологиялық мол ақпарат бере алатындығымен палеоэкологиялық зерттеулерге
кеңінен жол ашады.
2. Павлодар облысының табиғи ресурстары
мен табиғи ерекшеліктері
2.1. Жер асты байлықтары және олардың жергілікті
экономикадағы орны
Облыс Қазақстан Республикасының минералды- шикізаттық кешенінде
алдыңғы қатардағы орындардың бірін иеленеді.
Павлодар Ертіс бойыдағы қатты пайдалы қазбалардың баланстық қорларының
жалпы құны 460 миллиард долларға бағаланады. Бұл – алтынды, құрылыс
материалдарын және көптеген басқасын қосқандағы, көмір және ең әр түрлі
металлдар. Кен орындарының бір бөлігі ертеден және ойдағыдай әзірленіп
жатыр, қалғандарында қосымша геологиялық- барлау жұмыстары жүргізіледі,
пайдалы қазбалардың нақты көлемдері, өндіру жағдайлары нақтыланады.
Павлодар облысында Қазақстанның барлық көмір қорларының үштен артығы
шоғырланған. Кен орындарының ең ірілері – Екібастұз және Майкөбе, олар
сәйкесінше, 10,5 миллиард және 2,2 миллиард тонна энергетикалық шикізатты
сақтайды. Көмірдің жалпы қоры үш млрд. тоннаға жуық басқа тоғыз кен
орындарының да игеру үшін болашағы бар.
Бұл барлық кен орындарының көбісінің ерекшелігі олардағы көмір терең
емес қабатта жатуында, кей жерлерде оның қабаттары жердің бетіне шығып
жатады. Осының салдарынан өндіру ашық тәсілмен жүргізіледі. Екібастұз
бассейнін игерудің бірінші жарты ғасыры ішінде 2 миллиард тоннадан артық
көмір өндірілді.
Бозшыкөл- Бощекуль аса ірі мыс- порфирленген кен орны игеруге
дайындалған. Бұл жерде кен жер бетіне жақын жатыр және өнеркәсіптік
концентрациясында мысты ғана емес, сонымен қатар молибденді, күмісті және
басқа да бағалы металдарды қамтиды. Барлық кен орындарында мыстың жалпы
қорлары үш жарым миллион тоннаны құрайды.
Алтынның кен орындарының болжамдық қорлары 150 тоннаға жуық деп
бағаланады, оның үстіне, қымбат металлдар, сондай-ақ күмісті, мысты,
мырышты, баритті қамтиды. Бұл металлдар негізінен Майқайың кен орнында
өндіріледі (жылына 300 мың тоннаға жуық кен, одан 300 килограмм алтын, бес
тонна күміс және 500 тонна мырыш қорытылады (2004 жыл).
Кобальттың кен орны - 14 мың тоннаға, никель- 251 иың тоннаға, марганец –
70 мың тоннаға бағаланады. Аймақтың кен қорларының аса маңызды ерекшелігі –
олардың көп компонентті құрамы: аталған негізгі металдардан басқа, оладың
құрамында молибден, бериллий, индий, таллий, галлий, кадмий, германий,
селен, теллур және т.б. бар.
Облыста малахит пен жасыл тастың кен орындары табылған. Кейбір
мамандар техникалық және зергерлік алмастарды табу үшін нақты алғышарттар
бар деп санайды.
Павлодар Ертіс бойында мұнай мен газдың ашық кен орындар жоқ, алайда,
аймақтың жартысына жуығын геологтар көмірсутекті шикізаттың аса үлкен
қорларының келешегі бар деп санайтын Ертіс бойындағы ойпат алып жатыр.
Мұнайдың болжамдық ресурстары 315 миллион тоннаға, ал газ 148 миллиард
текше метрге бағаланады.
Облыста көпшілікке белгілі, 89 пайдалы қазба кен орны бар деп
есептеледі: бұл әр түрлі құрылыс материалдарын өндіруге арналған,
өнеркәсіптік қажеттіліктерге және басқа мақсаттарға арналған шикізат.
Сонымен қатар, қалыпқа келтірілетін құмдардың Қарасор кен орны – ТМД-ғы аса
ірісі болып табылады. Шамамен аса бағалы шикізаттың 700 миллион тоннасын
каолинді отқа төзімді сазбалшықтарды Суханов кен орны сақтап жатыр.
2.2. Жер ресурстары және халық шаруашылығындағы
алатын орны
2010 жылдың 9 айындағы Павлодар облысында өндірілген жалпы өңірлік
өнім (ЖӨӨ) көлемі 753,3 миллиард теңгені құрады және 2009 жылдың сәйкес
кезеңімен салыстырғанда нақты есептеуде 33,4%-ға ұлғайды. Облыстың
республикадағы ЖӨӨ үлес салмағы 5,2%-ды құрады.
Жалпы өңірлік өнімнің ең жоғары көлемі өнеркәсіп саласына келеді – 360,7
млрд.теңге (47,8%). Облыстағы халықтың жан басына шаққандағы ЖӨӨ шамасы 1
млн. теңгені құрады, бұл республика бойынша орташа деңгейден 10,4%-ға (908
мың теңгеге) жоғары. 2011 жылдың 1 наурызына Павлодар облысы халқының
есепті саны 746,2 мың адамды құрады. Қала халқы – 512,1 мың адам (68,6%),
ал ауыл халқы – 234,1 мың адам (31,4%).
Ағымдағы жылдың қаңтар – ақпан айлар бойы облыс бойынша 2047 туғандар саны
тіркелді, бұл 2010 жылдың сәйкес кезеңіне қарағанда 6,4%-ға артық
көрсеткіш. Осы уақыт ішінде 1440 адам қайтыс болды (9,2%-ға артық).
Бұрынғыдай, қанайналым жүйесі аурулары салдарынан өлім-жітім саны көбейді.
Осы себептен қайтыс болғандардың үлес салмағы 2011 жылдың қаңтар-ақпанында
54,4%-ды құрады. Халықтың табиғи өсімі 607 адамды құрады, сонымен қатар
қалалық жерде 415 адам, ауылдық жерде 192 адам санының өсуі байқалды. Неке
органдарында тіркелген неке саны 2011 жылдың 2 айы ішінде 4,2%-ға азайды,
ал ажырасу – 2%-ға ұлғайды. Көрсетілген кезеңде барлығы 616 неке және 398
ажырасу тіркелді.
2011 жылдың 2 айы ішінде облыстан республика шегіне 250 адам көшіп кетті,
соның ішінде ТМД елдеріне 239 адам және әлемнің басқа елдеріне 11 адам
қоныс аударды (2010 жылдың қаңтар – ақпанында 262 адам, соның ішінде ТМД
елдеріне 235 және әлемнің басқа елдеріне 27 адам).
2011 жылдың қаңтар – ақпанында облысқа шет елдерден 194 адам көшіп келді,
соның ішінде ТМД елдерінен көшіп келгендердің саны 114 адамды, ал әлемнің
басқа елдерінен көшіп келгендердің саны 80 адамды құрады.
2011 жылдың наурызында тұтыну бағасының индексі (инфляция деңгейінің
негізгі көрсеткіші) 2010 жылдың желтоқсан айымен салыстырғанда 103,7%-ды
құрады. Азық – түлік тауарларының бағасы 6,3%-ға, азық – түлік емес
тауарларының бағасы 0,8%-ға, ақылы қызметтерге 3,5%-ға өсті.
Облыстың тұтыну нарығында 2011 жылдың 1 тоқсанында ас тұзының бағасы 2,8%-
ға төмендеді. Ұн және жарма топтары бойынша бағаның 33,2%-ға өсуі байқалды,
ұн – 26,5%-ға, қарақұмық жармасы – 69,1%-ға; сүт өнімдерінің топтары
бойынша бағасы 3,4%-ға өсті, қаймақ – 3,4%-ға, сүзбе – 5,9%-ға,
пастерленген сүт – 6,5%-ға, айран – 6,9%-ға өсті. Жеміс пен көкөністердің
бағасы 14,3%-ға өсті. Осы топтағы тауар бағаларының едәуір өсуі қияр –
50,5%-ға, қырыққабат – 45,4%-ға, қызылша – 30%-ға, картоп – 21,1%-ға, бас
пияз – 19,1%-ға, сәбізден – 14,8%-ға байқалды.
2011 жылдың 1 тоқсанында қантқа – 11,9%-ға, ет және ет өнімдеріне – 8,2%-
ға, күнбағыс майына – 5,8%-ға, жұмыртқаға – 3%-ға, алкогольды сусындарға –
1,5%-ға бағаның өсуі байқалды. Ақылы қызметтер бағасы 3,5%-ға қымбаттады.
Көлік қызметінің төлемақысы 0,5%-ға өсті, оның ішінде поезд төлемақысы 2,3%-
ға қымбаттады. Байланыс қызметінің тарифтері 9,6%-ға, қаржы және сақтандыру
қызметтері – 7%-ға, шаштараз және жеке қызмет көрсету мекемелерінің кызметі
– 5%-ға, тұрғын үй-коммуналдық қызметі– 3,1%-ға, білім беру қызметі – 2,2%-
ға өсті. Азық-түлік емес тауарлар нарығында дизель отынына – 11,2%-ға,
бензинге – 4,2%-ға, жуғыш және тазалайтын заттарға – 1,3%-ға, киім-кешек
және аяқ-киімге – 0,8%-ға баға едәуір өсті. 2011 жылғы 1 тоқсанда өнеркәсіп
өнімін өндіруші кәсіпорындарының баға индексі 106,8%-ды құрады. Өндірілген
өнімнің бағасы 6,8%-ға, өндірістік сипаттағы қызметтерге 7,7%-ға өсті. Кен
өндіру өнеркәсібіндегі баға 17,1%-ға, өңдеу өнеркәсібінде – 0,8%-ға,
электрмен жабдықтау, газ бу беру және ауаны баптауда – 17,3%-ға, сумен
жабдықтауда – 5,3%-ға өсті. Ауыл шаруашылық тауар өндірушілерімен
өткізілген өнімнің бағасы 8,5%-ға, мал шаруашылығы өнімінің бағасы – 9,9%-
ға, өсімдік шаруашылығы өнімі – 5,2%-ға өсті. Наурыз айында негізгі тамақ
өнімдерін тұтынудың минималды нормалары негізінде есептелген халықтың
орташа жан басына шаққандағы күнкөрістің ең төмен деңгейінің шамасы 14381
теңгені құрады, бұл орташа республикалықтан (15609 теңге) 7,9%-ға төмен.
Облыстағы ауыл шаруашылығының өнімінің жалпы көлемі 2011 жылдың қаңтар
– наурыз айларында 8,9 млрд. теңгені құрады, бұл 2010 жылдың сәйкес
кезеңіне қарағанда 1,3%-ға артық. 2011 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша
облыста шошқадан басқа барлық мал түрінің саны ұлғайды. Облыс бойынша ірі
қара мал саны 0,5%-ға, қой – 4,9%-ға, ешкі – 6,4%-ға, жылқы – 6,5%-ға, құс
– 2,5%-ға көбейді, шошқа саны 9,6%-ға азайды. Баянауыл ауданында ірі қара
мал басының ең жоғары саны тіркелді, яғни қой мен ешкі, жылқы саны
сәйкесінше облыстық көрсеткіштен 16%, 24%, 17%-ды құрады. Шошқа және құстың
едәуір саны Шарбақты ауданында – сәйкесінше 21% және 37% тіркелді.
2011 жылғы 1 сәуіріне облыс бойынша алынған бұзау төлдері – 90,6 мың бас
(2009 жылға 99,6%), торай – 38,2 мың бас (84,5%), қозы – 150,6 мың (104%),
лақ – 13,6 мың (107%), құлын саны – 3,9 мың бас (111,9%). 100 төлдейтін
малға есептегенде бұзау және торай түсімі өткен жылдың деңгейімен
салыстырғанда сәйкесінше 110% және 102,6%-ды құрады. 2011 жылғы 1 сәуірдегі
жағдай бойынша облыста өткен жылдың сәйкес кезеңіндегі 569-ға қарсы 266 ірі
қара мал басы, 3346-ға қарсы 2792 шошқа, 1230-ға қарсы 104 қой мен ешкі
және 89-ға қарсы 31 жылқы басының өлгені тіркелді. Ағымдағы жылдың 3 айы
ішінде тірідей салмақта 15 мың тонна мал мен құс еті өндірілді (өткен
жылдың сәйкес кезеңіне 101,9%), 55 мың тонна сүт (101,1%) және 42 млн. дана
тауық жұмыртқасы (98,5%) алынды. Мал шаруашылығы өнімінің негізгі
өндірушілері халық шаруашылықтары болып табылады, олармен облыстағы 72% ет,
81% сүт, 22% жұмыртқа өндірілді. Шаруа қожалықтарында ет, сүт өндіру
ұлғайды. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарында сүт өндіру ұлғайды, бірақ, ет
өндіру азайды. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарында жұмыртқа өндіру 1%-ға
ұлғайды, үй шаруашылықтарында – өткен жылдың деңгейінде қалды, ал шаруа
қожалықтарында – 1,9%-ға азайды. 2011 жылдың қаңтар – наурызында облыс
бойынша бір сиырдан алынған сүттің орташа сауылымы өткен жылмен
салыстырғанда 392-ға қарсы 395 кг құрады, бір мекиен – тауықтан алынған
орташа жұмыртқа түсімі 45-ге қарсы 47 жұмыртқаны құрады.
2011 жылдың қаңтар – наурызында облыс бойынша үстеме бағалау есебімен
негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар 24,7 млрд. теңге, немесе 2010
жылдың ұқсас кезеңіне қарағанда 117,6%-ды құрады. Республиканың инвестиция
көлеміндегі облыс үлесі 3,6%-ды құрады. Инвестицияларды қаржыландыру көзі
бойынша 80,9%-ды кәсіпорындар мен ұйымдардың және халықтың өз қаражаты
құрады, қарыз қаражаты үлесіне 12%-дан келді, бюджет қаражаты 7,1%-ды
құрады. Инвестицияның технологиялық құрылымында ғимараттар мен
үймереттердің құрылысы және күрделі жөндеуі бойынша жұмыстар 28,7%-ды,
машиналар, жабдықтар, құрал-сайман, мүкәммал – 66,6%-ды, өзге күрделі
жұмыстар мен шығындар 4,7%-ды құрады.
Инвестициялау үшін электрмен жабдықтау, газ бу беру және ауаны баптау
(облыстық көлемнен 42%), өңдеу өнеркәсібі (29,9%) басым болды.
2011 жылдың қаңтар – наурызында құрылыс жұмыстарының (қызмет) көлемі 5,4
млрд. теңгені, немесе 2010 жылдың сәйкес кезеңіне қарағанда 163,3%-ды
құрады. Жеке меншік құрылыс ұйымдарымен жалпы жұмыс көлемінің 98,1%-ы
орындалды, шетел мердігерлерінің үлесіне 1,9%-дан келеді.
2011 жылдың қаңтар – наурызында 47 жаңа ғимараттардың құрылысы аяқталды,
оның 32-і тұрғын үй және 15-і тұрғын емес.
Өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда пайдалануға берілген тұрғын үй
ғимараттарының жалпы алаңы 69%-ға төмендеді және 5043 шаршы метрді құрады.
Облыста пайдалануға берілген тұрғын үй ғимараттары жалпы алаңының ең
жоғарғы үлесі Павлодар қаласына келеді (73%).
2011 жылдың қаңтар – наурызында Павлодар облысының өнеркәсіп
кәсіпорындарымен 249,7 млрд. теңге сомасында өнім (жұмыс, қызмет)
өндірілді. Өнеркәсіп өндірісінің нақты көлем индексі 2010 жылдың сәйкес
кезеңімен салыстырғанда 101,2%-ға жетті. Облыста өндірілетін өнеркәсіп
өнімінің жалпы республикалық көлеміндегі үлесі 6,8%-ға тең.
Өнеркәсіп өндірісінің 10%-ын құрайтын кен өндіру өнеркәсібі және
карьерлерді қазуда өндіріс көлемінің 13,2%-ға ұлғаюы байқалды. Бұл тас
көмір өндіру көлемінің 9,9%-ға және лигниттің 39,9%-ға ұлғаюына байланысты.
Өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарының үлесіне өнеркәсіп өндірісінің 61,1%-ы
келеді. Өнеркәсіптің осы секторындағы нақты көлем индексі 98,5%-ды құрады.
Бұл мұнай өңдеу өнімдерін өндірудегі көлемдердің 28,1%-ға және
ферроқорытпаларды өндірудегі көлемдердің 1,9%-ға төмендеуіне байланысты
болды. Өнеркәсіп өндірісінің 26,8%-ын құрайтын электрмен жабдықтау, газ, бу
беру және ауаны баптауда нақты көлем индексі 106,2%-ға тең. Электр
энергияны өндіру 8,1%-ға ұлғайды. Өнеркәсіп өндірісінің 2,1%-ын құрайтын
сумен жабдықтау; кәріз жүйесі, қалдықтардың жиналуын және таратылуын
бақылауда нақты көлем индексі 127,8%-ды құрады.
Өнеркәсіп өндірісінің жалпы көлемінен Павлодар қаласының үлесіне 110,6
млрд. теңге, немесе 44,3%-дан келеді, Ақсу қ. үлесіне – 78,5 млрд. теңгеден
(31,4%) және Екібастұз қ. үлесіне 54,9 млрд. теңгеден (22%) келеді. Өнімнің
нақты көлем индексі Павлодар қ. – 98,3%-ды, Ақсу қ. – 99,9%-ды және
Екібастұз қ. бойынша 115,4%-ды құрады. Өндіріс көлемінің 95,2%-ын жұмыс
істейтіндердің саны 50-ден асатын кәсіпорындар жүзеге асырады. Осы топтағы
кәсіпорындардың мемлекеттік меншік нысанындағы кәсіпорындар өнімінің үлес
салмағы тек 0,2%-ды құрайды; өнімнің 83,4%-ы мемлекеттік емес заңды
тұлғалар мен олардың бірлестіктері меншігіндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: ПАВЛОДАР ОБЛЫСЫНЫҢ ТАБИҒИ РЕСУРСТАРЫ
МЕН ОЛАРДЫ ДАМЫТУДЫҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Тарау. Павлодар облысының физикалық – географиялық
сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Геологиялық құрылысы және пайдалы
қазбалары ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.2. Облыстың
климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
1.3. Ішкі және жер асты
сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
1.4. Топырақ
жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
1.5. Облыстың өсімдіктер мен жануарлар
дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 Тарау. Павлодар облысының табиғи ресурстары
мен табиғи
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
2.1. Жер асты байлықтары және олардың жергілікті
экономикадағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
2.2. Жер ресурстары және халық шаруашылығындағы
алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Орман
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4. Су ресурстары және оларды тиімді
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
2.5. Павлодар облысындағы электр энергетикасының
ел үшін
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
3 Тарау. Павлодар облысының табиғи ресурстарды
дамытудың проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1. Табиғи ресурстардың өндірілу
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Табиғи ресурстарды тиімді пайдаланудағы
технологиялық проблемалары ... ... ... ... ... ... .
3.3. Облыстың әлеуметтік – экономикалық дамуының сипаттамасы ... ... ... .
3.4. Облыстың экологиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 54
КІРІСПЕ
Павлодар облысы 1938 жылғы қаңтар айында құрылған. Облыс орталығы
–Қазақстанның ең әдемі қалаларының бірі - Павлодар қаласы, ол Қазақстанның
аса ірі өзені болып табылатын Ертіс жағасында орналасқан.
Облыс Қазақстан Республикасының солтүстік-шығысында орналасқан және
солтүстікте – Ресей Федерациясының Омбы, солтүстік-шығыста – Новосібір
облыстарымен, шығыста – Алтай өлкесімен, оңтүстікте – Қазақстан
Республикасының Шығыс-Қазақстан және Қарағанды облыстарымен, батыста –
Ақмола және Солтүстік-Қазақстан облыстарымен шектесіп жатыр.
Облыстың тиімді орналасуы оған басқа мемлекеттермен және Қазақстан
облыстарымен Онтүстік-Сібір және Ортасібір теміржол магистральдері бойынша
автомобильдік, авиациялық, электрондық, құбырлық және өзендік көлік
түрлерімен қатынас жасауға мүмкіндік береді. Ертістің Павлодар өңірінде
бәрі де бар: ұшы-қиырсыз дарқан даласы, қайың тоғайлары, қарағайлы
ормандары, таулары, көптеген көлдері. Облысты ежелгі Ертіс қақ бөледі деп
айтуға болады. Оның жайылмасы да бірегей және өте бай.
Облыс аумағында Ертістің Павлодар өңірінің інжу-маржаны, Қазақстан
Республикасының әсем жерлерінің бірі – Баянауыл бар. Шексіз даланың
ортасындағы табиғаттың осы бір бірегей туындысының сұлулығы тамсанатындай.
Таулары, қарағайлы ормандары, жануарлар әлемі, Жасыбай, Торайғыр,
Сабындыкөл көлдері ұмытылмас әсер береді. Мұнда Қазақстан мен Ресейдің жан-
жағынан келетін мыңдаған туристердің аса ірі демалыс аймағы бар. Облыстың
тиімді орналасуы басқа мемлекеттермен және Қазақстанның облыстарымен
Оңтүстік Сібір және Орта Сібір теміржол магистральдарымен, авиациялық,
электрондық, құбырлық және су көліктері түрімен байланысуға мүмкіндік
береді.
Облыстың үлкен бөлігін дала жазығы алып жатыр, оны қазақтар ертеден
Сарыарқа- Алтын дала деп атаған. Облыс аумағында Ертіс бойындағы
Павлодардың інжу моншағы, Қазақстан Республикасының аса әдемі жерлернің
бірі -Баянауыл орналасқан. Негізгі туристік жерлердің арасында – таулы
аудандар, қайыңды ормандар, Жасыбай, Торайғыр, Сабындыкөл көлдері. Облыстың
солтүстігінде Қазақстан мен Ресейдің түкпір- түкпірінен келетін барлық
туристердің аса ірі демалыс аймағы және қажылық ететін жері бар.
Облыс құрамына үш қала кіреді: Павлодар, Екібастұз, Ақсу, төрт поселке
мен он ауылдық аудан. Облыс орталығы – республиканың көне, әдемі
қалаларының бірі Павлодар қаласы, ол Қазақстандағы ең ірі Ертіс өзенінің
жағасында орын алған. Ақындар өлеңдеріне қосып айтқан қала кең
даңғылдарымен, көшелерімен, көлеңкелі саябақтарымен, гүлзарларымен,
фонтандарымен өзінің қонақтарын сүйсіндіреді, мұнда қай мезгілде болсын
таза және жайлы.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысымыздың
маңыздылығы, Павлодар облысының Қазақстанның басты индустриалдық
өңірлерінің бірі болып табылатындықтан, дәстүрлі күрделі өндірістер мен
минералдық және көмірсутекті шикізатты игерумен айналысатын кәсіпорындардың
оңтайлы үйлесімділігі бар ТМД-нің экономикалық кеңістігіндегі аса ірі
аумақтық-өндірістік кешен қалыптасқанын ескере отырып, төмендегідей мақсат
қойылды:
• Облыстың орасан зор табиғи-ресурстық әлеуеті, дамыған өндірістік және
әлеуметтік инфрақұрылымының зерттеу;
• жоғары ғылыми-техникалық әлеуеті, оның Орталық Азия мен Сібір
арасындағы байланыстырушы рөлі түрлі елдер мен континенттердің
өнеркәсіпшілері мен кәсіпкерлерінің мұқият назарын аударатынын ашу;
• дамыған банк саласын, шағын және орта бизнестің серпінді дамуын;
• инфрақұрылымды, шетелдік инвесторлардың, мемлекеттік даму
бағдарламаларының бар болуын сипаттау.
Дипломдық жұмыс тақырыбының көкейкестілігі - Павлодар облысының
аумағында көп салалы индустриалдық кешен қалыптасқаны өңірдің өнеркәсіптік
әлеуеті ірі экспортқа бағдарланған өнеркәсіптік компаниялармен айқындалады.
Олар көмірді, электр және жылу энергиясын, алюминий тотығын,
ферроқорытпаларды өндіреді. Облыс үлесіне республиканың өнеркәсіптік
өндірісінің 7%-ы, республикалық көмір өндірісінің 70%-ы, ферроқорытпалар
өндірісінің 34, электр энергиясы мен мұнай өнімдері өндірісінің 40%-ы
тиесілі. Облыстың әлеуеті химия, машинажасау және металл өңдеу салалары
кәсіпорындарының дамуына жеткілікті.
Тақырыптың жаңалығы. Дипломдық жұмыста Павлодар облысының орасан зор
табиғи-ресурстық әлеуеті, дамыған өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымының бар болуы, жоғары ғылыми-техникалық әлеуеті, оның Орталық
Азия мен Сібір арасындағы байланыстырушы рөлі түрлі елдер мен
континенттердің өнеркәсіпшілері мен кәсіпкерлерінің мұқият назарын
аударуда.
Диплом жұмысының құрылымы:
Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Павлодар облысының физикалық – географиялық
сипаттамасы
Павлодар облысы Қазақстанның солтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан,
ауданы 124,8 шаршы км-ге тең. Аумағы, оңтүстіктен -солтүстікке қарай 49°55'
- 54°27' солтүстік ендік, және батыстан шығысқа қарай 73°25' - 79°20' шығыс
бойлық аралықтарын қамтиды. Павлодар облысы солтүстік, солтүстік-шығыс,
оңтүстік-шығысында Ресей Федерациясының Омбы, Новосибир облыстары және
Алтай өлкесімен, оңтүстігінде Қазақстанның Шығыс Қазақстан, Қарағанды
облыстарымен, батысында Ақмола облысы, солтүстік - батысында Солтүстік-
Қазақстан облыстарымен шектеседі [15]. Батыс-Сібір жазығына сұғына еніп
жатқан Құлынды, Бараба, Ертіс маңы жазықтары аумақтың 70% құраса, ұсақ
шоқылы көтеріңкі келетін оңтүстік - батыс бөлігі 30%-ға жуығын алып жатыр.
Жер бедерінің ерекшеліктері оның геологиялық құрылысы мен даму тарихы, жер
бедерін түзуші факторларға тікелей байланысты болады (сурет 1).
Жеке-жеке төбелер, оқшау жатқан шоқылар, аласа тау жоталары, сыртқы
процестер әрекетінен бұзылып, жер бедерінің басқа да пішіндерімен өзара
үйлесім тапқан. Жер бедерінің абсолюттік биіктері солтүстік шығыстан
оңтүстік- батысқа қарай орналасқан Құлынды, Бараба, Ертіс маңы жазықтарының
орташа абсолюттік биіктіктері 130-200 м болса, төбелі-шоқылы жерлерінде 300-
400 м, аласа таулар 800-1000 метрге дейін көтеріле береді [16]. Облыстың ең
биік абсолюттік нүктесі - Әулие шыңы (1055 м), Желтау (959 м), Далба (758
м), Киікши (870 м), Мырзашоқы (801 м) Қызылтау тауларында. Баянауланың
негізгі тау жоталарын құрайтын Акбет - 1026 м, ал Өге-лен (969 м), Шибет
(728 м), Жасыбай (804 м), Сарытау (141 м), Нияз (685 м) Жақсыаулаға кіреді.
Баянаула тау жоталарының жүйесі шығыстан батысқа қарай 40 шақырым,
меридиандық бағыттағы ені 20 шақырымға созылып жатыр. Баянаула тау шоқылары
солтүстік, шығысқа қарай біртіндеп 300-500 м-ге дейін аласарады. Екібастұз
ауданына қарасты Сарытау (461 м), Үлкен Қояиды (499 м), Жаман Бөгенбай (475
м), Жаманадыр (443 м), Май ауданына еніп жатқан Қалмащыргаи (547 м),
Теміртау (270 м), Тілеуімбет (408 м), Үрпек (458 м), Ордабай (423 м), т.б
тауларды атауға болады [17].
Жер бедерінің ерекшеліктерін бейнелейтін метафоралар Найзатас, Садактау,
Қоржынтау, Бүйректас, Ақбет, Жамбақы, Қызылтау, Қарашоқы, Қарауылшоқы;
тарихи оқиғалардан мол ақпарат беретін: Жасыбай, Олжабай, Қалмашырған,
Мырзашоқы, Баянаула, Жақсыаула, Жаманаула, Нияз, Серектас, Қонырәулие
атаулары жергілікті жердің бейне көрінісінен тапқан.
Табиғи байлығы адам баласын көне заманнан-ақ қызықтырған Баянаула
Сарыарқаның жер ұйығы аталса, қазір де Қазақстанның Алтайы, Көкшесі
тәрізді өзінің әсем табиғатымен келушілерді қызықтырады. Көптеген обалар,
ондағы орнатылған тас бейнелер, жартастағы таңбалар мен үңгірдегі суреттер,
көне қазындылар өткен тарихымыздан мол экөлогиялық ақпарат береді [18]. Тау
массивтері, негізінен тығыз кристалды гранит, сиенит, порфирит, диорит т.б.
секілді тау жыныстарынан құралған. Тауаралық аңғарлар мен беткейлерде,
төмен жатқан жарықтарда, түпкілікті жыныстардың үгілу әрекеті өнімдерімен
толтырылған тауаралық ойпаттарда тектоникалық көлдер: Жасыбай, Сабындыкөл
Торайгыр орналасқан. Ұсақ шоқылар Ертіс маңы, Құлынды жазықтарына қарай жер
бетінің абсолюттік биіктігі 200 -ден, 100 м-ге дейін төмендей береді. Бұл
жазықтардың ойпатты жерлерінде көптеген ағынсыз тұйық, тұзды көлдер
кездеседі. Ертіс өзенінің деңгейінен төмен жатқан Қызылқақ, Жалаулы,
Шолаңсор, Қарасор, Маралды, Сейшен, Әжболат, т.б. көлдерді атауға болады.
Қазаншұңқырларда орналасқан көлдердің жағалау беткейлері көптеген терең
жыралар, сайлармен тілімделген. Ертіс өзенінің аңғары Ертіс маңы жазығын
сол жағалық және оң жағалык бөліктерге бөледі. Оң жағалау жарқабақты
болғандықтан кей жерлерде биіктігі 25-30 м жетеді (Пятирыжск, Бобров, Ямыш
(Тұзшала, Ашу т.б. селолар). Сол жағалауы кең қолаттармен ерекшеленіп,
Ертіс өзеніне қарай төмендей береді. Солтүстік шығысы жайпак жондар мен
жалдар тізбектерінен тұрады және арасында өскен қайыңды, қайыңды-көктеректі
шоқ ормандар кездеседі. Оң жағалаудың шығыс бөлігі таспалы қарағай (реликт)
орманымен ерекшеленсе, оңтүстік-шығыс болігінде қазаншұнқырларда орналасқан
Айдарша, Бөрілі, Шарбаңты, Қазы, Малыбай, Жалтыр т.б. көлдері орналасқан.
Олардың маңайы ежелгі құмтөбелер, кей жерлерде сусымалы төбешікті
құмдарымен сипатталады [19]. Ежелгі Ертіс өзені маңы жазығы үштік дәуірдің
шөгінді жыныстарынан қалыптасқан. Гипсті, сазды, құмды, сары топырақты
саздақты қабаттармен жабылған жер қыртысының қалыңдығы 2000 м-ге жетеді.
Бұл шөгінділер төрттік шөгінділермен: құм, саз, саздақтармен жабылып, жалпы
қат-қабаты 4-20 м калыңдықты құрайды.
Облыста түрлі меншік нысанындағы 5 мыңға жуық кәсіпорын белсенді
қызмет етеді. Бұдан басқа, өңірде ауылшаруашылық өнімдерінің шикізат базасы
мен оларды өңдеуге арналған өндірістік қуаттылықтар бар. Қазақстанның
энергетикалық жүрегі – аса ірі Екібастұз электр станциялары, Ақсу ГРЭС,
сондай-ақ Павлодар өнеркәсіп кешенінің энергияны қажетсінетін
кәсіпорындарына қызмет ететін бірқатар ірі жылу станциялары болып табылады.
Осы электр станцияларының даусыз артықшылығы көмір көздеріне және электр
мен жылу энергиясын тұтынушыларға жақын орналасқандығы болып табылады.
Облыста ауыл шаруашылығына да көп мән беріледі. Өңірдің ауылшаруашылық
алқаптарының ауданы 11,2 млн. га құрайды. Облыста негізгі өндірілетін дақыл
– бидай болып табылады, ол егіс алқаптарының жартысынан көбінде егіледі.
Егіс алқаптарының 15-17%-ға жуығы басқа дәнді дақылдарға тиесілі. Бұдан
басқа, облыста картоп, көкөніс және бақша дақылдары өсіріледі.
Облыста қалыптасқан өнеркәсіп әлеуеті көлік коммуникациялары мен
көліктік-экономикалық байланыстарды кеңейту қажеттілігін туғызды. Облыста
күрделі көліктік-коммуникациялық торап бар: мұнда Қазақстан ішіндегі
оңтүстікке қарай өтетін ең ірі мұнай құбыры басталады (Шымкент қаласына),
Қазақстан мен Ресейдің түрлі өңірлеріне тартылған электр қуатын алысқа
тарату желілері, Ертіс-Қарағанды-Жезқазған арнасы, Ресейге, елдің орталығы
мен оңтүстігіне өтетін темір жолдар өтеді.
Геологиялық құрылысы және пайдалы қазбалары
Павлодар облысының геологиялық құрылымы екі ірі геологиялық
құрылымдардың (Қазақтың қатпарлы елі (Сарыарқа) және Батыс Сібір жазығы)
түйіскен жерінде орналасқандығымен айқындалады. Геологиялық құрылымын
жанартаулық, эффузивті, метаморфты және шөгінді жыныстар құрамы анықтайды.
Стратиграфиялық қимасында палеозойға дейінгі, төменгі, орта, жоғары
палеозой, мезазой, кайназой түзілімдері кездеседі [20]. Қазақтың қатпарлы
елі көтеріңкі келген герциндік фундамент (іргетас) негізінде қалыптасқан.
Олардың аралығында жеке мульда (сопақша келген ойпаңдар) және грабен-
мульдалар жоғары триас, юра шөгінділерімен, жазықты аумақтары неогендік
және төрттік түзілімдермен жабылған. Палеозойдың аяғы мен мезозойдың
басында Павлодар облысының аумағында геосинклинальды даму кезеңі аяқталып,
жер қыртысының даму кезеңінде магнетизм, пневмо-гидротермальды процестер
әрекетінен жас (эпигерциндік) Батыс Сібір платформасы қалыптасты. Батыс
Сібір плитасының іргетасы мезазойлық, кайназойлық шөгінділермен жабылған,
литосфералық тыстың қуаттылығы 2500-3000 м-ге дейін жетеді. Климат
өзгерісі, мұз басу, тектоникалық тербелістер, эрозиялық-аккумулятивті
процестер төрттік кезеңде жер бедерінің негізгі пішіндерін қалыптастырды
[21]. Пайдалы қазбалардың жер қойнауындағы геологиялық қоры жөнінен
Павлодар облысы республика бойынша алдыңғы орындардың бірін алады.
Минералды шикізаттар құрамында Менделеев периодтық жүйесіндегі көпшілік
химиялық элементтер кездеседі. Облыстың жер қойнауында кенді (қара және
түсті металл, шашыраңқы, радиоактивті), кенсіз (химия, тамақ өнеркәсібіне
қажетті шикізаттар), жанатын (көмір, мұнай) геологиялық қоры бар. Бағалы
тастар мен құрылыс материалдары қоры біршама көп болғандықтан өнеркәсіпте
маңызды рөл атқарады. Қазақстанда өндірілетін тас, қоңыр көмірдің 35%-ы осы
өңірде өндіріледі. Сондықтан тас, қоңыр көмір, ас тұзын өндіруде республика
бойынша алдыңғы орында болса, түсті кен және шашыраңқы металдардың
геологиялық қоры жөнінен алғашқы орындардың бірін алады [20].
Облыстық индустрия, сауда, шағын кәсіпшілікті дамыту департаментінің
қызметкерлері дайындаған (2000) мәліметтерде пайдалы қазбалардың
геологиялық қоры анықталған. Бағалы түсті мсталдардың ішінде алтын - 146,7
т. (Бесшоқы, Алқамерген, Найман-жал, Сувенир - Александров кен орындары),
Бозшакөл мыс порфир кен орны (3,5 млн), болжамдық қоры бойынша кобальт (14
мың), никель (251 мьщ), титан (144 млн), цирконий (3,4 млн), марганец (70
мың) тоннаны құрайды. Сонымен қатар темір, сирек кездесетін металдар:
молибден, индий, галлий, кадмий, теллур т.б. аздаған қоры бар, көмірдің
қоры (15 млрд т.), оның ішінде Екібастұз (10,5 млрд т.), Майкөбе (2,2 млрд
т.), Баянауыл Май аудандарында көмір қоры (3 млрд т. жуық) табылған. Тұз
тұнба, тұзды көлдердегі тұздың қоры 154 млн тонна болса, емдік қасиеті бар
Мойылды көлінде лай батпақтың мөлшері 369 мың текше м, Алтыбайсор - 1 млн
текше м. тәулігіне 3,8 млн текше м суды пайдаланылатын жер асты суының 11
кен орны, болашағы бар асханалық және минералды сулардың 6 телімшесі
барланған.
Ертіс-Баянаула өңірінде кен орындарының игерілуі көне заманнан белгілі
екендігін бұл күнде тарихи-археологиялық деректер дәлелдеп отыр. Алғашқы
қазба жұмыстарының іздерін археологтар 1500-1700 жылдар аралығындағы қола
дәуіріне жатқызады. Облыс аумағында жер бедері мен геологиялық құрылысын
сипаттайтын топонимдерге Ақтас, Көктас, Жылантас, Қызылтас, Керегетас,
Сандықтас, Теміртау, Жезді, Бетбақыр, Жосалы, Екібастұз, Тұзала, Ақбалшық,
Борқазган т.б. жаткызуға болады.
Облыстың климаты
Еуразия құрлығының дәл ортасында орналасқан Павлодар облысының
климаты күрт континентті болып келеді, қысы суық (5-5,5 ай), жазы ыстық,
қысқа (3 ай) құрғақ желдер, жауын-шашынның аз түсуімен ерекшеленеді.
Климатының қалыптасуына географиялық ендік, күн радиациясымен қатар,
атмосферада жүріп жататын күрделі процестер әсер етеді. Ерте көктемгі,
күзгі үсік, жеткіліксіз жауын-шашын мөлшері, аңызақ желдер, шаңды құмды
дауылдар, көктайғақ, қыс айларындағы аязды күндер, халық шаруашылығында
қолайсыз жағдайлар тудырады. Орташа жауын- шашын түсімі оңтүстік батыс
бөлігінде 280-300 мм, солтүстік-шығысындағы Железин, Қашыр аудандарында 300-
360 мм, аумақтың қалған жерлерінде 200-250 мм-ге дейін, азая береді [22] .
Ауаның орташа жылдық температурасы солтүстік өңірлерде +1°С, оңтүстікке
қарай +2°, +3°С-ге өзгеріп отырады. Күн радиациясының жер бетіне таралуы
географиялық ендікке байланысты жылына солтүстік -шығысынан оңтүстікке
қарай 2100-2400 сағатты құрайды [23]. Ең суық қаңтар айының орташа
температурасы -17°-19° С, кейде -45°-49°С-қа дейін төмендейді. Қар
жамылғысының қалыңдығы 10-20 см, ашық далаларда, орман массивтері, тау
етегінде 35-70 см-ге жетеді. Қар жамылғысының жату ұзақтығы 150-160 күнге
дейін созылып, еру әрекеті күн радиациясының түсуіне байланысты болады. Қыс
айларында оңтүстік-батыстан батыс желдері басым болып, секундына 15 м
жылдамдықпен соғады. Боранды күндер 30-35 күнге созылып, қолайсыз жағдайлар
туғызады. Көктем айларында (наурыз, сәуір) желді күндер басым болып,
топырақты қүрғатып, шанды дауылдардың қалыптасуына ықпалын тигізеді.
Өсімдіктердің өсіп-өнуіне қолайлы вегетациялық кезең 160-170 күнге
созылады. Шілде айының орташа температурасы +20°+22°С, ең жоғары
температура +35°+45°С-қа жетеді. Жауын-шашынның 70%-ы жаз айларында түседі.
Жазғы жауын-шашынның булануға шығындалғанынан қалғаны топырақтың
ылғалдалуына жұмсалады [15]. Жалпы Павлодар облысының климаты ауыл
шаруашылығының дамуына септігін тигізеді. Орташа жылдық жауын-шашынның
түсімі тәлімі егін шаруашылығымен шүғылдануға, өсімдіктердің өсіп-өнуіне
мүмкіндік туғызады. Агроклиматтық аудандау бойынша Павлодар облысының
аумағы қоңыржай-құрғақ және құрғақ қуаң дала белдемдеріне бөлінеді.
Агроклиматтык аудандау: агрометеорологиялық көрсеткіштер жылу мен ылғал
арақатынасы, вегетациялық кезеңдегі жауын-шашынның таралуы сонымен қатар,
табиғи факторлар (жер бедері, топырақ жамылғысы) негізінде қалыптасты [24].
Климаттың ауа-райының қолайлы-қолайсыздығын білдіретін жергілікті
топонимдер: Желтау, Желді адыр, Жылысай, Жылытөбе,Мұзбел, Мұздыбулақ,
Салқынтау көшпелілердің табиғат жағдайлары ерекшеліктерін ажырату
нәтижесінде қалыптасып, геоэкөлогиялық ақпаратқа айналып отыр.
1.3. Ішкі және жер асты сулары
Облыс аумағының көп бөлігі жазықты болып келуі, геологиялық құрылысының
даму ерекшеліктері, климатының күрт континенттілігі аймақтагы
гидрографиялық желіні жүйелі түрде сипаттайды. Ертіс өзені Павлодар
облысының негізгі су магистралі болып табылады. Ол теңіз деңгейінен 2400 м
биіктіктен (Моңғол Алтайы) бастау алады да, Алтайдың мұздықтарынан
басталатын Қара Ертіс, Қу Ертіс, Бала Ертіс, Бұлғын-Шыңғыл, Қыран, Бұршын
Қаба өзендерінің суын қосып алып, ағысы долы тау өзені ретінде Қазақстан
шекарасына шығады. Бұл жерден Алқабек саласы кұйып, Марқакөлден ағып шыққан
Қалжыр өзенін қабылдап, Қара Ертіс деген атпен Зайсан көліне (Бұқтырма
бөгені) келіп құяды да, ұзындығы 4248 км Ертіс өзені ағып шығады. Қазақстан
жеріндегі өзеннің ұзындығы 1700 км, ал Павлодар облысындағы ұзындығы 720
км. Өзен облыс аумағын екіге бөліп, Обь өзеніне барып құяды. Ертіс өзенінің
арнасының ені 500-600 м, кейде 2150-3350 м, жайылмасының ені 15-18 км
жетеді. Өзен арнасы көптеген тармақтарымен, құмқайырлар, аралдар, ескі
арналарымен ерекшеленеді. Ертіс өзенінің оң жағалауы тік жарлы, жағалау
белдері тасқын сулардың арнаға қайтуында ағынсыз қазаншұңқырларда көлдердің
қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Сол жағалауы жайпақ, ойпатты, кең
жайылымымен ерекшеленеді [15]. Орталық Қазақстан, Павлодар облыстарын сумен
қамтамасыз ететін ірі гидротехникалық құрылыс Ертіс-Қарағанды каналы Ертіс
өзенінің сол жағалауынан Ақсу қаласы маңынан бастау алады. Ертіс өзені және
жер асты сулары шаруашылықты, өнеркәсіп, қала тұрғындарын тұщы сумен
қамтамасыз етеді. Сарыарқадан бастауын алатын өзендер сол жағалаудағы
ағынсыз көлдерге құйып, кейде оларға да жетпей жылымдарға (қарасу) айналып
кетеді. Ертістің сол жағалауындағы ірі өзендердің қатарына Шідерті, Өлеңті,
Тундік, Ашысу, жаз айларында құрғап қалатын Ашысу, Бала Шідерші, Көкөзек,
Еспе, Елемес, Қарасу, Ақтасты, т.б. жатқызуға болады [22].
Көлдер. Ертіс өзені маңы Құлынды, Бараба жазықтарының жер бедері біршама
жақсы тілімденген терең қазаншұңқырларда орналасқан көлдерге уақытша ағатын
өзен сулары жетпей қалатындықтан, жазықты кеңістікте ащы, тұзды, тұзтұнба
көлдер көптеп кездеседі [21]. Павлодар облысының аумағында кездесетін 1200
көлдің көпшілігі тұзды тұзтұнбалы, тек кана 90-ға жуық көлдер тұщы болып
келеді. Жергілікті қазақтар көлдерге суының физикалық және химиялық
касиеттеріне байланысты географиялық атаулар берген.
Көлдер пішіні, тереңдігі, жаратылысы бойынша әркелкі келеді. Ертістің
сол жағалауында Павлодар облысының көлемі бойынша ең үлкен көлі-Қызылқақ
және Жалаулы, Шурексор, Қарасор, Құдайқул, тарихи тұрғыдан белгілі лай
батпағы мен тұзды суы емдік қасиет үшін пайдаланылған Қалқаман (халық-аман)
секілді көлдері орналасқан. Ертістің оң жағалауы тұз тұнба, хлорлы -
сульфатты көлдерге бай. Тобылжан топтарына жататын: Үлкен және Кіші
Тобылжан көлдері, Божман, Қадырбай, Шелекті, Құлынды-Бараба
жазықтарының қиылысында шоғырланған Борлы көлдері жәнеҮлкен және Кіші
Әжіболат көлдерін атауға болады. Жергілікті қазақтар кезінде Үлкен Әжіболат
көлін теңізге теңеп, Әжіболат теңіз деп атаған. Кезінде тұз өндірілген Ямыш
(Тұзқала), Коряков (Құрмантұз), аумағы біршама үлкен Маралды, Сейтен,
республикалық маңыздылығы бар Мойылды көлін ерекше атауға болады. Оның
жағасында Мойынды курорты орналасқан ащы-тұзды (рапа) суы, лай батпағы
шипалы емдік қасиеті үшін пайдаланады. Лебяжі тобына жататын Үлкен және
кіші Ямыш (Қалатұз), Лебяжі, Малыбай, Жалтыр, Қазы, Қызылтұз, Шарбақты,
Баргана т.б. көлдері сульфатты, хлорлы болып келеді [15]. Баянауланың таулы
массивтері аралығында терең тектоникалық қазаншұңқырларда рекреациялық
маңызы бар Жасыбай, Сабындыкөл, Торайгыр көлдері орналасқан. Тұз тұнба, ащы
тұзды, тұщы көлдер, халық шаруашылығында, өнеркәсіпте бальнеологиялық және
туризм саласында маңызды рөл атқарады.
Жер асты сулары. Циркуляция сипаты, жатысына қарай, жарықшақ, пласты
(қат), грунт (еспе), жер асты сулары болып бөлінеді. Тау жыныстары негізіне
байланысты вертикальды (тік) және горизонтальды бағытта ағатын жер асты
суларының химиялық құрамы өзгеріп отырады. Ежелгі палеозойлық жыныстардан
қалыптасқан ұсақ шоқыларда жарықшақты сулар кездеседі. Көбінесе Бұлақ, көз
түрінде жер бетіне шығып, көлдердің суын толықтырып отырады [15].
Жер асты суларының жатысы жер бедеріне байланысты болғандықтан, Құлынды
жазығына қарай ендік бағытта козғалып өзгеріске ұшырайды. Ертіс
жайылмасында жер асты суларының тереңдік жатысы 0,5-5 м, террассаларында 10-
30 м. жетеді. Жер асты суларының режимін, су тасуы, атмосфералық жауын-
шашынның сіңуі реттеп отырады. Жарықшақты сулар тереңдік жатысы 5-15 м,
кейде 35 метрге жетеді. Судың минералдану дәрежесіне табиғаттағы су
айналымы әсер етеді. Павлодар облысы жайылымдық аумағы сумен жақсы
қамтамасыз етілген. Жер асты суларының ғасырлық қоры 171 млрд текше метрге
бағаланған. Солтүстік жағалауы Ертіс жайылмасы, Ұсақ шоқылардан ағып
шығатын жарықшақты сулар, оң жағалауындағы бар түзілімдерінің арынды
сулары, болашақта халық шаруашылығына маңызды рөл атқарады [25].
Жер асты суларының мол болуы, өзен, көл және бұлақтардың қалыптасуына
мүмкіндік туғызып отыр.Көшпелі мал шаруашылығымен шұғылданған қазақтар
қоршаған орта ерекшеліктерін меңгеріп, көлдерді көлемі, пішіні, сапасы,
түсі т.б. ерекшеліктеріне байланысты ажыратып, атаулар беріп отырған.
Тарихи ақпараттық құндылығы мол кейбір өзен-көл атаулары, қазіргі уақытта
топонимдерді қалпына келтіруде (реконструкция жасау) септігін тигізеді.
Өткен тарихымыздан сыр шертетін: Ертіс, Шідерті, Өлеңті, Сілеті, Түндік,
Ащысу, Ақсу, Қарасу өзендері; Ангрен, Атыгай, Айдарша, Қалқаман, Ямыш
(Тұзқала), Коряков (Құрмантұз), Әжіболат, Тобылжан, Маралды, Сейшен,
Малыбай, Қазы көлдері, шаруашылықта су көздерін бейнелейтін
микрогидронимдер (бұлақ, құдық атаулары) жергілікті топонимдерде
бейнеленіп, айрықша көрініс тапты.
Павлодар уезі Қыргыздардың жерді және жайылымдарды пайдалану картасында
(м-бы 15 верст, 1903) [71], Ертіс-Баянаула оңірінде кездесетін 180-ге жуық,
А.И. Левшиннің Түркістан және қырғыз-қазақ жерлері картасы (м-бы 10 верст,
1831), көптеген гидрографиялық нысандар бейнеленген [26]. Ауыз су және мал
суаруға қажетті су қоры пайдалану әрекетіне байланысты гидрографиялық
терминологияның жіктелуіне себепші болды. [27].
1.4. Топырақ жамылғысы
Топырақ - табиғат туындысы, табиғи әрі тарихи дене. Топырақтың негізгі
қасиеті-құнарлығы. Топырақтың осы құнарлығы арқасында одан сан қилы
өсімдіктер нәр алып, өсіп-өніп, бүкіл жануарлар дүниесі мен адамзатқа да
қорек алады [28]. Павлодар облысы топырақтары (12,4 млн. га) үш топырақ
аймақшаларына (оңтүстік қара, қою және ашық қоңыр топырақтар) бөлінген (Р.
Жампейсов); алдыңғы екі топырақ аймақшаларында астық шаруашылығы дамыған,
ішкі аймақшалық (шабындық кейіпті) топырақтар кең тараған [29].
Облыс аумағының топырақ жамылғысының негізін қүңгірт қара-қоңыр (45,1%),
кебірлер (20%), шалғынды қара-қоңыр (9,7%), оңтүстік қаратопырақ (6,1%),
шалғынды (5,2%), жайылмалық топырақтар (2,6%), сортаңдар (2,6%), шалғынды-
қара топырақты (1,9%), құмды (1,5%), шөлейтті белдем топырағы (4,1%), өзге
топырақтар (1,2%) құрайды [24]. Шалғынды топырақтар өзендердің
жайылмаларында, кейбір ойпатты жерлерде кездеседі. Ертіс өзенінің сол
жағалауын сортаңдар мен құмбалшықтар топырақ жамылғысын қалыптастырса, оң
жағалауы құрамы жеңіл механикалық жыныстар (құм, құмайт, құмбалшықты) болып
келеді. Ұсақ шоқылы таулы өңірлер топырақ жамылғысынан біршама айрылған.
Тау беткейлерінде борпылдақ жыныстар, үшкіртастар: үштік механикалық құрамы
ауыр ашық қара-коңыр және кебірлердің қалыптасуына сыртқы факторлар әсер
еткен Облыстың солтүстік- шығыс бөлігі Бараба және Құлынды жазықтарының
түйіскен жерінде оңтүстік қаратопырақ, шалғынды топырақтар және кебірлер
басымырақ келеді. Қайыңды, қайыңды-көктеректі шоқтар өскен жауын-шашын
біршама мол түсетін (360 мм) оңірде өсімдік басқан көлдер, табақ тәрізді
ойыстар маңы батпақтанған кейбір жерлерінде сортаңданған, әктенген
топырақтар басым келеді. Сортаң топырактар (шақат) Ертістің оң жағалауында
Әжіболат, Борлы көлдері маңында таспалы қарағай орманы арасында кездеседі.
Шақаттар жер бетінің жамылғысы, бетіне сары, ақ болып шығып жа-татын,
өсімдік дүниесіне кедей, суы тартылып қалған көлдер маңында шоғырланған.
1.5. Облыстың өсімдіктер мен жануарлар дүниесі
Дала және шөлейтті белдемдерде орналасқан Павлодар облысының аумағы
көптеген өсімдіктер түрімен ерекшеленеді. Павлодар облысы өсімдіктер
картасы О.Н. Демина, Л.Л. Демченко (1951), А.В. Калинина, З.В. Карамышева
(1956) тарапынан жүргізген зерттеулер нәтижесінде құрастырылды. Өсімдіктер
картасында дала белдемі оңтүстік қаратопырақта өскен әртүрлі өсімдіктерге
бай, бозды, қоңыржай құрғақ, қара қоңыр топырақта өскен бетегелі, бозды,
күнгірт қара топырағы басым, әртүрлі шөптесінді, бозды құрғақ дала
аймақшаларына (зонашық) бөледі. Сонымен қатар таулы күнгірт, кара қоңыр
топырақта өсетін әртүрлі шөптесінді, бозды-селеулі қоңыржай-құрғақ ұсақ
шоқыларды жатқызады.
Облыстың оңтүстік бөлігі ашық қара қоңыр топырақта өскен жусанды-бозды,
дала өсімдіктері басым өскен, шөлейт белдемімен ажыратылады [24]. Павлодар
облысының солтүстік шығыс бөлігінің аздаған аумағы (Бараба жазығы) орманды
дала зонасына жатады. Бұл өңірлерде жауын-шашын мол түсетіндіктен қылқан
селеулі, бидайықты, жусанды, батпақтарда өсетін өсімдіктер, қайыңды,
қайыңды-көктеректі шоқтар басым келеді. Өзен жайылмалары шалғынды
өсімдіктер, аласа бұталы, шилі, тал, теректер өскен тоғайларымен
ерекшеленеді. Тұзды көлдер маңы, кебірлер мен сортаңдар галофитті жартылай
бұталы өсімдіктерге бай келеді [23]. Павлодар облысы статистика
басқармасының соңғы деректері (2002) бойынша орман қоры 451,5 мың гектарды
құраған. Ертістің оң жағалауы Құлынды даласы, құмды өңірлерінде өсетін
реликті таспалы қарағай орманы барлық орманның 60%-ын құрайды [24].
Ормандарды орынсыз кесу, өртеу және сонымен қатар жергілікті климат
ерекшеліктері әрекетінен, гидрологиялық режимі өзгеріске ұшырап, жер асты
суларының деңгейі біршама төмендеп, сол мандаты көлдердің тартылып жоғалып
кетуіне ықпалын тигізіп отыр [21].
Баянауланың гранитті тастарына бейімделе отырып, тау жоталарының биік-
тау қияларында өсетін таспалы қарағайлар орманы оңтүстік-батыс бөлігінде
айрықша көрініс тапқан. Қарағай орманының гранитті тастарда өсіп,
кездесуіне геологиялық ерекшеліктер мен вертикальды (тік) белдемділік
шекарасының байқалуы әсер еткен [24]. Тауаралық аңғарлары өсімдік дүниесіне
бай келеді. Таудан ағып шығатын Бұлақтар, өсімдік жамылғысының қаулап
өсуіне мүмкіндік туғызады. Тау аралық аңғарларда өсетін қарағай,
кандықарағаш (реликт), қайың, көктеректі ормандар, аласа бұталары, дәрілік
маңызы бар әртүрлі шөптесінді өсімдіктер бірлестігі Баянаула тауларының
ландшафттық келбетін қалыптастырады. Қазақ халқында емдік қасиеті бар,
кызыл кітапқа енген төселмелі бұта түрінде өсетін қызыл арша (қазақ аршасы)
ареалы орманға бөленген көгілдір биік тау қияларында сақталған [30].
Қарағай орманы топырақты қорғау, су жүйесін реттеу (еспе сулар), қар
тоқтату жүйесінде маңызды рөл атқарады. Жайылмалық ормандар Ертіс өзенінің
жағалауын шайылудан, суын лайланудан, шабындықтарды құрғакшылықтан
сақтайды. Осы айтылған факторлар, қарастырылып отырған өңірдің
экожүйелерінің табиғи жағдайын айқындайды. Сондықтан да табиғи өсімдік
жамылғысы қоршаған ортаның қалыпты жағдайын бейнелейді. Климат жағдайлары,
ылғалдану режимі, өсімдік жамылғысының түрлері мен оның көрсеткіштері,
қоршаған орта жағдайындағы өзгеріс заңдылықтарын сипаттайды [21]. Облыс
аумағының топырақ және өсімдік жамылғысын бейнелейтін топонимдердің көптеп
кездесуі өсімдік түрлерінің бұрынғы, қазіргі атаулары туралы көне тарихи
ландшафттарды қалпына келтіруде септігін тигізеді.
Жануарлар дүниесі. Облыс аумағында сүтқоректілердің 40-қа жуық түрі,
ұсақ кемірушілердің 20 түрі, балықтың 16 түрі, 100-ге жуық құстар,
бауырымен жорғалаушылар мен қос мекенділердің бірнеше түрлері кездеседі.
Қазақстанның географиялық карталарында өзен, көл қоныс, орографиялық
нысандарда жиі кездесетін жануарлар атаулары, қоршаған ортаның бұрынғы және
казіргі ландшафтысының қальгатасуында маңызды рол атқарады. Шошқалы,
Шортанды, Майтабан, Шабақты т.б. секілді өзен-көл атаулары, орографиялық
нысандарда кездесетін аң-құс атауларынан Арқарлы, Киікті, Құланды,
Бүркітті, Аюлы, Бөрілі, Қоянды, Түлкілі т.б. географиялық нысандардың
көрінісін маңызды сипаттармен толықтырып отыр [21]. Өсімдік жамылғысымен
бірге климаттық жағдайлар жануарлар дүниесінің біршама таралуына әсер
еткені байқалады. Дала және шөлейт зоналарында дала тышқаны, көртышқан,
суыр, саршұнақ, қосаяқ тәрізді ұсақ кемірушілер кездессе, өзен жайылмасында
мекен ететін құндыз көп ауланғандықтан құртылып кеткен. Боброве, Бобровский
затон (өзен қолтығы) атаулары бұрын мекендеген аңның болғанынан хабар
береді. XX ғасырдың 30-40 жылдары Солтүстік Америкадан әкелінген ондатра
(су тышқаны) Қазақстанның өзен-көлдеріне көндігіп кеткен [31]. Сол сияқты
терісі бағалы, аңшылық мақсатта түлкі, карсак, қоян, тиін, сасық күзен,
борсық, суыр (еті, майы) үшін ауланады. Таспалы карағай орманында жыртқыш
аңдардан қасқыр, сілеусіндер кездессе, өзен-көлдерде балықтар, суда жүзетін
жыл құстары мекендейді. Көктеректі -қайыңды шоктар арасында елік, камысты
көлдер арасында қабандар (дала шошқасы), жыртқыш аңдар, құстар, таспалы
қарағай орманында Бұлан, ал құстардан- құр, шіл, олардың ізін аңдыған
қасқырлар мен түлкілер көптеп кездеседі. Қазақтың құсбегілік, саятшылық
өмірінде бүркіт, сұңқар, қаршыға, ителгі т.б. жыртқыш құстар аң аулауда
маңызды рөл атқарады.
Қандай да болмасын табиғат жағдайына бейімделген жануарлар дүниесінің
ареалы аумақтың географиялық атауларында кездесетіні анық. П.С.Паллас (1769-
1770) Ертіс өзені бойымен жүргізілген ғылыми зерттеулерінде, орманды дала,
дала зоналарында бөкен, құлан, марал, қабан т.б. жануарларды [32] көргенін
жазса, В.А.Селевин Семейдің таспалы қарағай ормады тайгамен өзара
байланыста болып, ұштасып жатқанын, осыдан 150-200 жыл бұрын Бұлан, марал,
аюлар мсксндс-ген деп жазады [33]. Семсйдің таспалы қарағай шоқтары Құлынды
жазығы арқылы облыс аумағымен шектесіп, ортақ таспалы қарағай орманы
жүйесін қалыптастырады. Деректерді жинақтау барысында топонимдер құрамында
марал, бөкен, киік, шошқа, қундыз, арқар аттарынын қатысуы арқылы
топонимдер аңықталды. Аталған жануарлар арқылы қалыптаскан топонимдер бүрын
осы жануар түрлерінің кең таралғанынан және оларды тіршілікте пайдалануынан
геоэкологиялық мол ақпарат бере алатындығымен палеоэкологиялық зерттеулерге
кеңінен жол ашады.
2. Павлодар облысының табиғи ресурстары
мен табиғи ерекшеліктері
2.1. Жер асты байлықтары және олардың жергілікті
экономикадағы орны
Облыс Қазақстан Республикасының минералды- шикізаттық кешенінде
алдыңғы қатардағы орындардың бірін иеленеді.
Павлодар Ертіс бойыдағы қатты пайдалы қазбалардың баланстық қорларының
жалпы құны 460 миллиард долларға бағаланады. Бұл – алтынды, құрылыс
материалдарын және көптеген басқасын қосқандағы, көмір және ең әр түрлі
металлдар. Кен орындарының бір бөлігі ертеден және ойдағыдай әзірленіп
жатыр, қалғандарында қосымша геологиялық- барлау жұмыстары жүргізіледі,
пайдалы қазбалардың нақты көлемдері, өндіру жағдайлары нақтыланады.
Павлодар облысында Қазақстанның барлық көмір қорларының үштен артығы
шоғырланған. Кен орындарының ең ірілері – Екібастұз және Майкөбе, олар
сәйкесінше, 10,5 миллиард және 2,2 миллиард тонна энергетикалық шикізатты
сақтайды. Көмірдің жалпы қоры үш млрд. тоннаға жуық басқа тоғыз кен
орындарының да игеру үшін болашағы бар.
Бұл барлық кен орындарының көбісінің ерекшелігі олардағы көмір терең
емес қабатта жатуында, кей жерлерде оның қабаттары жердің бетіне шығып
жатады. Осының салдарынан өндіру ашық тәсілмен жүргізіледі. Екібастұз
бассейнін игерудің бірінші жарты ғасыры ішінде 2 миллиард тоннадан артық
көмір өндірілді.
Бозшыкөл- Бощекуль аса ірі мыс- порфирленген кен орны игеруге
дайындалған. Бұл жерде кен жер бетіне жақын жатыр және өнеркәсіптік
концентрациясында мысты ғана емес, сонымен қатар молибденді, күмісті және
басқа да бағалы металдарды қамтиды. Барлық кен орындарында мыстың жалпы
қорлары үш жарым миллион тоннаны құрайды.
Алтынның кен орындарының болжамдық қорлары 150 тоннаға жуық деп
бағаланады, оның үстіне, қымбат металлдар, сондай-ақ күмісті, мысты,
мырышты, баритті қамтиды. Бұл металлдар негізінен Майқайың кен орнында
өндіріледі (жылына 300 мың тоннаға жуық кен, одан 300 килограмм алтын, бес
тонна күміс және 500 тонна мырыш қорытылады (2004 жыл).
Кобальттың кен орны - 14 мың тоннаға, никель- 251 иың тоннаға, марганец –
70 мың тоннаға бағаланады. Аймақтың кен қорларының аса маңызды ерекшелігі –
олардың көп компонентті құрамы: аталған негізгі металдардан басқа, оладың
құрамында молибден, бериллий, индий, таллий, галлий, кадмий, германий,
селен, теллур және т.б. бар.
Облыста малахит пен жасыл тастың кен орындары табылған. Кейбір
мамандар техникалық және зергерлік алмастарды табу үшін нақты алғышарттар
бар деп санайды.
Павлодар Ертіс бойында мұнай мен газдың ашық кен орындар жоқ, алайда,
аймақтың жартысына жуығын геологтар көмірсутекті шикізаттың аса үлкен
қорларының келешегі бар деп санайтын Ертіс бойындағы ойпат алып жатыр.
Мұнайдың болжамдық ресурстары 315 миллион тоннаға, ал газ 148 миллиард
текше метрге бағаланады.
Облыста көпшілікке белгілі, 89 пайдалы қазба кен орны бар деп
есептеледі: бұл әр түрлі құрылыс материалдарын өндіруге арналған,
өнеркәсіптік қажеттіліктерге және басқа мақсаттарға арналған шикізат.
Сонымен қатар, қалыпқа келтірілетін құмдардың Қарасор кен орны – ТМД-ғы аса
ірісі болып табылады. Шамамен аса бағалы шикізаттың 700 миллион тоннасын
каолинді отқа төзімді сазбалшықтарды Суханов кен орны сақтап жатыр.
2.2. Жер ресурстары және халық шаруашылығындағы
алатын орны
2010 жылдың 9 айындағы Павлодар облысында өндірілген жалпы өңірлік
өнім (ЖӨӨ) көлемі 753,3 миллиард теңгені құрады және 2009 жылдың сәйкес
кезеңімен салыстырғанда нақты есептеуде 33,4%-ға ұлғайды. Облыстың
республикадағы ЖӨӨ үлес салмағы 5,2%-ды құрады.
Жалпы өңірлік өнімнің ең жоғары көлемі өнеркәсіп саласына келеді – 360,7
млрд.теңге (47,8%). Облыстағы халықтың жан басына шаққандағы ЖӨӨ шамасы 1
млн. теңгені құрады, бұл республика бойынша орташа деңгейден 10,4%-ға (908
мың теңгеге) жоғары. 2011 жылдың 1 наурызына Павлодар облысы халқының
есепті саны 746,2 мың адамды құрады. Қала халқы – 512,1 мың адам (68,6%),
ал ауыл халқы – 234,1 мың адам (31,4%).
Ағымдағы жылдың қаңтар – ақпан айлар бойы облыс бойынша 2047 туғандар саны
тіркелді, бұл 2010 жылдың сәйкес кезеңіне қарағанда 6,4%-ға артық
көрсеткіш. Осы уақыт ішінде 1440 адам қайтыс болды (9,2%-ға артық).
Бұрынғыдай, қанайналым жүйесі аурулары салдарынан өлім-жітім саны көбейді.
Осы себептен қайтыс болғандардың үлес салмағы 2011 жылдың қаңтар-ақпанында
54,4%-ды құрады. Халықтың табиғи өсімі 607 адамды құрады, сонымен қатар
қалалық жерде 415 адам, ауылдық жерде 192 адам санының өсуі байқалды. Неке
органдарында тіркелген неке саны 2011 жылдың 2 айы ішінде 4,2%-ға азайды,
ал ажырасу – 2%-ға ұлғайды. Көрсетілген кезеңде барлығы 616 неке және 398
ажырасу тіркелді.
2011 жылдың 2 айы ішінде облыстан республика шегіне 250 адам көшіп кетті,
соның ішінде ТМД елдеріне 239 адам және әлемнің басқа елдеріне 11 адам
қоныс аударды (2010 жылдың қаңтар – ақпанында 262 адам, соның ішінде ТМД
елдеріне 235 және әлемнің басқа елдеріне 27 адам).
2011 жылдың қаңтар – ақпанында облысқа шет елдерден 194 адам көшіп келді,
соның ішінде ТМД елдерінен көшіп келгендердің саны 114 адамды, ал әлемнің
басқа елдерінен көшіп келгендердің саны 80 адамды құрады.
2011 жылдың наурызында тұтыну бағасының индексі (инфляция деңгейінің
негізгі көрсеткіші) 2010 жылдың желтоқсан айымен салыстырғанда 103,7%-ды
құрады. Азық – түлік тауарларының бағасы 6,3%-ға, азық – түлік емес
тауарларының бағасы 0,8%-ға, ақылы қызметтерге 3,5%-ға өсті.
Облыстың тұтыну нарығында 2011 жылдың 1 тоқсанында ас тұзының бағасы 2,8%-
ға төмендеді. Ұн және жарма топтары бойынша бағаның 33,2%-ға өсуі байқалды,
ұн – 26,5%-ға, қарақұмық жармасы – 69,1%-ға; сүт өнімдерінің топтары
бойынша бағасы 3,4%-ға өсті, қаймақ – 3,4%-ға, сүзбе – 5,9%-ға,
пастерленген сүт – 6,5%-ға, айран – 6,9%-ға өсті. Жеміс пен көкөністердің
бағасы 14,3%-ға өсті. Осы топтағы тауар бағаларының едәуір өсуі қияр –
50,5%-ға, қырыққабат – 45,4%-ға, қызылша – 30%-ға, картоп – 21,1%-ға, бас
пияз – 19,1%-ға, сәбізден – 14,8%-ға байқалды.
2011 жылдың 1 тоқсанында қантқа – 11,9%-ға, ет және ет өнімдеріне – 8,2%-
ға, күнбағыс майына – 5,8%-ға, жұмыртқаға – 3%-ға, алкогольды сусындарға –
1,5%-ға бағаның өсуі байқалды. Ақылы қызметтер бағасы 3,5%-ға қымбаттады.
Көлік қызметінің төлемақысы 0,5%-ға өсті, оның ішінде поезд төлемақысы 2,3%-
ға қымбаттады. Байланыс қызметінің тарифтері 9,6%-ға, қаржы және сақтандыру
қызметтері – 7%-ға, шаштараз және жеке қызмет көрсету мекемелерінің кызметі
– 5%-ға, тұрғын үй-коммуналдық қызметі– 3,1%-ға, білім беру қызметі – 2,2%-
ға өсті. Азық-түлік емес тауарлар нарығында дизель отынына – 11,2%-ға,
бензинге – 4,2%-ға, жуғыш және тазалайтын заттарға – 1,3%-ға, киім-кешек
және аяқ-киімге – 0,8%-ға баға едәуір өсті. 2011 жылғы 1 тоқсанда өнеркәсіп
өнімін өндіруші кәсіпорындарының баға индексі 106,8%-ды құрады. Өндірілген
өнімнің бағасы 6,8%-ға, өндірістік сипаттағы қызметтерге 7,7%-ға өсті. Кен
өндіру өнеркәсібіндегі баға 17,1%-ға, өңдеу өнеркәсібінде – 0,8%-ға,
электрмен жабдықтау, газ бу беру және ауаны баптауда – 17,3%-ға, сумен
жабдықтауда – 5,3%-ға өсті. Ауыл шаруашылық тауар өндірушілерімен
өткізілген өнімнің бағасы 8,5%-ға, мал шаруашылығы өнімінің бағасы – 9,9%-
ға, өсімдік шаруашылығы өнімі – 5,2%-ға өсті. Наурыз айында негізгі тамақ
өнімдерін тұтынудың минималды нормалары негізінде есептелген халықтың
орташа жан басына шаққандағы күнкөрістің ең төмен деңгейінің шамасы 14381
теңгені құрады, бұл орташа республикалықтан (15609 теңге) 7,9%-ға төмен.
Облыстағы ауыл шаруашылығының өнімінің жалпы көлемі 2011 жылдың қаңтар
– наурыз айларында 8,9 млрд. теңгені құрады, бұл 2010 жылдың сәйкес
кезеңіне қарағанда 1,3%-ға артық. 2011 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша
облыста шошқадан басқа барлық мал түрінің саны ұлғайды. Облыс бойынша ірі
қара мал саны 0,5%-ға, қой – 4,9%-ға, ешкі – 6,4%-ға, жылқы – 6,5%-ға, құс
– 2,5%-ға көбейді, шошқа саны 9,6%-ға азайды. Баянауыл ауданында ірі қара
мал басының ең жоғары саны тіркелді, яғни қой мен ешкі, жылқы саны
сәйкесінше облыстық көрсеткіштен 16%, 24%, 17%-ды құрады. Шошқа және құстың
едәуір саны Шарбақты ауданында – сәйкесінше 21% және 37% тіркелді.
2011 жылғы 1 сәуіріне облыс бойынша алынған бұзау төлдері – 90,6 мың бас
(2009 жылға 99,6%), торай – 38,2 мың бас (84,5%), қозы – 150,6 мың (104%),
лақ – 13,6 мың (107%), құлын саны – 3,9 мың бас (111,9%). 100 төлдейтін
малға есептегенде бұзау және торай түсімі өткен жылдың деңгейімен
салыстырғанда сәйкесінше 110% және 102,6%-ды құрады. 2011 жылғы 1 сәуірдегі
жағдай бойынша облыста өткен жылдың сәйкес кезеңіндегі 569-ға қарсы 266 ірі
қара мал басы, 3346-ға қарсы 2792 шошқа, 1230-ға қарсы 104 қой мен ешкі
және 89-ға қарсы 31 жылқы басының өлгені тіркелді. Ағымдағы жылдың 3 айы
ішінде тірідей салмақта 15 мың тонна мал мен құс еті өндірілді (өткен
жылдың сәйкес кезеңіне 101,9%), 55 мың тонна сүт (101,1%) және 42 млн. дана
тауық жұмыртқасы (98,5%) алынды. Мал шаруашылығы өнімінің негізгі
өндірушілері халық шаруашылықтары болып табылады, олармен облыстағы 72% ет,
81% сүт, 22% жұмыртқа өндірілді. Шаруа қожалықтарында ет, сүт өндіру
ұлғайды. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарында сүт өндіру ұлғайды, бірақ, ет
өндіру азайды. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарында жұмыртқа өндіру 1%-ға
ұлғайды, үй шаруашылықтарында – өткен жылдың деңгейінде қалды, ал шаруа
қожалықтарында – 1,9%-ға азайды. 2011 жылдың қаңтар – наурызында облыс
бойынша бір сиырдан алынған сүттің орташа сауылымы өткен жылмен
салыстырғанда 392-ға қарсы 395 кг құрады, бір мекиен – тауықтан алынған
орташа жұмыртқа түсімі 45-ге қарсы 47 жұмыртқаны құрады.
2011 жылдың қаңтар – наурызында облыс бойынша үстеме бағалау есебімен
негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар 24,7 млрд. теңге, немесе 2010
жылдың ұқсас кезеңіне қарағанда 117,6%-ды құрады. Республиканың инвестиция
көлеміндегі облыс үлесі 3,6%-ды құрады. Инвестицияларды қаржыландыру көзі
бойынша 80,9%-ды кәсіпорындар мен ұйымдардың және халықтың өз қаражаты
құрады, қарыз қаражаты үлесіне 12%-дан келді, бюджет қаражаты 7,1%-ды
құрады. Инвестицияның технологиялық құрылымында ғимараттар мен
үймереттердің құрылысы және күрделі жөндеуі бойынша жұмыстар 28,7%-ды,
машиналар, жабдықтар, құрал-сайман, мүкәммал – 66,6%-ды, өзге күрделі
жұмыстар мен шығындар 4,7%-ды құрады.
Инвестициялау үшін электрмен жабдықтау, газ бу беру және ауаны баптау
(облыстық көлемнен 42%), өңдеу өнеркәсібі (29,9%) басым болды.
2011 жылдың қаңтар – наурызында құрылыс жұмыстарының (қызмет) көлемі 5,4
млрд. теңгені, немесе 2010 жылдың сәйкес кезеңіне қарағанда 163,3%-ды
құрады. Жеке меншік құрылыс ұйымдарымен жалпы жұмыс көлемінің 98,1%-ы
орындалды, шетел мердігерлерінің үлесіне 1,9%-дан келеді.
2011 жылдың қаңтар – наурызында 47 жаңа ғимараттардың құрылысы аяқталды,
оның 32-і тұрғын үй және 15-і тұрғын емес.
Өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда пайдалануға берілген тұрғын үй
ғимараттарының жалпы алаңы 69%-ға төмендеді және 5043 шаршы метрді құрады.
Облыста пайдалануға берілген тұрғын үй ғимараттары жалпы алаңының ең
жоғарғы үлесі Павлодар қаласына келеді (73%).
2011 жылдың қаңтар – наурызында Павлодар облысының өнеркәсіп
кәсіпорындарымен 249,7 млрд. теңге сомасында өнім (жұмыс, қызмет)
өндірілді. Өнеркәсіп өндірісінің нақты көлем индексі 2010 жылдың сәйкес
кезеңімен салыстырғанда 101,2%-ға жетті. Облыста өндірілетін өнеркәсіп
өнімінің жалпы республикалық көлеміндегі үлесі 6,8%-ға тең.
Өнеркәсіп өндірісінің 10%-ын құрайтын кен өндіру өнеркәсібі және
карьерлерді қазуда өндіріс көлемінің 13,2%-ға ұлғаюы байқалды. Бұл тас
көмір өндіру көлемінің 9,9%-ға және лигниттің 39,9%-ға ұлғаюына байланысты.
Өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарының үлесіне өнеркәсіп өндірісінің 61,1%-ы
келеді. Өнеркәсіптің осы секторындағы нақты көлем индексі 98,5%-ды құрады.
Бұл мұнай өңдеу өнімдерін өндірудегі көлемдердің 28,1%-ға және
ферроқорытпаларды өндірудегі көлемдердің 1,9%-ға төмендеуіне байланысты
болды. Өнеркәсіп өндірісінің 26,8%-ын құрайтын электрмен жабдықтау, газ, бу
беру және ауаны баптауда нақты көлем индексі 106,2%-ға тең. Электр
энергияны өндіру 8,1%-ға ұлғайды. Өнеркәсіп өндірісінің 2,1%-ын құрайтын
сумен жабдықтау; кәріз жүйесі, қалдықтардың жиналуын және таратылуын
бақылауда нақты көлем индексі 127,8%-ды құрады.
Өнеркәсіп өндірісінің жалпы көлемінен Павлодар қаласының үлесіне 110,6
млрд. теңге, немесе 44,3%-дан келеді, Ақсу қ. үлесіне – 78,5 млрд. теңгеден
(31,4%) және Екібастұз қ. үлесіне 54,9 млрд. теңгеден (22%) келеді. Өнімнің
нақты көлем индексі Павлодар қ. – 98,3%-ды, Ақсу қ. – 99,9%-ды және
Екібастұз қ. бойынша 115,4%-ды құрады. Өндіріс көлемінің 95,2%-ын жұмыс
істейтіндердің саны 50-ден асатын кәсіпорындар жүзеге асырады. Осы топтағы
кәсіпорындардың мемлекеттік меншік нысанындағы кәсіпорындар өнімінің үлес
салмағы тек 0,2%-ды құрайды; өнімнің 83,4%-ы мемлекеттік емес заңды
тұлғалар мен олардың бірлестіктері меншігіндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz