Фосфор туралы

Жоспар
І кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
2.1 Фосфор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
2.2 Фосфордың өттектің қосылыстары ... ... ... ... ... ... ... .4
2.3 Табиғатта таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2.4 Фосфордың алынуы мен қолданылуы ... ... ... ... ... ... 9
2.5 Фосфордың қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.6 Фосфордың оксидтері және қышқылдары ... ... ... ... ...12
2.7 Фосфор тыңайтқыштары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.8 Фосфордың сапалық анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22

III Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Қоршаған табиғи ортада зиянды қалдықтардың түзілуінің негізгі көздерінің бірі – химия өнеркәсібі екендігі белгілі. Соның ішінде фосфор өндірісінің қалдықтарының табиғи ортаға, адам мен жануарлар ағзаларына және өсімдіктер дүниесіне зиянды әсерін тигізіп отырғанын айтпай кетуге болмайды. Фосфоритті шикізатты өндіру және өңдеу жұмыстары қоршаған ортаға кері әсер ете отырып, онда қалыптасқан экологиялық байланыстарды бұзады. Бұл өзгерістер әртүрлі жағдайда қоршаған табиғи ортаға зиянды әсерін тигізеді. Соның ішінде, ең маңыздысы жер асты және жер үсті суларының ластануы. Су нысандарына үлкен қауіп төндіретін минералданған ағызынды сулар және олардың құрамындағы фосфорлы және фторлы қосылыстар мен жер асты суларының ластануы берілген нормадан 3-4 есе артып отыр. Жер қорларының жағдайына әсер етуі бойынша жерді рекультивациялау мүмкін болмайды, себебі, ашылған жыныстардың құрамында уранның, фосфордың радиоактивті қосылыстардың болуы, топырақты тек ластап қана қоймай, биосферадағы тірі заттар жүйесінің алмасу механизмін де бұзады. Фосфатты шикізатты өңдеудің негізгі мәселелерінің бірі – фтордың зиянды әсері. Бұл фтордың аз ерігіш түрде болатындығын растайды және эндемикалық флюороздың дамуына мүмкіндік жасайды. Фосфаттарды өндіру барысында фтор, әдетте, тез ерігіш және ұшқыш түрге түзіледі. Минералды тыңайтқыштар алу мақсатында фосфатты кендерді өңдеуде фтордың дайын өнім мен қалдыққа (сұйық, қатты, газ түріндегі) бөлінуі жүреді. Жаңатас аймағында үлкен жылдамдықтағы желдердің болып отыратындығын ескерсек, ондағы атмосфераның әртүрлі құрамды шаң-тозаңмен бірге фосформен ластануы едәуір жоғарылайды.

Пайдаланылған әдебиеттер

Бiрiмжанов Б.А. Нұрмахметов Н.Н. Жалпы химия. Алматы "Ана тiлi" 1992 жыл.400-403-405 беттер аралығы.

Піралиев С.Ж , Бутин Б.М , Байназарова Г.М , Жайлау С.Ж , Ержанов Қ.Б-
Жалпы химия ІІ-том. Алматы- 2003 жыл. 103-105-109 бет аралығы.

3. www. Google.kz
4. www. mail.ru
5. www. Yandex.kz

Пән: Химия
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
І кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
2.1
Фосфор ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 3
2.2 Фосфордың өттектің қосылыстары ... ... ... ... ... ... ... .4
2.3 Табиғатта таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2.4 Фосфордың алынуы мен қолданылуы ... ... ... ... ... ... 9
2.5 Фосфордың
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 10
2.6 Фосфордың оксидтері және қышқылдары ... ... ... ... ...12
2.7 Фосфор
тыңайтқыштары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .18
2.8 Фосфордың сапалық анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22

III Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Қоршаған табиғи ортада зиянды қалдықтардың түзілуінің негізгі
көздерінің бірі – химия өнеркәсібі екендігі белгілі. Соның ішінде фосфор
өндірісінің қалдықтарының табиғи ортаға, адам мен жануарлар ағзаларына және
өсімдіктер дүниесіне зиянды әсерін тигізіп отырғанын айтпай кетуге
болмайды. Фосфоритті шикізатты өндіру және өңдеу жұмыстары қоршаған ортаға
кері әсер ете отырып, онда қалыптасқан экологиялық байланыстарды бұзады.
Бұл өзгерістер әртүрлі жағдайда қоршаған табиғи ортаға зиянды әсерін
тигізеді. Соның ішінде, ең маңыздысы жер асты және жер үсті суларының
ластануы. Су нысандарына үлкен қауіп төндіретін минералданған ағызынды
сулар және олардың құрамындағы фосфорлы және фторлы қосылыстар мен жер асты
суларының ластануы берілген нормадан 3-4 есе артып отыр. Жер қорларының
жағдайына әсер етуі бойынша жерді рекультивациялау мүмкін болмайды, себебі,
ашылған жыныстардың құрамында уранның, фосфордың радиоактивті қосылыстардың
болуы, топырақты тек ластап қана қоймай, биосферадағы тірі заттар жүйесінің
алмасу механизмін де бұзады. Фосфатты шикізатты өңдеудің негізгі
мәселелерінің бірі – фтордың зиянды әсері. Бұл фтордың аз ерігіш түрде
болатындығын растайды және эндемикалық флюороздың дамуына мүмкіндік
жасайды. Фосфаттарды өндіру барысында фтор, әдетте, тез ерігіш және ұшқыш
түрге түзіледі. Минералды тыңайтқыштар алу мақсатында фосфатты кендерді
өңдеуде фтордың дайын өнім мен қалдыққа (сұйық, қатты, газ түріндегі)
бөлінуі жүреді. Жаңатас аймағында үлкен жылдамдықтағы желдердің болып
отыратындығын ескерсек, ондағы атмосфераның әртүрлі құрамды шаң-тозаңмен
бірге фосформен ластануы едәуір жоғарылайды.
Фосфор және фосфор өнімдерін шығаратын өндіріс орындарынан атмосфераға
тасталынатын зиянды заттардың өндірістің санитарлық қорғау белдемі
шекарасындағы концентрациялары ШРК талаптарынан аспайтындығын мониторинг
жүргізу нәтижесінде анықталған. Бірақ, сол мониторинг құжатында аса ұнтақ
дисперсті болып табылатын фосфогипс сақтау қоймасынан желді күндері
атмосфераға көтерілетін фосфогипс шаңы мен оның құрамындағы қоспалардың
атмосфераға сапалық көрсеткіштеріне қосатын үлесі анықталмаған.

Фосфор
Табиғатта таралуы және алынуы. Химиялық активтігі азотқа қарағанда
жоғары болғандықтан фосфор табиғатта бос күйде кездеспейді. Ол жер
қыртысында 200-ге жуық минералдар тұзеді, солардың ішінде практикалық
маңыздыларына кальций фосфаттары— фосфорит Ca3(PО)2, апатит Саз(РО4)2
Са(ҒС1)2 жатады. Фосфор барлық тірі организмдердің — өсімдіктің, жануардың,
адамның белогынын, құрамына кіреді., Мысалы, ересек адамның қанқасында 600
г, еттерінде 56 г, миында 5 г фосфор болады. Академик A. E. Ферсман
фосфорды тіршілік және ой элементі деп атады.
Біздің елімізде фосфор кендерінің бай қоры бар. 1924 ж. академик А. Е.
Ферсман Кола түбегінде апатиттың өте көп қорын ашты. Фосфориттың аса көп
мөлшері Қаратауда ашылды.
Фосфорды арнаулы пештерде өте жоғары температурада фос-фориттен немесе
апатиттен алады. Ол үшін пешке фосфорит, құм және кемір қоспасын сальш
ертейді. Осы процесс кезінде фосфорит құммен әрекеттесіп кальций силикаты
түріндегі иілак тұзеді:
Ca3(PO4)2 + 3SiO2 = 3CaSiO3 + P2O5
Реакцияның екінші сатысында фосфор (V) оксиді көмірмен то-тықсызданып
фосфорға айналады:
Р205 + 5С° = 2Р + 5СО
Бұл екі сатыны біріктіріп реакцияның жиынтық теңдеуін жазамыз:
Ca3(PO4)2 + 5Co + 3SiO2 = 2P° + 5CO + 3CaSiO3
Фосфор бірнеше аллотропиялық түр өзгерістер тұзеді, оларға ақ, қызыл
және қара фосфор жатады. Ақ фосфор қызыл фосфорды тез суытудың нәтижесінде
тұзіледі, ол өте улы болады, ауада өздігінен жанады. Ақ фосфорды суда
ерімейтін болғандықтан су астында сақтайды, оның молекуласы төрт атомнан
тұрады.
Қызыл фосфор кызғылт қоңыр түсті болады, ақ фосфор ауа қатыстырмай
қыздыру арқылы алынады. Ол усыз,ауада өздігінен тұтанбайтын тұрақты зат.
Қара фосфор ақ фосфорды 200°С температурада (12 000 атм қысымда) қыздыру
арқылы алады.
Фосфор химиялық қасиеттері жағынан өте актив элементтердің қатарына
жатады. Химиялық қосылыстарда фосфор 3 — , 3+, 5+ тотығу дәрежелерін
көрсетеді.
Фосфор күшті бейметалдармен әрекеттесіп оңай тотығады, мысалы ол
оттегімен әрекеттесіп оксидтер, хлормен әрекеттесіп хлоридтер тұзеді:
4Р + 3О2 = 2Р2О3; 4Р + 5О2 = 2Р2О6
2Р + 3С12 = 2РС13; 2Р + 5СІ2 = 2РС15
Фосфор тотықтырғыш кышқылдармен, пассив металдардың ион-дарымен
әрекеттесіп ортофосфор қышқылына айналады:
Р° + 5HNO3 = Н3РО4 + 5NO2 + Н2О
2Р + 5H2SO4 = 2HРО4- 5SO2+ 2H2O
Р° + 5AgNO3 + 4Н2О = Н3РО4 + 5Ag + 5HNO3
Фосфор сілтілермен әрекеттесіп диспропорцияланады:
4Р° + 3NаОН + 3Н2О = 3NН2РО2 + 3РН3↓
Реакция нәтижесінде натрий гипофосфиты және фосфин тұзіледі. Фосфор
тотықтырғыш ретінде металдармен әрекеттесіп фосфидтер деп аталатын заттар
тұзеді, мысалы,
3Са + 2Р = Са3Р2
Фосфидтер сумен немесе қышқылдармен әрекеттесіп фосфордың сутегімен
қосылысын фосфинді тұзеді:
Ca3P2 + 3H2SO4 = 3CaSO4+2PH3↑
Фосфин түссіз, улы, суда жақсы еритін газ. Ол өзінің химиялық қасиеттері
жағынан аммиакқа ұқсас болады да суда еріткенде фосфоний гидроксидін,
сілтіде еріткенде фосфоиий тұзын тұзеді.
РН3 + Н2О = РН4ОН РН3 + НС1 = РН4С1
Фосфин күшті тотықсыздандырғыштардың қатарына жататындықтан қыздырғанда
ауада жанып кетеді, күшті тотықтырғыштардың әсерінен фосфор қышқылына дейін
тотығады, мысалы
2PH3+4O2 = P2O5 = 3H2O
3PH3 + 4K2Cr2O7+16H2SO4 =H3PO4 + 4Cr2(SO4)3 + 4K2SO4+16H2O
Фосфордың қолданылуы. Фосфордың көп мөлшері әр түрлі зиянды насекомдарға
қарсы қолданылатын хлорофос, тиофос сияқты пестицидтер дайындауға
жұмсалады. Қызыл фосфор негізінен сіріңкенің бүйір жағында болатын коңырқай
қоспаньщ құрамына кіреді. Жанғыш снарядтар мен бомбаларды, түтш шымылдығын
тұзетін гранатаны ақ фосформен толтырады. Фосфордың жартысына жуығы қазіргі
кезде синтетикалық жуғыш заттар жасауға қолданылады.

Фосфордың оттекті қосылыстары
Фосфор оттегімен әрекеттесіп бірнеше оксидтер тұзеді, оларға Р2О3, Р2О4,
Р2О5 жатады. Бұлардың ішінде практикалық маңыздылары фосфор (III), оксиді
Р2О3 және фосфор (V) оксиді Р2О5.
Фосфор ((III) оксиді Р2О3 балауыз тәріздес, өте улы, суда жақсы еріп
фосфорлы қышқыл тұзеді.
Р2О3+ ЗН2О = 2Н3РО3
Тұзілген фосфорлы қышқылдың құрамындағы бір сутегі фосформен, тікелей ал
екі сутегі оттегі арқылы байланысқандықтан, ол екі негізді қышқылға жатады
және екі қатар тұздар тұзеді:
Н2РО3Н + NаОН = NаНРО3Н + Н2О
Н2РО3Н + 2NaOH = Na2PO3H + 2Н2О
Осы реакциялардың нәтижесінде тұзілген NaHPO3H натрий гидрофосфиты, ал
Na2PO3H натрий фосфиты деп аталады.
Фосфор (V) оксиді ақ түсті, усыз, суда жақсы еріп және онымен
әрекеттесіп қышқыл тұзеді. Фосфор (V) оксиді судың температурасына
байланысты онымен әрекеттесіп үш түрлі қышқыл тұзеді:
Р2О5 + Н2О = 2НРО3
метафосфор қышқылы
Р2О5 + 2Н2О = Н4Р2О7
пирофосфоп кышқылы
Р2О5 + 3Н2О = 2Н3РО4
ортофосфор кышқылы
Бұлардың ішінде ортофосфор қышқылының немесе фосфор қышқылының
практикалық маңызы бар.
Техникалық мақсаттарға қолданылатын таза емес фосфор қышқылын кальций
фосфаты мен күкірт қышқылының әрекеттесуінен алады.
Ca3(PO4)2 + 3H2SO4 = 3CaSO4 + 2H3PO4
Фосфор қышқылы үш негізді болғандықтан сұдағы ерітіндісінде сатылап
иондарға ыдырайды.
Н3РО4↔Н+ + Н2РО3 –(К = 7,6- 10-3)
H2PO4↔H+ + HP04- (К2 = 6,2- 10-8) НРО*-**Н+ + РО*-(Кз = 4,4- 10-13)
Үш негізді болғандықтан фосфор қышқылы үш қатар тұздар тү-зеді, мысалы:
КОН + Н3РО4 = Н2О + ҚН2РО4 (калий дигидрофосфаты)
2КОН + Н3РО4 = 2Н2О + К2НРО4(калийгидрофосфаты)
3КОН + Н3РО4 = 3Н2О + К3РО4 (калий фосфать,)
Фосфор қышқылының орта тұздарын фосфаттар, ал қышқыл тұздарын
дигидрофосфаттар (NaH2PO4) және гидрофосфаттар (Na2HPO4) деп атайды.
Дигидрофосфаттардың барлығы дерлік, ал гидрофосфаттар мен фосфаттардан тек
сілтілік металдар мен аммоний тұздары ғана суда жақсы ериді.
Фосфор ауыл шаруашылық дақылдарынын. дұрыс өсіп — дамуы үшін қажет
элемент. Сондықтан фосфор кышқылының тұздары ауыл шаруашылығында
тыңайтқыштар ретінде қолданылады.
Табиғи фосфорит пен апатиттың ерімталдығы нашар болғандықтан олар
фосфорит ұны деген атпен ұнтақ зат түрінде қышқылдығы жоғары топырақтарда
пайдаланылады.
Табиғи фосфориттерді әр түрлі әдістермен өңдеу арқылы топы-рақтың
барлығында жаксы еритін жасанды тыңайтқыштарды өнді-ру химия өнеркәсібінің
негізгі міндеттерінің бірі.
Аса маңызды жасанды фосфор тыңайтқыштарына жай супер-фосфат,
қоссулерфосфат, преципитат, аммофос жатады.
Жай суперфосфатты табиғи фосфатқа күкірт кышқылымен әсер ету арқылы
алады.
Ca3(PO4)2 + 2H2SO4 = Ca(H2PO4)2 + 2CaSO4
Сонымен жай суперфосфат кальций Дигидрофосфаты мен кальций сульфатының
коспасынан түрады. Кальций сульфаты өсімдіктерге қажет болмайтындықтан
қоспада оның болуы суперфосфаттың құнын кемітеді.
Қос суперфосфатты табиғи фосфат пен фосфор қышқылын әре-кеттестіру
жолымен алады.
Саз(РО4)2 + 4НзРО4 = ЗСа(Н2РО4)2
Қос суперфосфаттын, құрамында жай суперфосфаттағыдай кальций фосфаты
болмайтындықтан ондағы фосфордың мәлшері де екі есеге жуық көп болады.
Байытылған суперфосфатты, жай суперфосфаттағы табиғи фосфатты күкірт
қышқылымен азот қышқылыныц қоспасы арқылы өн деп, ондағы фосфордың мөлшерін
көбейту жолымен алады.
Преципитатты фосфор қышқылын әк суымен немесе әк тасымен нейтралдау
аркылы алады:
Н3РО4 + Са(ОН)2 = СаНРО4-2Н2О
Н3РО4 + СаСО3+Н2О = СаНРО4-2Н2О + СО2
Аммофостарды немесе аммоний фосфаттарын фосфор қышқылы мен аммиактың әр
түрлі мөлшерлерін нейтралдау жолымен өнді-реді.
НзРО4 + Шз = Ш4Н2РО4 (аммофос)
H3PO4 + 2NH3=(NH4)2HPO4 (диаммсфос)
2H3PO4+3NH3=NH4H2PO4+ (NH4)2HPO4 (аммофос және диаммофос).
Аммофостар құрамында әрі фосфоры, әрі азоты бар жоғары сапалы
тыңайтқыштар.

Фосфордың табиғатта таралуы.
Фосфор жер қыртысында әжептеуір мөлшерде болады, бірақ өте тотыққыш
болғандықтан, дербес күйінде кездеспейді. Қосылыстарының маңыздысы
фосфорит деген минерал, оның негізгі фосфор қышқылының кальций тұзы-
.Фосфорит әр жерлерде кен түрінде кездеседі; Жамбыл қаласының
жанындағы Қаратау өңірінде, Ақтөбе маңында т.б. жерлерде бар. Қаратау
жер жүзіндегі фосфоритке бай жердің бірі, әрі сапасы өте жоғары.
Фосфордың табиғи қосылысының таңы бір маңыздысы апатит деген минерал,
оның негізі не мұндағы X=F кейде Cl- не ОН-.
Дүние жүзінде апатиттің ең бай орнын Кеңес Одағында 1926жылы
академиктер А.Е.Ферсман мен Л.Н.Лабунцов. Кола түбегінен,Хибинск деген
жерден тапқан.Фосфориттер Оралда, Поволжьде, Сібірде, Қазақстанда,
Эстонияда, Белоруссияда және басқада жерлерде кең таралған. Фосфориттің
мол кендері Солтүстік Африкада, Сирияда және АҚШ – та бар.
Фосфор өте маңызды элемент, өйткені ол өсімдіктердің де, жануарлардың
да белоктарының құрамына кіреді; өсімдіктерде-дәнінің, жануарлардың-сүт,
қан, ми және жүйке жүйесінің ақуыздарының құрамында болады. Онымен қатар
сүйек және тістің құрамында болады түрінде болады. Біздің елімізде
фосфор кендерінің бай қоры бар. 1924 ж. академик А. Е. Ферсман Кола
түбегінде апатиттың өте көп қорын ашты. Фосфориттың аса көп мөлшері
Қаратауда ашылды.
Фосфорды арнаулы пештерде өте жоғары температурада фос-фориттен немесе
апатиттен алады. Ол үшін пешке фосфорит, құм және кемір қоспасын сальш
ертейді. Осы процесс кезінде фосфорит құммен әрекеттесіп кальций силикаты
түріндегі иілак тұзеді:
Ca3(PO4)2 + 3SiO2 = 3CaSiO3 + P2O5
Реакцияның екінші сатысында фосфор (V) оксиді көмірмен то-тықсызданып
фосфорға айналады:
Р205 + 5С° = 2Р + 5СО
Бұл екі сатыны біріктіріп реакцияның жиынтық теңдеуін жазамыз:
Ca3(PO4)2 + 5Co + 3SiO2 = 2P° + 5CO + 3CaSiO3
Фосфор бірнеше аллотропиялық түр өзгерістер тұзеді, оларға ақ, қызыл
және қара фосфор жатады. Ақ фосфор қызыл фосфорды тез суытудың нәтижесінде
тұзіледі, ол өте улы болады, ауада өздігінен жанады. Ақ фосфорды суда
ерімейтін болғандықтан су астында сақтайды, оның молекуласы төрт атомнан
тұрады.
Қызыл фосфор кызғылт қоңыр түсті болады, ақ фосфор ауа қатыстырмай
қыздыру арқылы алынады. Ол усыз,ауада өздігінен тұтанбайтын тұрақты зат.
Қара фосфор ақ фосфорды 200°С температурада (12 000 атм қысымда) қыздыру
арқылы алады.
Фосфор химиялық қасиеттері жағынан өте актив элементтердің қатарына
жатады. Химиялық қосылыстарда фосфор 3 — , 3+, 5+ тотығу дәрежелерін
көрсетеді.
Фосфор күшті бейметалдармен әрекеттесіп оңай тотығады, мысалы ол
оттегімен әрекеттесіп оксидтер, хлормен әрекеттесіп хлоридтер тұзеді:
4Р + 3О2 = 2Р2О3; 4Р + 5О2 = 2Р2О6
2Р + 3С12 = 2РС13; 2Р + 5СІ2 = 2РС15
Фосфор тотықтырғыш кышқылдармен, пассив металдардың ион-дарымен
әрекеттесіп ортофосфор қышқылына айналады:
Р° + 5HNO3 = Н3РО4 + 5NO2 + Н2О
2Р + 5H2SO4 = 2HРО4- 5SO2+ 2H2O
Р° + 5AgNO3 + 4Н2О = Н3РО4 + 5Ag + 5HNO3
Фосфор сілтілермен әрекеттесіп диспропорцияланады:
4Р° + 3NаОН + 3Н2О = 3NН2РО2 + 3РН3↓
Реакция нәтижесінде натрий гипофосфиты және фосфин тұзіледі. Фосфор
тотықтырғыш ретінде металдармен әрекеттесіп фосфидтер деп аталатын заттар
тұзеді, мысалы,
3Са + 2Р = Са3Р2
Фосфидтер сумен немесе қышқылдармен әрекеттесіп фосфордың сутегімен
қосылысын фосфинді тұзеді:
Ca3P2 + 3H2SO4 = 3CaSO4+2PH3↑
Фосфин түссіз, улы, суда жақсы еритін газ. Ол өзінің химиялық қасиеттері
жағынан аммиакқа ұқсас болады да суда еріткенде фосфоний гидроксидін,
сілтіде еріткенде фосфоиий тұзын тұзеді.
Бұл едәуір көп таралған элемент, жер қыртысындағы оның мөлшері 0,12%-
ті құрайды. Фосфор белсенді, табиғатта бос күйінде кездеспейді құрамында
болады, маңыздысы-құрамына кальций фосфаты кіретін апатит минералы.
Апатиттің бірнеше түрі белгілі. Ең көп таралғаны фторапатит 3Ca (PO ) .Ca
F
Апатиттің бір түр өзгерісі шөгінді тау жыныстарын- фосфориттерді түзеді.
Қазақстанда фосфорға өте бай кен орындары бар. ХХ ғасырдың 30-жылдары
Ақтөбе облысында фосфорит кені табылған. Ақтөбе кен орындарының негізгі
артықшылығы-олардың қабаттары жер бетіне жақын орналасқан және пайдалы
қазбаны ешқандай кедергісіз өндіруге болады. Мұнда жалпы қоры жүздеген
миллион тоннаға жететін ондаған ірі кен орындары бар.
30-жылдардың аяғында (1938-1940) Қаратау бассейні ашылды.
Бассейінде 26 кен орны бар. Бассейннің басты бес кен орындарында
( Жаңатас, Ақсай, Шолақтау, Көкжон, Көксу) бүкіл қордың 90%
P O бар.Қаратау фасфарит қабатының қалыңдығы 10-12 м, ал кейбір орындарда
30 м – ге жетеді.
Оңтүстік Қазақстанда, Аят және Лисаковск кен орындарындағы қоңыр тас
көмірдің құрамында фосфордың едәуір қоры бар.Совет одағында фосфорит Жамбыл
қаласының жанындағы Қаратау өңірінде, кездеседі. Қаратау жер жүзіндегі
фосфоритке бай жердің бірі, әрі сапасы өте жоғары. Фосфордың табиғи
қосылысының тағы бір маңыздысы апатит деген минерал, оның негізі Ca5X(PO)2.
Совет Одағында апатитің өте көп жерін, 1926 академ А.Е. Ферсман мен
Л.Н.Лабунсов, Қола түбегінен Хибинск деген жеріне тапқан.
Фосфор өте маңызы элемент, өйткені ол өсімдіктердің де, жануарладдың
да белоктардың да құрамына кіреді; өсімдіктерде – дәннің жануарлардың, сүт,
қан, ми және нерв тікені белоктарының құрамында болады. Онымен қатар сүйек
және тістің құрамында Ca3(PO4)2 түрінде болады. РН3 + Н2О = РН4ОН РН3 + НС1
= РН4С1
Фосфин күшті тотықсыздандырғыштардың қатарына жататындықтан қыздырғанда
ауада жанып кетеді, күшті тотықтырғыштардың әсерінен фосфор қышқылына дейін
тотығады, мысалы
2PH3+4O2 = P2O5 = 3H2O
3PH3 + 4K2Cr2O7+16H2SO4 =H3PO4 + 4Cr2(SO4)3 + 4K2SO4+16H2O

2.2 Фосфордың алынуы мен қолданылуы
Фосфорды апатиттен немесе фосфориттен алады. Фосфорды бос күйде алу
үшін фосфоритті құм және көмірмен араластырып электр пеште 15000 –қа
дейін қыздырады,онда болатын реакциялардың жалпы теңдігі былай жазылады:

Бөлініп шыққан фосфор буы салқындатылып,қатты күйге аударылған
фосфор,судың астына жиналады. Фосфорды фосфавриттен алады. Оны көмірмен
(кокспен) және құммен араластырып, 1500С электр пешінде қыздырады:
2Са (РО) +10С+6SiO =6CaSiO +P =10CO↑
Якция кезінде фосфор буы су астындағы қабылдағышта конденсацияланады.
Қызыл фосфордың бертолле тұзымен қоспасы әлсіз үикелісте немесе қысқанда
тұтынады:
6Р+5КСI =5KCI+3P O
Сондықтан қызыл фосфорды, негізінен бұрынғы ақ фосфордың орнына сіріңке
өндірісіне қолданады.
Фосфордан едәуір мөлшері зиянды жәндіктерді жою үшін пайданылатын әр түрлі
фосфор органикалық препараттар өндірісіне жұмсалад. Фосфордың оттекті
қосылыстар, фосфор қышқылы және оның тұздары кеңінен қолданады.
Ақ фосфор көп қолданылмайды. Оның жанатын және түтіндейтін снаряттарда
пайдаланылады. Қара фосфор өте сирек қолданылады. Фосфордың көп мөлшері әр
түрлі зиянды насекомдарға қарсы қолданылатын хлорофос, тиофос сияқты
пестицидтер дайындауға жұмсалады. Қызыл фосфор негізінен сіріңкенің бүйір
жағында болатын коңырқай қоспаньщ құрамына кіреді. Жанғыш снарядтар мен
бомбаларды, түтш шымылдығын тұзетін гранатаны ақ фосформен толтырады.
Фосфордың жартысына жуығы қазіргі кезде синтетикалық жуғыш заттар жасауға
қолданылады. Фосфор көп мөлшерде шырпы өндірісінде қолданылады.Ақ фосфор
жанғанда будақ-будақ қалың қабатты ақ түтін (фосфор (V)оксиді) түзіледі,
сондықтан оны түтін шымылдығын жасау үшін снаряд, бомбаларға салады.
Зиянкес жәндіктерге қарсы дәрі жасауға фосфор-органикалық препараттар
синтезіне қолданылады. Фосфордан едәуір мөлшері зиянды жәндіктерді жою үшін
пайданылатын әр түрлі фосфор органикалық препараттар өндірісіне жұмсалад.
Фосфордың оттекті қосылыстар, фосфор қышқылы және оның тұздары кеңінен
қолданады.
Ақ фосфор көп қолданылмайды. Оның жанатын және түтіндейтін снаряттарда
пайдаланылады. Қара фосфор өте сирек қолданылады. Фосфордың көп мөлшері әр
түрлі зиянды насекомдарға қарсы қолданылатын хлорофос, тиофос сияқты
пестицидтер дайындауға жұмсалады. Қызыл фосфор негізінен сіріңкенің бүйір
жағында болатын коңырқай қоспаньщ құрамына кіреді. Жанғыш снарядтар мен
бомбаларды, түтш шымылдығын тұзетін гранатаны ақ фосформен толтырады.
Фосфордың жартысына жуығы қазіргі кезде синтетикалық жуғыш заттар жасауға
қолданылады.

2.3 Фосфордың қасиеттері.
Физикалық қасиеті.Фосфордың екі аллотропиялық түрі бар: ақ және қара
фосфор, алайда олардың арасында-күлгін, қызыл түрлері бар.
Фосфордың атомдары Р2, Р4, не Р2∞ полимерлі молекула болып бірігеді.
Р2 молекулалары N2 сияқты құрылған, бірақ 10000С жоғары
температурада ғана тұрақты, 20000С артық температурада атомға ажырайды.
10000С төмен жағдайда Р4 молекулалары тұрақты, олар тетраэдр тәрізді
болады.
Ақ фосфор (d-модификация) фосфор буын тез салқындатқанда түзіледі,
қатты кристалдық зат, меншікті салмағы 1,820, tб0С=44,1, tқ0С=275
сұйық, не бу күйінде 10000-қа дейін молекуласы Р4 одан жоғары
температурада Р2 айналады.
Ақ фосфор таза күйінде түссіз болады, бірақ сатудағы ақ фосфор
сарғылт тартқан балауыз тәрізді болып келеді.Төмен температурада морт
сынғыш,150-тан жоғары жұмсап, пышақпен оңай кесіледі. Ауада оңай
тотығады, әрі қараңғыда жарық шығарады, сәл қыздырса, мысалы үйкесе
болғаны, жанып кетеді, жанғанда көп жылу бөліп шығарады. Фосфор ауада
тотыға келіп, шыққан жылудың әсерінен өзінен-өзі жануы да мүмкін. Ақ
фосфорды тотығудан сақтау үшін су астында сақтайды: суда ол ерімейді,
көміртек дисульфидінде, бензолда ериді.
Ақ фосфор – өте күшті у, өзіне тән исі болады. Азотпен салыстырғанда фосфор
элементінің бейметалдық қасиеттерінің кему, оның жай заттарының
қасиеттеріне әсер етеді.
Фосфордың аллотропиялық түр өзгерістерінің қасиеттері олардың
құрылысымен түсіндіріледі. Ақфосфор құрылысы толық зертелген (8.9-
сурет). Оның малекулалық кристалдық торы бар. Ақ фосфордың малекуласы
төрт атомды және дұрыс үш қырлы перамида тәріздес. Фосфордың әрбір атомы
перамиданың төбесінде орналасқан. Малекулалық торлы басқа заттарға
ұқсас, ақ фосфор жеңіл балқиды және ұшқыш.
Ақ фосфорды 280-3400-қа дейін ауаның қатысынсыз қыздырса,
аллотропиялық екінші түрі-қызыл фосфорға айналады. Ақ фосфорды ұзақ
сақтаса, жарықтың әсерінен біртіндеп, өте баяу қызыл фосфорға айналады,
сатудағы ақ фосфордың сарғылт болуы осыдан.
Қызыл фосфор, ақ фосфордан өзгеше оны балқытуға болмайды, қыздырса,
бірден буға айналады (4160), буын жинап салқындатса, ақ фосфорға
айналады; ауада өте баяу тотығады, қараңғыда жарық шығармайды. 2600-қа
дейін қыздырғанда ғана жанады, күкіртті көміртегінде де, бензолда да
ерімейді, улы емес. Меншікті салмағы 2,20. Қызыл фосфордың молекуласы ақ
фосфорды күрделі полимерлі деп есептеледі.
Қара фосфорды алу үшін ақ фосфорды 2000-та және 1,2.1010Па
қыздырады.Соңғы кезде қысымсыз сынап катализаторының жәрдемімен алатын
болды. Қара фосфорда атомдар коваленттік байланыс арқылы алты бұрыш
жасайды.
Химиялық қасиеттері. Химиялық қасиеті жағынан фосфор өте
реакцияласқыш элемент, көпшілік заттармен тікелей қосылысады, әрі көп
мөлшерде жылу бөліп шығарады.Оттек, галогендер, күкірт және бірсыпыра
металдармен өте оңай қосылысады.
Осы арада айта кететін бір мәселе жай заттардың активтігі олардың
құрылымына өте тәуелді. Ақ фосфор қызыл фосфордың химиялық қасиеттері
бойынша қатты ерекшеленеді. Мәселен, ақ фосфор ауада жеңіл тотығады және
өздігінен тұтынады, сондықтан оны су астында сақтайды. Қызыл фосфор 240 С
–тан жоғары қыздырғанда тұтынады. Ақ фосфор тотыққанда қараңғыда жарық
шығарады, яғни химиялық энергияны тікелей жарық энергиясына айналуы жүреді.

Сұйық және еріген күйінде, сондай-ақ 800 С-тан төмен температурада бу
күиінде фосфор Р малекуладан тұрады. 800 С тан жоғары температурада
малекула дессоциацйяланады: Р 2Р .
Соңғысы 2000 С тан жоғары температурадан атомда ыдырайды:
Р 2Р. Осылай фосфор атомдары Р , Р малекулаларына және полимерлі затқа
бірігеді.
Фосфор көптеген жай заттармен – оттекпен, гологендермен, күкіртпен және
кейбір металдармен тотықтырғыш және тотықсыздандырғыш қасиеттер көрсете
қосылады.

Мысалы:
2Р+3S=P S 2P+3d PCI

2P+3Ca=Ca P PCI+CI PCI
Қызыл фосфорға қарағанда ақ фосформен рякция

жеңіл жүреді. Фосфордың металдармен қосылысы фасфидтер деп
аталады, олар суда жеңіл айырылып, сарымсақ иісті өте улы тұрақсыз газ
фофин РН түзеді:Са Р + 6Н О= 3Cа(ОН) +2РН↑.

2.4 Фосфор оксидтері және қышқылдары.
Фосфор екі түрлі оксид және соларға сәйкес бірнеше қышқыл түзеді.
Фосфорды оттегін жетістірмей біртіндеп қыздырған кезде фосфор (III)
оксиді Р-О, түзіледі:
4Р + 302 - 2Р203

Ол төменгі температурада димер түрінде болады Р4О6- Фосфор (III)
оксиді ақ түсті кристалл зат. Ол бөлме температурасында суда еріп фосфорлы
қышқыл түзеді:
Р205+ЗН20 = 2Н3Р03

Бұл қосылыстарында фосфордың тотығу дәрежесі +3 болғандықтан, олар
күшті тотықсыздандырғыштар болып табылады. Фосфорлы қышқыл суда жақсы
еритін ақ түсті кристалл. Судағы ерітіндіде ол екі түрлі таутамер түрінде
болады:

Сілтілер әсерінен тепе-тендік солға жылжиды да екі негізді қышқыл
болып табылады. Оның тұздарын фосфиттер дейді. Ішіндегі белгілілері —
NаН2РО3 натрий дигидрофосфиті және гидрофосфиті — NаН2РО3 Фосфорлы
қышқылдың үш сутегі орын алмастырған тұздары белгісіз.
Фосфор ауада жанғанда фосфор (V) оксидін түзеді:
4Р + 502 = 2Р205

Фосфор (V) оксиді өте гигроскопиялық ақ түсті кристалл зат. Ол су
сіңіргіш зат ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.