Тәжірибелерді демонстрациялау техникасы (химия пәні)
Жоспар
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
ІІ. 1. Тәжірибелерді демонстрациялау техникасы
ІІ. 2. Заттар мен процестерді демонстрациялау әдістері
ІІ. 3. Сөзді тәжірибе көрсетумен үйлестірудің негізгі түрлері
ІІ. 4. Оқушылар білімі сапасының тәжірибелерді демонстрациялау әдісіне тәуелділігі
ІІ. 5. Тәжірибелер демонстрациялаудың әртүрлі әдістерінің тиімді болу шарттары
ІІ. 6. Заттар бейнесін демонстрациялау
ІІ. 7. Приборлар, аппараттар суреті салынған таблицаларды пайдалану
ІІ.8. Химия сабақтарында интерактивті тақта, электронды оқулықтарды және слайдтарды пайдалану
ІІ. 9. Модельдер мен макеттерді демонстрациялау
ІІ. 10. Үлестірме материалдарды пайдалану
ІІІ. Қорытынды
ІV. Қосымша
V. Пайдаланылған әдебиеттер
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
ІІ. 1. Тәжірибелерді демонстрациялау техникасы
ІІ. 2. Заттар мен процестерді демонстрациялау әдістері
ІІ. 3. Сөзді тәжірибе көрсетумен үйлестірудің негізгі түрлері
ІІ. 4. Оқушылар білімі сапасының тәжірибелерді демонстрациялау әдісіне тәуелділігі
ІІ. 5. Тәжірибелер демонстрациялаудың әртүрлі әдістерінің тиімді болу шарттары
ІІ. 6. Заттар бейнесін демонстрациялау
ІІ. 7. Приборлар, аппараттар суреті салынған таблицаларды пайдалану
ІІ.8. Химия сабақтарында интерактивті тақта, электронды оқулықтарды және слайдтарды пайдалану
ІІ. 9. Модельдер мен макеттерді демонстрациялау
ІІ. 10. Үлестірме материалдарды пайдалану
ІІІ. Қорытынды
ІV. Қосымша
V. Пайдаланылған әдебиеттер
І. Кіріспе
Көрнекілік құралдары туралы. Педагогикалық әдебиетте «көрнекілік құралдары» термині турліше түсіндіріледі. Біреулер көрнекілік құралдарына көру арқылы қабылданатынды ғана жатқызады, иллюстративті көрнекі құралдарды ғана қалдырып, заттар мен процестерді көрнекі құралдар қатарынан шығарып тастайды. Екіншілері, керісінше, бұл ұғымның мазмұнын кеңейткісі келеді, бейнелі сөзді таңдаудан тұратын елестерді, көркем әдебиет оқуды осыған жатқызады. Бұл елестер ұқсас болғанымен түзілу жолдары әр түрлі. Біреулері жоғары дәрежелі нерв қызметінің бірінші және екінші сигнал системаларының өзара әрекеттесуі негізінде қалыптасады, басқалары – тек екіншінің әрекеті.
Химияны оқытуда оқушылар заттар қасиеттерін және құбылыстарды көру ғана емес, басқа анализаторлардың жәрдемімен де танып біледі. Бірінші және екінші сигнал системаларының әрекеттесуі арқылы қабылданатындардың бәрі көрнекілік құралдарына жатады. Заттарды қабылдау процесі оның бейнесін қабылдау процесінен басқаша болғанымен, суреттерді қабылдауда бірінші сигнал системасының едәуір ролі бар. Сондықтан иллюстративті көрнекі оқу құралдары да көрнекілік құралдарына жатады.
Химияны оқытуда мынадай көрнекілік құралдар қолданылады:
1) заттар үлгілері, жабдық заттары, физикалық және химиялық процестер (зат көрнекілігі);
2) бейнелеу көрнекі құралдары – суреттер, диапозитивтер, оқу фильмдері, макеттер және басқа көлемдік көрнекі құралдар;
3) шартты (символикалық) көрнекілік құралдары – диаграммалар, схемалар, графиктер және т. б.
Оқушылар мектептегі сабақтарда, мектептен тыс экскурсияларда және еңбекке үйренгенде оқу мақсаттары бойынша заттарды және процестерді бақылайды.
Мектепте оқушылар мұғалім демонстрациялайтын заттар үлгілерін, приборларды және процестерді бақылайды, немесе үлестірме материалдарды қарастырады.
Көрнекілік құралдары туралы. Педагогикалық әдебиетте «көрнекілік құралдары» термині турліше түсіндіріледі. Біреулер көрнекілік құралдарына көру арқылы қабылданатынды ғана жатқызады, иллюстративті көрнекі құралдарды ғана қалдырып, заттар мен процестерді көрнекі құралдар қатарынан шығарып тастайды. Екіншілері, керісінше, бұл ұғымның мазмұнын кеңейткісі келеді, бейнелі сөзді таңдаудан тұратын елестерді, көркем әдебиет оқуды осыған жатқызады. Бұл елестер ұқсас болғанымен түзілу жолдары әр түрлі. Біреулері жоғары дәрежелі нерв қызметінің бірінші және екінші сигнал системаларының өзара әрекеттесуі негізінде қалыптасады, басқалары – тек екіншінің әрекеті.
Химияны оқытуда оқушылар заттар қасиеттерін және құбылыстарды көру ғана емес, басқа анализаторлардың жәрдемімен де танып біледі. Бірінші және екінші сигнал системаларының әрекеттесуі арқылы қабылданатындардың бәрі көрнекілік құралдарына жатады. Заттарды қабылдау процесі оның бейнесін қабылдау процесінен басқаша болғанымен, суреттерді қабылдауда бірінші сигнал системасының едәуір ролі бар. Сондықтан иллюстративті көрнекі оқу құралдары да көрнекілік құралдарына жатады.
Химияны оқытуда мынадай көрнекілік құралдар қолданылады:
1) заттар үлгілері, жабдық заттары, физикалық және химиялық процестер (зат көрнекілігі);
2) бейнелеу көрнекі құралдары – суреттер, диапозитивтер, оқу фильмдері, макеттер және басқа көлемдік көрнекі құралдар;
3) шартты (символикалық) көрнекілік құралдары – диаграммалар, схемалар, графиктер және т. б.
Оқушылар мектептегі сабақтарда, мектептен тыс экскурсияларда және еңбекке үйренгенде оқу мақсаттары бойынша заттарды және процестерді бақылайды.
Мектепте оқушылар мұғалім демонстрациялайтын заттар үлгілерін, приборларды және процестерді бақылайды, немесе үлестірме материалдарды қарастырады.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Кирюшкин Д.М., Полосин В.С. «Химияны оқыту методикасы». «Мектеп», 1984ж.
2. Ходаков Ю.В., Эпштейн Д.А. Орта мектептерде анорганикалық химиядан сабақ беру. «Мектеп», 1979 ж.
3. Сәдуақасқызы Күлбарам. Химияны оқыту әдістемесі. Оқу әдістемелік кешен. – Астана: «Сарыарқа» БҮ, - 2009. – 164 б.
4. Сәдуақасқызы Күлбарам. Нәтижеге бағдарланған оқыту процесі аясында химия сабақтарын ұйымдастыру. Оқу әдістемелік кешен. – Астана: 2007 ж. 54 бет.
5. Мырзабайұлы А. Химияны оқыту әдістемесінің педагогикалық негіздері – Алматы: «Білім», - 2004. 224 бет.
6. Жексембина К., Нұрахметов Н., Сарманова К. Химия: Әдістемелік нұсқау. Жалпы білім беретін мектептің 8-сынып мұғалімдеріне арналған құрал. 2-бас. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2008. – 168 бет.
7. Бірімжанов Б.А. Жалпы химия. Алматы -1970
8. Аханбаев К. Химия негіздері. Алматы «Мектеп» 1987 ж.
9. Нұрахметов Н.Н., Сарманова К.А., Жексембина К.М. Химия. 8 сынып оқулығы. – Алматы: «Мектеп», 2004 – 224 бет.
10. Химия мектепте. Ғылыми-педагогикалық журнал №2 (26) – 2007. наурыз-сәуір
11. Химия мектепте. Ғылыми-педагогикалық журнал №6 – 2003. қараша-желтоқсан
1. Кирюшкин Д.М., Полосин В.С. «Химияны оқыту методикасы». «Мектеп», 1984ж.
2. Ходаков Ю.В., Эпштейн Д.А. Орта мектептерде анорганикалық химиядан сабақ беру. «Мектеп», 1979 ж.
3. Сәдуақасқызы Күлбарам. Химияны оқыту әдістемесі. Оқу әдістемелік кешен. – Астана: «Сарыарқа» БҮ, - 2009. – 164 б.
4. Сәдуақасқызы Күлбарам. Нәтижеге бағдарланған оқыту процесі аясында химия сабақтарын ұйымдастыру. Оқу әдістемелік кешен. – Астана: 2007 ж. 54 бет.
5. Мырзабайұлы А. Химияны оқыту әдістемесінің педагогикалық негіздері – Алматы: «Білім», - 2004. 224 бет.
6. Жексембина К., Нұрахметов Н., Сарманова К. Химия: Әдістемелік нұсқау. Жалпы білім беретін мектептің 8-сынып мұғалімдеріне арналған құрал. 2-бас. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2008. – 168 бет.
7. Бірімжанов Б.А. Жалпы химия. Алматы -1970
8. Аханбаев К. Химия негіздері. Алматы «Мектеп» 1987 ж.
9. Нұрахметов Н.Н., Сарманова К.А., Жексембина К.М. Химия. 8 сынып оқулығы. – Алматы: «Мектеп», 2004 – 224 бет.
10. Химия мектепте. Ғылыми-педагогикалық журнал №2 (26) – 2007. наурыз-сәуір
11. Химия мектепте. Ғылыми-педагогикалық журнал №6 – 2003. қараша-желтоқсан
Жоспар
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
ІІ. 1. Тәжірибелерді демонстрациялау техникасы
ІІ. 2. Заттар мен процестерді демонстрациялау әдістері
ІІ. 3. Сөзді тәжірибе көрсетумен үйлестірудің негізгі түрлері
ІІ. 4. Оқушылар білімі сапасының тәжірибелерді демонстрациялау
әдісіне тәуелділігі
ІІ. 5. Тәжірибелер демонстрациялаудың әртүрлі әдістерінің тиімді
болу шарттары
ІІ. 6. Заттар бейнесін демонстрациялау
ІІ. 7. Приборлар, аппараттар суреті салынған таблицаларды
пайдалану
ІІ.8. Химия сабақтарында интерактивті тақта, электронды
оқулықтарды және слайдтарды пайдалану
ІІ. 9. Модельдер мен макеттерді демонстрациялау
ІІ. 10. Үлестірме материалдарды пайдалану
ІІІ. Қорытынды
ІV. Қосымша
V. Пайдаланылған әдебиеттер
І. Кіріспе
Көрнекілік құралдары туралы. Педагогикалық әдебиетте көрнекілік
құралдары термині турліше түсіндіріледі. Біреулер көрнекілік құралдарына
көру арқылы қабылданатынды ғана жатқызады, иллюстративті көрнекі құралдарды
ғана қалдырып, заттар мен процестерді көрнекі құралдар қатарынан шығарып
тастайды. Екіншілері, керісінше, бұл ұғымның мазмұнын кеңейткісі келеді,
бейнелі сөзді таңдаудан тұратын елестерді, көркем әдебиет оқуды осыған
жатқызады. Бұл елестер ұқсас болғанымен түзілу жолдары әр түрлі. Біреулері
жоғары дәрежелі нерв қызметінің бірінші және екінші сигнал системаларының
өзара әрекеттесуі негізінде қалыптасады, басқалары – тек екіншінің әрекеті.
Химияны оқытуда оқушылар заттар қасиеттерін және құбылыстарды көру
ғана емес, басқа анализаторлардың жәрдемімен де танып біледі. Бірінші және
екінші сигнал системаларының әрекеттесуі арқылы қабылданатындардың бәрі
көрнекілік құралдарына жатады. Заттарды қабылдау процесі оның бейнесін
қабылдау процесінен басқаша болғанымен, суреттерді қабылдауда бірінші
сигнал системасының едәуір ролі бар. Сондықтан иллюстративті көрнекі оқу
құралдары да көрнекілік құралдарына жатады.
Химияны оқытуда мынадай көрнекілік құралдар қолданылады:
заттар үлгілері, жабдық заттары, физикалық және химиялық процестер (зат
көрнекілігі);
бейнелеу көрнекі құралдары – суреттер, диапозитивтер, оқу фильмдері,
макеттер және басқа көлемдік көрнекі құралдар;
шартты (символикалық) көрнекілік құралдары – диаграммалар, схемалар,
графиктер және т. б.
Оқушылар мектептегі сабақтарда, мектептен тыс экскурсияларда және
еңбекке үйренгенде оқу мақсаттары бойынша заттарды және процестерді
бақылайды.
Мектепте оқушылар мұғалім демонстрациялайтын заттар үлгілерін,
приборларды және процестерді бақылайды, немесе үлестірме материалдарды
қарастырады.
ІІ. Негізгі бөлім
ІІ. 1. Тәжірибелерді демонстрациялау техникасы
Химиядан сабақ берудің ең күрделісі және маңызы зоры әрі заттар, әрі
процестер бақылануға тиісті химиялық тәжірибелер демонстрациясы.
Тәжірибелерді демонстрациялаудың педагогикалық нәтижесі тәжірибелер қою
техникасының жетілуіне, оқушылардың бақылауын оңайлататын, немесе
қиындататын сыртқы жағдайларды ескеруге, демонстрацияны оқу процесіне
кіргізу әдістері тәуелді болады. Қазіргі кезде ең жақсы жетілдірілгені –
тәжірибелерді орындау техникасы. Бұл тақырыппен байланысты мұғалімдерге
арнап көптеген бағалы құралдар басылып шықты және Химия в школе
журналының әр нөмірінен тәжірибелер сипаттамасын табуға болады.
Мұғалімнің көрсеткенін оқушылар бақылау үшін қолайлы жағдайларды зерттеуге
аз көңіл бөлінуде. Демонстрациялық процестер жүзеге асатын ыдыстардың
көлемі және пішіні жеткілікті сыналмаған, бақылау объектісі мен бақылаушы
арасындағы қашықтық жарық түсу жағдайлары, демострацияланатын заттардың
қажетті саны анықталмаған.
Әдебиет материалдары және көптеген сабақтарды бақылау негізінде
экспериментті демонстрациялау техникасына қойылатын талаптарды тұжырымдауға
болады. Қез келген химиялық тәжірибеге қойылатын бірінші және негізгі талап
– оқушылар үшін ешбір қауіпсіз болу талабы. Әрбір сәтсіз оқиға үшін мұғалім
моральдық және заң жүзінде жауап береді. Сондықтан тәжірибелерді алдың ала
тексеру және қауіпсіздік техникасына байланысты барлық шараларды сақтау,
химия лабораторияларында жұмыс істеушілер үшін міндетті болып табылады.
Алайда, эксперимент нәтижесі үшін жауапкершілікті сезіну химиядан
сабақ беруде химиялық тәжірибелерді кеңінен қолдануға кедергі болмауы тиіс.
Мұнда орынсыз сақтыққа жол берілмеу керек.
Демонстрациялық тәжірибелер қауіпсіздігінің негізгі кепілі эксперимент
техникасының қажетті дағдыларымен қаруланған мұғалімнің жоғары техникалық
сауаттылығы.
Мұғалім эксперимент жұмысының байыпты стилін игергені жөн.
Приборлардың барлық техникалық бөлшектерін дұрыс және мүлтіксіз құрастыру
керек. Приборларды дайындау және құрастыру ережелері мұғалім үшін заң болуы
тиіс. Өйткені оқушылар соған қарап үйренеді. Қандай болмасын тәжірибе
демонстрацияланатын прибор екі дана болып әзірленуі керек, немесе сабақта
кездесіп қалатын сәтсіздік пен қолайсыздық үшін жеке бөлшектері дайын тұруы
кереқ. Сондықтан демонстрациялық столдың тартпаларында құралдар,
приборлардың жиі қажет болатын бөлшектері сақтаулы тұруы керек. Химиялық
реактивтердің қажетті маркасы, ерітінділердің көрсетілген концентрациясы
және тиісті мөлшерде қолданылуы қажет. Приборлар үлкендігі және
әрекеттесуші заттар мөлшері ең алыс оқушылар столына көрінетін болсын.
Демонстрациялаудағы жиі кездесетін кемшілік оқушылар демонстрацияланатын
объектілерді нашар кереді. Мәселен, мұғалім ареометрмен сұйықтықтың
тығыздығын, термометрмен реакция жүретін ортаның температурасын анықтайды.
Ареометр мен термометрдің көрсеткенін мұғалім өзі ғана кереді, оқушылар
өлшеу нәтижелерін мұғалім айтқанынан біледі.
Тәжірибелерді демонстрациялау техникасындағы бұл кемшілікті болдырмау
үшін кейбір мұғалімдер кәдімгі приборлардан өзгеше приборлар мен
қондырғыларды өз практикасына біртіндеп өндіріп жүр. Мәселен, тығыздықты
анықтау үшін 1, а және б суретте көрсетілген прибормен пайдаланады, оның
шкаласы үлкен дөңгелекке салынған, бөліктері мен ірі цифрлары алыстан жақсы
көрінеді. Термометрді термоскоппен алмастырады, онда температураның
төмендеуі мен көтерілуін дәл білудің қажеті шамалы, тек өзгеруін (бұл
мақсат үшін термопара пайдаланылады) анықтаса болғаны.
Химиялық тәжірибелерді пробиркада емес үлкен шыны ыдыстарда
(мүмкіндігінше): колбаларда, стакандарда, цилиндрлерде демонстрациялайды.
Сұйықта түзілген тұнбаны байқау үшін бүйірден жарықтандыру немесе
төменнен жарық түсіруді пайдаланады. Кейбір жағдайларда ұсақ нәрселерді
демонстрациялау үшін проекциялық аппарат-эпидиаскопты қолданады.
Эпидиаскоптың зат үстелшесіне объектіні (зерттелетін зат үлгілері) қояды,
содан соң эпидиаскоп ішіне апарады. Заттың бейнесі үлкейген түрінде экранға
түседі. Проекциялық аппаратпен пайдалануға да болады. Ол үшін кішкене шыны
пластинкалардан (пайдаланылған негативтерден) төменде көрсетілгеніндей
кювета әзірлейді, оған реагенттердің біреуін құяды және кассетаның орнына
қояды. Қажетті жарық тудырылған соң кюветаға екінші реагентті (сұйықтық
немесе қатты зат) апарады, немесе газ жібереді. Экранда жүзеге асатын
процестердің аударылған көлеңке бейнесі пайда болады. Тура бейне алу үшін
проектор объективінің артына қосымша линза қойылады.
Демонстрацияланатын объектіге бүйірінен жарық түсіретін құрал.
ІІ. 2. Заттар мен процестерді демонстрациялау әдістері
Демонстрациялық тәжірибелерді пайдалану методикасы, яғни тәжірибе
көрсетуді сөзбен үйлестіру нашар анықталған. Химияны оқыту методикасында
бұл мәселе туралы ештеңе айтылмайды.
Практикада тәжірибелер демонстрациялау процесіндегі сөздің ролі жете
бағаланбайды. Кейбір мұғалімдерден мынадай ұсыныс есітуге тура келеді:
Бізге жақсы жабдық берсеңіз, сөзді өзіміз табамыз. Алайда мұндай
мұғалімдердің сабақтарындағы бақылауларымыз олар тәжірибелер
демонстрациялағанда қажетті сөзді әрдайым таппайтынын байқатты. Сондықтан
қолда бар жабдықтың өзі толық пайдаланылмайды.
ІІ. 3. Сөзді тәжірибе көрсетумен үйлестірудің негізгі түрлері
Методикалық құралдардың бәрінде және дидактикалық еңбектерде
мұғалімнің көрнекілік құралдарды көрсетуі сөзбен үйлестірілу керек екөндігі
міндетті түрде айтылады. Біреулер осы жалпы нұсқауды берумен тынады, мұны
қалай жүзеге асыру керегін түсіндірмейді, екіншілері ненің неден бұрын
келу мәселесін: көрнекі құралдарды көрсету мұғалімнің сөзінен бұрын немесе
кейін келетінін шешеді, немесе олар әңгімелеу мен көрсетуді бір мезгілде
жүзеге асыруды ұсынады. Бұл ұсыныстар, әдетте, тәжірибе арқылы
дәлелденбейді. Дидактикалық зерттеулер нәтижесінде мұғалім сөзін көрнекілік
құралдарды көрсетумен үйлестірудің төрт түрі немесе формасы анықталған.
Бұл формалардың сипаттамасымен танысу үшін олардың бір ғана оқу материалын
Оқушыларды тұз қышқылының қасиеттерімен таныстыруды үйретуде қолданылуын
қарастырайық. VII кластағы химия сабағында оқушылар мынаны білуі тиісті:
тұз қышқылы – түссіз мөлдір сұйық, суда жақсы ериді. Қышқыл әсер еткенде
лакмус ерітіндісі қызарады. Натрийдың қышқылмен әрекеттесуі нәтижесінде
сутек бөлінеді және ас тұзы алынады.
Егер мұғалім сөзді көрнекілік құралдарымен үйлестірудің бірінші
формасын қолданса, физикалық қасиеттерін оқып үйрену былай жүзеге асады:
М ұ ғ а л і м. Біздің сабағымыздың мақсаты – тұз қышқылының
қасиеттерін оқып үйрену. Мүмкін, оның қасиеттері жөнінде өздерің бірдеңе
білетін шығарсыңдар. Кім білгенін айтады?
Оқушылардың көпшілігі бұл зат туралы ештеңе білмейтінін практика
көрсетті. Кейбіреулері дәнекерлеуде қолданылатын қышқыл жөнінде естіген
(онымен мырышты өңдейді), бірақ бұл білім көмескі және көбінесе, дұрыс
емес. Бұдан соң мұғалім класқа қарап тұз қышқылы бар шөлмекті көрсетеді, ол
шөлмекте тұз қышқылы барын айтады (шөлмекті көтерме үстелшеге қояды). Зер
салып қараңдар және оның физикалық қасиеттерін айтыңдар.
- о қ у ш ы. Кәдімгі температурада тұз қышқылы сұйықтық.
- о қ у ш ы. Ол түссіз.
Мұ ғ а л і м. (шөлмекке электр фонариктің жарығын түсіреді).
3- о қ у ш ы. Ол мөлдір.
М ұ ғ а л і м. Өнді оның суда жақсы немесе нашар еритіндігімен
танысайық. (Суы бар цилиндрге қышқыл құяды, шыны таяқшамен араластырады
және фонариктің жарығын түсіреді).
4- о қ у ш ы. Ол суда жақсы ериді.
М ұ ғ а л і м. Сонымен, тұз қышқылы туралы не білдіңдер? Оқушы.
(Жолдастарының бұрынғы айтқандарын қайталайды).
Оқушылардың таным әрекеті қалай жүзеге асты және мұғалімнің ролі
қандай болды?
Мұғалім сөз арқылы оқушылардың бақылауын басқарды, олар бақылаулар
негізінде қышқылдың физикалық қасиеттерін біліп алды. Мұғалім сөзінің
көрнекілік құралдарымен бұлайша үйлөсуі бірінші форма деп аталады. Оның
негізгі сипаты, мұғалім сөз арқылы оқушылардың бақылауын басқарады, олар
бақылау объектісінің тікелей қабылданатын қасиеттері жөнінде білім алады.
Химиялық қасиеттерін үйренгенде оқу процесі қалай жүзеге асатынын
қарастырайық. Бұл қасиеттерден алдымен қышқылдың индикатор ерітіндісіне
әсері өтіледі. Бұл жағдайда мұғалім химиялық процестің сыртқы көрінісін
таныстырумен шектеліп, химиялық реакцияның мәнін қарастырмайды. Мұнда да
мұғалім қышқылдың бұл қасиетін өзі демонстрациялаған тәжірибені бақылау
негізінде біліп алуды ұсынады. Ол үшін лакмус ерітіндісі құйылған цилиндрді
көтерме үстелшеге қояды және үстіне қышқыл құяды. Оқушылар едәуір қарапайым
құбылыстарды бақылау негізінде қышқыл ерітіндісінің қасиеттері, оның сілті
мен судан айырмасы жөнінде білім алады. Барлық айтылған тәжірибелерде олар
білімді үйрену объектісінің өзінен алады.
Қышқылдың металмен әрекеттесуі бұдан едәуір күрделі болды. Оқушылардың
білу керегі: а) натрий тұз қышқылымен әрекеттеседі, ә) натрийдың қышқылдағы
сутектің орынбасу реакциясы жүреді, б) реакция нәтижесінде сутек бөлінеді
және натрий хлоридінің кристалдары түзіледі, в) химиялық реакцияны мына
теңдеумен өрнектейді:
2НСl + 2Nа = 2NаСl + Н2
г) бұл теңдеудің білдіретіні: натрийдың екі атомы қышқылдың екі
молекуласымен әрекеттеседі, нәтижесінде бір молекула сутек және екі
молекула ас тұзы түзіледі.
Оқушылар бұл білімді қабылдап алу үшін мұғалім тәжірибені
демонстрациялады: натрийдың кішкене кесегін концентрациялы тұз қышқылы бар
үлкен пробиркаға салды және оқушыларға тәжірибені бақылап түсіндіруге
тапсырма берді. Тәжірибе көз тартарлық болды, оқушылар зер салып бақылады,
бірақ атом-молекулалық ілімді пайдаланып түсіндіре алмады. Олар көргендерін
ғана айтып берді.
Атомдар мен молекулалар микродүниесіне ой жіберу және химиялық
реакцияның сыртқы белгілерін ғана бақылай отырып, онда жүретін процестер
жөнінде түсінік алу үшін оқушылардың білімі және осыған ұқсас ой жұмысынан
дағдысы болуы керек. Бұл үшін қажетті білім оқушыларда бар болатын. Натрий
суға әсер еткенде сутек бөлінетінін, тұз қышқылы молекуласының кұрамына
сутек атомдары кіретінін, ас тұзы екі элементтен – натрий және хлордан
тұратынын оқушылар біледі. Солай бола тұрса да атом-молекулалық теорияны
пайдаланып олар бұл құбылысты түсіндіре алмады, байқалған құбылыс пен бұрын
өтілгеннің арасында байланыс тудырылмады. Натрийдың сумен әрекеттесуін
естеріне түсіргенде ғана оқушылар натрий мен қышқыл арасында жүретін
орынбасу реакциясы екөндігі жөнінде қорытындыға келді. Олар бұл реакцияның
теңдеуін жазды, бірақ коэффициенттер қоюда қателіктер жіберді. Құрамы NаСl
затының қай жерде екенін білмеді. Бұл формуламен кәдімгі ас тұзы
белгіленетінін де оқушылардың бәрі бірдей естеріне түсіре алмады, оның
кристалдарының түскенін де байқамаған, өйткені олар көз тартарлық құбылыс –
сутектің жануын, су бетінде натрийдың жүгіруін тамашалаған. Тәжірибені
қайталағанда оқушылар ақ кристалдар түзілгенін, олардың пробирка түбіне
түскенін зер салып бақылады. Натрийдың қышқылмен тәжірибесі
демонстрацияланғанда мұғалім сөзінің көрнекілік құралдармен үйлөсуінің
басқа түрі қолданылғанын аңғару қиын емес. Мұнда бақылау білім алудың шығар
кезеңі ғана болды, ары қарай мұғалім байқалған құбылыстардың оқушыларға
бұрыннан белгілі, бірақ тәжірибеден тікелей қабылданбайтындарымен
байланысын және қарым-қатысын ашу үшін оқушылардың ой кызметін, сөз арқылы
реттеп отырды.
Мұғалім сөзінің көрнекілік құралдарымен айтылғандай үйлөсуі екінші
форма делінеді, мұнда мұғалім демонстрацияланатын заттар мен процестерді
бақылауын сөзбен басқарады, оқушыларда бұрыннан бар білім негізінде оларды
құбылыстар арасындағы тікелей қабылдау процесінде байқалмайтын байланысты
ашуға және тұжырымдауға жетелейді.
Сөз бен көрнекілікті үйлестірудің бұл формасындағы мұғалім сөзінің
функциясы бірінші формаға қарағанда анағұрлым күрделі. Мұнда бақылауға
нұсқаулар беру жеткіліксіз. Оқушылардың бұрын алған білімімен байланыс
тудыру және тәжірибе нәтижелерімен логикалық байланыс жасау керек.
Сондықтан екінші форманы қолдану оқушыларда бар білімді және көрнекілік
құралдарды бақылау нәтижесінде қабылданатын білімді мұқият талдауды қажет
етеді.
Сөз бен көрнекілік құралдарын үйлестірудің екі формасының ұксастығы
оқушылар мұғалімнің сөзі арқылы көрнекілік құралдарын бақылау негізінде
заттар мен құбылыстар туралы белгілі дәрежеде өздігінен білім алатын
жағдайға келтіріледі. Бұл формаларды көрнекілік құралдарды
демонстрациялаудың зерттеу әдісіне жатқызуға болады.
Сол заттар мен құбылыстарды иллюстративті әдісті қолданып та оқып
үйренуге болады. Егер тікелей қабылдайтын құбылыстар немесе заттардың
қасиеттері туралы мәліметтерді оқушылар алдымен мұғалімнің сөзінен алып,
сөзбен хабарламаны дәлелдеу немесе нақтылау үшін көрнекілік құралдары
көрсетілсе, бұл үйлестірудің үшінші формасы деп аталады.
Практикада, көбінесе, мұғалім алдымен оқушылар тікелей қабылдау арқылы
біле алмайтын қасиеттер, процестер, заңдылықтар туралы айтады да содан соң
көрнекілік құралдарды демонстрациялайды. Олар сөзбен хабарлағанның
иллюстрациясы болады. Мәселен, натрийдың тұз қышқылымен әрекеттесу
тәжірибесін көрсетудің алдыңда мұғалім жүретін реакцияның теңдеуін жазады,
қандай заттар шығатынын және оларды қандай белгілері бойынша анықтауға
болатынын әңгімелейді. Бұл сөз бен көрнекілік құралдарын үйлестірудің
төртінші формасы үйрену объектісі жөнінен екінші формага ұқсас, бірақ
мұғалімнің сөзімен, ол демонстрациялайтын көрнекілік құралдарын оқу
процесіне енгізу реті оған қарама-қарсы болады.
Сонымен мұғалімнің сөзі мен заттар және процестерді көрсету түрліше
үйлөсуі мүмкін. Бұл көп түрліден төрт негізгі форма шығарылған. Бірінші
және екінші формалар зерттеу әдісінің кұрамына кіреді; үшінші және
төртіншісі иллюстративті әдістің құрамына енеді. Бірінші мен үшінші зат
немесе процесс туралы білім объектінің өзін бақылаудан алынатын жағдайда
қолданылады. Екінші және төртінші формасы заттар мен процестер арасындағы
сезім мүшелері арқылы тікелей қабылданбайтын, демонстрацияланған көрнекілік
құралдарын оқушыларға бұрынғы тәжірибесінен білетіндерімен салыстырғанда
ғана ашылатын байланыстар мен қатыстарды оқып үйрену үшін қолданылады.
Химиядан тәжірибелерді демонстрациялағанда екінші және төртінші форма
жиі қолданылады. Мүның мәнісі химиялық процестердің мәні туралы көзге
көрінбейтін, өте майда физикалық денелер – молекулалардың, атомдардың,
иондардың, электрондардың әрекеттесуін тіке ашып бермейтін кейбір сыртқы
белгілері бойынша пікір айтылады. Бұл әрекеттесулерді танып білу химияны
үйренудің негізін қүрайды. Төрт форманың әрқайсысы химияны оқыту
практикасында әр түрлі варнантта қолданылады.
Екінші форма варианттарының ішінен екеуінің маңызы зор: оның біреуі ой
қорытындысын жасаудың индуктивтік тәсілімен сипатталады, екіншісіне жұмыс
гнпотезасын жасау тән. Екіпші форма қолданылған натрийдың тұз қышқылымен
әрекеттесу демонстрациясы қарастырылған мысалда екі вариант бірдей
қолданылды. Бұл реакцияның нәтижесінде түз қышқылынан сутек бөлінетіні
жөнінде қорытындыға оқушылар индуктивті тәсілмен келді. Реакцияның екінші
өнімі ас тұзы екөндігі жөнінде қорытындыңы оқушылар химиялық реакция
теңдеуін жорамалдап жазған соң, яғни пробиркада қандай бөлшектер және қалай
әрекеттесетіні жөнінде гипотеза жасаған соң тұжырымдады. Бұдан соң олар
тағы да тәжірибеге жүгініп, жасалған жорамалдың дұрыстығына кез жеткізді.
ІІ. 4. Оқушылар білімі сапасының тәжірибелерді
демонстрациялау әдісіне тәуелділігі
Мұғалім сөзі мен көрнекілік құралдар үйлөсуінің төрт формасын талдау
мұғалімнің көрнекілік құралдарын демонстрациялау әдісіне қарай оқушылардың
ой қызметі өзгеретінін көрсетті. Демек, бұл әдістерді қолданудың
педагогикалық нәтижесі де әр түрлі, яғни оқушылардың білімі мен іскерлік
сапасында айырмасы болуы тиіс.
Білім сапасының алуан түрлі белгілерінің ішінен салыстыруға қолайлысы
– білімнің тұрақтылығы. Сондықтан оқыту әдістерінің тиімділігін осы белгі
бойынша салыстыруға мүмкіндік бар.
Жекелеп оқытатын сабақтар жүргізгенде дәлелді нәтижелер алынады. VII
класс оқушыларымен осындай эксперименттер негізінде химиялық тәжірибені
(сынап оксидінің айрылуы) демонстрациялауда оқытудың иллюстративті әдісін
(үшінші және төртінші формалары) иемесе зерттеу әдісін қолданған жағдайда
оқушылардың білімді қабылдауындағы және игеруіндегі айырмашылықтары
анықталды. Барлық оқушылар мұғалімнің тусіндіруін ынта қойып тыңдады және
тәжірибені жақыннан бақылады. Содан соң әрқайсысы бақылағанын және нені
білгенін жазды.
Иллюстративті әдіспен өткен сабақтарда қандай құбылыстарды бақылау
керегі жөнінде мұғалімнің хабарынан кейін оқушылар тәжірибе демонстрациясын
ыждағатты бақылады, оларға бәрі түсінікті болды, тек естігендері мен
көргендерін естеріне сақтау және отчет жазу керек болды. Зерттеу әдісі
қолданып өткізілген сабақтарда әр оқушы бақылаған құбылыстарын өзі
белгілеп, көргендерін мұғалімге айтып берді. Олардың әрқайсысы өзінің әлі
де болса тайыз сөз қорынан керекті сөздерді табуға қиналды. Бұл қиыншылық
олардың жазған отчетынан айқын көрінеді. Тәжірибені демонстрациялауда
қолданылған әдістер нәтижесін осы жазбаша отчеттар бойынша талқыласа,
иллюстративті әдістің артықшылығы айқын білінеді. Бұл әдіс бойынша тәжірибе
көрсетілген оқушылардың отчеттары сауатты жазылған: сабақтың барысын
жүйелі, әңгімелөсудің дәл жоспарын сақтап, эксперимент жүргізүшінің кейбір
сөз тіркесін пайдаланып жазған. Зерттеу әдісімен сабақ өткізілген оқушылар
есепті қысқа жазған, олардың отчеттары бастауыш класс оқушыларының
шығармасына ұқсайды.
Үйрету эксперименті күтпеген нәтиже берді. Өйткені зерттеу әдісін
қолданған жағдайдағы оқушылардың қарқынды ой еңбегін бақылай отырып, бұл
оқушылардың отчеттары да мазмұнды шығады деп күтуге болатын еді. Сірә, бұл
білімнің айқындалмауы олар химиядан жасаған жұмысы туралы отчеттарында
ойларын еркін жеткізе алмайды, бұл оқу пәніне тән кейбір сөз тіркестерін
әлі игермеген болу керек. Бұл жорамал жеті айдан соң өткізілген тексеруде
расталды, онда сол оқушыларға тәжірибені еске түсіру, жазу және түсіндіру
тапсырылған болатын. Бұл жұмыс оқу жылының аяғында оқушылар көптеген
химиялық терминдермен, анықтамалармен және т. б. танысқан соң жүргізілді.
Бақылау эксперименті химиялық тәжірибені демонстрациялаудың әр түрлі
әдістері кезінде оқушылардың алған білімінің тұрақтылығын анықтау және
салыстыру мақсатын көздеді.
Оқушылардың отчеттары иллюстративті әдіспен әңгімелөсуге
қатысқандарының алған білімді естерінде берік сақтамағанын көрсетті. Олар
еске түсіру отчеттарын тікелей тәжірибеден кейінгісінен гөрі анағұрлым
нашар жазды. Оларда бұрынғыдай толықтық және жүйелілік жоқ. Оның үстіне
өрескел қателіктер жіберілген. Оқушылар мұғалімнің түсіндіргенін тұрақты,
өздері бақылағанын нашар игерген. Зерттеу әдісі бойынша жұмыс істеген
оқушылар тәжірибені бақылаудан алған білімін естерінде толық сақтаған.
Сөзді көрнекілікпен үйлестірудің бірінші және екінші формасын қолданған
жағдайда оқушылар білімінің үшінші және төртінші формасын пайдаланғаннан
гөрі тұрақты болатынын педагогикалық эксперимент көрсетті. Бұл артыкшылық
көрнекілік құралдарды демонстрациялаудың барлық жағдайында сақтала ма? Бұл
мәселелерді шешуде қателеспеу үшін әр форманың қолданылуы мүмкін және
тиімді болатын жағдайларын қарастырайық.
ІІ. 5. Тәжірибелер демонстрациялаудың әр түрлі
әдістерінің тиімді болу шарттары
Мұғалімнің сөзін көрнекілік құралдармен үйлестірудің қайсы түрін
қолдану мақсатқа сай келетінін анықтау шарттарына демонстрацияланатын
химиялық тәжірибе және басқа көрнекілік құралдар арқылы шешілетін мәселенің
күрделілігі жатады.
Егер мәселені шешуде оқушылардың ширыққан ой қызметі қажет болмаса,
бірінші және екінші форманың артықшылығы болмай қалады. Мәселен, заттардың
түсі, пішіні, физикалық күйі тәрізді бірден байқалатын қасиеттерін оқып
үйренгенде олар мұғалім сезін көрнекілікпен үйлестірудің барлық түрінде
біркелкі қабылданады.
Үйрену объектісі туралы білімді қабылдау және игеру үшін күрделі
талдау, ес пен ойды жұмылдыру қажет болса, бірінші және екінші форманың
артықшылығы өсе түседі. Бірақ бұл артықшылық өсуінің белгілі шегі бар. Оқу
міндеті өте күрделі болса, бірінші және екінші форманы қолдану мақсатқа
жеткізбейді. Мұны шам жалынын (VII және VIII кластарда) оқып үйренуден
байқауға болады. Жалынның сыртқы конусының құрамын білу үшін тәжірибе
көрсетілді. Жалынның бұл бөлігінен газ алынып ізбес суы бар шөлмекте
жуылады. Ізбес суының лайлануына және су буының пайда болуына қарап
оқушылар жалынның бұл бөлігінде су буы және көмір қышқыл газы бар деген
дұрыс қорытынды жасайды. Содан соң жалынның ең жарық белігі зерттеледі. Ол
үшін мұғалім кепке таныс тәжірибені көрсетті: жалынның осы бөлігіне фарфор
тигельдің қақпағын апарды және жалынның ең жарық бөлігінде ең қара зат
болу себебін түсіндіруді сұрады. Сұрау қозғау тудырғанымен дұрыс жауап
болған жоқ. Жетекші сұраулардың да көмегі болмады. Бұл құбылысты талдау
күрделілігі оқушылардың мүмкіндігінен асып түсті. Бұл жағдайда екіншіден
гөрі төртінші форма тиімді болады.
Тәжірибелерді демонстрациялағанда сөзбен көрнекілік құралдарын
үйлестіруді мақсатқа сай пайдаланудың маңызды шарты – оқушылардың
бақылауға дайындығы, байқалуы қиын болған жағдайдың өзінде негізгі
белгісін жекелей білу қабілетінің болуы. Мәселен, қатты заттар
ерігіштігінің еріткіш температурасына тәуелділігін үйрету үшін мұғалім
сөзді тәжірибе көрсетумен үйлестірудің бірінші формасын қолданып, калий
селитрасының және ізбестің еру тәжірибелерін демонстрация жасады. Қатты
заттың еруі және қаныққан ерітіндіні салқындатқанда тұнба түсуі көрінетін
селитраның ерігіштігін көрсеткенде ғана тиісті нәтиже алынды. Ізбестің
қанық ерітіндісін қыздыруды демонстрациялағанда ерітінді
температурасының артуымен байланысты бұл заттың ерігіштігі кемитіні жөнінде
оқушылар қорытынды жасай алмады, өйткені ерітіндінің лайлануын бәрі
көрмеді, көргендері мұны ерітіндіден қатты заттың бөлінуі деп есептемеді.
Мұғалімге тәжірибені түсіндіруге тура келді, яғни кеш болса да бірінші
форманың орнына үшіншіні қолданды.
Бірінші және екінші форманы қолданғанын оқушылардың өздігінен бақылау
дайындығын анықтағанда демонстрацияланатын көрнекі құралдардың күрделілігін
ескеру керек.
Демонстрация үшін ең қарапайым прибор қолданылу қажет делінеді. Бірақ
бұл пікір әрдайым дұрыс бола бермейді.
Оқушыларды күкірт қышқылымен таныстырғанда мұғалім күкірт қышқылы бар
цилиндрге ареометрді салады және қайсы бөлікке дейін батқанын оқушыларға
айтады. Оқушылар өз орындарынан бұл белікті көрмейді. Мұғалім бір оқушыны
өз столына шақырады және тәжірибені қайтадан жасатып бақылағанын басқа
оқушыларға түсіндіруін талап етеді. Біріиші және екінші жағдайда да
оқушылар тығыздық туралы оқушының немесе мұғалімнің айтқанынан біледі.
Қышқыл судан қанша (шамамен) ауыр екенін бәрі көру үшін үлкөндігі бірдей
цилиндрлерді технохимиялық таразыда теңестіреді. Содан соң цилиндрдің
біреуіне қышқылдың белгілі көлемін, екіншісіне таразы теңескенше су құяды.
Қышқыл мен судың салмақтары бірдей әр түрлі көлемдерін салыстырып
есептеу арқылы күкірт қышқылының тығыздыгын табады.
Сабақтағы бақылаулар, арифметикалық есептеулер жасау оқушылардың
көңілін бақылағандарынан бөліп кететінін көрсетті. Оның үстіне тәжірибені
демонстрациялау және есептеулер көп уақытты қажет етеді. суреттегі прибор
көрсетілгенде тәуір нәтиже алынды. Ол кәдімгі ареометр мен таразыдан
күрделі. Бірақ оны демонстрациялау уақытты қысқартады және тәуір нәтиже
береді, өйткені қышқылдың тығыздығын белгілентін санды тікелей көрсетеді.
Бұл жағдайда күрделі прибор мақсатқа тез жеткізеді. Құрылысы жағынан
күрделі прибор бақылауға қолайлы болды.
Айтылғаннан химиялық тәжірибелерді демонстрациялауда көрсететін
мұғалімнің педагогикалық шеберлігі айрықша дарындылықтың нәтижесі
емес, мақсатты дұрыс белгілеу мен әдісті таңдауға, көрнекілікті сөзбен
үйлестіруіне, демонстрациялық химиялық эксперименттің техникасын игеруіне
байланысты екені байқалады.
ІІ. 6. Заттардың бейнесін демонстрациялау
Химияны оқытуда класс тақтасындағы мұғалімнің суреті, приборлар,
аппараттар, заводтық қондырғылар бейнеленген таблицалар, диапозитивтер,
диафильмдер, мұғалім мен оқушының класс тақтасына салатын суреттері
(динамикалық таблицалар және оқу кинофильмдері) демонстрацияланады.
Мұғалімнің тақтадағы суреті химияны оқыту практикасындағы ең көп
таралған бейнелеу көрнекі құралы. Ол әр түрлі методикалық міндеттерді шешу
үшін қолданылады: жеке бөлшектері анық көрінбейтін қандай болмасын
прибордың құрылысын түсіндіру, таблицада немесе диапозитивте бейнесі онша
анық емес аппараттың қандай болмасын белігін үлкейтіп көрсету. Мұнда
мұғалім сөзді суретпен үйлестіру формаларының бірін пайдаланып, суретке
түсінік береді. Мұғалім өндіріс аппараттарын және бүтін қондырғыны салып
көрсеткенде, үлкен педагогикалық нәтижеге жетеді. Сондықтан схемалық турде
болса да приборлардың, аппараттардың, қондырғылардың суретін сала білу
химия мұғалімін дайындаудың негізгі талаптарының тізіміне енуі керек.
ІІ.7. Приборлар, аппараттар суреті салынған таблицаларды
Бұлар бейнеленген заттарды алмастырушы деп есептеуге болады. Сондықтан
бұл көрнекілік құралдарын демонстрациялау методикасы, заттарды
демонстрациялауға ұқсас. Егер таблицада заттар (приборлар, аппараттар және
т. б.) көрсетілсе, сөзді көрнекілік құралдарымен үйлестірудің бірінші
немесе үшінші формасы қолданылады. Химияны оқыту практикасында үшінші форма
жиі қолданылады. Мысалы, ізбес әртейтін пештің құрылысы және әрекетімен
таныстыру мына жоспармен жүзеге асады: пештің жалпы сипаттамасы, шихтаның
кұрамы және оны салу, ауа жіберу, пеште жүзеге асатын химиялық процестер,
ізбес және көмір қышқыл газының шығымы. Мұғалімнің әңгімесі кезінде пештің
суреті салынған таблица көрсетіледі.
Бекіту үшін мұғалімнің айтқанын бір немесе екі оқушы қайталайды.
Айтылған оқу міндеті басқа тәсілмен шешілуі де мүмкін. Кальций карбонатының
термиялық айрылу реакциясының тәжірибесін демонстрация жасаған соң мұғалім
бұл реакцияның теңдеуін жазады, класс тақтасына тәжірибенің суретін сызады
немесе дайын суретті көрсетеді, содан кейін оқушыларды бұл реакцияның
өндірісте қалай жүзеге асатынымен таныстырады.
Отын есебінде көмір пайдаланылатын ізбес тасын өртеудің бұл тәсілімен
таныстырғанда ол өндірісте жылу көмірдің жануынан алынатынын, оның қабаты
арқылы ауа өтетінін, көмір қабатының үстіне ізбес тасының кесектері
қойылатынын айтады. Тақтаға кемір қабатын оның үстіндегі ізбес тас қабатын
сызады. Ары карай әңгімелесу басталады.
М ұ ғ а л і м. Ізбес тас көбірек өртелуі және жылу тысқы ауаға шығып
кетпеу үшін не істеу керек?
О қ у ш ы. Көмір мен ізбес тасын тысқы ауаға жылу жібермейтін етіп
қоршау керек.
М ұ ғ а л і м. Бұл қоршау қандай материалдан жасалуы керек? О қ у ш ы.
Көмір жанғанда жоғары температура пайда болатындықтан, бұл қоршау отқа
төзімді материалдан істелуі қажет.
М ұ ғ а л і м. Көмір жанғанда бөлінетін жылуды толық пайдалану үшін,
пеш қабырғасының биіктігі қандай болу керек? Пештің төменгі бөлігінің
кесіндісін сызады.
О к у ш ы. Пештің биік болғаны тиімді (мұғалім пештің схемасын
сызады).
Осылайша сұрақтар қою арқылы пеште көмір мен ізбес тасын қалай
орналастыру, көмір қышқыл газын қалай шығару, ауаны қалап жіберу және
ізбесті қалай салқындату және шығарып алу керектігі шешіледі. Әр мәселе
шешілген соң мұғалім соған сәйкес схеманы толықтырады.
Мұғалім сызған схема бірқатар химия-технологиялық мәселені шешудін
нәтижесі болып табылады оларды шешуге оқушылар қатыстырылады.
Бұдан соң мұғалім таблицаны немесе кітаптағы суретті көрсетеді және
оқушылардан пештің құрылысын және онда қандай процестер жүзеге асатынын
айтып беруін сұрайды. Таблицаны бұлай пайдаланғанда оқушылар оның түп
тұлғасын жасауға қатыса отырып, жалпы мақсатты – аппарат құрылысының оның
ішінде жүретін процестерге сай келуін анықтауды жүзеге асыруға
бағытталған бірқатар әдейі іріктеп алынған мәселелерді шешеді. Сонда олар
аппарат құрылысының схемасын жақсы игерумен бірге, оның құрылысының басқаша
емес, дәл осылай болу себебін түсінеді.
Оқушыларды ізбес өртейтін пештің құрылысымен таныстырудың екінші
тәсілінен көрнекілік құралдарын сөзбен үйлестірудің бірінші және екінші
формасын аңғару қиын емес.
Домна пеші, аммиак синтезінің колоннасы, химия өндірісінде
қолданылатын әр түрлі сіңіру колонналары құрылысының схемасымен оқушыларды
осы айтылғандай таныстыруға болады. Мұнда жалпы схемадан негізгі химиялық
реакция жүретін аппаратты жекелеп алады да оның дайындық
операцияларын (ұсақтау, тазарту, еріту) жүзеге асыратын аппараттармен және
ақырында шығарылатын өнімді өңдейтін аппараттармен байланысын анықтайды.
Көрсетудің айтылған тәсілін кәдімгі қабырғаға ілінетін таблицаларды
пайдаланғанда да қолдануға болады. Бұнда таблицаны қағазбен жауып
қарастырылатын бөлшектері бойынша ашу керек. Химияны оқыту практикасында
прибордың немесе заводтық қондырғының бейнесін белшектеп көрсету үшін
басқа да амалды қолданады. Әрқайсысында суреттің жеке бөліктері салынған
бірнеше таблина әзірленеді. Кюндырғыны оқып үйрену барысында қайсы процесс
оқылатынына қарай прибордың немесе қондырғының соған сәйкес бөлігін
көрсетеді. Демонстрация соңында бүтін қондырғының не аппараттың кескіні бар
тұтас таблица құрастырылады. Химиялық өндірістерді оқып үйрену үшін тұңғыш
рет С. С. Иванов жасаған динамикалық тәжірибелерді қолданудың іс-тәжірибесі
тартымды және кеп нәрсені үйретеді. В.С.Полосин және М.Н.Қонюхов зат
құрылысын оқып үйренетін көлем-жазықтык таблицаларды сипаттап жазды.
Жазықтықта немесе көлемдік құрал түрінде кескінделген молекулалар,
иондар және атомдар құрылысының схемасып пайдалану методикасы туралы
мәселенін теориялық және практикалық зор маңызы бар. Мұндай көрнекі
құралдарды қолдануға қарсы пікір мынаған келіп саяды: материя козғалысының
химиялық формасын молекулалардың, атомдардың, электрондардың және басқа
бөлшектердің механнкалық орын алмастыруы деуге болмайды, ал бір-бірімен
стержень немесе ілгек арқылы қосылған тұрақты немесе айналмалы шарлар
түрінде көрсетілген зат құрылысының кез келген схемасында химиялық.
реакцияны түсіндірудің механнкалық элементі бар. Мұны жоғары мектептің
химия оқулықтарынан, тіпті ғылыми әдебиеттердегі хпмнялық реакцияларды
түсіндірудек кездестіруге болады. Атомдар құрылысының схемасы және
органикалық химиядағы структуралық формулалардың өзі заттың күйін әбден дәл
бейнелемейді.
Егер мұның бәрін жоғары және орта мектептегі химиядан сабақ беруде
шығарып тастаса, химия ғылымдарының негіздерін үйренудің теориялық деңгейі
төмендейді, эмпиризм позициясына ауысады. Шартты көрнекілікті қолдануға
қарсылық көрсетудің жөні жок екені айқын. Бірақ құбылысты ғылыми түсінуден
оқушыларды алыстатып әкететін үстірттікті болдырмау үшін модельдер
мүмкіндігінің шамасын сақтау керек.
Көрнекі құралдарды, көбінесе оқылатын заттар туралы оқушыларда елес
тудыру үшін пайдаланады. Бұлайша түсіну көрнекілік құралдарын қолданудың
өрісін тарылтады, өйткені олардың қорытындылар жасау процесінде, елестің
ұғымға ауысында маңызы зор. Кез келген көрнекі құралда жалпылау элементі
бар, бірақ олардың кейбір түрлері қорытындылар, классификация жасауда
оқушыларға жәрдем көрсету үшін арнайы қолданылады.
Мұндай көрнекі құралдарға заттар классификациясының, генетикалық
байланыстардың, элементтердің табиғаттағы айналымының әр түрлі схемалары
жатады. Бұған Д.И.Менделеев жасаған периодтық система таблицасын жатқызуға
да болады.
ІІ. 8. Химия сабақтарында интерактивті тақта, электрондық оқулықтарды
және слайдтарды пайдалану
Диапозитивтерді демонстрациялау методикасы аз зерттелген. Әдетте
мұғалім диапозитивтерді, тақырыпты оқып үйренудің соңында көрсетеді. Мұнда
оқушылардың экрандағы кескіндерді бақылауы өтілгенді бекіту үшін жүзеге
асырылады.
Диапозитивтерді жаңа материалды оқып үйрену үшін де қолданады.
Мұндайда бір сабақта бір серияны тегіс көрсетпей, жеке кадрларды ғана
көрсетеді. Мұнда да суретті немесе таблицаны демонстрациялағандағы
әдістермен пайдаланады.
Диапозитивтерді пайдалану үшін химиялық кабинеттің тұрақты жабдығы
есебінде класс тақтасының үстінде тез түсіріліп және тез жиналатын экран,
проектор үшін тұрақты қойғыш, эпидиаскоп (алыстан басқарылатын болғаны
дұрыс) диапозитивтер мен диафильмдердің комплектісі болу керек.
Эпидиаскоп арқылы мұғалім фотографияларды, кітаптың суреттерін,
чертеждарды, өзі салған суреттерді және т. б. демонстрациялауына болады.
Кейбір жағдайларда эпидиаскоп арқылы экранда заттың кішкене үлгілерін
көрсетуге болады.
Қазіргі кезде химиядан көптеген оқу фильмдері әзірленді, олардың
мазмұнын сипаттайтын құралдар жарық көрді.
Арнайы кітапшаларда және журнал мақалаларында оқу фильмдерін
демонстрациялаудың әдістері жазылған. Тәжірибелерді және бейнелеу
құралдарын демонстрациялаған секілді мұғалім сөзімен үйлестірілген әр
үзіндісі сабақтың ажырамас белігін құрайтын етіп фильмді үзінділері
бойынша көрсету ұсынысын атап еткен жөн. Қалыптасқан тәжірибемен бірге оқу
процесіне кинофильмдер демонстрациясын өндірудің тиімді әдістерін анықтау
мақсатымен жүргізілген педагогикалық зерттеулердің нәтижесін айта кеткен
жөн.
VII кластағы химия сабақтарында бір ғана фильмді демонстрациялаудың
төрт вариантын салыстыру нәтижесіне айрықша көңіл аударған дұрыс. Бірінші
вариант бойынша кіріспе сөзсіз фильм толық демонстрацияланды. Мұғалім фильм
көрсетілген сон, оның мазмұнын қалай игергенін тексеретіні туралы ескерту
жасаумен шектелді.
Екінші вариант бойынша алдымен фильмнің мазмұны сөзбен баяндалды,
содан кейін фильм көрсетілген соң мазмұнын қалай игергенін тексеретіні
ескертілді. Фильм толық демонстрацияланды.
Үшінші вариант бойынша фильмнің жеке бөліктері демонстрацияланды, әр
бөліктен соң көргендері бойынша қойылған сұрауларға оқушылар жазбаша жауап
берді.
Төртінші вариант бойынша да фильмнің жеке бөліктері көрсетілді, әр
бөлігін демонстрациялау алдыңда оқушылар сұрақтар жазып алды, жауабын
фильмді көрген кезде алу керек болды. Фильм көрсетіліп болған соң барлық
оқушылар жазбаша бақылау жұмысын орындады: фильмнің тұтас мазмұны бойынша
қойылған сұрауларға жауап жазды.
Бұл жұмыстарды тексеру нәтижесінде және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
ІІ. 1. Тәжірибелерді демонстрациялау техникасы
ІІ. 2. Заттар мен процестерді демонстрациялау әдістері
ІІ. 3. Сөзді тәжірибе көрсетумен үйлестірудің негізгі түрлері
ІІ. 4. Оқушылар білімі сапасының тәжірибелерді демонстрациялау
әдісіне тәуелділігі
ІІ. 5. Тәжірибелер демонстрациялаудың әртүрлі әдістерінің тиімді
болу шарттары
ІІ. 6. Заттар бейнесін демонстрациялау
ІІ. 7. Приборлар, аппараттар суреті салынған таблицаларды
пайдалану
ІІ.8. Химия сабақтарында интерактивті тақта, электронды
оқулықтарды және слайдтарды пайдалану
ІІ. 9. Модельдер мен макеттерді демонстрациялау
ІІ. 10. Үлестірме материалдарды пайдалану
ІІІ. Қорытынды
ІV. Қосымша
V. Пайдаланылған әдебиеттер
І. Кіріспе
Көрнекілік құралдары туралы. Педагогикалық әдебиетте көрнекілік
құралдары термині турліше түсіндіріледі. Біреулер көрнекілік құралдарына
көру арқылы қабылданатынды ғана жатқызады, иллюстративті көрнекі құралдарды
ғана қалдырып, заттар мен процестерді көрнекі құралдар қатарынан шығарып
тастайды. Екіншілері, керісінше, бұл ұғымның мазмұнын кеңейткісі келеді,
бейнелі сөзді таңдаудан тұратын елестерді, көркем әдебиет оқуды осыған
жатқызады. Бұл елестер ұқсас болғанымен түзілу жолдары әр түрлі. Біреулері
жоғары дәрежелі нерв қызметінің бірінші және екінші сигнал системаларының
өзара әрекеттесуі негізінде қалыптасады, басқалары – тек екіншінің әрекеті.
Химияны оқытуда оқушылар заттар қасиеттерін және құбылыстарды көру
ғана емес, басқа анализаторлардың жәрдемімен де танып біледі. Бірінші және
екінші сигнал системаларының әрекеттесуі арқылы қабылданатындардың бәрі
көрнекілік құралдарына жатады. Заттарды қабылдау процесі оның бейнесін
қабылдау процесінен басқаша болғанымен, суреттерді қабылдауда бірінші
сигнал системасының едәуір ролі бар. Сондықтан иллюстративті көрнекі оқу
құралдары да көрнекілік құралдарына жатады.
Химияны оқытуда мынадай көрнекілік құралдар қолданылады:
заттар үлгілері, жабдық заттары, физикалық және химиялық процестер (зат
көрнекілігі);
бейнелеу көрнекі құралдары – суреттер, диапозитивтер, оқу фильмдері,
макеттер және басқа көлемдік көрнекі құралдар;
шартты (символикалық) көрнекілік құралдары – диаграммалар, схемалар,
графиктер және т. б.
Оқушылар мектептегі сабақтарда, мектептен тыс экскурсияларда және
еңбекке үйренгенде оқу мақсаттары бойынша заттарды және процестерді
бақылайды.
Мектепте оқушылар мұғалім демонстрациялайтын заттар үлгілерін,
приборларды және процестерді бақылайды, немесе үлестірме материалдарды
қарастырады.
ІІ. Негізгі бөлім
ІІ. 1. Тәжірибелерді демонстрациялау техникасы
Химиядан сабақ берудің ең күрделісі және маңызы зоры әрі заттар, әрі
процестер бақылануға тиісті химиялық тәжірибелер демонстрациясы.
Тәжірибелерді демонстрациялаудың педагогикалық нәтижесі тәжірибелер қою
техникасының жетілуіне, оқушылардың бақылауын оңайлататын, немесе
қиындататын сыртқы жағдайларды ескеруге, демонстрацияны оқу процесіне
кіргізу әдістері тәуелді болады. Қазіргі кезде ең жақсы жетілдірілгені –
тәжірибелерді орындау техникасы. Бұл тақырыппен байланысты мұғалімдерге
арнап көптеген бағалы құралдар басылып шықты және Химия в школе
журналының әр нөмірінен тәжірибелер сипаттамасын табуға болады.
Мұғалімнің көрсеткенін оқушылар бақылау үшін қолайлы жағдайларды зерттеуге
аз көңіл бөлінуде. Демонстрациялық процестер жүзеге асатын ыдыстардың
көлемі және пішіні жеткілікті сыналмаған, бақылау объектісі мен бақылаушы
арасындағы қашықтық жарық түсу жағдайлары, демострацияланатын заттардың
қажетті саны анықталмаған.
Әдебиет материалдары және көптеген сабақтарды бақылау негізінде
экспериментті демонстрациялау техникасына қойылатын талаптарды тұжырымдауға
болады. Қез келген химиялық тәжірибеге қойылатын бірінші және негізгі талап
– оқушылар үшін ешбір қауіпсіз болу талабы. Әрбір сәтсіз оқиға үшін мұғалім
моральдық және заң жүзінде жауап береді. Сондықтан тәжірибелерді алдың ала
тексеру және қауіпсіздік техникасына байланысты барлық шараларды сақтау,
химия лабораторияларында жұмыс істеушілер үшін міндетті болып табылады.
Алайда, эксперимент нәтижесі үшін жауапкершілікті сезіну химиядан
сабақ беруде химиялық тәжірибелерді кеңінен қолдануға кедергі болмауы тиіс.
Мұнда орынсыз сақтыққа жол берілмеу керек.
Демонстрациялық тәжірибелер қауіпсіздігінің негізгі кепілі эксперимент
техникасының қажетті дағдыларымен қаруланған мұғалімнің жоғары техникалық
сауаттылығы.
Мұғалім эксперимент жұмысының байыпты стилін игергені жөн.
Приборлардың барлық техникалық бөлшектерін дұрыс және мүлтіксіз құрастыру
керек. Приборларды дайындау және құрастыру ережелері мұғалім үшін заң болуы
тиіс. Өйткені оқушылар соған қарап үйренеді. Қандай болмасын тәжірибе
демонстрацияланатын прибор екі дана болып әзірленуі керек, немесе сабақта
кездесіп қалатын сәтсіздік пен қолайсыздық үшін жеке бөлшектері дайын тұруы
кереқ. Сондықтан демонстрациялық столдың тартпаларында құралдар,
приборлардың жиі қажет болатын бөлшектері сақтаулы тұруы керек. Химиялық
реактивтердің қажетті маркасы, ерітінділердің көрсетілген концентрациясы
және тиісті мөлшерде қолданылуы қажет. Приборлар үлкендігі және
әрекеттесуші заттар мөлшері ең алыс оқушылар столына көрінетін болсын.
Демонстрациялаудағы жиі кездесетін кемшілік оқушылар демонстрацияланатын
объектілерді нашар кереді. Мәселен, мұғалім ареометрмен сұйықтықтың
тығыздығын, термометрмен реакция жүретін ортаның температурасын анықтайды.
Ареометр мен термометрдің көрсеткенін мұғалім өзі ғана кереді, оқушылар
өлшеу нәтижелерін мұғалім айтқанынан біледі.
Тәжірибелерді демонстрациялау техникасындағы бұл кемшілікті болдырмау
үшін кейбір мұғалімдер кәдімгі приборлардан өзгеше приборлар мен
қондырғыларды өз практикасына біртіндеп өндіріп жүр. Мәселен, тығыздықты
анықтау үшін 1, а және б суретте көрсетілген прибормен пайдаланады, оның
шкаласы үлкен дөңгелекке салынған, бөліктері мен ірі цифрлары алыстан жақсы
көрінеді. Термометрді термоскоппен алмастырады, онда температураның
төмендеуі мен көтерілуін дәл білудің қажеті шамалы, тек өзгеруін (бұл
мақсат үшін термопара пайдаланылады) анықтаса болғаны.
Химиялық тәжірибелерді пробиркада емес үлкен шыны ыдыстарда
(мүмкіндігінше): колбаларда, стакандарда, цилиндрлерде демонстрациялайды.
Сұйықта түзілген тұнбаны байқау үшін бүйірден жарықтандыру немесе
төменнен жарық түсіруді пайдаланады. Кейбір жағдайларда ұсақ нәрселерді
демонстрациялау үшін проекциялық аппарат-эпидиаскопты қолданады.
Эпидиаскоптың зат үстелшесіне объектіні (зерттелетін зат үлгілері) қояды,
содан соң эпидиаскоп ішіне апарады. Заттың бейнесі үлкейген түрінде экранға
түседі. Проекциялық аппаратпен пайдалануға да болады. Ол үшін кішкене шыны
пластинкалардан (пайдаланылған негативтерден) төменде көрсетілгеніндей
кювета әзірлейді, оған реагенттердің біреуін құяды және кассетаның орнына
қояды. Қажетті жарық тудырылған соң кюветаға екінші реагентті (сұйықтық
немесе қатты зат) апарады, немесе газ жібереді. Экранда жүзеге асатын
процестердің аударылған көлеңке бейнесі пайда болады. Тура бейне алу үшін
проектор объективінің артына қосымша линза қойылады.
Демонстрацияланатын объектіге бүйірінен жарық түсіретін құрал.
ІІ. 2. Заттар мен процестерді демонстрациялау әдістері
Демонстрациялық тәжірибелерді пайдалану методикасы, яғни тәжірибе
көрсетуді сөзбен үйлестіру нашар анықталған. Химияны оқыту методикасында
бұл мәселе туралы ештеңе айтылмайды.
Практикада тәжірибелер демонстрациялау процесіндегі сөздің ролі жете
бағаланбайды. Кейбір мұғалімдерден мынадай ұсыныс есітуге тура келеді:
Бізге жақсы жабдық берсеңіз, сөзді өзіміз табамыз. Алайда мұндай
мұғалімдердің сабақтарындағы бақылауларымыз олар тәжірибелер
демонстрациялағанда қажетті сөзді әрдайым таппайтынын байқатты. Сондықтан
қолда бар жабдықтың өзі толық пайдаланылмайды.
ІІ. 3. Сөзді тәжірибе көрсетумен үйлестірудің негізгі түрлері
Методикалық құралдардың бәрінде және дидактикалық еңбектерде
мұғалімнің көрнекілік құралдарды көрсетуі сөзбен үйлестірілу керек екөндігі
міндетті түрде айтылады. Біреулер осы жалпы нұсқауды берумен тынады, мұны
қалай жүзеге асыру керегін түсіндірмейді, екіншілері ненің неден бұрын
келу мәселесін: көрнекі құралдарды көрсету мұғалімнің сөзінен бұрын немесе
кейін келетінін шешеді, немесе олар әңгімелеу мен көрсетуді бір мезгілде
жүзеге асыруды ұсынады. Бұл ұсыныстар, әдетте, тәжірибе арқылы
дәлелденбейді. Дидактикалық зерттеулер нәтижесінде мұғалім сөзін көрнекілік
құралдарды көрсетумен үйлестірудің төрт түрі немесе формасы анықталған.
Бұл формалардың сипаттамасымен танысу үшін олардың бір ғана оқу материалын
Оқушыларды тұз қышқылының қасиеттерімен таныстыруды үйретуде қолданылуын
қарастырайық. VII кластағы химия сабағында оқушылар мынаны білуі тиісті:
тұз қышқылы – түссіз мөлдір сұйық, суда жақсы ериді. Қышқыл әсер еткенде
лакмус ерітіндісі қызарады. Натрийдың қышқылмен әрекеттесуі нәтижесінде
сутек бөлінеді және ас тұзы алынады.
Егер мұғалім сөзді көрнекілік құралдарымен үйлестірудің бірінші
формасын қолданса, физикалық қасиеттерін оқып үйрену былай жүзеге асады:
М ұ ғ а л і м. Біздің сабағымыздың мақсаты – тұз қышқылының
қасиеттерін оқып үйрену. Мүмкін, оның қасиеттері жөнінде өздерің бірдеңе
білетін шығарсыңдар. Кім білгенін айтады?
Оқушылардың көпшілігі бұл зат туралы ештеңе білмейтінін практика
көрсетті. Кейбіреулері дәнекерлеуде қолданылатын қышқыл жөнінде естіген
(онымен мырышты өңдейді), бірақ бұл білім көмескі және көбінесе, дұрыс
емес. Бұдан соң мұғалім класқа қарап тұз қышқылы бар шөлмекті көрсетеді, ол
шөлмекте тұз қышқылы барын айтады (шөлмекті көтерме үстелшеге қояды). Зер
салып қараңдар және оның физикалық қасиеттерін айтыңдар.
- о қ у ш ы. Кәдімгі температурада тұз қышқылы сұйықтық.
- о қ у ш ы. Ол түссіз.
Мұ ғ а л і м. (шөлмекке электр фонариктің жарығын түсіреді).
3- о қ у ш ы. Ол мөлдір.
М ұ ғ а л і м. Өнді оның суда жақсы немесе нашар еритіндігімен
танысайық. (Суы бар цилиндрге қышқыл құяды, шыны таяқшамен араластырады
және фонариктің жарығын түсіреді).
4- о қ у ш ы. Ол суда жақсы ериді.
М ұ ғ а л і м. Сонымен, тұз қышқылы туралы не білдіңдер? Оқушы.
(Жолдастарының бұрынғы айтқандарын қайталайды).
Оқушылардың таным әрекеті қалай жүзеге асты және мұғалімнің ролі
қандай болды?
Мұғалім сөз арқылы оқушылардың бақылауын басқарды, олар бақылаулар
негізінде қышқылдың физикалық қасиеттерін біліп алды. Мұғалім сөзінің
көрнекілік құралдарымен бұлайша үйлөсуі бірінші форма деп аталады. Оның
негізгі сипаты, мұғалім сөз арқылы оқушылардың бақылауын басқарады, олар
бақылау объектісінің тікелей қабылданатын қасиеттері жөнінде білім алады.
Химиялық қасиеттерін үйренгенде оқу процесі қалай жүзеге асатынын
қарастырайық. Бұл қасиеттерден алдымен қышқылдың индикатор ерітіндісіне
әсері өтіледі. Бұл жағдайда мұғалім химиялық процестің сыртқы көрінісін
таныстырумен шектеліп, химиялық реакцияның мәнін қарастырмайды. Мұнда да
мұғалім қышқылдың бұл қасиетін өзі демонстрациялаған тәжірибені бақылау
негізінде біліп алуды ұсынады. Ол үшін лакмус ерітіндісі құйылған цилиндрді
көтерме үстелшеге қояды және үстіне қышқыл құяды. Оқушылар едәуір қарапайым
құбылыстарды бақылау негізінде қышқыл ерітіндісінің қасиеттері, оның сілті
мен судан айырмасы жөнінде білім алады. Барлық айтылған тәжірибелерде олар
білімді үйрену объектісінің өзінен алады.
Қышқылдың металмен әрекеттесуі бұдан едәуір күрделі болды. Оқушылардың
білу керегі: а) натрий тұз қышқылымен әрекеттеседі, ә) натрийдың қышқылдағы
сутектің орынбасу реакциясы жүреді, б) реакция нәтижесінде сутек бөлінеді
және натрий хлоридінің кристалдары түзіледі, в) химиялық реакцияны мына
теңдеумен өрнектейді:
2НСl + 2Nа = 2NаСl + Н2
г) бұл теңдеудің білдіретіні: натрийдың екі атомы қышқылдың екі
молекуласымен әрекеттеседі, нәтижесінде бір молекула сутек және екі
молекула ас тұзы түзіледі.
Оқушылар бұл білімді қабылдап алу үшін мұғалім тәжірибені
демонстрациялады: натрийдың кішкене кесегін концентрациялы тұз қышқылы бар
үлкен пробиркаға салды және оқушыларға тәжірибені бақылап түсіндіруге
тапсырма берді. Тәжірибе көз тартарлық болды, оқушылар зер салып бақылады,
бірақ атом-молекулалық ілімді пайдаланып түсіндіре алмады. Олар көргендерін
ғана айтып берді.
Атомдар мен молекулалар микродүниесіне ой жіберу және химиялық
реакцияның сыртқы белгілерін ғана бақылай отырып, онда жүретін процестер
жөнінде түсінік алу үшін оқушылардың білімі және осыған ұқсас ой жұмысынан
дағдысы болуы керек. Бұл үшін қажетті білім оқушыларда бар болатын. Натрий
суға әсер еткенде сутек бөлінетінін, тұз қышқылы молекуласының кұрамына
сутек атомдары кіретінін, ас тұзы екі элементтен – натрий және хлордан
тұратынын оқушылар біледі. Солай бола тұрса да атом-молекулалық теорияны
пайдаланып олар бұл құбылысты түсіндіре алмады, байқалған құбылыс пен бұрын
өтілгеннің арасында байланыс тудырылмады. Натрийдың сумен әрекеттесуін
естеріне түсіргенде ғана оқушылар натрий мен қышқыл арасында жүретін
орынбасу реакциясы екөндігі жөнінде қорытындыға келді. Олар бұл реакцияның
теңдеуін жазды, бірақ коэффициенттер қоюда қателіктер жіберді. Құрамы NаСl
затының қай жерде екенін білмеді. Бұл формуламен кәдімгі ас тұзы
белгіленетінін де оқушылардың бәрі бірдей естеріне түсіре алмады, оның
кристалдарының түскенін де байқамаған, өйткені олар көз тартарлық құбылыс –
сутектің жануын, су бетінде натрийдың жүгіруін тамашалаған. Тәжірибені
қайталағанда оқушылар ақ кристалдар түзілгенін, олардың пробирка түбіне
түскенін зер салып бақылады. Натрийдың қышқылмен тәжірибесі
демонстрацияланғанда мұғалім сөзінің көрнекілік құралдармен үйлөсуінің
басқа түрі қолданылғанын аңғару қиын емес. Мұнда бақылау білім алудың шығар
кезеңі ғана болды, ары қарай мұғалім байқалған құбылыстардың оқушыларға
бұрыннан белгілі, бірақ тәжірибеден тікелей қабылданбайтындарымен
байланысын және қарым-қатысын ашу үшін оқушылардың ой кызметін, сөз арқылы
реттеп отырды.
Мұғалім сөзінің көрнекілік құралдарымен айтылғандай үйлөсуі екінші
форма делінеді, мұнда мұғалім демонстрацияланатын заттар мен процестерді
бақылауын сөзбен басқарады, оқушыларда бұрыннан бар білім негізінде оларды
құбылыстар арасындағы тікелей қабылдау процесінде байқалмайтын байланысты
ашуға және тұжырымдауға жетелейді.
Сөз бен көрнекілікті үйлестірудің бұл формасындағы мұғалім сөзінің
функциясы бірінші формаға қарағанда анағұрлым күрделі. Мұнда бақылауға
нұсқаулар беру жеткіліксіз. Оқушылардың бұрын алған білімімен байланыс
тудыру және тәжірибе нәтижелерімен логикалық байланыс жасау керек.
Сондықтан екінші форманы қолдану оқушыларда бар білімді және көрнекілік
құралдарды бақылау нәтижесінде қабылданатын білімді мұқият талдауды қажет
етеді.
Сөз бен көрнекілік құралдарын үйлестірудің екі формасының ұксастығы
оқушылар мұғалімнің сөзі арқылы көрнекілік құралдарын бақылау негізінде
заттар мен құбылыстар туралы белгілі дәрежеде өздігінен білім алатын
жағдайға келтіріледі. Бұл формаларды көрнекілік құралдарды
демонстрациялаудың зерттеу әдісіне жатқызуға болады.
Сол заттар мен құбылыстарды иллюстративті әдісті қолданып та оқып
үйренуге болады. Егер тікелей қабылдайтын құбылыстар немесе заттардың
қасиеттері туралы мәліметтерді оқушылар алдымен мұғалімнің сөзінен алып,
сөзбен хабарламаны дәлелдеу немесе нақтылау үшін көрнекілік құралдары
көрсетілсе, бұл үйлестірудің үшінші формасы деп аталады.
Практикада, көбінесе, мұғалім алдымен оқушылар тікелей қабылдау арқылы
біле алмайтын қасиеттер, процестер, заңдылықтар туралы айтады да содан соң
көрнекілік құралдарды демонстрациялайды. Олар сөзбен хабарлағанның
иллюстрациясы болады. Мәселен, натрийдың тұз қышқылымен әрекеттесу
тәжірибесін көрсетудің алдыңда мұғалім жүретін реакцияның теңдеуін жазады,
қандай заттар шығатынын және оларды қандай белгілері бойынша анықтауға
болатынын әңгімелейді. Бұл сөз бен көрнекілік құралдарын үйлестірудің
төртінші формасы үйрену объектісі жөнінен екінші формага ұқсас, бірақ
мұғалімнің сөзімен, ол демонстрациялайтын көрнекілік құралдарын оқу
процесіне енгізу реті оған қарама-қарсы болады.
Сонымен мұғалімнің сөзі мен заттар және процестерді көрсету түрліше
үйлөсуі мүмкін. Бұл көп түрліден төрт негізгі форма шығарылған. Бірінші
және екінші формалар зерттеу әдісінің кұрамына кіреді; үшінші және
төртіншісі иллюстративті әдістің құрамына енеді. Бірінші мен үшінші зат
немесе процесс туралы білім объектінің өзін бақылаудан алынатын жағдайда
қолданылады. Екінші және төртінші формасы заттар мен процестер арасындағы
сезім мүшелері арқылы тікелей қабылданбайтын, демонстрацияланған көрнекілік
құралдарын оқушыларға бұрынғы тәжірибесінен білетіндерімен салыстырғанда
ғана ашылатын байланыстар мен қатыстарды оқып үйрену үшін қолданылады.
Химиядан тәжірибелерді демонстрациялағанда екінші және төртінші форма
жиі қолданылады. Мүның мәнісі химиялық процестердің мәні туралы көзге
көрінбейтін, өте майда физикалық денелер – молекулалардың, атомдардың,
иондардың, электрондардың әрекеттесуін тіке ашып бермейтін кейбір сыртқы
белгілері бойынша пікір айтылады. Бұл әрекеттесулерді танып білу химияны
үйренудің негізін қүрайды. Төрт форманың әрқайсысы химияны оқыту
практикасында әр түрлі варнантта қолданылады.
Екінші форма варианттарының ішінен екеуінің маңызы зор: оның біреуі ой
қорытындысын жасаудың индуктивтік тәсілімен сипатталады, екіншісіне жұмыс
гнпотезасын жасау тән. Екіпші форма қолданылған натрийдың тұз қышқылымен
әрекеттесу демонстрациясы қарастырылған мысалда екі вариант бірдей
қолданылды. Бұл реакцияның нәтижесінде түз қышқылынан сутек бөлінетіні
жөнінде қорытындыға оқушылар индуктивті тәсілмен келді. Реакцияның екінші
өнімі ас тұзы екөндігі жөнінде қорытындыңы оқушылар химиялық реакция
теңдеуін жорамалдап жазған соң, яғни пробиркада қандай бөлшектер және қалай
әрекеттесетіні жөнінде гипотеза жасаған соң тұжырымдады. Бұдан соң олар
тағы да тәжірибеге жүгініп, жасалған жорамалдың дұрыстығына кез жеткізді.
ІІ. 4. Оқушылар білімі сапасының тәжірибелерді
демонстрациялау әдісіне тәуелділігі
Мұғалім сөзі мен көрнекілік құралдар үйлөсуінің төрт формасын талдау
мұғалімнің көрнекілік құралдарын демонстрациялау әдісіне қарай оқушылардың
ой қызметі өзгеретінін көрсетті. Демек, бұл әдістерді қолданудың
педагогикалық нәтижесі де әр түрлі, яғни оқушылардың білімі мен іскерлік
сапасында айырмасы болуы тиіс.
Білім сапасының алуан түрлі белгілерінің ішінен салыстыруға қолайлысы
– білімнің тұрақтылығы. Сондықтан оқыту әдістерінің тиімділігін осы белгі
бойынша салыстыруға мүмкіндік бар.
Жекелеп оқытатын сабақтар жүргізгенде дәлелді нәтижелер алынады. VII
класс оқушыларымен осындай эксперименттер негізінде химиялық тәжірибені
(сынап оксидінің айрылуы) демонстрациялауда оқытудың иллюстративті әдісін
(үшінші және төртінші формалары) иемесе зерттеу әдісін қолданған жағдайда
оқушылардың білімді қабылдауындағы және игеруіндегі айырмашылықтары
анықталды. Барлық оқушылар мұғалімнің тусіндіруін ынта қойып тыңдады және
тәжірибені жақыннан бақылады. Содан соң әрқайсысы бақылағанын және нені
білгенін жазды.
Иллюстративті әдіспен өткен сабақтарда қандай құбылыстарды бақылау
керегі жөнінде мұғалімнің хабарынан кейін оқушылар тәжірибе демонстрациясын
ыждағатты бақылады, оларға бәрі түсінікті болды, тек естігендері мен
көргендерін естеріне сақтау және отчет жазу керек болды. Зерттеу әдісі
қолданып өткізілген сабақтарда әр оқушы бақылаған құбылыстарын өзі
белгілеп, көргендерін мұғалімге айтып берді. Олардың әрқайсысы өзінің әлі
де болса тайыз сөз қорынан керекті сөздерді табуға қиналды. Бұл қиыншылық
олардың жазған отчетынан айқын көрінеді. Тәжірибені демонстрациялауда
қолданылған әдістер нәтижесін осы жазбаша отчеттар бойынша талқыласа,
иллюстративті әдістің артықшылығы айқын білінеді. Бұл әдіс бойынша тәжірибе
көрсетілген оқушылардың отчеттары сауатты жазылған: сабақтың барысын
жүйелі, әңгімелөсудің дәл жоспарын сақтап, эксперимент жүргізүшінің кейбір
сөз тіркесін пайдаланып жазған. Зерттеу әдісімен сабақ өткізілген оқушылар
есепті қысқа жазған, олардың отчеттары бастауыш класс оқушыларының
шығармасына ұқсайды.
Үйрету эксперименті күтпеген нәтиже берді. Өйткені зерттеу әдісін
қолданған жағдайдағы оқушылардың қарқынды ой еңбегін бақылай отырып, бұл
оқушылардың отчеттары да мазмұнды шығады деп күтуге болатын еді. Сірә, бұл
білімнің айқындалмауы олар химиядан жасаған жұмысы туралы отчеттарында
ойларын еркін жеткізе алмайды, бұл оқу пәніне тән кейбір сөз тіркестерін
әлі игермеген болу керек. Бұл жорамал жеті айдан соң өткізілген тексеруде
расталды, онда сол оқушыларға тәжірибені еске түсіру, жазу және түсіндіру
тапсырылған болатын. Бұл жұмыс оқу жылының аяғында оқушылар көптеген
химиялық терминдермен, анықтамалармен және т. б. танысқан соң жүргізілді.
Бақылау эксперименті химиялық тәжірибені демонстрациялаудың әр түрлі
әдістері кезінде оқушылардың алған білімінің тұрақтылығын анықтау және
салыстыру мақсатын көздеді.
Оқушылардың отчеттары иллюстративті әдіспен әңгімелөсуге
қатысқандарының алған білімді естерінде берік сақтамағанын көрсетті. Олар
еске түсіру отчеттарын тікелей тәжірибеден кейінгісінен гөрі анағұрлым
нашар жазды. Оларда бұрынғыдай толықтық және жүйелілік жоқ. Оның үстіне
өрескел қателіктер жіберілген. Оқушылар мұғалімнің түсіндіргенін тұрақты,
өздері бақылағанын нашар игерген. Зерттеу әдісі бойынша жұмыс істеген
оқушылар тәжірибені бақылаудан алған білімін естерінде толық сақтаған.
Сөзді көрнекілікпен үйлестірудің бірінші және екінші формасын қолданған
жағдайда оқушылар білімінің үшінші және төртінші формасын пайдаланғаннан
гөрі тұрақты болатынын педагогикалық эксперимент көрсетті. Бұл артыкшылық
көрнекілік құралдарды демонстрациялаудың барлық жағдайында сақтала ма? Бұл
мәселелерді шешуде қателеспеу үшін әр форманың қолданылуы мүмкін және
тиімді болатын жағдайларын қарастырайық.
ІІ. 5. Тәжірибелер демонстрациялаудың әр түрлі
әдістерінің тиімді болу шарттары
Мұғалімнің сөзін көрнекілік құралдармен үйлестірудің қайсы түрін
қолдану мақсатқа сай келетінін анықтау шарттарына демонстрацияланатын
химиялық тәжірибе және басқа көрнекілік құралдар арқылы шешілетін мәселенің
күрделілігі жатады.
Егер мәселені шешуде оқушылардың ширыққан ой қызметі қажет болмаса,
бірінші және екінші форманың артықшылығы болмай қалады. Мәселен, заттардың
түсі, пішіні, физикалық күйі тәрізді бірден байқалатын қасиеттерін оқып
үйренгенде олар мұғалім сезін көрнекілікпен үйлестірудің барлық түрінде
біркелкі қабылданады.
Үйрену объектісі туралы білімді қабылдау және игеру үшін күрделі
талдау, ес пен ойды жұмылдыру қажет болса, бірінші және екінші форманың
артықшылығы өсе түседі. Бірақ бұл артықшылық өсуінің белгілі шегі бар. Оқу
міндеті өте күрделі болса, бірінші және екінші форманы қолдану мақсатқа
жеткізбейді. Мұны шам жалынын (VII және VIII кластарда) оқып үйренуден
байқауға болады. Жалынның сыртқы конусының құрамын білу үшін тәжірибе
көрсетілді. Жалынның бұл бөлігінен газ алынып ізбес суы бар шөлмекте
жуылады. Ізбес суының лайлануына және су буының пайда болуына қарап
оқушылар жалынның бұл бөлігінде су буы және көмір қышқыл газы бар деген
дұрыс қорытынды жасайды. Содан соң жалынның ең жарық белігі зерттеледі. Ол
үшін мұғалім кепке таныс тәжірибені көрсетті: жалынның осы бөлігіне фарфор
тигельдің қақпағын апарды және жалынның ең жарық бөлігінде ең қара зат
болу себебін түсіндіруді сұрады. Сұрау қозғау тудырғанымен дұрыс жауап
болған жоқ. Жетекші сұраулардың да көмегі болмады. Бұл құбылысты талдау
күрделілігі оқушылардың мүмкіндігінен асып түсті. Бұл жағдайда екіншіден
гөрі төртінші форма тиімді болады.
Тәжірибелерді демонстрациялағанда сөзбен көрнекілік құралдарын
үйлестіруді мақсатқа сай пайдаланудың маңызды шарты – оқушылардың
бақылауға дайындығы, байқалуы қиын болған жағдайдың өзінде негізгі
белгісін жекелей білу қабілетінің болуы. Мәселен, қатты заттар
ерігіштігінің еріткіш температурасына тәуелділігін үйрету үшін мұғалім
сөзді тәжірибе көрсетумен үйлестірудің бірінші формасын қолданып, калий
селитрасының және ізбестің еру тәжірибелерін демонстрация жасады. Қатты
заттың еруі және қаныққан ерітіндіні салқындатқанда тұнба түсуі көрінетін
селитраның ерігіштігін көрсеткенде ғана тиісті нәтиже алынды. Ізбестің
қанық ерітіндісін қыздыруды демонстрациялағанда ерітінді
температурасының артуымен байланысты бұл заттың ерігіштігі кемитіні жөнінде
оқушылар қорытынды жасай алмады, өйткені ерітіндінің лайлануын бәрі
көрмеді, көргендері мұны ерітіндіден қатты заттың бөлінуі деп есептемеді.
Мұғалімге тәжірибені түсіндіруге тура келді, яғни кеш болса да бірінші
форманың орнына үшіншіні қолданды.
Бірінші және екінші форманы қолданғанын оқушылардың өздігінен бақылау
дайындығын анықтағанда демонстрацияланатын көрнекі құралдардың күрделілігін
ескеру керек.
Демонстрация үшін ең қарапайым прибор қолданылу қажет делінеді. Бірақ
бұл пікір әрдайым дұрыс бола бермейді.
Оқушыларды күкірт қышқылымен таныстырғанда мұғалім күкірт қышқылы бар
цилиндрге ареометрді салады және қайсы бөлікке дейін батқанын оқушыларға
айтады. Оқушылар өз орындарынан бұл белікті көрмейді. Мұғалім бір оқушыны
өз столына шақырады және тәжірибені қайтадан жасатып бақылағанын басқа
оқушыларға түсіндіруін талап етеді. Біріиші және екінші жағдайда да
оқушылар тығыздық туралы оқушының немесе мұғалімнің айтқанынан біледі.
Қышқыл судан қанша (шамамен) ауыр екенін бәрі көру үшін үлкөндігі бірдей
цилиндрлерді технохимиялық таразыда теңестіреді. Содан соң цилиндрдің
біреуіне қышқылдың белгілі көлемін, екіншісіне таразы теңескенше су құяды.
Қышқыл мен судың салмақтары бірдей әр түрлі көлемдерін салыстырып
есептеу арқылы күкірт қышқылының тығыздыгын табады.
Сабақтағы бақылаулар, арифметикалық есептеулер жасау оқушылардың
көңілін бақылағандарынан бөліп кететінін көрсетті. Оның үстіне тәжірибені
демонстрациялау және есептеулер көп уақытты қажет етеді. суреттегі прибор
көрсетілгенде тәуір нәтиже алынды. Ол кәдімгі ареометр мен таразыдан
күрделі. Бірақ оны демонстрациялау уақытты қысқартады және тәуір нәтиже
береді, өйткені қышқылдың тығыздығын белгілентін санды тікелей көрсетеді.
Бұл жағдайда күрделі прибор мақсатқа тез жеткізеді. Құрылысы жағынан
күрделі прибор бақылауға қолайлы болды.
Айтылғаннан химиялық тәжірибелерді демонстрациялауда көрсететін
мұғалімнің педагогикалық шеберлігі айрықша дарындылықтың нәтижесі
емес, мақсатты дұрыс белгілеу мен әдісті таңдауға, көрнекілікті сөзбен
үйлестіруіне, демонстрациялық химиялық эксперименттің техникасын игеруіне
байланысты екені байқалады.
ІІ. 6. Заттардың бейнесін демонстрациялау
Химияны оқытуда класс тақтасындағы мұғалімнің суреті, приборлар,
аппараттар, заводтық қондырғылар бейнеленген таблицалар, диапозитивтер,
диафильмдер, мұғалім мен оқушының класс тақтасына салатын суреттері
(динамикалық таблицалар және оқу кинофильмдері) демонстрацияланады.
Мұғалімнің тақтадағы суреті химияны оқыту практикасындағы ең көп
таралған бейнелеу көрнекі құралы. Ол әр түрлі методикалық міндеттерді шешу
үшін қолданылады: жеке бөлшектері анық көрінбейтін қандай болмасын
прибордың құрылысын түсіндіру, таблицада немесе диапозитивте бейнесі онша
анық емес аппараттың қандай болмасын белігін үлкейтіп көрсету. Мұнда
мұғалім сөзді суретпен үйлестіру формаларының бірін пайдаланып, суретке
түсінік береді. Мұғалім өндіріс аппараттарын және бүтін қондырғыны салып
көрсеткенде, үлкен педагогикалық нәтижеге жетеді. Сондықтан схемалық турде
болса да приборлардың, аппараттардың, қондырғылардың суретін сала білу
химия мұғалімін дайындаудың негізгі талаптарының тізіміне енуі керек.
ІІ.7. Приборлар, аппараттар суреті салынған таблицаларды
Бұлар бейнеленген заттарды алмастырушы деп есептеуге болады. Сондықтан
бұл көрнекілік құралдарын демонстрациялау методикасы, заттарды
демонстрациялауға ұқсас. Егер таблицада заттар (приборлар, аппараттар және
т. б.) көрсетілсе, сөзді көрнекілік құралдарымен үйлестірудің бірінші
немесе үшінші формасы қолданылады. Химияны оқыту практикасында үшінші форма
жиі қолданылады. Мысалы, ізбес әртейтін пештің құрылысы және әрекетімен
таныстыру мына жоспармен жүзеге асады: пештің жалпы сипаттамасы, шихтаның
кұрамы және оны салу, ауа жіберу, пеште жүзеге асатын химиялық процестер,
ізбес және көмір қышқыл газының шығымы. Мұғалімнің әңгімесі кезінде пештің
суреті салынған таблица көрсетіледі.
Бекіту үшін мұғалімнің айтқанын бір немесе екі оқушы қайталайды.
Айтылған оқу міндеті басқа тәсілмен шешілуі де мүмкін. Кальций карбонатының
термиялық айрылу реакциясының тәжірибесін демонстрация жасаған соң мұғалім
бұл реакцияның теңдеуін жазады, класс тақтасына тәжірибенің суретін сызады
немесе дайын суретті көрсетеді, содан кейін оқушыларды бұл реакцияның
өндірісте қалай жүзеге асатынымен таныстырады.
Отын есебінде көмір пайдаланылатын ізбес тасын өртеудің бұл тәсілімен
таныстырғанда ол өндірісте жылу көмірдің жануынан алынатынын, оның қабаты
арқылы ауа өтетінін, көмір қабатының үстіне ізбес тасының кесектері
қойылатынын айтады. Тақтаға кемір қабатын оның үстіндегі ізбес тас қабатын
сызады. Ары карай әңгімелесу басталады.
М ұ ғ а л і м. Ізбес тас көбірек өртелуі және жылу тысқы ауаға шығып
кетпеу үшін не істеу керек?
О қ у ш ы. Көмір мен ізбес тасын тысқы ауаға жылу жібермейтін етіп
қоршау керек.
М ұ ғ а л і м. Бұл қоршау қандай материалдан жасалуы керек? О қ у ш ы.
Көмір жанғанда жоғары температура пайда болатындықтан, бұл қоршау отқа
төзімді материалдан істелуі қажет.
М ұ ғ а л і м. Көмір жанғанда бөлінетін жылуды толық пайдалану үшін,
пеш қабырғасының биіктігі қандай болу керек? Пештің төменгі бөлігінің
кесіндісін сызады.
О к у ш ы. Пештің биік болғаны тиімді (мұғалім пештің схемасын
сызады).
Осылайша сұрақтар қою арқылы пеште көмір мен ізбес тасын қалай
орналастыру, көмір қышқыл газын қалай шығару, ауаны қалап жіберу және
ізбесті қалай салқындату және шығарып алу керектігі шешіледі. Әр мәселе
шешілген соң мұғалім соған сәйкес схеманы толықтырады.
Мұғалім сызған схема бірқатар химия-технологиялық мәселені шешудін
нәтижесі болып табылады оларды шешуге оқушылар қатыстырылады.
Бұдан соң мұғалім таблицаны немесе кітаптағы суретті көрсетеді және
оқушылардан пештің құрылысын және онда қандай процестер жүзеге асатынын
айтып беруін сұрайды. Таблицаны бұлай пайдаланғанда оқушылар оның түп
тұлғасын жасауға қатыса отырып, жалпы мақсатты – аппарат құрылысының оның
ішінде жүретін процестерге сай келуін анықтауды жүзеге асыруға
бағытталған бірқатар әдейі іріктеп алынған мәселелерді шешеді. Сонда олар
аппарат құрылысының схемасын жақсы игерумен бірге, оның құрылысының басқаша
емес, дәл осылай болу себебін түсінеді.
Оқушыларды ізбес өртейтін пештің құрылысымен таныстырудың екінші
тәсілінен көрнекілік құралдарын сөзбен үйлестірудің бірінші және екінші
формасын аңғару қиын емес.
Домна пеші, аммиак синтезінің колоннасы, химия өндірісінде
қолданылатын әр түрлі сіңіру колонналары құрылысының схемасымен оқушыларды
осы айтылғандай таныстыруға болады. Мұнда жалпы схемадан негізгі химиялық
реакция жүретін аппаратты жекелеп алады да оның дайындық
операцияларын (ұсақтау, тазарту, еріту) жүзеге асыратын аппараттармен және
ақырында шығарылатын өнімді өңдейтін аппараттармен байланысын анықтайды.
Көрсетудің айтылған тәсілін кәдімгі қабырғаға ілінетін таблицаларды
пайдаланғанда да қолдануға болады. Бұнда таблицаны қағазбен жауып
қарастырылатын бөлшектері бойынша ашу керек. Химияны оқыту практикасында
прибордың немесе заводтық қондырғының бейнесін белшектеп көрсету үшін
басқа да амалды қолданады. Әрқайсысында суреттің жеке бөліктері салынған
бірнеше таблина әзірленеді. Кюндырғыны оқып үйрену барысында қайсы процесс
оқылатынына қарай прибордың немесе қондырғының соған сәйкес бөлігін
көрсетеді. Демонстрация соңында бүтін қондырғының не аппараттың кескіні бар
тұтас таблица құрастырылады. Химиялық өндірістерді оқып үйрену үшін тұңғыш
рет С. С. Иванов жасаған динамикалық тәжірибелерді қолданудың іс-тәжірибесі
тартымды және кеп нәрсені үйретеді. В.С.Полосин және М.Н.Қонюхов зат
құрылысын оқып үйренетін көлем-жазықтык таблицаларды сипаттап жазды.
Жазықтықта немесе көлемдік құрал түрінде кескінделген молекулалар,
иондар және атомдар құрылысының схемасып пайдалану методикасы туралы
мәселенін теориялық және практикалық зор маңызы бар. Мұндай көрнекі
құралдарды қолдануға қарсы пікір мынаған келіп саяды: материя козғалысының
химиялық формасын молекулалардың, атомдардың, электрондардың және басқа
бөлшектердің механнкалық орын алмастыруы деуге болмайды, ал бір-бірімен
стержень немесе ілгек арқылы қосылған тұрақты немесе айналмалы шарлар
түрінде көрсетілген зат құрылысының кез келген схемасында химиялық.
реакцияны түсіндірудің механнкалық элементі бар. Мұны жоғары мектептің
химия оқулықтарынан, тіпті ғылыми әдебиеттердегі хпмнялық реакцияларды
түсіндірудек кездестіруге болады. Атомдар құрылысының схемасы және
органикалық химиядағы структуралық формулалардың өзі заттың күйін әбден дәл
бейнелемейді.
Егер мұның бәрін жоғары және орта мектептегі химиядан сабақ беруде
шығарып тастаса, химия ғылымдарының негіздерін үйренудің теориялық деңгейі
төмендейді, эмпиризм позициясына ауысады. Шартты көрнекілікті қолдануға
қарсылық көрсетудің жөні жок екені айқын. Бірақ құбылысты ғылыми түсінуден
оқушыларды алыстатып әкететін үстірттікті болдырмау үшін модельдер
мүмкіндігінің шамасын сақтау керек.
Көрнекі құралдарды, көбінесе оқылатын заттар туралы оқушыларда елес
тудыру үшін пайдаланады. Бұлайша түсіну көрнекілік құралдарын қолданудың
өрісін тарылтады, өйткені олардың қорытындылар жасау процесінде, елестің
ұғымға ауысында маңызы зор. Кез келген көрнекі құралда жалпылау элементі
бар, бірақ олардың кейбір түрлері қорытындылар, классификация жасауда
оқушыларға жәрдем көрсету үшін арнайы қолданылады.
Мұндай көрнекі құралдарға заттар классификациясының, генетикалық
байланыстардың, элементтердің табиғаттағы айналымының әр түрлі схемалары
жатады. Бұған Д.И.Менделеев жасаған периодтық система таблицасын жатқызуға
да болады.
ІІ. 8. Химия сабақтарында интерактивті тақта, электрондық оқулықтарды
және слайдтарды пайдалану
Диапозитивтерді демонстрациялау методикасы аз зерттелген. Әдетте
мұғалім диапозитивтерді, тақырыпты оқып үйренудің соңында көрсетеді. Мұнда
оқушылардың экрандағы кескіндерді бақылауы өтілгенді бекіту үшін жүзеге
асырылады.
Диапозитивтерді жаңа материалды оқып үйрену үшін де қолданады.
Мұндайда бір сабақта бір серияны тегіс көрсетпей, жеке кадрларды ғана
көрсетеді. Мұнда да суретті немесе таблицаны демонстрациялағандағы
әдістермен пайдаланады.
Диапозитивтерді пайдалану үшін химиялық кабинеттің тұрақты жабдығы
есебінде класс тақтасының үстінде тез түсіріліп және тез жиналатын экран,
проектор үшін тұрақты қойғыш, эпидиаскоп (алыстан басқарылатын болғаны
дұрыс) диапозитивтер мен диафильмдердің комплектісі болу керек.
Эпидиаскоп арқылы мұғалім фотографияларды, кітаптың суреттерін,
чертеждарды, өзі салған суреттерді және т. б. демонстрациялауына болады.
Кейбір жағдайларда эпидиаскоп арқылы экранда заттың кішкене үлгілерін
көрсетуге болады.
Қазіргі кезде химиядан көптеген оқу фильмдері әзірленді, олардың
мазмұнын сипаттайтын құралдар жарық көрді.
Арнайы кітапшаларда және журнал мақалаларында оқу фильмдерін
демонстрациялаудың әдістері жазылған. Тәжірибелерді және бейнелеу
құралдарын демонстрациялаған секілді мұғалім сөзімен үйлестірілген әр
үзіндісі сабақтың ажырамас белігін құрайтын етіп фильмді үзінділері
бойынша көрсету ұсынысын атап еткен жөн. Қалыптасқан тәжірибемен бірге оқу
процесіне кинофильмдер демонстрациясын өндірудің тиімді әдістерін анықтау
мақсатымен жүргізілген педагогикалық зерттеулердің нәтижесін айта кеткен
жөн.
VII кластағы химия сабақтарында бір ғана фильмді демонстрациялаудың
төрт вариантын салыстыру нәтижесіне айрықша көңіл аударған дұрыс. Бірінші
вариант бойынша кіріспе сөзсіз фильм толық демонстрацияланды. Мұғалім фильм
көрсетілген сон, оның мазмұнын қалай игергенін тексеретіні туралы ескерту
жасаумен шектелді.
Екінші вариант бойынша алдымен фильмнің мазмұны сөзбен баяндалды,
содан кейін фильм көрсетілген соң мазмұнын қалай игергенін тексеретіні
ескертілді. Фильм толық демонстрацияланды.
Үшінші вариант бойынша фильмнің жеке бөліктері демонстрацияланды, әр
бөліктен соң көргендері бойынша қойылған сұрауларға оқушылар жазбаша жауап
берді.
Төртінші вариант бойынша да фильмнің жеке бөліктері көрсетілді, әр
бөлігін демонстрациялау алдыңда оқушылар сұрақтар жазып алды, жауабын
фильмді көрген кезде алу керек болды. Фильм көрсетіліп болған соң барлық
оқушылар жазбаша бақылау жұмысын орындады: фильмнің тұтас мазмұны бойынша
қойылған сұрауларға жауап жазды.
Бұл жұмыстарды тексеру нәтижесінде және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz