Арал теңізінің зерттелу тарихы
Мазмұны
Кірісіпе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I.ТАРАУ. Арал теңізіне жалпы табиғи.географиялық сипаттама
1.1. Орналасқан орны, геологиялық дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2. Теңіздің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3. Теңіздің құрғауы және оның негізінде құрғақшылыққа айналған бөлімінде болып жатқан процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
II.ТАРАУ. Арал теңізін географиялық және топографиялық тұрғыдан зерттеулер
2.1 18 және 19 ғасырлардағы Арал теңізінің географиялық
ерттелулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2. 19.18 ғасырлардағы Аралдың топографиялық зерттелуі... ... ... ... .32
2.3. XX ғасырдың басы мен Кеңес дәуіріндегі Арал теңізінің ғылыми зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.4 Арал теңізінің XX ғасыр 90 жылдардағы зерттелуі және ХХ ғасырдың басындағы Арал теңізі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Кірісіпе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I.ТАРАУ. Арал теңізіне жалпы табиғи.географиялық сипаттама
1.1. Орналасқан орны, геологиялық дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2. Теңіздің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3. Теңіздің құрғауы және оның негізінде құрғақшылыққа айналған бөлімінде болып жатқан процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
II.ТАРАУ. Арал теңізін географиялық және топографиялық тұрғыдан зерттеулер
2.1 18 және 19 ғасырлардағы Арал теңізінің географиялық
ерттелулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2. 19.18 ғасырлардағы Аралдың топографиялық зерттелуі... ... ... ... .32
2.3. XX ғасырдың басы мен Кеңес дәуіріндегі Арал теңізінің ғылыми зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.4 Арал теңізінің XX ғасыр 90 жылдардағы зерттелуі және ХХ ғасырдың басындағы Арал теңізі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Кіріспе
Бұрынғы КСРО-ның Ортаазиалық қуаңшылық аймағында орналасқан Арал теңізі 1960 жылға шейін Каспий теңізі мен Верхнее және Виктория көлдеріне ғана алаңы бойынша (66 000 км² жуық) дес беріп, ғаламшардың көлемі бойынша төртінші көлі болып табылды. Ол кезде Арал суының мөлшері 1020 км²-ді құрайтын, ал максимальді тереңдігі – 63 м, бұл 53 м Дүниежүзілік мұхит деңгейінен орташа жоғары. Арал теңізі әрбір ірі су қоймасы сияқты аймақтық климатқа белгілі бір жеңіл мусақтандырушы ықпалын тигізетін, бұл ені бірнеше ондықтан бірнеше мың шақырымға дейін теңіз жағалауындағы аймақта микроклимат калыптастыруына ықпалын тигізді(Муминов, Игнатова, 1995). Амудария мен Сырдария өзендері теңізге орташа көп жылдар бойына жылына 56 км³ мөлшерде тұщы су ағындарын қамтамасыз етті. Арал суы «тұзды» болатын – олардың минералды құрамы орташа есеппен 10 г/кг құрады және ешқашан 12 г/кг-дан аспады және оның тыңытылыгы, мөлдірлігі жөнінун теңіздер ішінде ең тыңық теңіз болып есептелді( 12-15м) Мұндайда су айдынының көп бөлігінде судың бар құрамы, ережеге сай, тігінен жақсы араласқан және толық желдетілген. Мұның бәрі сан мыңдаған теңіз гидробиологиялық топтар үшін қолайлы жағдай жасады. 1976 жылға дейн Арал теңізінің үлесіне КСРО балық аулау өнімінің елеулі бөлігі тиді, осылайша, мысалы мұнда 13% жуық бекіре ауланды. Аралдың транспорттық маңыздылығы да ауыз толтырып айтарлықтай болды: теңіз жүк тасымалдарының жылдық көлемі 200 000 тоннаны құрады.
1961 жылдан бастап алдында Арал теңізінің су балансы бұзылып су дефицитті бола бастайды. Мұны ең алдымен ауыл шаруашылықтары үшін милеондаған гектар жаңа егістік тың жерлердің ашылуы өзен арнасынан қайтарымсыз судың алуының әсерінде келіп шықан су дисбаланыс болып есептеледі. Сонымен қатар, көптеген зерттеушілердің ойынша, антропогендікпен фактормен қатар өзен сулары мен булану нормасының
Бұрынғы КСРО-ның Ортаазиалық қуаңшылық аймағында орналасқан Арал теңізі 1960 жылға шейін Каспий теңізі мен Верхнее және Виктория көлдеріне ғана алаңы бойынша (66 000 км² жуық) дес беріп, ғаламшардың көлемі бойынша төртінші көлі болып табылды. Ол кезде Арал суының мөлшері 1020 км²-ді құрайтын, ал максимальді тереңдігі – 63 м, бұл 53 м Дүниежүзілік мұхит деңгейінен орташа жоғары. Арал теңізі әрбір ірі су қоймасы сияқты аймақтық климатқа белгілі бір жеңіл мусақтандырушы ықпалын тигізетін, бұл ені бірнеше ондықтан бірнеше мың шақырымға дейін теңіз жағалауындағы аймақта микроклимат калыптастыруына ықпалын тигізді(Муминов, Игнатова, 1995). Амудария мен Сырдария өзендері теңізге орташа көп жылдар бойына жылына 56 км³ мөлшерде тұщы су ағындарын қамтамасыз етті. Арал суы «тұзды» болатын – олардың минералды құрамы орташа есеппен 10 г/кг құрады және ешқашан 12 г/кг-дан аспады және оның тыңытылыгы, мөлдірлігі жөнінун теңіздер ішінде ең тыңық теңіз болып есептелді( 12-15м) Мұндайда су айдынының көп бөлігінде судың бар құрамы, ережеге сай, тігінен жақсы араласқан және толық желдетілген. Мұның бәрі сан мыңдаған теңіз гидробиологиялық топтар үшін қолайлы жағдай жасады. 1976 жылға дейн Арал теңізінің үлесіне КСРО балық аулау өнімінің елеулі бөлігі тиді, осылайша, мысалы мұнда 13% жуық бекіре ауланды. Аралдың транспорттық маңыздылығы да ауыз толтырып айтарлықтай болды: теңіз жүк тасымалдарының жылдық көлемі 200 000 тоннаны құрады.
1961 жылдан бастап алдында Арал теңізінің су балансы бұзылып су дефицитті бола бастайды. Мұны ең алдымен ауыл шаруашылықтары үшін милеондаған гектар жаңа егістік тың жерлердің ашылуы өзен арнасынан қайтарымсыз судың алуының әсерінде келіп шықан су дисбаланыс болып есептеледі. Сонымен қатар, көптеген зерттеушілердің ойынша, антропогендікпен фактормен қатар өзен сулары мен булану нормасының
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. А.Рафиков «Арал тағдыры» ФАН Ташкент-1990 ж.
2. «Өзбекстан тарихы» 3. Ташкент-2000 ж.
3. А.Жұмамуратов «Арал мәселесі және экосистемадағы
микроэлементтердің бөлістірілу динамикасы».
4. А.Рафиков «Природные условия осушающегося Южного побережья Аральского морья» ФАН Ташкент-1980 ж.
5. «Проблема Аральского моря» «Наука» -1960ж.
6. М.Құлкенов «Арал тағдыры» «Қазақстан» баспасы -1980 ж.
7. З.М. Акрамов, А.А. Рафиков «Прошлое, настоящее и будущее Аральского моря» Ташкент-1980ж.
8. Л.С. Берг «Аральское море. Опыт физико-географической монографии» 1908 г.
9. С.Ю. Геллер «Некоторые аспекты проблемы Аральского моря» Москва Наука-1969 г.
10. Н.Ф. Глазовский «Аральский кризис: причины возникновения и пути выходу» Издательство Наука-1979 г.
11. В.А. Духовный, Р.М. Разаков «Проблемы Аральского моря и придоохранные мероприятия» Проблемы освоения пустынь.
12. А.А. Рафиков «Геоэкологикалық муаммалар» Т «Оқытушы»-1977-і.
13. Э. Бахиев, Т.Б. Ещанов, М.Б. Аметов, Д.Хожаниязов, Б.
Умамбевто «Дәуіріміздің экологиялық мәселесі» «Білім» Нүкіс 2006ж.
14. М. Серикбаев, Р. Қурбаниязов, Е.Умаров Жанубий Арал бойы жер су ресурстары мен оларда дұрыс пайдалану.
15. А. Рафиков, Г. Тетрохин «Снижения уровня Аральского моря и изменения природных условии низовьев Амударьи» - 1981г.
16. А. Рафиков, Э.Акрамов «Арал көмек сұрайды» Т-1937ж.
1. А.Рафиков «Арал тағдыры» ФАН Ташкент-1990 ж.
2. «Өзбекстан тарихы» 3. Ташкент-2000 ж.
3. А.Жұмамуратов «Арал мәселесі және экосистемадағы
микроэлементтердің бөлістірілу динамикасы».
4. А.Рафиков «Природные условия осушающегося Южного побережья Аральского морья» ФАН Ташкент-1980 ж.
5. «Проблема Аральского моря» «Наука» -1960ж.
6. М.Құлкенов «Арал тағдыры» «Қазақстан» баспасы -1980 ж.
7. З.М. Акрамов, А.А. Рафиков «Прошлое, настоящее и будущее Аральского моря» Ташкент-1980ж.
8. Л.С. Берг «Аральское море. Опыт физико-географической монографии» 1908 г.
9. С.Ю. Геллер «Некоторые аспекты проблемы Аральского моря» Москва Наука-1969 г.
10. Н.Ф. Глазовский «Аральский кризис: причины возникновения и пути выходу» Издательство Наука-1979 г.
11. В.А. Духовный, Р.М. Разаков «Проблемы Аральского моря и придоохранные мероприятия» Проблемы освоения пустынь.
12. А.А. Рафиков «Геоэкологикалық муаммалар» Т «Оқытушы»-1977-і.
13. Э. Бахиев, Т.Б. Ещанов, М.Б. Аметов, Д.Хожаниязов, Б.
Умамбевто «Дәуіріміздің экологиялық мәселесі» «Білім» Нүкіс 2006ж.
14. М. Серикбаев, Р. Қурбаниязов, Е.Умаров Жанубий Арал бойы жер су ресурстары мен оларда дұрыс пайдалану.
15. А. Рафиков, Г. Тетрохин «Снижения уровня Аральского моря и изменения природных условии низовьев Амударьи» - 1981г.
16. А. Рафиков, Э.Акрамов «Арал көмек сұрайды» Т-1937ж.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы :Арал теңізінің зерттелу тарихы
Мазмұны
Кірісіпе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I-ТАРАУ. Арал теңізіне жалпы табиғи-географиялық сипаттама
1.1. Орналасқан орны, геологиялық
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Теңіздің зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .15
1.3. Теңіздің құрғауы және оның негізінде құрғақшылыққа айналған бөлімінде
болып жатқан
процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
II-ТАРАУ. Арал теңізін географиялық және топографиялық тұрғыдан
зерттеулер
2.1 18 және 19 ғасырлардағы Арал теңізінің географиялық
ерттелулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2. 19-18 ғасырлардағы Аралдың топографиялық зерттелуі...
... ... ... .32
2.3. XX ғасырдың басы мен Кеңес дәуіріндегі Арал теңізінің ғылыми
зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...34
2.4 Арал теңізінің XX ғасыр 90 жылдардағы зерттелуі және ХХ ғасырдың
басындағы Арал теңізі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
44
Кіріспе
Бұрынғы КСРО-ның Ортаазиалық қуаңшылық аймағында орналасқан Арал
теңізі 1960 жылға шейін Каспий теңізі мен Верхнее және Виктория көлдеріне
ғана алаңы бойынша (66 000 км² жуық) дес беріп, ғаламшардың көлемі бойынша
төртінші көлі болып табылды. Ол кезде Арал суының мөлшері 1020 км²-ді
құрайтын, ал максимальді тереңдігі – 63 м, бұл 53 м Дүниежүзілік мұхит
деңгейінен орташа жоғары. Арал теңізі әрбір ірі су қоймасы сияқты аймақтық
климатқа белгілі бір жеңіл мусақтандырушы ықпалын тигізетін, бұл ені
бірнеше ондықтан бірнеше мың шақырымға дейін теңіз жағалауындағы аймақта
микроклимат калыптастыруына ықпалын тигізді(Муминов, Игнатова, 1995).
Амудария мен Сырдария өзендері теңізге орташа көп жылдар бойына жылына
56 км³ мөлшерде тұщы су ағындарын қамтамасыз етті. Арал суы тұзды болатын
– олардың минералды құрамы орташа есеппен 10 гкг құрады және ешқашан 12
гкг-дан аспады және оның тыңытылыгы, мөлдірлігі жөнінун теңіздер ішінде
ең тыңық теңіз болып есептелді( 12-15м) Мұндайда су айдынының көп
бөлігінде судың бар құрамы, ережеге сай, тігінен жақсы араласқан және толық
желдетілген. Мұның бәрі сан мыңдаған теңіз гидробиологиялық топтар үшін
қолайлы жағдай жасады. 1976 жылға дейн Арал теңізінің үлесіне КСРО балық
аулау өнімінің елеулі бөлігі тиді, осылайша, мысалы мұнда 13% жуық бекіре
ауланды. Аралдың транспорттық маңыздылығы да ауыз толтырып айтарлықтай
болды: теңіз жүк тасымалдарының жылдық көлемі 200 000 тоннаны құрады.
1961 жылдан бастап алдында Арал теңізінің су балансы бұзылып су
дефицитті бола бастайды. Мұны ең алдымен ауыл шаруашылықтары үшін
милеондаған гектар жаңа егістік тың жерлердің ашылуы өзен арнасынан
қайтарымсыз судың алуының әсерінде келіп шықан су дисбаланыс болып
есептеледі. Сонымен қатар, көптеген зерттеушілердің ойынша,
антропогендікпен фактормен қатар өзен сулары мен булану нормасының
климаттық өзгеруімен байланысты табиғи себептер де орын алған демекте,
(Бортник, Чистяева, 1990). Теңіз деңгейінің жалпы төмендеуі бүгінде 23 м
құрады. 1988-1989 жж теңізден оның Кіші Арал ретінде танымал едәуір
кішігірім солтүстік бөлігі бөлінді. Судың жоғалуына жол берілмес үшін ол
жерден Аралдың (Үлкен теңіз) негізгі, оңтүстік бөлігіне Қазақстан үкіметі
Кіші теңіздің оңтүстіктеу жағына алдымен уақытша, кейін (2005 ж) тұрақты
плотина салынды. Сырдарияның Кіші теңізге айтарлықтай құйылуының салдарынан
деңгейінің төмендеуі мен тұздылығының өсуі онда тоқтатылды, және де бүгінде
Кіші теңіздің экологиялық жағдайын біршама қолайлы деп есептеуге болады.
Сондықтан бұл ауданды қозғамай, экологиялық жағдайға жоғары дәрежеде
ұшыраған Үлкен теңізді әңгіме етеміз.
Үлкен теңіз деңгейі төмендеуі кезінде алаңы бойынша төрттен үш бөлікке
тартылған және өзі екі жеке бассейнге, бірі – біршама тереңдеу батыс
шұңқырына (43 м дейін), екіншісі – тайыз сулы (3 м), бірақ жіңішке бұғазбен
(2,5км.)біріккен, алаңы бойынша үлкен шығыс бөлікке бөлінді. Сурет 1.
Аралдың құрғау процесінде су арнасында және оған жанасқан территориясының
экосистемасында түбегейлі өзгерістер болды. Тұздылық бүгінгі таңда батыс
бассейнінде - 100 гкг-ға, ал шығыста 135 гкг-ға және одан да жоғарыға
жетті. Тұздану алдын кальций және магния карбонаттарының, одан кейін
гипстің батпандап теңіз түбіне тұнуымен қатар жүрді, бұл қалған су
массасының ионды-тұзды құрамының күрделі өзгеруіне алып келді. Тек бентос
пен планктондағы кейбір биологиялық түрлер ғана экстремалды тұздылыққа
бейімделе алды.
Арал жағдайының өзгеруі аймақтың әлеуметтік-экономикалық жағдайларының
айтарлықтай нашарлауына алып келді. Арл боиы аимағыңың микроклиматына 500
км дейнгі радиуста әсер етке (Чуб 2000). Балық өндірісінің қысқаруы, сондай-
ақ кеме қатынасының толық тоқтатылуы, жалпы теңіздің порт инфрақұрылымы мен
жолдардан қол үзуі жұмыссыздық пен экономика үшін ірі зиян алып келді, ал
теңіздің құрғаған түбінен тұздарды желмен шығару мен тұрмыстық мақсаттарда
пайдаланылатын ыза сулардың минералдануының өсімі халық денсаулығына үлкен
зиянын тигізеді. Сонымен қатар теңіздің құрғауы Өзбекстанның
(Қарақалпақстан) солтүстік жағы мен Қазақстанның (Қызылорда мен Ақтөбе
облыстары) оңтүстік жағында климатты қосымша қуаңдандыруға алып келді.
Кейбір мәліметтер бойынша, Арал теңізі апатының негативтік экологиялық
салдары Ресей территориясына дейін де жетуі мүмкін. Себебі, Аралдың
құрғаған түбінің тұзы мен шаңы желмен 500-800 км-ге жетеді ( Miklin 2004) ,
яғни оңтүстік румбтардың желі кезінде олар Орынбор және Челябі облыстарына
жетуге қабілетті. Осылайша жылына барлығы 40 млн т тұздарға дейін жетеді
(Рубанов, Богданова, 1987).
Тақырыптың өзектілігі Бүгінгі күнде шешімін табылмай отырған
экологиялық проблемалардың бірі-Арал бассейні.
Ұзақ уақытты қамтитын тарихи географиялық зертеулерде Арал теңізінің
қалыптасуың, бұрынғы ғалымдардың зертеулерін анализдеу арқалы үиренуге
болады.Осы себептенде Арал теңізінің зетелу тарихиң үйрену кәзіргі кезенің
өзекті мәселелері болып табылады.
Тақырыптың негізгі міндеті мен мақсаты.
Қазіргі Арал теңізі тек қана Орта Азия аймағының регионалды проблемасы
емес, сонымен бірге Халықаралық масштабтағы экологиялық проблемалардың
орталығына айналды.
Арал теңізінің дамуын және зертелу тарихын үирену арқалы оның бұрынғы
табиғатын үиренеміз, каззіргі онда журип жатқан табиғи процестеді және
олрдың салыстыру арқылы болашағың үиренеміз..
Мен өз жұмысымда бірқатар ғалымдардың әдебиеттерін және 2002 жылдан бері
Р.Ғ.А Океанология институты, Уз.Ғ.А Геология және Геофизика институты,
НөкісМ.П.И және Халықаралық қазақ-түрік университеті ғылыми бірге істесу
бойынша жүргізілген келісім шарт негізінде жыл сайын ұйымдастырылып жатқан
экспедіция материалдарынан пайдаландым.
Тақырыптың зерттелу объектісі. Арал теңізінің табиғатының тарихың
зертеу қазіргі физикалық жағдайын зерттеудің маңызы екі жақты. Біріншіден,
Арал теңізінің бұрыңғы өзгерістерінің себепті болжауы қазіргі жағдайдың
дұрыс түсінігі мен анық суреттеудің негізі болуы керек. Болжаудың үлкен
маңызы, ол құрғаудың себептерін жеңілдетуге арналған өлшемдерді жүргізуге
көмектеседі.
Екіншіден, қазіргі Арал теңізі өзінің өте айрықша океанографикалық
қоршаған ортасы бар, бірегей табиғи лаборатория ,бұл басқа көлдер, ішкі
теңіздер мен мұхиттық аймақтарда болып жатқан физикалық және химиялық
процестерді анықтауға қолданыла алады. Қазіргі Арал теңізінде болып жатқан
процесстер басқа осындай құрғау мен қауіптерді басынан кешіріп отырған
көптеген көлдерге үлгі бола алады.
Зерттеу жаңалығы. Арал тенізінің бұрынғы зертеулерін және казіргі
дәуірдегі теңіздің экологиялық жағдайларының шиеленіскен бір уақтында
теңіздің кәзіргі жағдайлары ондағы болып жатырғаң табиғи процестерді және
олардың райондағы экосистемаға әсері үйретіледі.
Жұмыстың құрылымы. Бұл бітірушінің дипломдық жумысы кіріспе, негізгі
бөлім II-баптан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен 50
беттен тұрады. Бітірушінің дипломдық жумыста сонымен бірге бір қатар
таблица мағлұматтары келтіріліп өтілген.
Арал теңізінің 1848-1849 жылдарда А. Бутаков
экспедіциясының түзген картасы
І-ТАРАУ. Арал теңізінің жалпы географиялық сипаттамасы
1.1. Орналасу орны, геологиялық дамуы.
Орналасу орны. Бүгінгі таңда бір уақыттарда дүниежүзінен өзінің көлемі
жағынан төртінші орында тұратын Арал теңізі құрып баруда, оның орнына үлкен
Аралқұм шөлі қалыптасып кәліді. Бұл процесте Қарақұм, Қызылқұм және Үстірт
шөлдері өзара жалғасып жатуда. Арал теңізінің бұрыңғы жаға бойындағы
сызықтары (шекаралары) қазір 100-200 км. Ішке қарай кіріп кеткен. Бұрыңғы
уақыттарда оның жаға бойы сызығы батыста Үстірт чинкинен, шығыста Қызылқұм
шөлінің солтүстік батысы, оңтүстікте Амудария дельтасы және солтүстікте
Арал бойы Қарақұм шөлдеріне жететін еді. Теңіздің көп жылдық деңгейі
Балтық теңізі бетінен 53 м. жоғары болып тұрған, оның акватория көлемі
66 458 кмw құрайтын территорияда су болған, ал аралдардың көлемі 2345 км.
құрайды. Оның орташа тереңдігі 16 м. болса, ең терең жері 69 м. болған.
Теңіздің ұзындығы 428 км, ал ені болса 292 км. құраған.
1960 жылы Арал теңізі жер бетіндегі Каспий теңізі, Жоғарғы көл,
Виктория көлінен кейінгі төртінші орындағы ең үлкен ішкі су бассейні
болған. Теңіздің орналасуы, 43° 24 ′ N пен 46° 53 ′ N және 58 ° 12 ′ E мен
61° 59 ′ Е –нің арасы, теңіздің үстіңгі бетінің аумағы 66 000 км-ден
жоғары, максималды ұзындығы 492 км және максималды кеңдігі 290 км (Рубанов,
1987). Жағалаудың жалпы ұзындығы шамамен 16м болған. Ертеректегі
зерттеулер бойынша максималды тереңдік 69 м-ден жоғары болған(Бутаков,1853;
Фортунатов пен Сергиенко, 1950; Бетгер, 1953), бұл деректер көптеген
басылымдарда және навигациялық карталарда да қайталанған. Көптеген ғалымдар
63м-ден асқан тереңдіктің болуын көп зерттеп (Рубанов,1987), ғылыми болжам
жасаған.
Теңіз ішіндегі аралдар 2.200км ² ден жоғары жерді алып жатқан 1.100-ден
көп кіші және үлкен аралдар болған. Теңіз ішінде көптеген аралдар болған,
сондықтан да теңіздің түркі тіліндегі арал сөзі - арал дегенді
білдіреді. Теңіз үлкен эрозион–тектоникалық процесстер негізінде. Арал
теңізі аймағындағы жердің қалың қабаты 3580 км (Вольвовский, 1966) .Гранит
қабатының қалыңдығы 16-18 км (Имогамов, 1979).
Орталық Азияның екі негізгі өзендері Амудария мен Сырдария
теңізге құйылады. Амударияның ағысы Сырдарияға қарағанда шамамен 2 есе
көбірек су әкеліп тұрған. Арал теңізінің бассейн аумағы – 3 миллион.
Теңіздің Оңтүстік бөлігі Өзбекстанға, Солтүстік бөлігі Қазақстанға
тиесілі.
Теңіздің Батыс жағалауы Үстірт платосының тік жарынан құралады,ол
Үстірт тегістігі батысында Каспий теңізімен шектәліді. Арал теңізінің
Үстірт жағалауы мұхит бетінен 190 -220 м-ге биік Үстірттің тік жарын
жергілікті халық шың дейді, ал әдебиетерде географиялық чинк деген
терминбен колданылады. Батыс жағалау әлсіз таңбаланған. Оңтүстікке қарай
Арал теңізі ежелгі аллувиалдан түзілген шексіз аймақпен Амудария
дельтасымен, және осы алыс оңтүстікте Қарақұм шөлінің бархандарымен
шектеседі. Оңтүстік жағалаудың ең маңызды географиялық объектілері Әжібай,
Жылтырбас колтығы және Бұрынғы Тоқпақ ата түбегі жанындағы Сарыбас су
қоймасы.
Шығысында Арал теңізі жағалауы Қызылқұм шөлімен шектеседі. Арал бойы
Қызылқұмында Амудария мен Сырдарияның бұрынғы ескі дельталары Ақшадария,
Жаңадария, Көкдария орналасқан.
Сырдария мен Амударияның құрғақ ежелгі өзен іздері қиылысатын құмда
Шығыс жағалау бірнеше жазықтармен санжетпес ( 600) үлкен құм аралдардан
тұратын Теңіздің Оңтүстік Шығыс бөлігіндегі Акпенінски архипелагы арқылы
жақсы белгіленген (Рафиков және Тетюхин, 1981).
Теңіздің Солтүстік беті Борсық және Арал маңы Қарақұм шөлдерімен
шектеседі. Солтүстік жағалау біршама биік және тік, және көптеген жазықтар
мыс: Бутанов, Шевченко, Чебас жазықтарымен үзіледі.
Арал теңізі түбінің батометриялық картасына карасақ, Кіші теңіз деп
аталатын теңіздің солтүстік бөлігін үлкен теңізден Көкарал аралы бөліп
жатыр, көлдің негізгі бөлігімен оны шығыста кеңдігі 15 км тереңдігі 12м
аралдың Берг бұғазы және батысында тар таяу-Көкарал бұғазы байланыстырады.
1960ж кіші теңіздің максималды тереңдігі 30м деп шамалы төмен, жалпы көлемі
80км³ болған (Бортник және Чистаева, 1990). Өз кезегінде үлкен теңіз екі
бассейн арқылы табиғи бөлінеді, солтүстікте су асты тектоникалық үстірт
жері, Архангельский вал деп аталатын, Құланда түбегінен Чернышев және Чебас
жазықтықтары арасында және оңтүстігінде Мойнақ түбегі арқылы бөлінеді. Бұл
таяу белдіктің ең жоғарғы жері Возрожденія, Лазарев және Комсоммольский
аралдары
Үлкен теңіздің батыс бөлігі батыс жағалауында түбі шұғыл тік,
біршама терең (60м) шұңқыр, шығысында түбі жаипауытты ылдилы.Шығыс бассейн
– үлкен, біршама түбі тегіс болып онша терең емес (30м ). Басейннің
солтүстік бөлігінде Барсакелмес деп аталатын үлкен арал бар, түбі тік
ылдилармен қоршалған. Көлдің аймағының көпшілік бөліктерінде, су түбі
балшық лай, саз қабаттардан тұрады. Қатты қабатты тек Батыс жағаға жақын
кейбір жерлерден көруге болады. Кейбір жағалау аймақтары және Архангельскі
үстіртінің кейбір жерлері құмды және мел дәуірінің тау жыныстары жер бетіне
шығып жатыр.
Косаревке сәйкес (1975) Арал теңізінің аймағы - әртүрлі физ
географиялық 5 типтен тұрады, атап айтқанда (1) солтүстік аймақ (кіші
теңіз); (2) шығыс және солтүстік шығыс аймақ; (3) Амудария дельтасына
көршілес оңтүстік аймақ, (4) Теңіздіңі орталық бөлігі; (5) Батыс терең
аймағы .
Геологиялық дамуы Бұнан 25-30 миллион жыл бұрын Орта Азияның батыс
бөлігінде үлкен палеогеографик өзгерістер жүз берген. Құрғақтықтың әсте-
ақырын көтерілуі негізінде пайда болған су бассейні батысқа – Каспий теңізі
жаққа шегінеді. Бұның негізінде қазіргі Қызылқұм және Арал бойы
орнында құрғақтық пайда болады. Ғалымдардың пікірінше, Арал бойында
қазіргі Арал, Сарықамыс және Хорезм ойпаттары қазіргі дәуірден 13-14
миллион жыл алдын пайда бола бастаған.
Арал теңізі ойпатының пайда болу себептері жөнінде қазірге дейін әр
түрлі пікірлер бар. Л.С.Берг, Б.М. Георгиевский, А.Д. Архангельскийлердің
дәлелдеулеріне қарағанда бұл ойпатты жер қабығының тектоникалық әрекеттер
негізінде пайда болған. А.С.Кесь, Б.А.Феодоровичтің мағлұматтарына
қарағанда тектоник әрекеттерімен бірге самалдың ойыу күши де эрозия
процессі белгілі бір дәрежеде роль атқарады. И.Г. Вейнбергс бұл пікірге
қосымша суффозия және карст процестерін де қосқан. О.М.Борисов Арал
теңізінің орнын үлкен кратер сипатында қарайды. Оның пікірінше, ойпат бұнан
40 миллион жыл алдын космостан түскен бірнеше жүз мың тонна ауырлықтағы
метеорит, яғни астероидтың қатты ұрылуы негізінде пайда болған.
И.В. Рубанов басшылығындағы бір топ геологтардың пікірінше, Арал бойында
теңіз батыс жаққа шегінгеннен соң, бұдан алдын топтанған теңіз жатқызықтары
эрозия әсерінде ойыла бастаған. Мойнақ түбегі-Возрожденіе-Барсакелмес
аралдары бағытында Үстірт платосының чинк сызығы пайда болған. Бұл жерде
теңіздің сармат аллювиаль жатқызықтары бүтіндей жуылып кеткен. Тоқтаусыз
жүрген эрозия процесінде Арал қаласынан Сарықамыс ойпатына дейін үлкен
аймақта шөкпе пайда болған. Үстірт платосының шығыс чинк бөлігі жуылу және
басқа процестер негізінде ойылып қазіргі көрінісіне жақындасқан. (Арал
теңізінің аэрокосмикалық Суреті, 2005 жыл).
Неоген дәуірінің жоғары плиоцен дәуірінде Каспий теңізінің трансрессиясы
жүз береді, бұл процесс көбінесе Акчагыл трансгрессиясы деп жүргізіледі. Су
Сарықамыс және Арал ойпаттарын бірнеше уақытқа дейін егәлініп жатқан.
Акчагыл су тасқыны процесі негізінде пайда болған әр түрлі теңіз
жатқызықтарын көрінуі мүмкин. Оларда жатқызықтар мергель, лай, құм,
алевролит және құмтастардан құралған.
Теңіз суы алдыңғы жағдайына қайтқаннан соң және бір мәрте үлкен су
тасқыны жүз берген. Бұл тасуды геология тарихында Апшерон су тасқыны деп
атайды. Сарықамыс-Арал ойпаттарын су бірнеше уақыт басып тұрған. Бұл
уақытта шөкпәлірде құмтас-лай және құм жатқызықтары пайда болған.
Ғалымдардың дәлелдеулеріне қарағанда, су бассейні Арал ойпатында 54-62 м,
Сарықамыс ойпатында болса 80м биіктікке дейінгі болған жерді алып жатқан.
Төрттік дәуірдің орта бөлімінің ақырында Амудария Қарақұм шөлінің ой
жерлерін жатқызықтармен толтырған. Ол солтүстік-шығысқа қарай бұрылып
Зарафшан дариясына, ал Гозардария өз суын Амударияға құйған. Амудария Арал
теңізіне ағып, Хорезм ойпаттына құйылған және кейін болса қаэіргі Ақшадария
дельтасын пайда еткен. Б.В. Андрианов, М.А. Итина және А.С. Кесь сияқты
ғалымдардың пікірінше, Ақшадария дельтасының пайда болуы жоғары төрттік
дәуірде және галоцен (соңғы 10 мың жыл) да жалғасады, қазіргі тарихи
жылдарда тоқтаған. Галоценнің төменгі және орта бөлімдерінде Амудария
Сарықамыс ойпаттын өз лайымен толтырған және Узбой солтүстік Каспий
теңізіне аға бастаған. Дарияның бұндай ағуы ғасырымыздан алғашқы екінші
ғасырдың бастарына дейін жалғаскан. Бұл арада Сарықамыс ойпаты дәрия
жатқызықтарыменен толтырылған және Сарықамыс алды дельтасы пайда болған.
Бұул процесс Сарықамыс көлі және Узбой дариясы жағаларында
неолит дәуірінің аңшылары мен балықшыларының көптеп жасаған тұрақты
орындарын археологтар жағынан анықталуымен дәлелденген.
Арал теңізінің кәзіргі аэрокосмостық суреті (2005 жыл).
Бұл дәуірде Арал ойпатына тек ғана Сырдария құйылып қалмастан, ал
Чу дариясы да жетіп барған болуы мүмкін. Арал ойпатында А.С. Кесь
пікірінше, екі көл бар болып, олардың суы тұзды болуымен ажыратылып тұрған.
Ғасырымыздан алдыңғы 2000 жылдың соңында және 1000 жылдың бастарында
Сарықамыс алды дельтасының пайда болуы мен Амудария қайтадан Ақшадария
дельтасына бұрылып, Арал жаққа аға бастаған. Ғасырымыздан алдыңғы 2000
жылдың екінші бөлімінен бастап А.С. Кесь пікірінше Амудария Арал ойпатына
оңтүстіктен құйыла бастаған. Осы дәуірден бастап қазіргі Амударияның Арал
алды (Амудария) дельтасы пайда бола бастаған. Ғасырымыздан алдыңғы 1000
жылдың бірінші жарымында Амудария дельтасы толық пайда болған. Г.В.
Лопатиннің есептеуінше, Хорезм-Сарықамыс дельтасындағы аллювиаль
жатқызықтардың пайда болуы үшін шамаменен 10 мың, Амудария дельтасы үшін
болса 7,5 мың, Амудария дельталарының пайда болуы үшін жалпы 18 мың жыл
керек болған.
Сырдария Арал теңізіне түскенге дейінгі Қызылорда ойпатындағы көлдерге
құйылып тұрған. Бірақ бұдан 2,5 жыл алдын Сырдария ойпатының солтүстігі бұл
жердегі табиғи бөгеттерді жуып, өз бағдарын Арал теңізіне бұрады. Теңізге
ол Жаңадария, Инкардария және кейінірек Қуандария өзендері солтүстікке
құйылады. Ғасырымыздан алдыңғы 1000жылдың орталарында қазіргі Қуандария
дельтасы жүзеге келген. Демек, Арал теңізі Амудария және Сырдария сулары
есебінен бірінші рет бұдан 2500 жыл алдын толған, Арал ойпаттығы неоген
дәуірінің орталарында пайда болған.
Арал теңізі тарихында оның деңгейі әр қыйлы себептерге қарай бірнеше рет
өзгеріп тұрған. Ғасырымыздан алдыңғы 1000 жылдың орталарында теңіздің
бірінші трансгрессиясы жүз береді. Бұл трансгрессия уақтында теңіз
деңгейі 58-59м биіктікке дейін көтерілген. Бұл жағдай осы биіктіктегі
аймақтарда әр түрлі шығанақтардың табылуымен дәлелденеді. Ертедегі Арал
трансгрессиясының пайда болуы көбінесе оның бассейніндегі мұздардың
еруіменен түсіндіріледі.
Ежелгі Арал трансгрессиясының аяқталуы мұздық дәуірінен кейінгі уақытқа
тура кәліді. Бұл дәуірде теңіз деңгейі жүдә пәске (16м төменге) түсіп
кеткен. Бұның негізінде теңіз суының минерализациялануы күшейіп, теңіз
астында гипс және басқа тұздар пайда болды.
Ғасырымыздан алдыңғы V11-ІV ғ.ғ. жаңа Арал трансгрессиясы болып өтті.
Бұл су тасқынында теңіз деңгейі 54,5м абс. биіктікке дейін немесе XX ғасыр
60-жылдары басындағы (53м абс.) бетінен 1,5м биіктікке көтерілдің
Арал деңгейінің өзгеруін 200 жылдан көбірек тарихын зерттеуде Л.С. Берг
және В.П. Львов жинақтаған материалдар үлкен ғылыми мағнаға ие. Л.С. Берг
көптеген тарихи деректер негізінде Аралдың 1780 жылдан бастап XX ғасыр
басына дейінгі болған теңіз деңгейі өзгерісін үйреніп шығып, төмендегі
шешімге келген. Бұл уақыт аралығында теңіз деңгейінің тербелуі үш рет
көтерілу және екі рет төмен түсуі фазасы жүз берген. 1910 жылдан бастап
1961 жылға дейінгі теңіз деңгейі негізінен 53 м абс. биіктікте өзгеріп
тұрған, бірақ кейінгі жылдарда (1961 оның деңгейі 53,4 м ге жеткен.
Егер 1960 жылдарға дейінгі Арал теңізіне орташа әр жылы 52 км куб су
түскен болса, ал 2000 жылға келіп, Арал теңізіне 1км куб су түспеді.
Сондықтан да Арал теңізінің деңгейі 60 жылдары 53 м абс. деңгейі болған
болса, ал қазіргі уақытта Арал теңізі суының деңгейі орташа 30-33 м абс.
биіктікті құрайды.
1.3. Теңіздің құрғауы және оның негізінде құрғақшылыққа айналған
бөлімінде болып жатқан процестер.
Арал теңізінің кұрғаған ұлтаны-бұл Жаңа континенталдық кұрғақтық және
бірінші дәрежелі аридтік типке кіріуші табиғи комплекс болып табылады.
Бұл район шекаралары солтүстікте Арал теңізі жағалауы, шығыс және
оңтүстік Амудария және Сырдарияның аллювиалды-дельталы тегістіктері және
батыста болса үстірт платосы болып есептәліді. Бұл жердің жалпы көлемі
жоғарыда келтіріп өткеніміздей 8 мың кмe болып есептәліді.
Рельефи негізінен теңіздің ежелгі және жаңа трансгрессиялары дәуірінде
қалыптасқан ежелгі трансгрессия дәуіріндегі рельеф бұдан 3000 жыл бұрын жүз
берген. Бұл трансгрессия жолбарыс құйрықты түбек рельефтің бірінші формасы
қалыптаса бастаған.
Районда грунт сулары және ландшафтардың қалыптасуы және дамуында
маңызды роль ойнайды. В. Н. Соколовтың (Пинхасов х.т.б.)
мағлұматтарында (1999 жыл теңіздің кұрғаған ұлтанындағы төртлемши
жатқызықларындағы грунт сулары тұздалған (10-50 гл) және күшті дәрежеде
тұздалған (50-150 гл). теңіздің кұрғаған ұлтанының грунт суларының
химиялық құрамы тек ғана теңізге емес, ал ұлтанның рельефіне және
литологиялық жыныстарға көп
жағдайларда өз әсерін тигізеді.
Климат бұл табиғи географиялық жағдайда маңызды факторлардың бірі болып
саналады. Климатлық жағдайлар табиғи процестердің дамуын белгілейді,
ландшафтардың қалыптасуына бағдар көрсетеді.
Арал теңізі районын климаттық бейнәліуде, оның орналасқан орнының
табиғи режимі және теңіздің қайтуы интенсив дамығанға дейінгі (1960) оның
деңгейінің 53 м болуы, О.М.Житомир мағлұматтарында (1964) келтірілген. Оның
белгілеуінше Арал теңізі және оған тұтас территориялардың солтүстік
бөлімінде құрғақшылық белдеулері орналасқан.
Теңіз бойы жағалары тегістігінде бұл жерге солтүстіктен ауа массалары
суық қыс және жылы және құрғақ жазды пайда етеді. Климаттың негізгі әсер
ету зонасы теңіздің орап алған бірқатар климаттық элементтер (температура,
ауа ылғалдылығы) тек енсіз жаға бойы терреторияларда теңізге жұмсақ әсерін
тигізеді.
Т.И.Молоснов х.т.б. (1987) Аралдың климатлық жағдайларын анализдеген
мағлұматтарында 1950-1960 жылдарда және соңғы екі он жылдықта 1960-69 1970-
79 жылдарда теңіз деңгейінің интенсив әрекетте екендігін көрсетеді.
Метеорологик сипаты әр түрлі уақытта топланып өзгеріске ие болады.
теңіз жағаларындағы станцияларда 1981-1990 жылдарда температураның жылдық
ағымы (соның ішінде күзде) орташа қаңтарда 19 С, шілде 3,4С ты көрсетеді.
Күз бұл жерде қатты суық кәліді. Қыс (желтоқсаннан наурыздың орталарына
дейінгі) орташа суық азы-кем қарлы, көбінесе ауа-райы бұлтты болып тұрады.
Тұрақты самал жел желтоқсанның екінші жартысынан басталады, ең суық ай бұл
қаңтар болып кәліді. Күндіз температура 0-5 С, ал түнде болса -10 С тан 15С
қа дейінгі, минимал -34 С қа дейін барады, соңғы жылдары орташа айлық
температура -2,4 С тан -10,1 С қа дейін барады.
Арал теңізі және аралқұм шөлінің соңғы 20 жылдықта метеорологиялық
жағдайларын тек ғана Мойнақ метеостанциясынан көруге болады. (таблица1).
Көктем (марттың орталарынан майға дейінгі) айларында ауа райы тұрақты
көриниске ийе болмайды. ауа температурасы күндіз 5-15 С, ал түнде 5-10С ты
құрайды. Соңғы аяздар сәуір айының екінші жартысына тура кәліді.
Жаз (мамыр-қаңтар) айлары ыстық және құрғақ болып кәліді. Ауа-райы
температурасы 25С тан, 32С қа дейінгі максимал 43С, түнде болса 12-18 С қа
дейін болады, ең жоғары орташа айлық температуралар шілдеде 27-28,t С ты
көрсетедіі ауадағы салыстырмалы ылғалдылық күндіз 25 % ке дейінгі, түнде
45C қа дейін болады.
Күз (қазан-қараша) айларында құрғақ және ашық ауа райы температурасы
күндіз 7С тан, 16С қа дейінгі, түнде 4C тан –3 С қа дейін өзгереіи. Түнде
болатын аяздар қазанның екінші жартысынан басталады.
Жыл бойы самал жел солтүстік-шығыстан және шығыстан еседі, самал
жылдамдығы 4-6 мсек құрайды. Арал бойының климаты континентальды, жазы
және қысқы температураларының амплитудасы жаға бойларында 1,5-2,5С. Арал
теңізі аймағының климаты субтропикалы және кантинентальды. Жыл сайынғы
орташа күн сәуләлінуі шамамен 181 Wm ² (Баротник және Чистаева, 1990).
Теңіз арид зонасында орналасқан, және Арал үлкен су қоймасы ретіндегі
қалыпты әсерінен гөрі айнала қоршаған шөлдердің климаттақ жағдайға әсері
негізінен күштірек. Бұндай бір қалыптылық көл жағалауына тура шектесетін
тар белдіктің әсері аймақтағы жазғы уақыт жағдайы әдетте, ашық аспан жоғары
ауа температурасымен сипатталады. Температураның төмендеуі солтүстік және
солтүстік батыстан атмосфералық интрузия әсерінен болуы мүмкін. Қыста аймақ
Сібірлік жоғары қысымды жүйенің әсерінде пайда болады, оның нәтижесінде
ашық, құрғақ ауа-райы болады. Осы уақытта, батыс интрузиямен қатар жиі
қорғау жағдайлары болып тұрады. Арал теңізі аймағындағы ауа температурасы
негізінен солтүстіктен оңтүстікке қарай күшееді. Ең төменгі ауа
температурасы орта есеппен алғанда теңіздің оңтүстік бөлігінде шамамен - 7
º С , солтүстігінде – 15 º С-тан төмен , Қаңтар айында зерттелген. Жазда
теңіз үсті ауа температурасы әдетте біршама
қалыпты. Орта есеппен максимальды температурасы 25-27° шілде айында
.Арал теңізі үстіндегі орташа жазғы температура айнала қоршаған шөлдерге
қарағанда ° с төменірек. Теңіздің солтүстік және оңтүстік аймағындағы ай
сайынғы орташа ауа температурасы 1951-1960 жылдар бойынша берілген.
Таблица 2.1. Арал және Мойнақтағы ай сайынғы орташа ауа температурасы
(°C) (1951-1960). Мұндағы, I январь, XII декабрь, т.б..
Бортник, Чистаева (1990).
ай I II III IV V VI VII VIII
IX X XI XII
Арал -12.8 -10.9 -4.5 8.6 17.3 23.3 25.6 24.1 17.8 8.0
-2.9 -8.7
Мойнақ -5.4 -4.7 -0.7 8.5 17.3 23.1 25.7 25.0 19.6
11.3 2.5 -2.9
Ылғалдық пен құрғау.
Жазда Арал теңізі аймағындағы ауаның өзара ылғалдығы айнала қоршаған
шөлдерге қарағанда 20-25% жоғарырақ. Қыста, бұл айырмашылық көп түсіп
кетеді. Жаз айларында, теңіз үстіндегі ылғалдың деңгейі әдетте 40-70%. Қыс
уақытында, бұл 70-90% ға өзгереді. Теңіздің солтүстігі мен оңтүстігіндегі
1951-1960 ж-ға ай сайынғы өзара ылғалдың көлемі 2.2-таблицасында берілген.
Таблица 2.2. Арал мен Мойнақтағы (1951-1960) орташа айлық өзара
байланысты дымқылдық көлемі (%) .
Бортник, Чистаева (1990)
Ай I III
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 qoo0
qooq
qoow
qooe
qoor
qoot
qooy
qoou
qooi
q
w000 -t,y
-r,o
-w,o
-r,i
-i,o
-w,r
-q0,
-e,w
-o,i
-e,t
-r,e -e,u
-t,y
-w,q
-r,q
-o,o
-0,e
-y,i
-w,e
-t,t
-q,o
-0,r y,r
0,e
-0,i
q,0
-0,t
e,q
-q,o
y,e
-0,t
q,i
t,w qe,e
qr,q
q0,o
qq,w
q0,t
qu,t
o,y
qye
qe,0
qe,w
qi,o w0,0
qo,e
qu,o
qu,o
w0,0
w0,r
w0,i
wq,w
qo,u
qo,0
qo,t wu,r
wy,e
wr,q
wt,u
wt,0
wy,y
wy,y
wu,u
wi,y
wt,q
wt,u wu,y
wi,q
wu,q
wu,r
wy,q
wi,u
wi,w
wi,t
e0,0
wu,y
wi,r wt,u
wr,y
we,w
wt,e
wy,y
wy,r
wr,q
wy,y
wy,0
wi,i
wi,y wq,q
qo,e
qi,q
qu,0
qi,i
qi,y
qo,w
qo,w
qo,u
qo,0
qo,e q0,y
qe,r
o,q
o,q
o,0
q0,r
q0,t
qt,i
q0,u
qo,u
u,e r,y
r,e
r,r
-r,i
-0,r
u,e
q,e
-0,q
w,t
q,0
q,0 -r,y
-w,i
-q,e
-u,w
-e,u
-r,q
-q,q
-r,i
-w,r
-0,t
-q,q qr,w
qe,t
qq,i
qw,o
qw,u
qw,i
q0,e
qw,y
q0,t
qq,y
qw,q
Теңіздің кұрғаған ұлтанының топырақтары өзінің пайда болуы жағынан әлі
жас болып есепттеді. Бұл жердегі топырақтарды пайда етуші факторлар олардың
дамуы жөнінде А.А.Рафиков (1982), С.Кабулов (1990), Б. Жолдыбеков (1995)
х.т.б. ғалымдардың жұмыстарынде орын алған.
Автоморфлы шорлақлы топырақтар Ажибай колтығында пайда болып және ен
жайып солтүстікде кұрғаған акваторияда чинк жағаларынан Амудария
дариялығына дейінгі кеңдіккте орналаскан. Районда грунт суларының деңгейі
0,5-3 м солтүстікте жер бетіне жақын жайласкан, бұл гидроморфты және жарым
гидроморфты шорлақлардың дамуында үлкен орын тудырады. Бұл топырақтардың
тұздылық дарежесін зерттеген В.Е.Сектеменко және Т.М.Тайровлар
мағлұматтарына қарағанда күшті дәрежеде тұздалған. Тұздылықтың дарежесі 1-5
%-тен 16-27 % аралығында төменгі горизонттарда тез-тез белгілеп тексергенде
1-3%-ды құрайды. Бұлар қазіргі күшті минералданған грунт суларының
ғасырында қалыптасқан. Бұл тұзды топырақтарда әр түрлі тұздардың типі
сульфат-хлорид, натрий, кальций және магний-натрийлі болып табылады.
Гидроморфты және жартылай гидроморфты топырақтарда грунт суларының
деңгейі жер бетіне 2-3 м жақын орналасқан. Бұл жерлерде жартылай
гидроморфты ал, жер бетіне 0-2 м жақын жерлерде гидроморфты топырақтар бар.
Батыста үстірт чинкинен және Архангельск қалқанынан, Aжибай қолтығы
жағаларынан солтүстікте 50-60 км жерде гидроморфты және жарты гидроморфты
шорлақлы топырақтар тсолтүстіклған. Батысында гидроморфты теңіз бойы
шорлаклары Акбұлақ және үлкентұмсық мүйісінен басталаады. Бұл жерде олар 6-
8 км кеңдікке тарқалган. Бұл жердегі грунт сулары жер бетінен 2-3 м
тереңдікте орналасқан, минералдық дәрежесі 35-56 гл минераллық типі
негізінен хлоридті және сульфат-хлоридті болып есептелінеді.
Құмды топырақтар жаға бойында меридиональ бағдарда 50 км ұзындықта
тарқалған. Бұл топырақтардың ұзақ шығысында және жерді жарты автоморфты
топырақтар орналасқан, Архангельск қалқаны және Ержан жерінде бөлініп
қалған Жылтырбас көлі жағасында гидроморфты топырақтар солтүстік жағы
топырақтың жоғары горизонтында тұздылық дәрежесі 0,2-0,4 %, ал абсолют
көрсеткіші 1 %-дан астамырақ. Бұл жоғары горизонттағы топырақтардағы тұздар
типі анионлар: хлоридті-сульфатты және сульфатты болып келеді.
Өсімдіктер ландшафттағы биотасының дамуында кұрамдық бөлімі болып
есептеледі және оның атқаратын функциясында маңызды роль ойнайды. Бұл
көзқарасты алып қарағанда Арал теңізінің кұрғаған бөлімінің ұлтаны табиғат
лабороториясын екенін білдіреді.
Аралдың кұрғаған ұлтанында табиғи орталықтың дамуында заңдылық және
ақырғы нәтижеде топырақ және өсімдіктің зоналық типінің қалыптасуы жайында
А.Бахиев (1979), И.П.Герасимов (1983) және С.Кабулов (1999) өз жұмыстарында
жазған. Осылардың ішінде И.П.Герасимов және т.б. ғалымдар зерттеп, бұның
дамуын этаптарға бөлген. Бұлар 6 этаптан тұрады: Алғашқы екі этапында
марштық және теңіз жағалауы сорлақтарының (сор) формаларының қалыптасуы бір
жылдык галофитти ландшафтардың дамуы үлкен роль ойнайды. Келесі этапқа
теңіздің құрғағанына 3-4 жыл болған, құрғаған жоғарғы бетінде бір жылдық
галофиттер және теңіз бойы шорлақлары бір қатар шөлді ксерофиттерде
галофитті системаның әлі қалыптаспаған түрлері кіргізіледі. Төртінші
этаптың басталғанына 4-5 жыл болған жұқа дөн жатқызықлары және 5-7 жыл
болған, қиын басталған шөлді биокомплекстер кіреді. Жұқа дон
жатқызықтарының механикалық құрамы келіп шығуы шөлді ксерофиттер болған көп
жылдық өсімдіктерге тамарикс, сарсазан және псаммофиттер жатады. Батпақты-
топырақты, батпақты-құмды жатқызықларда пайда болған шорлақлар қабатында
сарсазандармен байланысты.10-11 жылдан соң 5 этап басталды. Бұнда шөл
ландшафтарының жүзеге келуі басталады. Әлі дөнді жатқызықлы құмдар және
грунтты топырақтарда жайлау-тоғай фитоценозды элементтерімен көп жылдық
псаммофил өсімдіктері дамиды.
Теңіздің құрғаған
бөлімінде өсімдік дүниесінің қалыптасуы бұл негізінен өсімдіктердің
оңтүстіктен солтүстікке қарай әрекетімен байланысты. Үстірт чинклери
жағаларында құмды пляждарда ақ сексеуіл түрлері өседі. Көптеген сексеуіл
түрлері солтүстікте. Ажибай қолтығының оңтүстігінде сексеуілдер 30 %-ды
құрайды. Бұл жерде сексеуілдің тамарикс, силен х.т.б. түрлері ұшырасады.
Бұлардың ішінде тамарикс сексеуілінің ұзындығы 1,5 м ге дейін жетеді. Бұдан
басқа тораңғыл өсімдіктер-қандым, ақ сексеуіл х.т.б. лар жолбарыс құйрығы
жарты атауы және Мойнақ жағаларында 5-6 км кеңдік бойлап солтүстікке
созылған.
Арал теңізінің құрғаған ұлтанының кұрғаған оңтүстік бөлімінде аридтік
шөлденуі айрықша көзге түседі. С.Кабұлов жәнет.б.-лардың (1999)
мағлұматтарына қарағанда шөлді өсімдіктердің 59,6 %-ды, тораңғылықтардың
26,8 %-ды, жартытораңғыллықтардың 12 %-ды осы құрғаған бөлімде солтүстікке
созылған.
Бірінші анық мағлұматтарға негізделген жаңа типті ландшафтардағы сүт
емізушілердің солтүстікке тарқалуы жөнінде Е.В.Востоков (1969), Р.Реймов,
С.К.Сейтназаровтың (1995) және.т.б. көптеген ғалымдар жұмыстарында
көрсетілген.
Ақбеткей зонасы дельтаның шығыс бөлегінде орналасқан. Шекарасы бірден
өзгермейді, яғни шөлді құмдар бірден басталмайды.
Ержан атау участкасы бұрынғы Жылтырбас қолтығының шығыс бөлімінде
орналасқан. Бұл участка өзінің құмды-шорлақы, құрғақ әр түрлі
тораңғыллықтар-тамарикс, қарабарақ, жүзгін, баялыш сексеуілмен белгілі. Бұл
участка дельтаның орайлық бөлімінде орналасқан, бұнда негізгі жануарлар
дүниесі төменги Амударияның теңіз бойы жануарлар дүниесі көбейген.
Ажибай участкасы дельтаның батыс бөлімінде орналасқан. Бұл участканың
құрғаған ұлтаны-бұл құмды шорлақлар солтүстікке созылған, құрғақ
тораңғылықтар және шөптер өсетін район. Бұл жерге коллекторлар солтүстікті
Судоьченің сулары ағып келеді және бұның себебінде сүт қоректілердің бір
қатар түрлерінің солтүстікте болуы қолайлы жағдайларды тудырады.
Регионды топырақ-литологик және фитоценоздық анализдеу негізінен 4
биотопқа бөлінеді (Реймов, Кенжебаев):
1) сүтқоректілердің 21 түрі бар, соның ішінде 8 кеміруші,
2) құмдықтар, дюналардағы тамарикстер, жүзгин және т.б. көп жылдық
өсімдіктер, бұнда сүт қоректілердің 20 түрі, соның ішінде 9 кеміруші,
3) шорлақлы тегістіктер бұнда ксерофитті және галофитті өсімдіктер
өседі. Бұнда сүтқоректілердің 21 түрі, соның ішінде 10 кеміруші жатады.
4) Магистраль коллекторларда, ылғал жерлердегі гидрофитті өсімдіктер
өседі. Бұл жерде негізінен-ондатра, көртышқандар және.т.б. лар солтүстікке
жылысқан.
Аралдың құрғаған ұлтанындағы зерттелініп жатқан территорияларда 25
түрден көп сүт қоректілер солтүстікке жылысқан. Бұл жердегі тізімге алынған
27 түрі, 5 отряд және 11 семействоға кіреді.
Негізгі табиғи факторларды комплекс анализдеудің нәтижесінде, Арал
теңізінің оңтүстік бөліміндегі құрғаған ұлтанының ландшафт генезисин
белгілеу, оның ландшафттың қалыптасуында және дамуында басты фактор болып
есептеледі. Бұлар климаттық (құн радиациясы, самал күші, атмосфералық жауын-
шашын), рельефтік, геологиялық-гидрологиялық және өсімдік факторлары болып
табылады.
Арал теңізі туралы алғашқы мәліметтер және геологиялық даму тарихы
Арал теңізі туралы алғашқы мәліметтер
Ежелгі замандарда Арал теңізін көптеген елдерге белгілі болған.
Ежелгі гректер мен римдіктер Арал теңізі туралы білген және оны Каспийдің
Скифті қолтығы деп атаған. С.П. Толстов Каспий теңізінің скифті қолтығы
антик авторлардың пікірінше, қазіргі Арал теңізі орналасқан территорияны өз
ішіне алып, шығысқа қарай созылып жатады. Антик дәуірлеріндегі әдебиеттерде
Окс көлі, Окс батпақғы деген түсініктерді кездестіруімізге болады.
Бұлар Арал теңізі болыуы мүмкін,- деген пікір айтады.
Ал Плиний: Окс және Яксарт Соғды жерінен Скиф шөлі арқылы ағып өтіп,
скиф қолтығына құяды, - деп жазған.
Ерте дәуірдегі аса дарынды ғалым Клавдий Птоломей де Арал теңізі туралы
деректер қалдырған. Ол Сағди тауларынан ағып өтіп Каспий теңізіне құятын
(Птоломейдің түсінігі бойынша) Окс және Яксарт дарияларының аралығында
орналасқан Оксиан көлин атайды. Көл оның картасында да көрсетілген.
Византия елшісі Земарх Килиский Түрк хандығына барған сапарында Көлдің
құмды жағалаулары мен он екі күн бойы жол жүргендігін жазады. Академик В.
Бартольд бұл көл Арал теңізі болыуы мүмкін деп тұжырымдайды.
Арал теңізі туралы IХ және ХІ ғасырларда араб ғұламалары - Ибн-
Хордадбек, Ибн–Рустам, Масуди, Истахри, Ибн-Хаукальдің еңбектеріндегі
мәліметтер өте құнды маңызға ие. Бұл еңбектерден сол уақыттағы Арал
теңізінің ауданы және жағалауының шекарасы туралы мәліметтер алуымызға
болады. Ибн–Хордадбек Китаби-ал-масалик-вал-малик (Саяхаттар және
мемлекеттер кітабы) атты еңбегіндеамударияны Жейхун, ал Арал теңізін
Курдер көлі деп атайды.
Ең бірінші рет теңізді Арал деп араб жазызшысы Ибн- Рустан 920 жылы
өзінің еңбектерінде жазып қалдырған. Ибн- Рустамның амудария және Арал
теңізі туралы жазған еңбектері біршама анық болды, оның мәліметтері
бойынша Арал теңізінің көлемі 80 фарсах ( 1 фарсах–6 км (480 км) ),
теңіздің батыс жағалауындағы тізбектер Сиякух (Қара таулар) деп аталады. Оң
бетінің жағалауы батпақты, ол жерде қалың тоғай болған.
Бұл айтылып отырған Сиякух тізбегі -Үстірттің бір бөлімі болуы мүмкін.
Себебі оның батыс жағалауы биік келеді, кейбір жоталардың биіктігі – 190
метрге жетеді.
Ибн – Хаукльдің Жаркент қаласы Хорезм көліне құятын дариядан бір
фарсахтай (6 км) аралықта орналасқан деген дерегі ескеруге тұрарлық. Осыдан
Л.С. Берг төмендегідей нәтиже шығарды: Бұл мәліметтер Х ғасырда Арал
теңізінің көлемі және жағалауының шекарасы қазіргідей болғандығын
дәлелдейді, себебі Жаркент қаласының қалдықтары қазіргі уақытта теңіз
жағасынан елу шақырымдай қашықтықта жатыр.
Л.С. Бергтің айтыуынша, ХIII ғасырда жасаған араб ғұламасы Бекран Х-
ХII ғасырларда Сырдария мен Амударияның сағалары қазіргее ұқсас
болғандығын, ал теңіз жағаларының шекаралары қазіргі көрінісімен тура
келетіндігін жазған.
Ибн-Рустамның замандасы ал-Масуди Арал теңізінің атауларын айтпастан,
Балха немесе Жейхун дариясы Терміз қасынан өтіп, Хорезмге жеткенде
тармақталанып барып, көлге құятындығын айтып өтеді. Көл сол жерде жалғыз
болған... Бірақ Масуди бұл көл (Арал теңізі) үлкен салалар арқылы Каспий
теңізімен байланысқан деген қате пікірді айтты.
Араб географы Истахри (961) Арал теңізін Хорезм көлі деп атаған және
Сырдария бойынша көптеген мағлұматтар жазып қалдырған. Сырдария туралы
дұрыс кең түрде жазып, Истахри: Бұл көлдің айналасы 100 фарсах (600км).
Суы тұзды, Жейхун, Илаш (Сырдария) және басқа да өзендер құяды,- дейді.
Истахрідің Климат кітабында Х ғасырда 19 ландшафт картасы берілген.
Оның ХҮІІІ - ХІХ карталарында Арал және оған құятын өзендер көрсетілген.
Бұл карталар бұл аймақтың бай топонимиясын көрсетіп қана қоймастан, бұл
жерде Х ғасырда Амударияның тек бір арнасы болып, оның Арал теңізіне
құятындығын дәлелдеді.
Тарихи деректерге сүйене отырп, Арал теңізінің деңгейі өткен мың
жылдықта едәуір жоғары болғандығын көруімізге болады. Бұл туралы мәліметтер
В.В.Бартольд және Л.С.Бергтің еңбектерінде көптеп келтірген. Оларда
жоғарыдағы авторлардың Аралды ірі су аймағы сыпатында атап көрсетілген. Х
ғасырда өмір сүрген белгісіз автордың парcы тілінде жазған Худуд ал Алам
(Шығыстан батысқа дейінгі әлем областлары) еңбегіндегі қол жазбасында
Арал теңізіне сипаттама берілген. Бұл жерде теңіздің көлемі 300 фарсахқа
(1800км) тең келетіндігін және жағлауларының құмды екендігі жазылған.
XI ғасырда жасаған Шығыстың ұлы ойшылдарының бірі ал - Беруний сол
замандағы араб географтарының жинаған мәліметтерін салыстыра отырып, Арал
теңізі және оған жақын территориялардағы анғұрлым толық сипаттама берген.
Оның істеген картасында Арал теңізі Хорезм деген атпен көрсетілген.
XIV ғасырдан бастап Батыс Европада жаңа географиялық карталар пайда
болады. Солардың бірі – белгісіз автордың Католониялық картасы (1375).
Бұл жерде Каспий және Арал теңізі көрсетілген.
Орта ғасырларда Амудария өзенінің ағысын бірде Сарықамысқа, бірде Арал
теңізіне бұрып отырған. Бұның себебі әліге дейін анық емес. Бұны Л.С. Берг
жергілікті халықтың шаруашылық қызметіменен, ал Г.В.Лопатин монғол
басқыншыларымен байланыстырады, себебі олар басқалардың шапқыншылық
уақытында Хорезмнің суландырың системасын бұзып кеткен. Адамдардың
шаруашылық әрекеттері Амудария үшін орта ғасырларда күшейе түсті. XVII
ғасырда Хиуа ханы келтірген мәліметтерге қарағанда, Амудария XVI ғасырда
Каспий теңізіне құйған. Бұл мәселелермен геологтар, әсіресе неміс геологы
Вальтер көбірек шұғылданған. Ол дарияның еш уақытта Каспий теңізіне
құймағандығын дәлелдеді. Узбой (құрғақ арна) басқа жолмен пайда болған
дейді. Бұл көзқарастарды өз уақытында орыс геологы И.В. Мушкетов та
қолдаған.
Аралдың жаңа трансгрессиясы XVII ғасырдың екінші жартысында өтті.
Амудария өз ағысын Арал теңізіне өзгерткеннен соң теңіз деңгейі көтерілді.
Трансгрессия жүріп жатқан кезде Арал теңізінің акваториясы қазіргісінен
біршемеүлкен болған және жағалаулары өте күшті тілімденген. А.В. Шнитников
XIV- XV ғасырларда Арал теңізінің деңгейі жоғары болғандығын нақты анық
мәліметтермен жазып қалдырған. Бұл уақытта автор Оғыздар мемлекетінің
мекен еткен жері Жаркент пен Амудария бойындағы бірнеше қалалардың
тарихына байланысты мәліметтерді алған. Тарихи -археологиялық зерттеулерге
қарағанда (Левшин 1832, Толстов 1947, 1948), Жаркент XIX ғасырдың соңына
дейін ғана өмір сүрген. Кейіннен бұл жерде өмір сүрген адамдар басқа жаққа
қоныс аударып, Қала бұзылмаған күйінде босап қалған. Шнитниковтың
болжамдарына қарағанда, Жаркент және тағы басқа қалалардан (Құйыққала,
Кескен Құйыққала) халықтың көшіп кетуіне теңіз деңгейінің көтеріліп, су
тасқындарына алып келуі себепші болды.
Келтірілген тарих мәліметтерді геоморфологиялық мәліметтерме
салыстырсақ, бір және екі мың жылдар аралығында (бұдан 700- 800 мың жыл
бұрын) Арал теңізінің деңгейі қазіргісінени 1,5 метр жоғары болған деуге
болады. Егер бұл осылай болатын болса, онда оның жер көлемі Л. С. Берг
болжамдарынан сәл үлкенірек болуы мүмкін.
Өзінің зерттелу уақытында Арал теңізі туралы алғашқы деректердің
жиналуы, оның қарапайм түрде сипатталған. Яғни, бұл мәліметті қалдырушылар
теңізді арнайы ғылыми түрде зерттелмген, олар тек қана жол – жөнекей жүріп
отырып көргендерін жазып отырған саяхатшылар, жалпы дүние жүзілік әдебиетке
тиесілі деректерден жинаған шолушылар. Сондықтан да бұл уақыттары Арал
теңізі туралы анық ғылыми зерттеулер болған жоқ деп айтуға болады.
Дегенмен, бұл уақыттағы табиғат жағдайларының кейбір ерекшеліктерінің
көрсетілуі қазіргі ғылымға осы өлкенің табиғатының өзгеруі тарихын
анықтауда үлкен құнды дерек көзі болары сөзсіз
Арал теңізі туралы тарихи және географиялық деректер.
Тарихи деректер. Арал теңізі туралы алғашқы мәліметтерді Х ғасырда
өмір сүрген араб жазушылары Истахридің және XII ғасырда өмір сүрген
Әдризидің шығармаларынан кездестіреміз. Олар Арал теңізін Ховарезм (яғни
Хиуа) көли деп атаған.
Арал теңізі туралы нақтырақ деректерді XIV ғасырда өмір сүрген
ғалымдар Абдульфед және Казвиндің еңбектерінде келтірілген. Абдульфеды
былай деп жазады: ... Ховарезм көлінің дәл ортасы 900 бойлықта 420 ендікте
жатыр. Бұл жерге Жейхун дариясы құяды (Амудария) (Коншин 1897. 5-тарау).
Бұл мәліметтер Казвини Ховарезм көлінің аймағы 100 фарсахқа (800 шақрым
(800км) ) тең деп толықтырады. Оннан кейінгі деректер XVI ғасырда жазылған
Үлкен Сызу Кітабында келтірілген. Яғни, онда былай делінген: Хвалимнен
(Каспий- Л.Б.) Көк теңізге (Арал-Л.Б.) дейін жазғы Күн шығысқа тура 250
шақырым. Ал Көк теңізден Сырдың сағасына дейін 280 шақырым. Көгілдір
теңізінен көлденең 60 шақырым, Көк теңіздің суы тұзды.
Бұл мәліметтер XVIII ғасырға дейін жалғыз дерек көзі болып табылды.
1741 жылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы :Арал теңізінің зерттелу тарихы
Мазмұны
Кірісіпе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I-ТАРАУ. Арал теңізіне жалпы табиғи-географиялық сипаттама
1.1. Орналасқан орны, геологиялық
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Теңіздің зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .15
1.3. Теңіздің құрғауы және оның негізінде құрғақшылыққа айналған бөлімінде
болып жатқан
процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
II-ТАРАУ. Арал теңізін географиялық және топографиялық тұрғыдан
зерттеулер
2.1 18 және 19 ғасырлардағы Арал теңізінің географиялық
ерттелулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2. 19-18 ғасырлардағы Аралдың топографиялық зерттелуі...
... ... ... .32
2.3. XX ғасырдың басы мен Кеңес дәуіріндегі Арал теңізінің ғылыми
зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...34
2.4 Арал теңізінің XX ғасыр 90 жылдардағы зерттелуі және ХХ ғасырдың
басындағы Арал теңізі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
44
Кіріспе
Бұрынғы КСРО-ның Ортаазиалық қуаңшылық аймағында орналасқан Арал
теңізі 1960 жылға шейін Каспий теңізі мен Верхнее және Виктория көлдеріне
ғана алаңы бойынша (66 000 км² жуық) дес беріп, ғаламшардың көлемі бойынша
төртінші көлі болып табылды. Ол кезде Арал суының мөлшері 1020 км²-ді
құрайтын, ал максимальді тереңдігі – 63 м, бұл 53 м Дүниежүзілік мұхит
деңгейінен орташа жоғары. Арал теңізі әрбір ірі су қоймасы сияқты аймақтық
климатқа белгілі бір жеңіл мусақтандырушы ықпалын тигізетін, бұл ені
бірнеше ондықтан бірнеше мың шақырымға дейін теңіз жағалауындағы аймақта
микроклимат калыптастыруына ықпалын тигізді(Муминов, Игнатова, 1995).
Амудария мен Сырдария өзендері теңізге орташа көп жылдар бойына жылына
56 км³ мөлшерде тұщы су ағындарын қамтамасыз етті. Арал суы тұзды болатын
– олардың минералды құрамы орташа есеппен 10 гкг құрады және ешқашан 12
гкг-дан аспады және оның тыңытылыгы, мөлдірлігі жөнінун теңіздер ішінде
ең тыңық теңіз болып есептелді( 12-15м) Мұндайда су айдынының көп
бөлігінде судың бар құрамы, ережеге сай, тігінен жақсы араласқан және толық
желдетілген. Мұның бәрі сан мыңдаған теңіз гидробиологиялық топтар үшін
қолайлы жағдай жасады. 1976 жылға дейн Арал теңізінің үлесіне КСРО балық
аулау өнімінің елеулі бөлігі тиді, осылайша, мысалы мұнда 13% жуық бекіре
ауланды. Аралдың транспорттық маңыздылығы да ауыз толтырып айтарлықтай
болды: теңіз жүк тасымалдарының жылдық көлемі 200 000 тоннаны құрады.
1961 жылдан бастап алдында Арал теңізінің су балансы бұзылып су
дефицитті бола бастайды. Мұны ең алдымен ауыл шаруашылықтары үшін
милеондаған гектар жаңа егістік тың жерлердің ашылуы өзен арнасынан
қайтарымсыз судың алуының әсерінде келіп шықан су дисбаланыс болып
есептеледі. Сонымен қатар, көптеген зерттеушілердің ойынша,
антропогендікпен фактормен қатар өзен сулары мен булану нормасының
климаттық өзгеруімен байланысты табиғи себептер де орын алған демекте,
(Бортник, Чистяева, 1990). Теңіз деңгейінің жалпы төмендеуі бүгінде 23 м
құрады. 1988-1989 жж теңізден оның Кіші Арал ретінде танымал едәуір
кішігірім солтүстік бөлігі бөлінді. Судың жоғалуына жол берілмес үшін ол
жерден Аралдың (Үлкен теңіз) негізгі, оңтүстік бөлігіне Қазақстан үкіметі
Кіші теңіздің оңтүстіктеу жағына алдымен уақытша, кейін (2005 ж) тұрақты
плотина салынды. Сырдарияның Кіші теңізге айтарлықтай құйылуының салдарынан
деңгейінің төмендеуі мен тұздылығының өсуі онда тоқтатылды, және де бүгінде
Кіші теңіздің экологиялық жағдайын біршама қолайлы деп есептеуге болады.
Сондықтан бұл ауданды қозғамай, экологиялық жағдайға жоғары дәрежеде
ұшыраған Үлкен теңізді әңгіме етеміз.
Үлкен теңіз деңгейі төмендеуі кезінде алаңы бойынша төрттен үш бөлікке
тартылған және өзі екі жеке бассейнге, бірі – біршама тереңдеу батыс
шұңқырына (43 м дейін), екіншісі – тайыз сулы (3 м), бірақ жіңішке бұғазбен
(2,5км.)біріккен, алаңы бойынша үлкен шығыс бөлікке бөлінді. Сурет 1.
Аралдың құрғау процесінде су арнасында және оған жанасқан территориясының
экосистемасында түбегейлі өзгерістер болды. Тұздылық бүгінгі таңда батыс
бассейнінде - 100 гкг-ға, ал шығыста 135 гкг-ға және одан да жоғарыға
жетті. Тұздану алдын кальций және магния карбонаттарының, одан кейін
гипстің батпандап теңіз түбіне тұнуымен қатар жүрді, бұл қалған су
массасының ионды-тұзды құрамының күрделі өзгеруіне алып келді. Тек бентос
пен планктондағы кейбір биологиялық түрлер ғана экстремалды тұздылыққа
бейімделе алды.
Арал жағдайының өзгеруі аймақтың әлеуметтік-экономикалық жағдайларының
айтарлықтай нашарлауына алып келді. Арл боиы аимағыңың микроклиматына 500
км дейнгі радиуста әсер етке (Чуб 2000). Балық өндірісінің қысқаруы, сондай-
ақ кеме қатынасының толық тоқтатылуы, жалпы теңіздің порт инфрақұрылымы мен
жолдардан қол үзуі жұмыссыздық пен экономика үшін ірі зиян алып келді, ал
теңіздің құрғаған түбінен тұздарды желмен шығару мен тұрмыстық мақсаттарда
пайдаланылатын ыза сулардың минералдануының өсімі халық денсаулығына үлкен
зиянын тигізеді. Сонымен қатар теңіздің құрғауы Өзбекстанның
(Қарақалпақстан) солтүстік жағы мен Қазақстанның (Қызылорда мен Ақтөбе
облыстары) оңтүстік жағында климатты қосымша қуаңдандыруға алып келді.
Кейбір мәліметтер бойынша, Арал теңізі апатының негативтік экологиялық
салдары Ресей территориясына дейін де жетуі мүмкін. Себебі, Аралдың
құрғаған түбінің тұзы мен шаңы желмен 500-800 км-ге жетеді ( Miklin 2004) ,
яғни оңтүстік румбтардың желі кезінде олар Орынбор және Челябі облыстарына
жетуге қабілетті. Осылайша жылына барлығы 40 млн т тұздарға дейін жетеді
(Рубанов, Богданова, 1987).
Тақырыптың өзектілігі Бүгінгі күнде шешімін табылмай отырған
экологиялық проблемалардың бірі-Арал бассейні.
Ұзақ уақытты қамтитын тарихи географиялық зертеулерде Арал теңізінің
қалыптасуың, бұрынғы ғалымдардың зертеулерін анализдеу арқалы үиренуге
болады.Осы себептенде Арал теңізінің зетелу тарихиң үйрену кәзіргі кезенің
өзекті мәселелері болып табылады.
Тақырыптың негізгі міндеті мен мақсаты.
Қазіргі Арал теңізі тек қана Орта Азия аймағының регионалды проблемасы
емес, сонымен бірге Халықаралық масштабтағы экологиялық проблемалардың
орталығына айналды.
Арал теңізінің дамуын және зертелу тарихын үирену арқалы оның бұрынғы
табиғатын үиренеміз, каззіргі онда журип жатқан табиғи процестеді және
олрдың салыстыру арқылы болашағың үиренеміз..
Мен өз жұмысымда бірқатар ғалымдардың әдебиеттерін және 2002 жылдан бері
Р.Ғ.А Океанология институты, Уз.Ғ.А Геология және Геофизика институты,
НөкісМ.П.И және Халықаралық қазақ-түрік университеті ғылыми бірге істесу
бойынша жүргізілген келісім шарт негізінде жыл сайын ұйымдастырылып жатқан
экспедіция материалдарынан пайдаландым.
Тақырыптың зерттелу объектісі. Арал теңізінің табиғатының тарихың
зертеу қазіргі физикалық жағдайын зерттеудің маңызы екі жақты. Біріншіден,
Арал теңізінің бұрыңғы өзгерістерінің себепті болжауы қазіргі жағдайдың
дұрыс түсінігі мен анық суреттеудің негізі болуы керек. Болжаудың үлкен
маңызы, ол құрғаудың себептерін жеңілдетуге арналған өлшемдерді жүргізуге
көмектеседі.
Екіншіден, қазіргі Арал теңізі өзінің өте айрықша океанографикалық
қоршаған ортасы бар, бірегей табиғи лаборатория ,бұл басқа көлдер, ішкі
теңіздер мен мұхиттық аймақтарда болып жатқан физикалық және химиялық
процестерді анықтауға қолданыла алады. Қазіргі Арал теңізінде болып жатқан
процесстер басқа осындай құрғау мен қауіптерді басынан кешіріп отырған
көптеген көлдерге үлгі бола алады.
Зерттеу жаңалығы. Арал тенізінің бұрынғы зертеулерін және казіргі
дәуірдегі теңіздің экологиялық жағдайларының шиеленіскен бір уақтында
теңіздің кәзіргі жағдайлары ондағы болып жатырғаң табиғи процестерді және
олардың райондағы экосистемаға әсері үйретіледі.
Жұмыстың құрылымы. Бұл бітірушінің дипломдық жумысы кіріспе, негізгі
бөлім II-баптан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен 50
беттен тұрады. Бітірушінің дипломдық жумыста сонымен бірге бір қатар
таблица мағлұматтары келтіріліп өтілген.
Арал теңізінің 1848-1849 жылдарда А. Бутаков
экспедіциясының түзген картасы
І-ТАРАУ. Арал теңізінің жалпы географиялық сипаттамасы
1.1. Орналасу орны, геологиялық дамуы.
Орналасу орны. Бүгінгі таңда бір уақыттарда дүниежүзінен өзінің көлемі
жағынан төртінші орында тұратын Арал теңізі құрып баруда, оның орнына үлкен
Аралқұм шөлі қалыптасып кәліді. Бұл процесте Қарақұм, Қызылқұм және Үстірт
шөлдері өзара жалғасып жатуда. Арал теңізінің бұрыңғы жаға бойындағы
сызықтары (шекаралары) қазір 100-200 км. Ішке қарай кіріп кеткен. Бұрыңғы
уақыттарда оның жаға бойы сызығы батыста Үстірт чинкинен, шығыста Қызылқұм
шөлінің солтүстік батысы, оңтүстікте Амудария дельтасы және солтүстікте
Арал бойы Қарақұм шөлдеріне жететін еді. Теңіздің көп жылдық деңгейі
Балтық теңізі бетінен 53 м. жоғары болып тұрған, оның акватория көлемі
66 458 кмw құрайтын территорияда су болған, ал аралдардың көлемі 2345 км.
құрайды. Оның орташа тереңдігі 16 м. болса, ең терең жері 69 м. болған.
Теңіздің ұзындығы 428 км, ал ені болса 292 км. құраған.
1960 жылы Арал теңізі жер бетіндегі Каспий теңізі, Жоғарғы көл,
Виктория көлінен кейінгі төртінші орындағы ең үлкен ішкі су бассейні
болған. Теңіздің орналасуы, 43° 24 ′ N пен 46° 53 ′ N және 58 ° 12 ′ E мен
61° 59 ′ Е –нің арасы, теңіздің үстіңгі бетінің аумағы 66 000 км-ден
жоғары, максималды ұзындығы 492 км және максималды кеңдігі 290 км (Рубанов,
1987). Жағалаудың жалпы ұзындығы шамамен 16м болған. Ертеректегі
зерттеулер бойынша максималды тереңдік 69 м-ден жоғары болған(Бутаков,1853;
Фортунатов пен Сергиенко, 1950; Бетгер, 1953), бұл деректер көптеген
басылымдарда және навигациялық карталарда да қайталанған. Көптеген ғалымдар
63м-ден асқан тереңдіктің болуын көп зерттеп (Рубанов,1987), ғылыми болжам
жасаған.
Теңіз ішіндегі аралдар 2.200км ² ден жоғары жерді алып жатқан 1.100-ден
көп кіші және үлкен аралдар болған. Теңіз ішінде көптеген аралдар болған,
сондықтан да теңіздің түркі тіліндегі арал сөзі - арал дегенді
білдіреді. Теңіз үлкен эрозион–тектоникалық процесстер негізінде. Арал
теңізі аймағындағы жердің қалың қабаты 3580 км (Вольвовский, 1966) .Гранит
қабатының қалыңдығы 16-18 км (Имогамов, 1979).
Орталық Азияның екі негізгі өзендері Амудария мен Сырдария
теңізге құйылады. Амударияның ағысы Сырдарияға қарағанда шамамен 2 есе
көбірек су әкеліп тұрған. Арал теңізінің бассейн аумағы – 3 миллион.
Теңіздің Оңтүстік бөлігі Өзбекстанға, Солтүстік бөлігі Қазақстанға
тиесілі.
Теңіздің Батыс жағалауы Үстірт платосының тік жарынан құралады,ол
Үстірт тегістігі батысында Каспий теңізімен шектәліді. Арал теңізінің
Үстірт жағалауы мұхит бетінен 190 -220 м-ге биік Үстірттің тік жарын
жергілікті халық шың дейді, ал әдебиетерде географиялық чинк деген
терминбен колданылады. Батыс жағалау әлсіз таңбаланған. Оңтүстікке қарай
Арал теңізі ежелгі аллувиалдан түзілген шексіз аймақпен Амудария
дельтасымен, және осы алыс оңтүстікте Қарақұм шөлінің бархандарымен
шектеседі. Оңтүстік жағалаудың ең маңызды географиялық объектілері Әжібай,
Жылтырбас колтығы және Бұрынғы Тоқпақ ата түбегі жанындағы Сарыбас су
қоймасы.
Шығысында Арал теңізі жағалауы Қызылқұм шөлімен шектеседі. Арал бойы
Қызылқұмында Амудария мен Сырдарияның бұрынғы ескі дельталары Ақшадария,
Жаңадария, Көкдария орналасқан.
Сырдария мен Амударияның құрғақ ежелгі өзен іздері қиылысатын құмда
Шығыс жағалау бірнеше жазықтармен санжетпес ( 600) үлкен құм аралдардан
тұратын Теңіздің Оңтүстік Шығыс бөлігіндегі Акпенінски архипелагы арқылы
жақсы белгіленген (Рафиков және Тетюхин, 1981).
Теңіздің Солтүстік беті Борсық және Арал маңы Қарақұм шөлдерімен
шектеседі. Солтүстік жағалау біршама биік және тік, және көптеген жазықтар
мыс: Бутанов, Шевченко, Чебас жазықтарымен үзіледі.
Арал теңізі түбінің батометриялық картасына карасақ, Кіші теңіз деп
аталатын теңіздің солтүстік бөлігін үлкен теңізден Көкарал аралы бөліп
жатыр, көлдің негізгі бөлігімен оны шығыста кеңдігі 15 км тереңдігі 12м
аралдың Берг бұғазы және батысында тар таяу-Көкарал бұғазы байланыстырады.
1960ж кіші теңіздің максималды тереңдігі 30м деп шамалы төмен, жалпы көлемі
80км³ болған (Бортник және Чистаева, 1990). Өз кезегінде үлкен теңіз екі
бассейн арқылы табиғи бөлінеді, солтүстікте су асты тектоникалық үстірт
жері, Архангельский вал деп аталатын, Құланда түбегінен Чернышев және Чебас
жазықтықтары арасында және оңтүстігінде Мойнақ түбегі арқылы бөлінеді. Бұл
таяу белдіктің ең жоғарғы жері Возрожденія, Лазарев және Комсоммольский
аралдары
Үлкен теңіздің батыс бөлігі батыс жағалауында түбі шұғыл тік,
біршама терең (60м) шұңқыр, шығысында түбі жаипауытты ылдилы.Шығыс бассейн
– үлкен, біршама түбі тегіс болып онша терең емес (30м ). Басейннің
солтүстік бөлігінде Барсакелмес деп аталатын үлкен арал бар, түбі тік
ылдилармен қоршалған. Көлдің аймағының көпшілік бөліктерінде, су түбі
балшық лай, саз қабаттардан тұрады. Қатты қабатты тек Батыс жағаға жақын
кейбір жерлерден көруге болады. Кейбір жағалау аймақтары және Архангельскі
үстіртінің кейбір жерлері құмды және мел дәуірінің тау жыныстары жер бетіне
шығып жатыр.
Косаревке сәйкес (1975) Арал теңізінің аймағы - әртүрлі физ
географиялық 5 типтен тұрады, атап айтқанда (1) солтүстік аймақ (кіші
теңіз); (2) шығыс және солтүстік шығыс аймақ; (3) Амудария дельтасына
көршілес оңтүстік аймақ, (4) Теңіздіңі орталық бөлігі; (5) Батыс терең
аймағы .
Геологиялық дамуы Бұнан 25-30 миллион жыл бұрын Орта Азияның батыс
бөлігінде үлкен палеогеографик өзгерістер жүз берген. Құрғақтықтың әсте-
ақырын көтерілуі негізінде пайда болған су бассейні батысқа – Каспий теңізі
жаққа шегінеді. Бұның негізінде қазіргі Қызылқұм және Арал бойы
орнында құрғақтық пайда болады. Ғалымдардың пікірінше, Арал бойында
қазіргі Арал, Сарықамыс және Хорезм ойпаттары қазіргі дәуірден 13-14
миллион жыл алдын пайда бола бастаған.
Арал теңізі ойпатының пайда болу себептері жөнінде қазірге дейін әр
түрлі пікірлер бар. Л.С.Берг, Б.М. Георгиевский, А.Д. Архангельскийлердің
дәлелдеулеріне қарағанда бұл ойпатты жер қабығының тектоникалық әрекеттер
негізінде пайда болған. А.С.Кесь, Б.А.Феодоровичтің мағлұматтарына
қарағанда тектоник әрекеттерімен бірге самалдың ойыу күши де эрозия
процессі белгілі бір дәрежеде роль атқарады. И.Г. Вейнбергс бұл пікірге
қосымша суффозия және карст процестерін де қосқан. О.М.Борисов Арал
теңізінің орнын үлкен кратер сипатында қарайды. Оның пікірінше, ойпат бұнан
40 миллион жыл алдын космостан түскен бірнеше жүз мың тонна ауырлықтағы
метеорит, яғни астероидтың қатты ұрылуы негізінде пайда болған.
И.В. Рубанов басшылығындағы бір топ геологтардың пікірінше, Арал бойында
теңіз батыс жаққа шегінгеннен соң, бұдан алдын топтанған теңіз жатқызықтары
эрозия әсерінде ойыла бастаған. Мойнақ түбегі-Возрожденіе-Барсакелмес
аралдары бағытында Үстірт платосының чинк сызығы пайда болған. Бұл жерде
теңіздің сармат аллювиаль жатқызықтары бүтіндей жуылып кеткен. Тоқтаусыз
жүрген эрозия процесінде Арал қаласынан Сарықамыс ойпатына дейін үлкен
аймақта шөкпе пайда болған. Үстірт платосының шығыс чинк бөлігі жуылу және
басқа процестер негізінде ойылып қазіргі көрінісіне жақындасқан. (Арал
теңізінің аэрокосмикалық Суреті, 2005 жыл).
Неоген дәуірінің жоғары плиоцен дәуірінде Каспий теңізінің трансрессиясы
жүз береді, бұл процесс көбінесе Акчагыл трансгрессиясы деп жүргізіледі. Су
Сарықамыс және Арал ойпаттарын бірнеше уақытқа дейін егәлініп жатқан.
Акчагыл су тасқыны процесі негізінде пайда болған әр түрлі теңіз
жатқызықтарын көрінуі мүмкин. Оларда жатқызықтар мергель, лай, құм,
алевролит және құмтастардан құралған.
Теңіз суы алдыңғы жағдайына қайтқаннан соң және бір мәрте үлкен су
тасқыны жүз берген. Бұл тасуды геология тарихында Апшерон су тасқыны деп
атайды. Сарықамыс-Арал ойпаттарын су бірнеше уақыт басып тұрған. Бұл
уақытта шөкпәлірде құмтас-лай және құм жатқызықтары пайда болған.
Ғалымдардың дәлелдеулеріне қарағанда, су бассейні Арал ойпатында 54-62 м,
Сарықамыс ойпатында болса 80м биіктікке дейінгі болған жерді алып жатқан.
Төрттік дәуірдің орта бөлімінің ақырында Амудария Қарақұм шөлінің ой
жерлерін жатқызықтармен толтырған. Ол солтүстік-шығысқа қарай бұрылып
Зарафшан дариясына, ал Гозардария өз суын Амударияға құйған. Амудария Арал
теңізіне ағып, Хорезм ойпаттына құйылған және кейін болса қаэіргі Ақшадария
дельтасын пайда еткен. Б.В. Андрианов, М.А. Итина және А.С. Кесь сияқты
ғалымдардың пікірінше, Ақшадария дельтасының пайда болуы жоғары төрттік
дәуірде және галоцен (соңғы 10 мың жыл) да жалғасады, қазіргі тарихи
жылдарда тоқтаған. Галоценнің төменгі және орта бөлімдерінде Амудария
Сарықамыс ойпаттын өз лайымен толтырған және Узбой солтүстік Каспий
теңізіне аға бастаған. Дарияның бұндай ағуы ғасырымыздан алғашқы екінші
ғасырдың бастарына дейін жалғаскан. Бұл арада Сарықамыс ойпаты дәрия
жатқызықтарыменен толтырылған және Сарықамыс алды дельтасы пайда болған.
Бұул процесс Сарықамыс көлі және Узбой дариясы жағаларында
неолит дәуірінің аңшылары мен балықшыларының көптеп жасаған тұрақты
орындарын археологтар жағынан анықталуымен дәлелденген.
Арал теңізінің кәзіргі аэрокосмостық суреті (2005 жыл).
Бұл дәуірде Арал ойпатына тек ғана Сырдария құйылып қалмастан, ал
Чу дариясы да жетіп барған болуы мүмкін. Арал ойпатында А.С. Кесь
пікірінше, екі көл бар болып, олардың суы тұзды болуымен ажыратылып тұрған.
Ғасырымыздан алдыңғы 2000 жылдың соңында және 1000 жылдың бастарында
Сарықамыс алды дельтасының пайда болуы мен Амудария қайтадан Ақшадария
дельтасына бұрылып, Арал жаққа аға бастаған. Ғасырымыздан алдыңғы 2000
жылдың екінші бөлімінен бастап А.С. Кесь пікірінше Амудария Арал ойпатына
оңтүстіктен құйыла бастаған. Осы дәуірден бастап қазіргі Амударияның Арал
алды (Амудария) дельтасы пайда бола бастаған. Ғасырымыздан алдыңғы 1000
жылдың бірінші жарымында Амудария дельтасы толық пайда болған. Г.В.
Лопатиннің есептеуінше, Хорезм-Сарықамыс дельтасындағы аллювиаль
жатқызықтардың пайда болуы үшін шамаменен 10 мың, Амудария дельтасы үшін
болса 7,5 мың, Амудария дельталарының пайда болуы үшін жалпы 18 мың жыл
керек болған.
Сырдария Арал теңізіне түскенге дейінгі Қызылорда ойпатындағы көлдерге
құйылып тұрған. Бірақ бұдан 2,5 жыл алдын Сырдария ойпатының солтүстігі бұл
жердегі табиғи бөгеттерді жуып, өз бағдарын Арал теңізіне бұрады. Теңізге
ол Жаңадария, Инкардария және кейінірек Қуандария өзендері солтүстікке
құйылады. Ғасырымыздан алдыңғы 1000жылдың орталарында қазіргі Қуандария
дельтасы жүзеге келген. Демек, Арал теңізі Амудария және Сырдария сулары
есебінен бірінші рет бұдан 2500 жыл алдын толған, Арал ойпаттығы неоген
дәуірінің орталарында пайда болған.
Арал теңізі тарихында оның деңгейі әр қыйлы себептерге қарай бірнеше рет
өзгеріп тұрған. Ғасырымыздан алдыңғы 1000 жылдың орталарында теңіздің
бірінші трансгрессиясы жүз береді. Бұл трансгрессия уақтында теңіз
деңгейі 58-59м биіктікке дейін көтерілген. Бұл жағдай осы биіктіктегі
аймақтарда әр түрлі шығанақтардың табылуымен дәлелденеді. Ертедегі Арал
трансгрессиясының пайда болуы көбінесе оның бассейніндегі мұздардың
еруіменен түсіндіріледі.
Ежелгі Арал трансгрессиясының аяқталуы мұздық дәуірінен кейінгі уақытқа
тура кәліді. Бұл дәуірде теңіз деңгейі жүдә пәске (16м төменге) түсіп
кеткен. Бұның негізінде теңіз суының минерализациялануы күшейіп, теңіз
астында гипс және басқа тұздар пайда болды.
Ғасырымыздан алдыңғы V11-ІV ғ.ғ. жаңа Арал трансгрессиясы болып өтті.
Бұл су тасқынында теңіз деңгейі 54,5м абс. биіктікке дейін немесе XX ғасыр
60-жылдары басындағы (53м абс.) бетінен 1,5м биіктікке көтерілдің
Арал деңгейінің өзгеруін 200 жылдан көбірек тарихын зерттеуде Л.С. Берг
және В.П. Львов жинақтаған материалдар үлкен ғылыми мағнаға ие. Л.С. Берг
көптеген тарихи деректер негізінде Аралдың 1780 жылдан бастап XX ғасыр
басына дейінгі болған теңіз деңгейі өзгерісін үйреніп шығып, төмендегі
шешімге келген. Бұл уақыт аралығында теңіз деңгейінің тербелуі үш рет
көтерілу және екі рет төмен түсуі фазасы жүз берген. 1910 жылдан бастап
1961 жылға дейінгі теңіз деңгейі негізінен 53 м абс. биіктікте өзгеріп
тұрған, бірақ кейінгі жылдарда (1961 оның деңгейі 53,4 м ге жеткен.
Егер 1960 жылдарға дейінгі Арал теңізіне орташа әр жылы 52 км куб су
түскен болса, ал 2000 жылға келіп, Арал теңізіне 1км куб су түспеді.
Сондықтан да Арал теңізінің деңгейі 60 жылдары 53 м абс. деңгейі болған
болса, ал қазіргі уақытта Арал теңізі суының деңгейі орташа 30-33 м абс.
биіктікті құрайды.
1.3. Теңіздің құрғауы және оның негізінде құрғақшылыққа айналған
бөлімінде болып жатқан процестер.
Арал теңізінің кұрғаған ұлтаны-бұл Жаңа континенталдық кұрғақтық және
бірінші дәрежелі аридтік типке кіріуші табиғи комплекс болып табылады.
Бұл район шекаралары солтүстікте Арал теңізі жағалауы, шығыс және
оңтүстік Амудария және Сырдарияның аллювиалды-дельталы тегістіктері және
батыста болса үстірт платосы болып есептәліді. Бұл жердің жалпы көлемі
жоғарыда келтіріп өткеніміздей 8 мың кмe болып есептәліді.
Рельефи негізінен теңіздің ежелгі және жаңа трансгрессиялары дәуірінде
қалыптасқан ежелгі трансгрессия дәуіріндегі рельеф бұдан 3000 жыл бұрын жүз
берген. Бұл трансгрессия жолбарыс құйрықты түбек рельефтің бірінші формасы
қалыптаса бастаған.
Районда грунт сулары және ландшафтардың қалыптасуы және дамуында
маңызды роль ойнайды. В. Н. Соколовтың (Пинхасов х.т.б.)
мағлұматтарында (1999 жыл теңіздің кұрғаған ұлтанындағы төртлемши
жатқызықларындағы грунт сулары тұздалған (10-50 гл) және күшті дәрежеде
тұздалған (50-150 гл). теңіздің кұрғаған ұлтанының грунт суларының
химиялық құрамы тек ғана теңізге емес, ал ұлтанның рельефіне және
литологиялық жыныстарға көп
жағдайларда өз әсерін тигізеді.
Климат бұл табиғи географиялық жағдайда маңызды факторлардың бірі болып
саналады. Климатлық жағдайлар табиғи процестердің дамуын белгілейді,
ландшафтардың қалыптасуына бағдар көрсетеді.
Арал теңізі районын климаттық бейнәліуде, оның орналасқан орнының
табиғи режимі және теңіздің қайтуы интенсив дамығанға дейінгі (1960) оның
деңгейінің 53 м болуы, О.М.Житомир мағлұматтарында (1964) келтірілген. Оның
белгілеуінше Арал теңізі және оған тұтас территориялардың солтүстік
бөлімінде құрғақшылық белдеулері орналасқан.
Теңіз бойы жағалары тегістігінде бұл жерге солтүстіктен ауа массалары
суық қыс және жылы және құрғақ жазды пайда етеді. Климаттың негізгі әсер
ету зонасы теңіздің орап алған бірқатар климаттық элементтер (температура,
ауа ылғалдылығы) тек енсіз жаға бойы терреторияларда теңізге жұмсақ әсерін
тигізеді.
Т.И.Молоснов х.т.б. (1987) Аралдың климатлық жағдайларын анализдеген
мағлұматтарында 1950-1960 жылдарда және соңғы екі он жылдықта 1960-69 1970-
79 жылдарда теңіз деңгейінің интенсив әрекетте екендігін көрсетеді.
Метеорологик сипаты әр түрлі уақытта топланып өзгеріске ие болады.
теңіз жағаларындағы станцияларда 1981-1990 жылдарда температураның жылдық
ағымы (соның ішінде күзде) орташа қаңтарда 19 С, шілде 3,4С ты көрсетеді.
Күз бұл жерде қатты суық кәліді. Қыс (желтоқсаннан наурыздың орталарына
дейінгі) орташа суық азы-кем қарлы, көбінесе ауа-райы бұлтты болып тұрады.
Тұрақты самал жел желтоқсанның екінші жартысынан басталады, ең суық ай бұл
қаңтар болып кәліді. Күндіз температура 0-5 С, ал түнде болса -10 С тан 15С
қа дейінгі, минимал -34 С қа дейін барады, соңғы жылдары орташа айлық
температура -2,4 С тан -10,1 С қа дейін барады.
Арал теңізі және аралқұм шөлінің соңғы 20 жылдықта метеорологиялық
жағдайларын тек ғана Мойнақ метеостанциясынан көруге болады. (таблица1).
Көктем (марттың орталарынан майға дейінгі) айларында ауа райы тұрақты
көриниске ийе болмайды. ауа температурасы күндіз 5-15 С, ал түнде 5-10С ты
құрайды. Соңғы аяздар сәуір айының екінші жартысына тура кәліді.
Жаз (мамыр-қаңтар) айлары ыстық және құрғақ болып кәліді. Ауа-райы
температурасы 25С тан, 32С қа дейінгі максимал 43С, түнде болса 12-18 С қа
дейін болады, ең жоғары орташа айлық температуралар шілдеде 27-28,t С ты
көрсетедіі ауадағы салыстырмалы ылғалдылық күндіз 25 % ке дейінгі, түнде
45C қа дейін болады.
Күз (қазан-қараша) айларында құрғақ және ашық ауа райы температурасы
күндіз 7С тан, 16С қа дейінгі, түнде 4C тан –3 С қа дейін өзгереіи. Түнде
болатын аяздар қазанның екінші жартысынан басталады.
Жыл бойы самал жел солтүстік-шығыстан және шығыстан еседі, самал
жылдамдығы 4-6 мсек құрайды. Арал бойының климаты континентальды, жазы
және қысқы температураларының амплитудасы жаға бойларында 1,5-2,5С. Арал
теңізі аймағының климаты субтропикалы және кантинентальды. Жыл сайынғы
орташа күн сәуләлінуі шамамен 181 Wm ² (Баротник және Чистаева, 1990).
Теңіз арид зонасында орналасқан, және Арал үлкен су қоймасы ретіндегі
қалыпты әсерінен гөрі айнала қоршаған шөлдердің климаттақ жағдайға әсері
негізінен күштірек. Бұндай бір қалыптылық көл жағалауына тура шектесетін
тар белдіктің әсері аймақтағы жазғы уақыт жағдайы әдетте, ашық аспан жоғары
ауа температурасымен сипатталады. Температураның төмендеуі солтүстік және
солтүстік батыстан атмосфералық интрузия әсерінен болуы мүмкін. Қыста аймақ
Сібірлік жоғары қысымды жүйенің әсерінде пайда болады, оның нәтижесінде
ашық, құрғақ ауа-райы болады. Осы уақытта, батыс интрузиямен қатар жиі
қорғау жағдайлары болып тұрады. Арал теңізі аймағындағы ауа температурасы
негізінен солтүстіктен оңтүстікке қарай күшееді. Ең төменгі ауа
температурасы орта есеппен алғанда теңіздің оңтүстік бөлігінде шамамен - 7
º С , солтүстігінде – 15 º С-тан төмен , Қаңтар айында зерттелген. Жазда
теңіз үсті ауа температурасы әдетте біршама
қалыпты. Орта есеппен максимальды температурасы 25-27° шілде айында
.Арал теңізі үстіндегі орташа жазғы температура айнала қоршаған шөлдерге
қарағанда ° с төменірек. Теңіздің солтүстік және оңтүстік аймағындағы ай
сайынғы орташа ауа температурасы 1951-1960 жылдар бойынша берілген.
Таблица 2.1. Арал және Мойнақтағы ай сайынғы орташа ауа температурасы
(°C) (1951-1960). Мұндағы, I январь, XII декабрь, т.б..
Бортник, Чистаева (1990).
ай I II III IV V VI VII VIII
IX X XI XII
Арал -12.8 -10.9 -4.5 8.6 17.3 23.3 25.6 24.1 17.8 8.0
-2.9 -8.7
Мойнақ -5.4 -4.7 -0.7 8.5 17.3 23.1 25.7 25.0 19.6
11.3 2.5 -2.9
Ылғалдық пен құрғау.
Жазда Арал теңізі аймағындағы ауаның өзара ылғалдығы айнала қоршаған
шөлдерге қарағанда 20-25% жоғарырақ. Қыста, бұл айырмашылық көп түсіп
кетеді. Жаз айларында, теңіз үстіндегі ылғалдың деңгейі әдетте 40-70%. Қыс
уақытында, бұл 70-90% ға өзгереді. Теңіздің солтүстігі мен оңтүстігіндегі
1951-1960 ж-ға ай сайынғы өзара ылғалдың көлемі 2.2-таблицасында берілген.
Таблица 2.2. Арал мен Мойнақтағы (1951-1960) орташа айлық өзара
байланысты дымқылдық көлемі (%) .
Бортник, Чистаева (1990)
Ай I III
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 qoo0
qooq
qoow
qooe
qoor
qoot
qooy
qoou
qooi
q
w000 -t,y
-r,o
-w,o
-r,i
-i,o
-w,r
-q0,
-e,w
-o,i
-e,t
-r,e -e,u
-t,y
-w,q
-r,q
-o,o
-0,e
-y,i
-w,e
-t,t
-q,o
-0,r y,r
0,e
-0,i
q,0
-0,t
e,q
-q,o
y,e
-0,t
q,i
t,w qe,e
qr,q
q0,o
qq,w
q0,t
qu,t
o,y
qye
qe,0
qe,w
qi,o w0,0
qo,e
qu,o
qu,o
w0,0
w0,r
w0,i
wq,w
qo,u
qo,0
qo,t wu,r
wy,e
wr,q
wt,u
wt,0
wy,y
wy,y
wu,u
wi,y
wt,q
wt,u wu,y
wi,q
wu,q
wu,r
wy,q
wi,u
wi,w
wi,t
e0,0
wu,y
wi,r wt,u
wr,y
we,w
wt,e
wy,y
wy,r
wr,q
wy,y
wy,0
wi,i
wi,y wq,q
qo,e
qi,q
qu,0
qi,i
qi,y
qo,w
qo,w
qo,u
qo,0
qo,e q0,y
qe,r
o,q
o,q
o,0
q0,r
q0,t
qt,i
q0,u
qo,u
u,e r,y
r,e
r,r
-r,i
-0,r
u,e
q,e
-0,q
w,t
q,0
q,0 -r,y
-w,i
-q,e
-u,w
-e,u
-r,q
-q,q
-r,i
-w,r
-0,t
-q,q qr,w
qe,t
qq,i
qw,o
qw,u
qw,i
q0,e
qw,y
q0,t
qq,y
qw,q
Теңіздің кұрғаған ұлтанының топырақтары өзінің пайда болуы жағынан әлі
жас болып есепттеді. Бұл жердегі топырақтарды пайда етуші факторлар олардың
дамуы жөнінде А.А.Рафиков (1982), С.Кабулов (1990), Б. Жолдыбеков (1995)
х.т.б. ғалымдардың жұмыстарынде орын алған.
Автоморфлы шорлақлы топырақтар Ажибай колтығында пайда болып және ен
жайып солтүстікде кұрғаған акваторияда чинк жағаларынан Амудария
дариялығына дейінгі кеңдіккте орналаскан. Районда грунт суларының деңгейі
0,5-3 м солтүстікте жер бетіне жақын жайласкан, бұл гидроморфты және жарым
гидроморфты шорлақлардың дамуында үлкен орын тудырады. Бұл топырақтардың
тұздылық дарежесін зерттеген В.Е.Сектеменко және Т.М.Тайровлар
мағлұматтарына қарағанда күшті дәрежеде тұздалған. Тұздылықтың дарежесі 1-5
%-тен 16-27 % аралығында төменгі горизонттарда тез-тез белгілеп тексергенде
1-3%-ды құрайды. Бұлар қазіргі күшті минералданған грунт суларының
ғасырында қалыптасқан. Бұл тұзды топырақтарда әр түрлі тұздардың типі
сульфат-хлорид, натрий, кальций және магний-натрийлі болып табылады.
Гидроморфты және жартылай гидроморфты топырақтарда грунт суларының
деңгейі жер бетіне 2-3 м жақын орналасқан. Бұл жерлерде жартылай
гидроморфты ал, жер бетіне 0-2 м жақын жерлерде гидроморфты топырақтар бар.
Батыста үстірт чинкинен және Архангельск қалқанынан, Aжибай қолтығы
жағаларынан солтүстікте 50-60 км жерде гидроморфты және жарты гидроморфты
шорлақлы топырақтар тсолтүстіклған. Батысында гидроморфты теңіз бойы
шорлаклары Акбұлақ және үлкентұмсық мүйісінен басталаады. Бұл жерде олар 6-
8 км кеңдікке тарқалган. Бұл жердегі грунт сулары жер бетінен 2-3 м
тереңдікте орналасқан, минералдық дәрежесі 35-56 гл минераллық типі
негізінен хлоридті және сульфат-хлоридті болып есептелінеді.
Құмды топырақтар жаға бойында меридиональ бағдарда 50 км ұзындықта
тарқалған. Бұл топырақтардың ұзақ шығысында және жерді жарты автоморфты
топырақтар орналасқан, Архангельск қалқаны және Ержан жерінде бөлініп
қалған Жылтырбас көлі жағасында гидроморфты топырақтар солтүстік жағы
топырақтың жоғары горизонтында тұздылық дәрежесі 0,2-0,4 %, ал абсолют
көрсеткіші 1 %-дан астамырақ. Бұл жоғары горизонттағы топырақтардағы тұздар
типі анионлар: хлоридті-сульфатты және сульфатты болып келеді.
Өсімдіктер ландшафттағы биотасының дамуында кұрамдық бөлімі болып
есептеледі және оның атқаратын функциясында маңызды роль ойнайды. Бұл
көзқарасты алып қарағанда Арал теңізінің кұрғаған бөлімінің ұлтаны табиғат
лабороториясын екенін білдіреді.
Аралдың кұрғаған ұлтанында табиғи орталықтың дамуында заңдылық және
ақырғы нәтижеде топырақ және өсімдіктің зоналық типінің қалыптасуы жайында
А.Бахиев (1979), И.П.Герасимов (1983) және С.Кабулов (1999) өз жұмыстарында
жазған. Осылардың ішінде И.П.Герасимов және т.б. ғалымдар зерттеп, бұның
дамуын этаптарға бөлген. Бұлар 6 этаптан тұрады: Алғашқы екі этапында
марштық және теңіз жағалауы сорлақтарының (сор) формаларының қалыптасуы бір
жылдык галофитти ландшафтардың дамуы үлкен роль ойнайды. Келесі этапқа
теңіздің құрғағанына 3-4 жыл болған, құрғаған жоғарғы бетінде бір жылдық
галофиттер және теңіз бойы шорлақлары бір қатар шөлді ксерофиттерде
галофитті системаның әлі қалыптаспаған түрлері кіргізіледі. Төртінші
этаптың басталғанына 4-5 жыл болған жұқа дөн жатқызықлары және 5-7 жыл
болған, қиын басталған шөлді биокомплекстер кіреді. Жұқа дон
жатқызықтарының механикалық құрамы келіп шығуы шөлді ксерофиттер болған көп
жылдық өсімдіктерге тамарикс, сарсазан және псаммофиттер жатады. Батпақты-
топырақты, батпақты-құмды жатқызықларда пайда болған шорлақлар қабатында
сарсазандармен байланысты.10-11 жылдан соң 5 этап басталды. Бұнда шөл
ландшафтарының жүзеге келуі басталады. Әлі дөнді жатқызықлы құмдар және
грунтты топырақтарда жайлау-тоғай фитоценозды элементтерімен көп жылдық
псаммофил өсімдіктері дамиды.
Теңіздің құрғаған
бөлімінде өсімдік дүниесінің қалыптасуы бұл негізінен өсімдіктердің
оңтүстіктен солтүстікке қарай әрекетімен байланысты. Үстірт чинклери
жағаларында құмды пляждарда ақ сексеуіл түрлері өседі. Көптеген сексеуіл
түрлері солтүстікте. Ажибай қолтығының оңтүстігінде сексеуілдер 30 %-ды
құрайды. Бұл жерде сексеуілдің тамарикс, силен х.т.б. түрлері ұшырасады.
Бұлардың ішінде тамарикс сексеуілінің ұзындығы 1,5 м ге дейін жетеді. Бұдан
басқа тораңғыл өсімдіктер-қандым, ақ сексеуіл х.т.б. лар жолбарыс құйрығы
жарты атауы және Мойнақ жағаларында 5-6 км кеңдік бойлап солтүстікке
созылған.
Арал теңізінің құрғаған ұлтанының кұрғаған оңтүстік бөлімінде аридтік
шөлденуі айрықша көзге түседі. С.Кабұлов жәнет.б.-лардың (1999)
мағлұматтарына қарағанда шөлді өсімдіктердің 59,6 %-ды, тораңғылықтардың
26,8 %-ды, жартытораңғыллықтардың 12 %-ды осы құрғаған бөлімде солтүстікке
созылған.
Бірінші анық мағлұматтарға негізделген жаңа типті ландшафтардағы сүт
емізушілердің солтүстікке тарқалуы жөнінде Е.В.Востоков (1969), Р.Реймов,
С.К.Сейтназаровтың (1995) және.т.б. көптеген ғалымдар жұмыстарында
көрсетілген.
Ақбеткей зонасы дельтаның шығыс бөлегінде орналасқан. Шекарасы бірден
өзгермейді, яғни шөлді құмдар бірден басталмайды.
Ержан атау участкасы бұрынғы Жылтырбас қолтығының шығыс бөлімінде
орналасқан. Бұл участка өзінің құмды-шорлақы, құрғақ әр түрлі
тораңғыллықтар-тамарикс, қарабарақ, жүзгін, баялыш сексеуілмен белгілі. Бұл
участка дельтаның орайлық бөлімінде орналасқан, бұнда негізгі жануарлар
дүниесі төменги Амударияның теңіз бойы жануарлар дүниесі көбейген.
Ажибай участкасы дельтаның батыс бөлімінде орналасқан. Бұл участканың
құрғаған ұлтаны-бұл құмды шорлақлар солтүстікке созылған, құрғақ
тораңғылықтар және шөптер өсетін район. Бұл жерге коллекторлар солтүстікті
Судоьченің сулары ағып келеді және бұның себебінде сүт қоректілердің бір
қатар түрлерінің солтүстікте болуы қолайлы жағдайларды тудырады.
Регионды топырақ-литологик және фитоценоздық анализдеу негізінен 4
биотопқа бөлінеді (Реймов, Кенжебаев):
1) сүтқоректілердің 21 түрі бар, соның ішінде 8 кеміруші,
2) құмдықтар, дюналардағы тамарикстер, жүзгин және т.б. көп жылдық
өсімдіктер, бұнда сүт қоректілердің 20 түрі, соның ішінде 9 кеміруші,
3) шорлақлы тегістіктер бұнда ксерофитті және галофитті өсімдіктер
өседі. Бұнда сүтқоректілердің 21 түрі, соның ішінде 10 кеміруші жатады.
4) Магистраль коллекторларда, ылғал жерлердегі гидрофитті өсімдіктер
өседі. Бұл жерде негізінен-ондатра, көртышқандар және.т.б. лар солтүстікке
жылысқан.
Аралдың құрғаған ұлтанындағы зерттелініп жатқан территорияларда 25
түрден көп сүт қоректілер солтүстікке жылысқан. Бұл жердегі тізімге алынған
27 түрі, 5 отряд және 11 семействоға кіреді.
Негізгі табиғи факторларды комплекс анализдеудің нәтижесінде, Арал
теңізінің оңтүстік бөліміндегі құрғаған ұлтанының ландшафт генезисин
белгілеу, оның ландшафттың қалыптасуында және дамуында басты фактор болып
есептеледі. Бұлар климаттық (құн радиациясы, самал күші, атмосфералық жауын-
шашын), рельефтік, геологиялық-гидрологиялық және өсімдік факторлары болып
табылады.
Арал теңізі туралы алғашқы мәліметтер және геологиялық даму тарихы
Арал теңізі туралы алғашқы мәліметтер
Ежелгі замандарда Арал теңізін көптеген елдерге белгілі болған.
Ежелгі гректер мен римдіктер Арал теңізі туралы білген және оны Каспийдің
Скифті қолтығы деп атаған. С.П. Толстов Каспий теңізінің скифті қолтығы
антик авторлардың пікірінше, қазіргі Арал теңізі орналасқан территорияны өз
ішіне алып, шығысқа қарай созылып жатады. Антик дәуірлеріндегі әдебиеттерде
Окс көлі, Окс батпақғы деген түсініктерді кездестіруімізге болады.
Бұлар Арал теңізі болыуы мүмкін,- деген пікір айтады.
Ал Плиний: Окс және Яксарт Соғды жерінен Скиф шөлі арқылы ағып өтіп,
скиф қолтығына құяды, - деп жазған.
Ерте дәуірдегі аса дарынды ғалым Клавдий Птоломей де Арал теңізі туралы
деректер қалдырған. Ол Сағди тауларынан ағып өтіп Каспий теңізіне құятын
(Птоломейдің түсінігі бойынша) Окс және Яксарт дарияларының аралығында
орналасқан Оксиан көлин атайды. Көл оның картасында да көрсетілген.
Византия елшісі Земарх Килиский Түрк хандығына барған сапарында Көлдің
құмды жағалаулары мен он екі күн бойы жол жүргендігін жазады. Академик В.
Бартольд бұл көл Арал теңізі болыуы мүмкін деп тұжырымдайды.
Арал теңізі туралы IХ және ХІ ғасырларда араб ғұламалары - Ибн-
Хордадбек, Ибн–Рустам, Масуди, Истахри, Ибн-Хаукальдің еңбектеріндегі
мәліметтер өте құнды маңызға ие. Бұл еңбектерден сол уақыттағы Арал
теңізінің ауданы және жағалауының шекарасы туралы мәліметтер алуымызға
болады. Ибн–Хордадбек Китаби-ал-масалик-вал-малик (Саяхаттар және
мемлекеттер кітабы) атты еңбегіндеамударияны Жейхун, ал Арал теңізін
Курдер көлі деп атайды.
Ең бірінші рет теңізді Арал деп араб жазызшысы Ибн- Рустан 920 жылы
өзінің еңбектерінде жазып қалдырған. Ибн- Рустамның амудария және Арал
теңізі туралы жазған еңбектері біршама анық болды, оның мәліметтері
бойынша Арал теңізінің көлемі 80 фарсах ( 1 фарсах–6 км (480 км) ),
теңіздің батыс жағалауындағы тізбектер Сиякух (Қара таулар) деп аталады. Оң
бетінің жағалауы батпақты, ол жерде қалың тоғай болған.
Бұл айтылып отырған Сиякух тізбегі -Үстірттің бір бөлімі болуы мүмкін.
Себебі оның батыс жағалауы биік келеді, кейбір жоталардың биіктігі – 190
метрге жетеді.
Ибн – Хаукльдің Жаркент қаласы Хорезм көліне құятын дариядан бір
фарсахтай (6 км) аралықта орналасқан деген дерегі ескеруге тұрарлық. Осыдан
Л.С. Берг төмендегідей нәтиже шығарды: Бұл мәліметтер Х ғасырда Арал
теңізінің көлемі және жағалауының шекарасы қазіргідей болғандығын
дәлелдейді, себебі Жаркент қаласының қалдықтары қазіргі уақытта теңіз
жағасынан елу шақырымдай қашықтықта жатыр.
Л.С. Бергтің айтыуынша, ХIII ғасырда жасаған араб ғұламасы Бекран Х-
ХII ғасырларда Сырдария мен Амударияның сағалары қазіргее ұқсас
болғандығын, ал теңіз жағаларының шекаралары қазіргі көрінісімен тура
келетіндігін жазған.
Ибн-Рустамның замандасы ал-Масуди Арал теңізінің атауларын айтпастан,
Балха немесе Жейхун дариясы Терміз қасынан өтіп, Хорезмге жеткенде
тармақталанып барып, көлге құятындығын айтып өтеді. Көл сол жерде жалғыз
болған... Бірақ Масуди бұл көл (Арал теңізі) үлкен салалар арқылы Каспий
теңізімен байланысқан деген қате пікірді айтты.
Араб географы Истахри (961) Арал теңізін Хорезм көлі деп атаған және
Сырдария бойынша көптеген мағлұматтар жазып қалдырған. Сырдария туралы
дұрыс кең түрде жазып, Истахри: Бұл көлдің айналасы 100 фарсах (600км).
Суы тұзды, Жейхун, Илаш (Сырдария) және басқа да өзендер құяды,- дейді.
Истахрідің Климат кітабында Х ғасырда 19 ландшафт картасы берілген.
Оның ХҮІІІ - ХІХ карталарында Арал және оған құятын өзендер көрсетілген.
Бұл карталар бұл аймақтың бай топонимиясын көрсетіп қана қоймастан, бұл
жерде Х ғасырда Амударияның тек бір арнасы болып, оның Арал теңізіне
құятындығын дәлелдеді.
Тарихи деректерге сүйене отырп, Арал теңізінің деңгейі өткен мың
жылдықта едәуір жоғары болғандығын көруімізге болады. Бұл туралы мәліметтер
В.В.Бартольд және Л.С.Бергтің еңбектерінде көптеп келтірген. Оларда
жоғарыдағы авторлардың Аралды ірі су аймағы сыпатында атап көрсетілген. Х
ғасырда өмір сүрген белгісіз автордың парcы тілінде жазған Худуд ал Алам
(Шығыстан батысқа дейінгі әлем областлары) еңбегіндегі қол жазбасында
Арал теңізіне сипаттама берілген. Бұл жерде теңіздің көлемі 300 фарсахқа
(1800км) тең келетіндігін және жағлауларының құмды екендігі жазылған.
XI ғасырда жасаған Шығыстың ұлы ойшылдарының бірі ал - Беруний сол
замандағы араб географтарының жинаған мәліметтерін салыстыра отырып, Арал
теңізі және оған жақын территориялардағы анғұрлым толық сипаттама берген.
Оның істеген картасында Арал теңізі Хорезм деген атпен көрсетілген.
XIV ғасырдан бастап Батыс Европада жаңа географиялық карталар пайда
болады. Солардың бірі – белгісіз автордың Католониялық картасы (1375).
Бұл жерде Каспий және Арал теңізі көрсетілген.
Орта ғасырларда Амудария өзенінің ағысын бірде Сарықамысқа, бірде Арал
теңізіне бұрып отырған. Бұның себебі әліге дейін анық емес. Бұны Л.С. Берг
жергілікті халықтың шаруашылық қызметіменен, ал Г.В.Лопатин монғол
басқыншыларымен байланыстырады, себебі олар басқалардың шапқыншылық
уақытында Хорезмнің суландырың системасын бұзып кеткен. Адамдардың
шаруашылық әрекеттері Амудария үшін орта ғасырларда күшейе түсті. XVII
ғасырда Хиуа ханы келтірген мәліметтерге қарағанда, Амудария XVI ғасырда
Каспий теңізіне құйған. Бұл мәселелермен геологтар, әсіресе неміс геологы
Вальтер көбірек шұғылданған. Ол дарияның еш уақытта Каспий теңізіне
құймағандығын дәлелдеді. Узбой (құрғақ арна) басқа жолмен пайда болған
дейді. Бұл көзқарастарды өз уақытында орыс геологы И.В. Мушкетов та
қолдаған.
Аралдың жаңа трансгрессиясы XVII ғасырдың екінші жартысында өтті.
Амудария өз ағысын Арал теңізіне өзгерткеннен соң теңіз деңгейі көтерілді.
Трансгрессия жүріп жатқан кезде Арал теңізінің акваториясы қазіргісінен
біршемеүлкен болған және жағалаулары өте күшті тілімденген. А.В. Шнитников
XIV- XV ғасырларда Арал теңізінің деңгейі жоғары болғандығын нақты анық
мәліметтермен жазып қалдырған. Бұл уақытта автор Оғыздар мемлекетінің
мекен еткен жері Жаркент пен Амудария бойындағы бірнеше қалалардың
тарихына байланысты мәліметтерді алған. Тарихи -археологиялық зерттеулерге
қарағанда (Левшин 1832, Толстов 1947, 1948), Жаркент XIX ғасырдың соңына
дейін ғана өмір сүрген. Кейіннен бұл жерде өмір сүрген адамдар басқа жаққа
қоныс аударып, Қала бұзылмаған күйінде босап қалған. Шнитниковтың
болжамдарына қарағанда, Жаркент және тағы басқа қалалардан (Құйыққала,
Кескен Құйыққала) халықтың көшіп кетуіне теңіз деңгейінің көтеріліп, су
тасқындарына алып келуі себепші болды.
Келтірілген тарих мәліметтерді геоморфологиялық мәліметтерме
салыстырсақ, бір және екі мың жылдар аралығында (бұдан 700- 800 мың жыл
бұрын) Арал теңізінің деңгейі қазіргісінени 1,5 метр жоғары болған деуге
болады. Егер бұл осылай болатын болса, онда оның жер көлемі Л. С. Берг
болжамдарынан сәл үлкенірек болуы мүмкін.
Өзінің зерттелу уақытында Арал теңізі туралы алғашқы деректердің
жиналуы, оның қарапайм түрде сипатталған. Яғни, бұл мәліметті қалдырушылар
теңізді арнайы ғылыми түрде зерттелмген, олар тек қана жол – жөнекей жүріп
отырып көргендерін жазып отырған саяхатшылар, жалпы дүние жүзілік әдебиетке
тиесілі деректерден жинаған шолушылар. Сондықтан да бұл уақыттары Арал
теңізі туралы анық ғылыми зерттеулер болған жоқ деп айтуға болады.
Дегенмен, бұл уақыттағы табиғат жағдайларының кейбір ерекшеліктерінің
көрсетілуі қазіргі ғылымға осы өлкенің табиғатының өзгеруі тарихын
анықтауда үлкен құнды дерек көзі болары сөзсіз
Арал теңізі туралы тарихи және географиялық деректер.
Тарихи деректер. Арал теңізі туралы алғашқы мәліметтерді Х ғасырда
өмір сүрген араб жазушылары Истахридің және XII ғасырда өмір сүрген
Әдризидің шығармаларынан кездестіреміз. Олар Арал теңізін Ховарезм (яғни
Хиуа) көли деп атаған.
Арал теңізі туралы нақтырақ деректерді XIV ғасырда өмір сүрген
ғалымдар Абдульфед және Казвиндің еңбектерінде келтірілген. Абдульфеды
былай деп жазады: ... Ховарезм көлінің дәл ортасы 900 бойлықта 420 ендікте
жатыр. Бұл жерге Жейхун дариясы құяды (Амудария) (Коншин 1897. 5-тарау).
Бұл мәліметтер Казвини Ховарезм көлінің аймағы 100 фарсахқа (800 шақрым
(800км) ) тең деп толықтырады. Оннан кейінгі деректер XVI ғасырда жазылған
Үлкен Сызу Кітабында келтірілген. Яғни, онда былай делінген: Хвалимнен
(Каспий- Л.Б.) Көк теңізге (Арал-Л.Б.) дейін жазғы Күн шығысқа тура 250
шақырым. Ал Көк теңізден Сырдың сағасына дейін 280 шақырым. Көгілдір
теңізінен көлденең 60 шақырым, Көк теңіздің суы тұзды.
Бұл мәліметтер XVIII ғасырға дейін жалғыз дерек көзі болып табылды.
1741 жылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz