Шығындардың есебі мен калькуляциялық бірліктердің түрлері және түсініктері
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.1. Шығындар есебі мен калькуляциялық бірліктердің түрлері және түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Калькуляциялық бірліктердің түрлері және түсініктері ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Өнімнің өзіндік құнның калькуляциялау және есептің нормативтік әдісі..8
2. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың есепке алу әдістер түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.1 Калькуляциялаудың қарапайым (процесстік) әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.2 Калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.3 Калькуляциялаудың бөлістік әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
3. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және есепке алудың халықаралық практикада қолданатын әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3.1 Стандарт. кост жүйесі бойынша өндіріске кеткен шығындарды есепке алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3.2 Директ . кост жүйесі бойынша өндіріс шығындарды есепке алу ... ... ... ...24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Қолданылған әдебиет: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.1. Шығындар есебі мен калькуляциялық бірліктердің түрлері және түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Калькуляциялық бірліктердің түрлері және түсініктері ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Өнімнің өзіндік құнның калькуляциялау және есептің нормативтік әдісі..8
2. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың есепке алу әдістер түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.1 Калькуляциялаудың қарапайым (процесстік) әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.2 Калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.3 Калькуляциялаудың бөлістік әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
3. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және есепке алудың халықаралық практикада қолданатын әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3.1 Стандарт. кост жүйесі бойынша өндіріске кеткен шығындарды есепке алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3.2 Директ . кост жүйесі бойынша өндіріс шығындарды есепке алу ... ... ... ...24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Қолданылған әдебиет: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Кіріспе
Калькуляция және өндірістегі шығын есебі, басқару есеп жүйесінің негізгі элементтері болып табылады. Ақшалай түрдегі өнімді өндіруге және жүзеге асыру үшін кеткен шығындарды біз өнімнің өзіндік құны деп түсінеміз.
Өнімнің өзіндік құнға кірген шығындарға байланысты, Қазақстанда өзіндік құнның келесі түрлері бар:
1) Цехтік, оның ішінде өнімді дайындау үшін, цехтың ішіндегі кеткен шығындар
2) Өндірістік, оның ішінде өнімді дайындау үшін ұйымның ішіндегі кеткен шығындар
3) Толық, бұл өнімді өндіруге және сату үшін кеткен барлық шығындар.
Есеп жүйесіндегі өзіндік құнның өнім бірліктер калькуляциялау деп атаймыз.
Кез келген ұйымның ішіндегі калькуляция келесі принциптерге сәйкес болады.
1) Өндірістің шығындарын класификациялау
2) Шығындар объект есебін бекіту немесе орналастыру, объектірерді калькуляциялау және калькуляциялық бірліктер.
3) Жанама шығындарды орналастыру әдісі.
4) Мерзімдер бойынша шығындарды шектестіру
5) Өндірістегі капиталдық және ағымды салымдар бойынша бөлістік есебі.
6) Шығындар есебі және калькуляциялау әдісі.
Объектілер бойынша шығындар есебін үш калькуляциялық әдіске бөледі: тапсырыстық, бөлістік, қарапайым әдісі.
Шығындар есептің тапсырыстық әдісі өндірістегі тапсырма немесе ерекше өнім түрін өндіретін, кәсіпорында қолданылады. Бұл әдіс ереже бойынша, бірлік типттер арқылы ұйымдастырылған өндірісте және ұқсас сериалық кәсіпорындарда, құрнылыста немесе қызмет көрсету сферасында қолданылады. Осы әдістің объектісі болып бөлек берілген тапсырма бойынша кеткен шығындар есебі анықталады.
Өндірістегі еңбекті тиімді ұйымдастырудың тасқынды озат әдісінжәне белгілі бір стандарт бойынша бұйымды тобымен (сериасымен) өндіруді қамтамасыз ететін өндірісті ұйымдастыру әдісін қолданатын кәсіпорындарда шығындарды есептеу және калькуляциялаудың бөлістік әдісі қолдынылады.
Калькуляция және өндірістегі шығын есебі, басқару есеп жүйесінің негізгі элементтері болып табылады. Ақшалай түрдегі өнімді өндіруге және жүзеге асыру үшін кеткен шығындарды біз өнімнің өзіндік құны деп түсінеміз.
Өнімнің өзіндік құнға кірген шығындарға байланысты, Қазақстанда өзіндік құнның келесі түрлері бар:
1) Цехтік, оның ішінде өнімді дайындау үшін, цехтың ішіндегі кеткен шығындар
2) Өндірістік, оның ішінде өнімді дайындау үшін ұйымның ішіндегі кеткен шығындар
3) Толық, бұл өнімді өндіруге және сату үшін кеткен барлық шығындар.
Есеп жүйесіндегі өзіндік құнның өнім бірліктер калькуляциялау деп атаймыз.
Кез келген ұйымның ішіндегі калькуляция келесі принциптерге сәйкес болады.
1) Өндірістің шығындарын класификациялау
2) Шығындар объект есебін бекіту немесе орналастыру, объектірерді калькуляциялау және калькуляциялық бірліктер.
3) Жанама шығындарды орналастыру әдісі.
4) Мерзімдер бойынша шығындарды шектестіру
5) Өндірістегі капиталдық және ағымды салымдар бойынша бөлістік есебі.
6) Шығындар есебі және калькуляциялау әдісі.
Объектілер бойынша шығындар есебін үш калькуляциялық әдіске бөледі: тапсырыстық, бөлістік, қарапайым әдісі.
Шығындар есептің тапсырыстық әдісі өндірістегі тапсырма немесе ерекше өнім түрін өндіретін, кәсіпорында қолданылады. Бұл әдіс ереже бойынша, бірлік типттер арқылы ұйымдастырылған өндірісте және ұқсас сериалық кәсіпорындарда, құрнылыста немесе қызмет көрсету сферасында қолданылады. Осы әдістің объектісі болып бөлек берілген тапсырма бойынша кеткен шығындар есебі анықталады.
Өндірістегі еңбекті тиімді ұйымдастырудың тасқынды озат әдісінжәне белгілі бір стандарт бойынша бұйымды тобымен (сериасымен) өндіруді қамтамасыз ететін өндірісті ұйымдастыру әдісін қолданатын кәсіпорындарда шығындарды есептеу және калькуляциялаудың бөлістік әдісі қолдынылады.
ҚОЛДЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
1.Безруких П.С Бухгалтерский учет.- М: Бухгалтерский учет, 2001
2. Вахрушина М.А. Бухгалтерский управленческий учет.М. Омега-Л. 2002
3. Друри К.Введение в управленческий и производстсвенный учет.-М:АУДИТ;2000
4. Карпова Т.П Управленческий учет: Оқулық.-М.: Юнити 2002
5. Кондратьева Н.С Основы управленческого учета: Учебное пособие.-М: Финансы и статистика, 2000
6.Нидзи Б., Андерсон Х., Колдуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета.-М.:Финансы и статистика, 1993
7. Пашигорова Г.И., САвченко О.С Системы управленческого учета и анализа.- СПб: Питер,2002
8.Николаева О.,Шишкова Т. Управленческий учет: Учебник.- М.: УРСС,2001
9.Николаева С.А.Управленческий учет:Пособие для подготовки к квалификационному экзамену на аттестат профессионалного бухгалтера.-М.:ИПБ-БИНФА,2002.
10.Ткач В.И., Ткач М.В Управленческий учет: международный опыт.-М.: Финансы и статистика, 1994.
11. Шевченко Н.Г. Управленческий учет.Управление персаналом.-М.,2001
12.Яковский К.П., Мухарь И.Ф.Управленческий учет:Учебное пособие.-СП,2001.
13.Вахрушина М.А.Внутрипроизводственный учет и отчетность.-М.: АКДИ,Экономика и жизнь,2000
14.Калькуляция себестоимости продукции в промышленности:Учебное пособие (Под ред. проф.В.А. Белобородовой.-М.:Финансы и статистика,1989
15. Керимов В.З.,ЕпифановА.А.,Селиванов П.В.,Крятов М.С. Управленческии учет производственной деятельности: Учебное пособие.-М.: 2008
16.Палий В.Ф.Основы калькуляции.-М.:Финансыи статистика,1989
17.Рей В.В., Палий В.Управленческий учет.-М.: Инфра-М, 1997.
18.Слуцкий М.Л. Управленческий анализ:Учебное пособие.-СПБ:Питер,2008
19.Управленческий учет:Учебное пособие.-М.:ФБК- пресс,2009
20.Шим Дж. Сигел Дж. Г.Методы управления стоимости и анализа затрат.-М,: Филинъ,1996.
1.Безруких П.С Бухгалтерский учет.- М: Бухгалтерский учет, 2001
2. Вахрушина М.А. Бухгалтерский управленческий учет.М. Омега-Л. 2002
3. Друри К.Введение в управленческий и производстсвенный учет.-М:АУДИТ;2000
4. Карпова Т.П Управленческий учет: Оқулық.-М.: Юнити 2002
5. Кондратьева Н.С Основы управленческого учета: Учебное пособие.-М: Финансы и статистика, 2000
6.Нидзи Б., Андерсон Х., Колдуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета.-М.:Финансы и статистика, 1993
7. Пашигорова Г.И., САвченко О.С Системы управленческого учета и анализа.- СПб: Питер,2002
8.Николаева О.,Шишкова Т. Управленческий учет: Учебник.- М.: УРСС,2001
9.Николаева С.А.Управленческий учет:Пособие для подготовки к квалификационному экзамену на аттестат профессионалного бухгалтера.-М.:ИПБ-БИНФА,2002.
10.Ткач В.И., Ткач М.В Управленческий учет: международный опыт.-М.: Финансы и статистика, 1994.
11. Шевченко Н.Г. Управленческий учет.Управление персаналом.-М.,2001
12.Яковский К.П., Мухарь И.Ф.Управленческий учет:Учебное пособие.-СП,2001.
13.Вахрушина М.А.Внутрипроизводственный учет и отчетность.-М.: АКДИ,Экономика и жизнь,2000
14.Калькуляция себестоимости продукции в промышленности:Учебное пособие (Под ред. проф.В.А. Белобородовой.-М.:Финансы и статистика,1989
15. Керимов В.З.,ЕпифановА.А.,Селиванов П.В.,Крятов М.С. Управленческии учет производственной деятельности: Учебное пособие.-М.: 2008
16.Палий В.Ф.Основы калькуляции.-М.:Финансыи статистика,1989
17.Рей В.В., Палий В.Управленческий учет.-М.: Инфра-М, 1997.
18.Слуцкий М.Л. Управленческий анализ:Учебное пособие.-СПБ:Питер,2008
19.Управленческий учет:Учебное пособие.-М.:ФБК- пресс,2009
20.Шим Дж. Сигел Дж. Г.Методы управления стоимости и анализа затрат.-М,: Филинъ,1996.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.1. Шығындар есебі мен калькуляциялық бірліктердің түрлері және
түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Калькуляциялық бірліктердің түрлері және түсініктері
... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Өнімнің өзіндік құнның калькуляциялау және есептің нормативтік әдісі..8
2. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың есепке алу әдістер
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.1 Калькуляциялаудың қарапайым (процесстік)
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 11
2.2 Калькуляциялаудың тапсырыстық
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..13
2.3 Калькуляциялаудың бөлістік
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
3. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және есепке алудың халықаралық
практикада қолданатын
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
3.1 Стандарт- кост жүйесі бойынша өндіріске кеткен шығындарды есепке
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3.2 Директ – кост жүйесі бойынша өндіріс шығындарды есепке
алу ... ... ... ...24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Қолданылған
әдебиет: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 29
Кіріспе
Калькуляция және өндірістегі шығын есебі, басқару есеп жүйесінің
негізгі элементтері болып табылады. Ақшалай түрдегі өнімді өндіруге және
жүзеге асыру үшін кеткен шығындарды біз өнімнің өзіндік құны деп түсінеміз.
Өнімнің өзіндік құнға кірген шығындарға байланысты, Қазақстанда
өзіндік құнның келесі түрлері бар:
1) Цехтік, оның ішінде өнімді дайындау үшін, цехтың ішіндегі
кеткен шығындар
2) Өндірістік, оның ішінде өнімді дайындау үшін ұйымның ішіндегі
кеткен шығындар
3) Толық, бұл өнімді өндіруге және сату үшін кеткен барлық
шығындар.
Есеп жүйесіндегі өзіндік құнның өнім бірліктер калькуляциялау
деп атаймыз.
Кез келген ұйымның ішіндегі калькуляция келесі принциптерге сәйкес
болады.
1) Өндірістің шығындарын класификациялау
2) Шығындар объект есебін бекіту немесе орналастыру, объектірерді
калькуляциялау және калькуляциялық бірліктер.
3) Жанама шығындарды орналастыру әдісі.
4) Мерзімдер бойынша шығындарды шектестіру
5) Өндірістегі капиталдық және ағымды салымдар бойынша бөлістік есебі.
6) Шығындар есебі және калькуляциялау әдісі.
Объектілер бойынша шығындар есебін үш калькуляциялық әдіске бөледі:
тапсырыстық, бөлістік, қарапайым әдісі.
Шығындар есептің тапсырыстық әдісі өндірістегі тапсырма немесе ерекше
өнім түрін өндіретін, кәсіпорында қолданылады. Бұл әдіс ереже бойынша,
бірлік типттер арқылы ұйымдастырылған өндірісте және ұқсас сериалық
кәсіпорындарда, құрнылыста немесе қызмет көрсету сферасында қолданылады.
Осы әдістің объектісі болып бөлек берілген тапсырма бойынша кеткен шығындар
есебі анықталады.
Өндірістегі еңбекті тиімді ұйымдастырудың тасқынды озат әдісінжәне
белгілі бір стандарт бойынша бұйымды тобымен (сериасымен) өндіруді
қамтамасыз ететін өндірісті ұйымдастыру әдісін қолданатын кәсіпорындарда
шығындарды есептеу және калькуляциялаудың бөлістік әдісі қолдынылады. Бұл
әдіс өндірістің бір өнім түрі барлық өндірістегі этаптардан өтіп өндіретін
өнімдерге жатады.
Шығындар есептік және калькуляциялаудың қарапайым әдісі, сериалық
бұйымды тобымен мөлшерлі өндіретін немесе үздіксіз өндірісті жүргізетін
кәсіпорындар қолданады. Қарапайым әдіс негізінде кен өндіретін өнеркәсіп
немесе энергия жүцесінде қолданылады. Бұл салалардағы өндірілетін өнім
калькуляциялаудың объектісі және шығындар есептің объектісі болып табылады.
Директ-костинг жүйесінде өзіндік құнның толық емес есеп айрысу
негізі болып табылады бұл жүйеніңнегізгісі өзгермелі шығындар дайын өнімге
қарай бөлінеді, ал тұрақты шығындар бөлек шоттарда жиналып, өздері пайда
болған мерзімге қарай жалпы қаржылық қортындыларға көшіріледі. Осы
ерекшеліктер толық емес өзіндік құнның есеп айрысу жүйесі, бағаның пайда
болу саясатына әсер етеді және есеп процестерге, жоспарлау, мөлшерлеу,
бақылау процестердің шығындарын бағалауға және қортындыларына жеңілдіктер
береді. Нормалау өндіріске қажет шикізаттарды жіберу, ішкі есеп айрысу,
калькуляциялау, экономикалық анализден бақылау- басқару шығындарын
нормативтік жүйесінің процедулар жиынтығы болып табылады. Оның ішінде
тікелей материалдық, тікелей еңбектік және жалпы өндірістік шығындар
жатады.
Нормалар негізінде шығындарды жоспарлау, шығындарды құжаттандыру,
нармаларға қарай шығындарды бухгалтерлік есепте көрсету Стандарт-кост
жүйесінің жиынтықтары болып табылады. Жоспарлау және есептеу объектісі
өндірістің құрамына кіретін натуралдық мөлшері. Нормативті есептің басты
принципі-өндірістегі нормалар бойынша шығындарды есептеу және бұл
нормаларға қарай шығындардың өзгеру мен қозғалысын байқау негізгі
принциптерге келесілер жатады: ағымдағы нормалар мен сметалар арқылы
нормативті калькуляцияны алдын-ала қарастыру; есепті периодын ішіндегі
белгілі нормаларды кірістіру ; нормалар бойынша шығындарды және нормаларға
қарай өзгерістерді, есепті мезгілдің бөлімшелерге нақты шығындар есебін
жүргізу. Стандарт- кост жүйесінің ерекшелігі есепті жазуларды кірістіру
үшін уақыт экономикасы және бұл жазуларды ұзақ мезгілдер ішінде қолдануы.
Бұл нәтиже басты басқару шешімдерді оперативті қабылдау үшін әсер етеді.
Нақты жеткен немесе нормативті берілген көрсеткіштермен салыстыра аламыз.
1. Шығындардың есебі мен калькуляциялық бірліктердің түрлері және
түсініктері
1.1 Шығындардың есебі мен калькуляциялық бірліктердің түрлері және
түсініктері.
Калькуляциялау- өнімнің, атқарылған жұмыстың және көрсетілген ақылы
қызметтердің бірліктерінің өзіндік құнын есептеу. Ол ( калькуляциялау)
кәсіпорынның жұмысын шұғыл басқаруда аса маңызды роль атқарады, себебі
калькуляциялау нәтижесінде ішкі резервтер уақытылы анықталып, өнімнің
өзіндік құнын одан әрі арзандатуға , оның бәсекелестік қабілетін арттыруға
игі әсер еғтеді. Калькуляциялау рыноктағы сұранысты ескере отырып, өнімнің
өзіндік құнын жоспарлау үшін жәнеоның нақтылы құнын, атқарылған жұмыстар
мен көрсетілген ақылы қызметтердің мөлшерін анықтау үшін қажет.
Калькуляциялау жұмыстарында кәсіппорынның өндіріске жұмсалған шығындары,
белгілі бір өнім түрлерін өндіруге және ол өнім сатылғанға дейінгі
шығындары, оның ішінде қосыиша атқарылған жұмыстар мен көрсетілген ақылы
қызметтер шығындары қаржы мөлшерімен есептелінеді.
Қазіргі экономикалық әдебиеттер калькуляциялық жұмыстарды жекелеген
өнім түрлерінің өзіндік құнын (атқарылғанжұмыстар мен көрсетілген ақылы
қызметтерді қоса есептеп ) экономикалық есептеу жүйесі деп анықтап береді.
Калькуляциялау барысында өндіріске жұмсалған шығын өндірілген өнімдердің
мөлшеріне сәйкес есептелініп, шағалылған өнім бірлігінің өзіндік құны
анықталады.
Калькуляциялаудың басты міндеті - өндірілген өнім бірлігіне, сатуға
және ішкі қолданыстарға жұмсалған шығындырды есептеу. Калькуляциялық
жұмыстардың қорытынды нәтижесі калькуляциялық тұжырым болыптабылады.
өнімнің өзіндік құнын, атқарылған жұмыстардың, көрсетілген ақылы
қызметтердің мөлшерін анықтау үшін калькуляциялық жұмыстар бірнеше түрге
бөлінеді. Жоспарлы калькуляция жоспарлы мерзім ішіндегі еңбек шығындары мен
өндіріс құралдарының прогрессивтік нормаларының, техникалық прогресстің
одан әрі дамуы мен өндіріс өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру
негізінде жасалады. Жоспарлы калькуляциялаудың түрлері мыналар болып
табылады: Атқарылған жұмыстарға немесе тапсырыс берушілермен бірлесе
отырып, немесе басқа мақсаттарда өнім құнын анықтау үшін бір жолға
калькуляцияжасау.
Шығындардың ағымдағы нормалары кәсіпорынның сол кезеңдегі жұмыстардың
өндірістік мүмкіндіктеріне сәйкес болады. Есепті кезеңнің басында
шығындардың ағымдағы нормалары жоспарлы калькуляцияда көрсетілген
нормалардың орташа көрсетілген нормалардың орташа көрсеткішінен жоғары, ал
есепті кезеңнің аяғында – төмен болады. Осы себепті де өнімнің нормативтік
өзіндік құны есепті кезеңніңбасында жоспардағыдан жоғары, ал есепті
кезеңнің соныңда – төмен болып шығады.
Өнімнің өзіндік құнының есепті (нақтылы) калькуляциясы нақтылы
шығындарды көрсетеді. Сол себепті де жоспарлы калькуляциядан ауытқушылықтар
болуы мүмкін. Мұндай ауытқушылықтар негізінен кәсіпорынға тәуелді
(кәсіпорынның өндірістік жоспарын асыра орындауынан, немесе керісінше бұл
жоспардың орындалмай қалуларынан, шығындардыңжекелеген түрлерінен үнем болу
немесе артық шығындар болуынан ) және кәсіпорынға тәуесіз себептерден
материалдар бағасының өзгеруі, амортизациялық аударымдардың өзгеруі, электр
қуаты, жылу мен су тағы да басқа тарифтерінің өзгерулері болады.
Нормативтік калькуляция жоспарлы калькуляциялардың әртүрлі тектеріне
жатады және шығындардың есебін нормативтік әдіспен немесе өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау арқылы жүргізетін кәсіпорында пайдаланылады. Олардың
негізінде жұмсалған шығындардың деңгейін көрсететін ағымдағы және
қолданыстағы нормалар қолданылады. Кәсіпорын жыл бойы ұйымдастыру
–техникалық жоспарда көрсетілген іс шараларын жүзеге асыратын ескере отырып
нормативтік калькуляциялардың жоспарлы калькуляциялармен салыстырғанда
есепті мерзім ішінде өнім өндіруге жұмсалған шығындарды нақтылы және дәйрек
есептейтінін байқаймыз.
Проектік калькуляция – жаңа техналогиялар мен техникалардың капиталдық
салымдардың тиімділігін анықтау үшін, қолданылатың жоспарлық калькуляцияның
бір түрі болып табылады.
Провщарлық калькуляция нақты шығындар және дайын өнім сандар арқылы
тоғыз ай немесе басқа бір уақыт ішінде, шығындардың есеп айрысу және
келешектегі өнім өндірудің төртінші квартал немесае басқа уақыт ішінде есеп
арқылы саналады. Осы берілгенкалькуляциялық көрсеткіштер ағымдағы жылдық
өнімнің өндіру туралы қортынды жасау үшін қолданылады. Өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау үшін, калькуляциялық бірліктер қолданылады, бұл
калькуляциялауға арналған объектілердің өнімдері болып табылады және
стандарт үлесіндегі немесе техникалық шарттардың өлшем бірліктеріне сай
болуы керек.
Өндірілген өнімнің мінездеменің ерекшеліктері технологиялық
процесстермен өндірістің ұйымдастыруына қарай калькуляциялық бірліктердің
әртүрлі болуына әсерлерін тигізеді. Бұл барлық бірліктер жиынтығы жеті
топқа бөлінеді. Олардың мағыналары нақты мысалдар арқылы қарастырамыз. а)
натуралдық бірліктер – берілген өнімнің жоспардағы, есептеудегі және
тұтынушыларға жүзеге асыру үшін қолдынылатын өлшем бірліктеріне сәйкес
келеді (дана,тонна,килограмм,литр,куб т.б).
б) үлкендетілген натуралдық бірліктер – бір текті өнімнің жиынтығын
мерзімді калькуляциялау үшін қолданылады (берілген артикулды 100 дана аяқ
киім; берілген шойын түрдің тоннасы т.б) белгіленген өнімнің түрін
калькуляциялау үшін натуралдық бірліктер қолданылады.
в) шартты – натуралдық бірліктер -өнімнің натуралдық бірліктің ішінде
керекті заттың өзгеруіне қарай колданылады
г) құндық бірліктер. 1000 теңгеге қарай көтерме сауда құнның қор
бөліктердің бағасы, 1 теңгеге қарай тауарлық өнімнің өндіру мен сату
бағасы.
д) еңбек бірліктер ұйымның бөліктердің өнімін калькуляциялау үшін
қолданылады. Мысалы:1 норма уақыт,1 норма аусым
е) Атқарылғанын көрсету. Калькуляциялық бірліктер ретінде үй салу, жөндеу
жұмыстары, транспорттық қызмет көрсету кезінде қолданылады
ж) техникалық- эконамикалық көрсеткіш калькуляциялық бірлік ретінде,
біртекті өнімнің ішінде тұтынушыға керекті заттың шығындарын салыстыру
бірлігіне қарай қолданылады (трактордың өндіруіне жұмсалатын шығындардың 1
қуат бірлігіне қарай,пресс өндірудің шығындардың есептеуі 1 өнімділік
бірлігіне).
1.2. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және есептің нормативтік
тәсілі
Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың нормативтік әдісін негізінен жаппай өндіріспен
шұғылданатын кәсіпорындар пайдаланады. Дегенмен де, оны кіші сериалық және
жекелеген кәсіпорындарда пайдалануға балады. Өндірістегі шығындарды есепке
алу өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдістері бойынша
жұмыстардың технологиялық және нормативтік карталар жасаудын басталады. Ол
карталарда материалдың, жалақының жұмсалуы және өнім дайындауға қажетті
басқа да шығындар айқындалады. Нормативтік карталардың негізінде өнім
бірлігінің нормативтік өзіндік құны көрсетілген нормативтік калькуляциялар
бойынша жасалады. Оларды жасау кезінде қолданыста жүрген өндірістік
технологияны, жалақы жөніндегі уақыт пен баға нормаларын негізге ала
отырып, бастапқы массасы, таза массасы, қалдықтары, материалдар мен сатып
алған шалафабрикаттарға қолданылып жүрген баға көрсеткіштері және өндіріске
қызмет көрсету мен басқару жөніндегі шығындардың бекітілген тоқсандық
сметасы ескеріледі.
Нормаларды және шығындарды сметаларының өзгенту тәртібін рәсімдеп,
сондай-ақ кәсіпорынның мүдделі цехрары мен бөлімдерінің технологиялық
процесстерін және басқа да нормалары мен сметаларын өзгерту туралы тәртібін
реттеу арқылы жүзеге асырады. Нормативтік әдіс кезінде қаймалық және
таразылау- өлшеу шаруашылығын тәртіпке келтірудің, материалды сақтау және
өндіріске босату, цех бойынша ғана емес, сонымен бірге өнімнің жекелеген
түрлері бойынша( егер энергия және басқа да шығындар тікелей жолмен өнімге
жатқызылса) және тұтастай алғанда судың, будың, газдың, электр энергиясының
тұтынылуын анықтау үшін цехтарға есептегіштер мен құрылғыларды орнатудың
маңыздылығы зор.
Нормалардан ауытқуларға құжатталған және құжатталмаған болып келеді.
Құжатталған ауытқулар алғашқы құжаттардың мәліметтері бойынша ашылған
дабылдар жатады ( талап накладнойы,қосымша жұмыстарға жазылған нарядтары,
қосымша төлемдер және т.б), сондай-ақ есептеу жолымен анықталған ауытқулар(
түгелдеу тәсілімен, нақты рецептурасы, бойынша алдын-ала жасалған
есептеулер және т.б).
Құжатталмаған ауытқуларға ауытқудың жалпы сомасы мен оның құжатталған
бөлігінің арасындағы айырмасынан шығарады. Әдетте, олар құжатталған
ауытқулардың дұрыс есептелмеуінің нәтижесінен, ақау өнімдерін шығарғаннан,
нарядтарды артық жазғаннан, кем шығудан, шалафабрикаттардың жоғалтулыры мен
бұзылуынан, аяқталмаған өндірісті дұрыс бағалауынан шығыды. Егер де
өндірісте құжатталмаған ауытқулар бар болса, онда ол нормативтік есептің
дұрыс ұйымдастырылмаған куәландырады.
Нормалардан ауытқуларды есепке алу шикізат пен материалдарға, олардың
жұмсалуын нормалауға және өндірістік технологиялық процесіне байланысты
ұйымдастырылады. Нормалардан ауытқуға материалдарды ауыстыру, оларды
пайдалану және т.б осы секілді факторлар әсер етеді. Материалдар шығыны
бойынша нормалардан ауытқуларды анықтау үшін материалдарды құжаттау,
түгелдеу тағы да басқа шаралар жүргізіледі.
Құжаттау әдісі материалдарды нормадан артық жұмсалғаннан анықтау үшін
пайдаланады. Жеке–дара материалдардың шығынын, сондай–ақ материалдардың
ауыстырылуымен байланысты ауытқуларды арнай құжаттармен рәсімдейді.
Әрбір келіп түскен материалдың партиясын салыстырып көру әдісі
өндіріске босатылған, қымбат тұратын (тері ,тоқыма және т.б) материалдардың
әрбір партиясы бойынша олардың нормадан ауытқуын анықтау үшін қолданады.
Инвентарлық әдісте материалдың нақты шығысын белгіленген норма
шығысымен салыстыру арқылы,айлық, он күндік, бір ауысымдық ауытқуларын
анықтайды. Материалдың іс жүзіндегі шығынын анықтау үшін: ауысымның,бес
күндіктің, он күндіктің басына немесе әр айдың бірінші жұмыс күніне
жұмсалмаған материлдарды түгелдеу жүргізіледі.
Тиімді бақылау жауапкершіліктің әрбір орталығы бойынша барлық нақты
нормативтік шығындарына салыстырмалы жолы арқылы жетуі мүмкін. Өнім
бірлігіне кететін нормативті немесе нақты шығындарды салыстыру өндірістің
дәлі кезеңінде ауытқуларды анықтауға мүмкіндік береді. Шығындардың ауытқуын
талдау өндірістің өнім бірліктері ұсталамдарына сәйкес келмейді.
Өнім бірлігінің нақты өзіндік құны шығындардың нормативі нормативтік
калькуляцияда өнім бірлігінің өзіндік құнын есептеудің ведомысында
қосылады. Мөлшер мен ауытқулардың сомасы өндірістің есеп ведомстваларында
көрсетілген индекстің негізінде анықталады.
Жоспарлық мөлшерлері іс жүзіндегі жақын борлатын тігін аяқ киім,
резина және басқа да өндіріс салаларында немесе өнмнің өзіндік құнын
анықтау үшін нормативтік түрінің орнына жоспарлау калькуляциясы қолдануы
мүмкін. Нормативті жоспарлы және есеп беру калькуляциясын құру барысында
шығын баптарының бірлік калькуляциясы міндетті түрде пайдалану. Өнімнің
нақты өзіндік құны нормативті қосылу жолымен немесе одан ескерілген есеп
беру айында мөлшерден ауытқулар мен өзгерістің нармалары алынуы мүмкін.
Есептеудің нормативті әдісінің артықшылығы оның жеделділігінде. Өнімнің
нормативті өзіндіке құны өндеуге дейінгі есептелінеді және нақты өзіндік
құн өнімніңаяқталуы болып келеді. Алгоритімді есеп берудің нақты өзіндік
құны екеу болуы мүмкін. Бірінші жолы: Нормадан ауытқуы және өзгерісті бір
қалпына келтірілген нормативті өзіндік құн ретіндегі нақты құн болып
табылады (+;-). Қаншылықты нормадан ауытқуда немесе өзгерісі ай ағындағы
жедел есептелінеді. Яғни, онда нақты өзіндік құн идеалында өнімді дайындау
үрдісінде тез алынуы мүмкін. Екінші жолы: Нақты өзіндік құнды дәстүрлі
әдіспен есептеу, сосын ауытқуларды анықтау ,ал оның нормативті көлемінің
нақты өзіндік құн анықтау жолымен есептелінеді. бұл жағдайда есеп беру тек
қана есеп беру кезеңі аяқталмаған кейін орындалуы мүмкін осыдан кецін
оперативті шығындардың жедел есебі, одан кейінгі есеп беруде ауыстырылады.
Яғни нормативті әдіс осындай орындалуда жоғарғы мағынасын жоғалтады.
Бугалтерлік жазуда шығындардың нормативті есеп беру әдісі немесе
калькуляциялау 221 шот Дайын өнім шотында орындалады. Дебет бойынша
өнімнің өндірістің шығарған өнімнің нақты өзіндік құны жұмыстарды орындау
мен құзмет көрсетілген қызиеттер шоты көрсетіледі. ( корреспондеттік шот
бойынша 900 негізгі өндіріс). Ал кредит бойынша өндірістің өнімнің нақты
өзіндік құны көрсетілген, жұмыстарды орындау және қызмен көрсету шотында
көрсетіледі (корреспонденттілік шот 801 Дайын өнімді сатудың өзіндік
құны).
Шығындар есебі нормативті қалыптастыру шығындардың нақты ауытқуы
аналитикалық шотында бөлек көрсетіледі.
2. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың есепке алу әдістер түрлері.
2.1. Қалькуляцияның қарапайым (процесстік) әдісі
Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың қарапайым әдісі біртекті өнім шығаратын кәсіпорында (су
электр станциялары, кен, көмір, мұнай мен газ өндіретін
кәсіпорындар)пайдаланады. Оларда әдетте аяқталмаған өндіріс болмайды және
шалафабрикаттарды өзі өндіреді. Бұл әдістің мәні бүкіл шығарылған өнімге
кеткен шығындарды есептеуден тұрады. Өнім бірлігінің өзіндік құнын тікелей
есептеу жолымен шығарады, яғни шығын деңгейін өндірістің натуралды көлеміне
немесе шартты – натуралды көрсеткішіне жай бөлу арқылы табады. Кейбір
салаларда шығындар (мысалға, көмір өндірісінде) әрбір технологиялық процесс
бойынша есептелінуі мүмкін.
Сонымен, көмірді өндіру өнеркәсібі бірнеше кезеңнен тұрады: дайындық
жұмыстары, көмірді алу, шахтыға дейін тасымалдау және сыртқа (жоғарыға)
шығару, сорттау, өндеу, вагонға тиеу. Міне сондықтан бұл жердегі шығындарды
есептеу мен калькуляциялаудың жай әдіс, процесстік деп аталуы да осыдан
шыққан. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен шығынды есептеу әдісінің
қарапайым төрт нұсқасы бар.
Бірінші нұсқа кезінде тікелей және жанама шығындар бүкіл өнімді
шығаруға жұмсалған шығындардың белгіленген баптары бойынша есепке алынады.
Өнімнің бір өлшемінің өзіндік құны барлық өндірістік шығындарды дайын
өнімнің санына бөлумен айқындалады.
Екінші нұсқасы аяқталмаған өндірісі бар кәсіпорындар қолданылады. Бұл
арада дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасында шығарылады бөлудің
қажеттілігі туындайды. Бұл нұсқа 1 текше метр ағаштың өзіндік құнын
калькуляциялау кезінде ағаштдайындау өнеркәсібінде қолданады. Аяталмаған
өндірісті, әдетте, инвнтарлық әдісін пайдалана отырып, бағалайды.
Үшінші нұсқа бір мезгілде өнімнің бірнеше түрлерін шығаратын немесе
өндіретін: жылу мен электр энетгиясын шығаратын, мұнай мен газ өндіретін,
балық аулайтын кәсіпорында қолданады. Мұндай жағдайда шығындар тұтас
алғанөндіріс бойынша, яғни қарапайым әдіспен есепке алынады, ал өнімнің
өзіндік құны үйлестірілген әдіспен калькуляцияланады.
Қарапайым әдістің төртінші нұсқасын өнімнің өзіндік құнын аяқтамай-ақ
шығындар есебін бөлістік немесе процесстік бойынша жүргізетін кәсіпорындар
пайдаланады. Бұл нұсқаны химия мен құрылыс материалдарын шығаратын
өнеркәсіп қолданады. Бұл арада шығындарды есепке алудың және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым және бөлістік әдістер үйлесімді
пайдаланады.
2.2 Калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі
Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудыңтапсырыстық әдісі аз сериялы және жеке –дара өндірісі бар
кәсіпорындарда, жөндеу және эксперименттік жұмыстарда пайдаланылады. Барлық
тікелей шығындар әрбір тапсырыстар бойынша белгіленген номенклатура
баптарының кескінінде есепке алынады.Тапсырыс кәсіпорынның өндірістік
бөлімшесінде арнайы бланкілерде ашылады, содан соң орындаушы-цехқа және
бухгалтерияға түседі. Әрбір тапсырысқа өзіндік код беріледі,онда жұмысшыға
есептелген жалақы, барлық құжаттардағы материалдардың шығысы, өндіріске
кеткен шығын есебін жүргізетін карточкаға көшіріліп жазылады. Тапсырыстың
өзіндік құны оларды әзірлеумен байланысты шығындар сомасынан тұрады.
Осы тәсілдердің кейбір ерекшеліктері бар, атап айтсақ:
- барлық шығарылған шығындар туралы мәліметтерді шоғырландырып және оларды
жеке жұмыс түрлері мен дайын өнім партияларына жатқызу;
- уақыт аралығында емес, аяқталған әрбір партия бойынша шығындарды
шоғырландыру;
- тек бір ғана шотты жеткізу, аяқталмаған өндіріс (батыс есебінде барлық
өндірістік шығындарын жинақтау тек осы аяқталмаған өндіріс шотында
көрсетіледі ). Осы шотта өндірістің әрбір тапсырысы бойынша шығындардың
жекелеген есебін ұйымдастыру үшін карточкаларды енгізуді ұсынады.
Тапсырыс өзіндік құнын калькуляциялау үшін шалафабрикатсыз әдісі
пайдаланылады. Тек дайындау цехында (құю, ұсталық-пресс және т.б)
шалафабрикатты әдіс пайдаланады, демек, аталған цехтар бойынша жеке
калькуляция жасалады. Әдетте, шалафабрикаттық әдісте тапсырысты жасау
процесі цехтан цехқа өтеді, бірақ ондағы жасалған операциялар бухгалтерлік
есепте көрініс таппацды.
Цехтар шығындары әрбір табыстың кескінінде, калькуляциялаудың
бекітілген номенклатурасы бойынша, ал негізгі материалдар, шикізаттар,
технологиялық отындар мен энергиялар- белгіленген топ кескінінде
аналитикалық есепте көрініс табады.
Ал үстеме шығындар олардың өндірілген орны бойынша есептелінеді және
ай сайын қабылдаған таратутәсілі бойынша әрбір тапсырыстың өзіндік құнына
жатқызылды. Ақаудан алынған жоғалтулар, әдетте, өздерінің тиесілі
тапсырыстарына есептен шығарылады. Орындалмаған тапсырыстар, аяқталмаған
өндірістер ретінде танылады.
Тапсырыс орындалып біркен соң және оның техникалық қабылдануы
тапсырыс берушіге ұсынғаннан кейін өндірістік бөлім кәсіпорынның
бухгалтериясына тапсырыстың біткені туралы хабарлама жасайды, содаң соң
тапсырыс бойынша шығындар жасау процесң тоқтатылады. Кейбір кәсіпорындарда
тапсырысты орындағаннан кейін қоймаға өткізсе, сол қоймаға накладнойы
өткізу тапсырыстың жабылғаны (мысалы,электротехникалық өнеркәсібінде).
Сондай- ақ,кез келген тапсырыстың өзіндік құны бұрмаланбуы үшін
(әсіресе,бітпеген тапсырыстарға қатысты) артық немесе пайдаланбаған
материалдық құндылықтар қоймаға тапсырылады, ол кезде 20-Материалдар
бөлімшесінің шоттары дебеттеліп, 900 немесе 920 шоттары кредиттеледі.
Кәсіпорынның экономикалық қызметтің қызметкерлері жекелеген және кіші
сериялық өндіріс жағдайында өндірістегі шығындарды есепке алудың
нормативтік әдісінің элементтерін мүмкін болатын жерде қолдануды ұсынуы
тиіс.
Тапсырыстар бойынша шығындар тапсырылып, өндіріс есебінің
карточкаларында әрбір тапсырыстың өзіндік құны есептелінеді. Карточканың
негізінде өнім бірлігінің өзіндік құнының есептік калькуляциясын жасайды.
2.3 Калькуляциялаудың бөліністік әдісі
Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
бөлістік әдісі өнімді жаппай өндіретін кәсіпорындарда қолданылады,онда
бастапқы шикізат дайын өнімге дейін рет-ретімен технологиялық өндеуден
өтеді. Бұл әдіс шикізаттың кешенді түрде пайдаланылатын кәсіпорындарда:
металургиялық, химиялық,мұнай өндеу және басқа салаларда қолданылады.
Мысалы,мата тоқу кәсіпорында үш қайта жасау- иіру, тоқу және әрлеу саласы;
қара металургияда- домен пеші, болат балқыту, прокат; былғары өнеркәсібінде-
күлді. Тері илеу және әрлеу саласы бар.
Дайын өнім мен шалафабрикаттар шығарумен аяқтайтынтехнологиялық
процесті бөлістік әдіс деп атайды. Бөлістік әдісте кеткен шығындар олардың
әрбір кезеңі, фазасы, ауысымы, яғни бөлісі бойынша есептеледі. Әрбір
бөлістен кейін шалафабрикат шығарылады, ал түптен келгенде- дайын өнім
алынады. Бөлініс тізбегі пайдаланылатын жабдықтар, өндіріс процесстерінің
арасындағы үзіліс- іркілестер; шығарылатын шалафабрикаттардың, өнімнің
сипаты мен басқа да өзіне тән жағдайлары ескеріле отырып, технологиялық
процесстер туралы деректердің негізінде белгіленеді. Бұл орайда, бөлініс
жөніндегі шығындарды жоспарлау мен есепке алу мен бағалауды ұйымдастыруд,
өзі өндірілген шалафабрикаттр мен дайын өнімдердің өзіндік құнын
калькуляциялау мүмкіндігі ескеріледі.
Тікелей шығыстар ( шикізат,негізгі материалдар, шала фабрикаттар,
өндіріс жұмысшыларының, жалақысы т.б) әдетте, бөлістер бойынша, ал әрбір
бөлістердің ішінде- әзірленген өнім түрлері бойынша есепке алынады.
Үстеме шығыстар бөлістердің арасына таратылады, ал олар әрбір
бөлістердің ішінде- шығарылатын өнім түрлерінің арасына таратуға
қабылданған коэффиценттердің базасында жасалуы мүмкін. Бөлістік әдісін
қолданған кезде нормативтік әдістің негізгі элементтері- нақты шығындардың
ағымдағы нормадан жүйелі түрде ауытқуын, сондай-ақ нормалардың өзгеру
есебін және олардың себебін табуды қолдану керек.
Еңбек шығындарын, ресурстардың шығыстарын құжаттауда және жедел
(оперативтік) есеп беруінде энергетикалық, материалдық және басқа да
шығындардың нақты шығысын ғана көрсетіп қоймай, сонымен қатар өндіріс
тапсырмаларына немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.1. Шығындар есебі мен калькуляциялық бірліктердің түрлері және
түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Калькуляциялық бірліктердің түрлері және түсініктері
... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Өнімнің өзіндік құнның калькуляциялау және есептің нормативтік әдісі..8
2. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың есепке алу әдістер
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.1 Калькуляциялаудың қарапайым (процесстік)
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 11
2.2 Калькуляциялаудың тапсырыстық
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..13
2.3 Калькуляциялаудың бөлістік
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
3. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және есепке алудың халықаралық
практикада қолданатын
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
3.1 Стандарт- кост жүйесі бойынша өндіріске кеткен шығындарды есепке
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3.2 Директ – кост жүйесі бойынша өндіріс шығындарды есепке
алу ... ... ... ...24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Қолданылған
әдебиет: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 29
Кіріспе
Калькуляция және өндірістегі шығын есебі, басқару есеп жүйесінің
негізгі элементтері болып табылады. Ақшалай түрдегі өнімді өндіруге және
жүзеге асыру үшін кеткен шығындарды біз өнімнің өзіндік құны деп түсінеміз.
Өнімнің өзіндік құнға кірген шығындарға байланысты, Қазақстанда
өзіндік құнның келесі түрлері бар:
1) Цехтік, оның ішінде өнімді дайындау үшін, цехтың ішіндегі
кеткен шығындар
2) Өндірістік, оның ішінде өнімді дайындау үшін ұйымның ішіндегі
кеткен шығындар
3) Толық, бұл өнімді өндіруге және сату үшін кеткен барлық
шығындар.
Есеп жүйесіндегі өзіндік құнның өнім бірліктер калькуляциялау
деп атаймыз.
Кез келген ұйымның ішіндегі калькуляция келесі принциптерге сәйкес
болады.
1) Өндірістің шығындарын класификациялау
2) Шығындар объект есебін бекіту немесе орналастыру, объектірерді
калькуляциялау және калькуляциялық бірліктер.
3) Жанама шығындарды орналастыру әдісі.
4) Мерзімдер бойынша шығындарды шектестіру
5) Өндірістегі капиталдық және ағымды салымдар бойынша бөлістік есебі.
6) Шығындар есебі және калькуляциялау әдісі.
Объектілер бойынша шығындар есебін үш калькуляциялық әдіске бөледі:
тапсырыстық, бөлістік, қарапайым әдісі.
Шығындар есептің тапсырыстық әдісі өндірістегі тапсырма немесе ерекше
өнім түрін өндіретін, кәсіпорында қолданылады. Бұл әдіс ереже бойынша,
бірлік типттер арқылы ұйымдастырылған өндірісте және ұқсас сериалық
кәсіпорындарда, құрнылыста немесе қызмет көрсету сферасында қолданылады.
Осы әдістің объектісі болып бөлек берілген тапсырма бойынша кеткен шығындар
есебі анықталады.
Өндірістегі еңбекті тиімді ұйымдастырудың тасқынды озат әдісінжәне
белгілі бір стандарт бойынша бұйымды тобымен (сериасымен) өндіруді
қамтамасыз ететін өндірісті ұйымдастыру әдісін қолданатын кәсіпорындарда
шығындарды есептеу және калькуляциялаудың бөлістік әдісі қолдынылады. Бұл
әдіс өндірістің бір өнім түрі барлық өндірістегі этаптардан өтіп өндіретін
өнімдерге жатады.
Шығындар есептік және калькуляциялаудың қарапайым әдісі, сериалық
бұйымды тобымен мөлшерлі өндіретін немесе үздіксіз өндірісті жүргізетін
кәсіпорындар қолданады. Қарапайым әдіс негізінде кен өндіретін өнеркәсіп
немесе энергия жүцесінде қолданылады. Бұл салалардағы өндірілетін өнім
калькуляциялаудың объектісі және шығындар есептің объектісі болып табылады.
Директ-костинг жүйесінде өзіндік құнның толық емес есеп айрысу
негізі болып табылады бұл жүйеніңнегізгісі өзгермелі шығындар дайын өнімге
қарай бөлінеді, ал тұрақты шығындар бөлек шоттарда жиналып, өздері пайда
болған мерзімге қарай жалпы қаржылық қортындыларға көшіріледі. Осы
ерекшеліктер толық емес өзіндік құнның есеп айрысу жүйесі, бағаның пайда
болу саясатына әсер етеді және есеп процестерге, жоспарлау, мөлшерлеу,
бақылау процестердің шығындарын бағалауға және қортындыларына жеңілдіктер
береді. Нормалау өндіріске қажет шикізаттарды жіберу, ішкі есеп айрысу,
калькуляциялау, экономикалық анализден бақылау- басқару шығындарын
нормативтік жүйесінің процедулар жиынтығы болып табылады. Оның ішінде
тікелей материалдық, тікелей еңбектік және жалпы өндірістік шығындар
жатады.
Нормалар негізінде шығындарды жоспарлау, шығындарды құжаттандыру,
нармаларға қарай шығындарды бухгалтерлік есепте көрсету Стандарт-кост
жүйесінің жиынтықтары болып табылады. Жоспарлау және есептеу объектісі
өндірістің құрамына кіретін натуралдық мөлшері. Нормативті есептің басты
принципі-өндірістегі нормалар бойынша шығындарды есептеу және бұл
нормаларға қарай шығындардың өзгеру мен қозғалысын байқау негізгі
принциптерге келесілер жатады: ағымдағы нормалар мен сметалар арқылы
нормативті калькуляцияны алдын-ала қарастыру; есепті периодын ішіндегі
белгілі нормаларды кірістіру ; нормалар бойынша шығындарды және нормаларға
қарай өзгерістерді, есепті мезгілдің бөлімшелерге нақты шығындар есебін
жүргізу. Стандарт- кост жүйесінің ерекшелігі есепті жазуларды кірістіру
үшін уақыт экономикасы және бұл жазуларды ұзақ мезгілдер ішінде қолдануы.
Бұл нәтиже басты басқару шешімдерді оперативті қабылдау үшін әсер етеді.
Нақты жеткен немесе нормативті берілген көрсеткіштермен салыстыра аламыз.
1. Шығындардың есебі мен калькуляциялық бірліктердің түрлері және
түсініктері
1.1 Шығындардың есебі мен калькуляциялық бірліктердің түрлері және
түсініктері.
Калькуляциялау- өнімнің, атқарылған жұмыстың және көрсетілген ақылы
қызметтердің бірліктерінің өзіндік құнын есептеу. Ол ( калькуляциялау)
кәсіпорынның жұмысын шұғыл басқаруда аса маңызды роль атқарады, себебі
калькуляциялау нәтижесінде ішкі резервтер уақытылы анықталып, өнімнің
өзіндік құнын одан әрі арзандатуға , оның бәсекелестік қабілетін арттыруға
игі әсер еғтеді. Калькуляциялау рыноктағы сұранысты ескере отырып, өнімнің
өзіндік құнын жоспарлау үшін жәнеоның нақтылы құнын, атқарылған жұмыстар
мен көрсетілген ақылы қызметтердің мөлшерін анықтау үшін қажет.
Калькуляциялау жұмыстарында кәсіппорынның өндіріске жұмсалған шығындары,
белгілі бір өнім түрлерін өндіруге және ол өнім сатылғанға дейінгі
шығындары, оның ішінде қосыиша атқарылған жұмыстар мен көрсетілген ақылы
қызметтер шығындары қаржы мөлшерімен есептелінеді.
Қазіргі экономикалық әдебиеттер калькуляциялық жұмыстарды жекелеген
өнім түрлерінің өзіндік құнын (атқарылғанжұмыстар мен көрсетілген ақылы
қызметтерді қоса есептеп ) экономикалық есептеу жүйесі деп анықтап береді.
Калькуляциялау барысында өндіріске жұмсалған шығын өндірілген өнімдердің
мөлшеріне сәйкес есептелініп, шағалылған өнім бірлігінің өзіндік құны
анықталады.
Калькуляциялаудың басты міндеті - өндірілген өнім бірлігіне, сатуға
және ішкі қолданыстарға жұмсалған шығындырды есептеу. Калькуляциялық
жұмыстардың қорытынды нәтижесі калькуляциялық тұжырым болыптабылады.
өнімнің өзіндік құнын, атқарылған жұмыстардың, көрсетілген ақылы
қызметтердің мөлшерін анықтау үшін калькуляциялық жұмыстар бірнеше түрге
бөлінеді. Жоспарлы калькуляция жоспарлы мерзім ішіндегі еңбек шығындары мен
өндіріс құралдарының прогрессивтік нормаларының, техникалық прогресстің
одан әрі дамуы мен өндіріс өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру
негізінде жасалады. Жоспарлы калькуляциялаудың түрлері мыналар болып
табылады: Атқарылған жұмыстарға немесе тапсырыс берушілермен бірлесе
отырып, немесе басқа мақсаттарда өнім құнын анықтау үшін бір жолға
калькуляцияжасау.
Шығындардың ағымдағы нормалары кәсіпорынның сол кезеңдегі жұмыстардың
өндірістік мүмкіндіктеріне сәйкес болады. Есепті кезеңнің басында
шығындардың ағымдағы нормалары жоспарлы калькуляцияда көрсетілген
нормалардың орташа көрсетілген нормалардың орташа көрсеткішінен жоғары, ал
есепті кезеңнің аяғында – төмен болады. Осы себепті де өнімнің нормативтік
өзіндік құны есепті кезеңніңбасында жоспардағыдан жоғары, ал есепті
кезеңнің соныңда – төмен болып шығады.
Өнімнің өзіндік құнының есепті (нақтылы) калькуляциясы нақтылы
шығындарды көрсетеді. Сол себепті де жоспарлы калькуляциядан ауытқушылықтар
болуы мүмкін. Мұндай ауытқушылықтар негізінен кәсіпорынға тәуелді
(кәсіпорынның өндірістік жоспарын асыра орындауынан, немесе керісінше бұл
жоспардың орындалмай қалуларынан, шығындардыңжекелеген түрлерінен үнем болу
немесе артық шығындар болуынан ) және кәсіпорынға тәуесіз себептерден
материалдар бағасының өзгеруі, амортизациялық аударымдардың өзгеруі, электр
қуаты, жылу мен су тағы да басқа тарифтерінің өзгерулері болады.
Нормативтік калькуляция жоспарлы калькуляциялардың әртүрлі тектеріне
жатады және шығындардың есебін нормативтік әдіспен немесе өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау арқылы жүргізетін кәсіпорында пайдаланылады. Олардың
негізінде жұмсалған шығындардың деңгейін көрсететін ағымдағы және
қолданыстағы нормалар қолданылады. Кәсіпорын жыл бойы ұйымдастыру
–техникалық жоспарда көрсетілген іс шараларын жүзеге асыратын ескере отырып
нормативтік калькуляциялардың жоспарлы калькуляциялармен салыстырғанда
есепті мерзім ішінде өнім өндіруге жұмсалған шығындарды нақтылы және дәйрек
есептейтінін байқаймыз.
Проектік калькуляция – жаңа техналогиялар мен техникалардың капиталдық
салымдардың тиімділігін анықтау үшін, қолданылатың жоспарлық калькуляцияның
бір түрі болып табылады.
Провщарлық калькуляция нақты шығындар және дайын өнім сандар арқылы
тоғыз ай немесе басқа бір уақыт ішінде, шығындардың есеп айрысу және
келешектегі өнім өндірудің төртінші квартал немесае басқа уақыт ішінде есеп
арқылы саналады. Осы берілгенкалькуляциялық көрсеткіштер ағымдағы жылдық
өнімнің өндіру туралы қортынды жасау үшін қолданылады. Өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау үшін, калькуляциялық бірліктер қолданылады, бұл
калькуляциялауға арналған объектілердің өнімдері болып табылады және
стандарт үлесіндегі немесе техникалық шарттардың өлшем бірліктеріне сай
болуы керек.
Өндірілген өнімнің мінездеменің ерекшеліктері технологиялық
процесстермен өндірістің ұйымдастыруына қарай калькуляциялық бірліктердің
әртүрлі болуына әсерлерін тигізеді. Бұл барлық бірліктер жиынтығы жеті
топқа бөлінеді. Олардың мағыналары нақты мысалдар арқылы қарастырамыз. а)
натуралдық бірліктер – берілген өнімнің жоспардағы, есептеудегі және
тұтынушыларға жүзеге асыру үшін қолдынылатын өлшем бірліктеріне сәйкес
келеді (дана,тонна,килограмм,литр,куб т.б).
б) үлкендетілген натуралдық бірліктер – бір текті өнімнің жиынтығын
мерзімді калькуляциялау үшін қолданылады (берілген артикулды 100 дана аяқ
киім; берілген шойын түрдің тоннасы т.б) белгіленген өнімнің түрін
калькуляциялау үшін натуралдық бірліктер қолданылады.
в) шартты – натуралдық бірліктер -өнімнің натуралдық бірліктің ішінде
керекті заттың өзгеруіне қарай колданылады
г) құндық бірліктер. 1000 теңгеге қарай көтерме сауда құнның қор
бөліктердің бағасы, 1 теңгеге қарай тауарлық өнімнің өндіру мен сату
бағасы.
д) еңбек бірліктер ұйымның бөліктердің өнімін калькуляциялау үшін
қолданылады. Мысалы:1 норма уақыт,1 норма аусым
е) Атқарылғанын көрсету. Калькуляциялық бірліктер ретінде үй салу, жөндеу
жұмыстары, транспорттық қызмет көрсету кезінде қолданылады
ж) техникалық- эконамикалық көрсеткіш калькуляциялық бірлік ретінде,
біртекті өнімнің ішінде тұтынушыға керекті заттың шығындарын салыстыру
бірлігіне қарай қолданылады (трактордың өндіруіне жұмсалатын шығындардың 1
қуат бірлігіне қарай,пресс өндірудің шығындардың есептеуі 1 өнімділік
бірлігіне).
1.2. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және есептің нормативтік
тәсілі
Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың нормативтік әдісін негізінен жаппай өндіріспен
шұғылданатын кәсіпорындар пайдаланады. Дегенмен де, оны кіші сериалық және
жекелеген кәсіпорындарда пайдалануға балады. Өндірістегі шығындарды есепке
алу өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдістері бойынша
жұмыстардың технологиялық және нормативтік карталар жасаудын басталады. Ол
карталарда материалдың, жалақының жұмсалуы және өнім дайындауға қажетті
басқа да шығындар айқындалады. Нормативтік карталардың негізінде өнім
бірлігінің нормативтік өзіндік құны көрсетілген нормативтік калькуляциялар
бойынша жасалады. Оларды жасау кезінде қолданыста жүрген өндірістік
технологияны, жалақы жөніндегі уақыт пен баға нормаларын негізге ала
отырып, бастапқы массасы, таза массасы, қалдықтары, материалдар мен сатып
алған шалафабрикаттарға қолданылып жүрген баға көрсеткіштері және өндіріске
қызмет көрсету мен басқару жөніндегі шығындардың бекітілген тоқсандық
сметасы ескеріледі.
Нормаларды және шығындарды сметаларының өзгенту тәртібін рәсімдеп,
сондай-ақ кәсіпорынның мүдделі цехрары мен бөлімдерінің технологиялық
процесстерін және басқа да нормалары мен сметаларын өзгерту туралы тәртібін
реттеу арқылы жүзеге асырады. Нормативтік әдіс кезінде қаймалық және
таразылау- өлшеу шаруашылығын тәртіпке келтірудің, материалды сақтау және
өндіріске босату, цех бойынша ғана емес, сонымен бірге өнімнің жекелеген
түрлері бойынша( егер энергия және басқа да шығындар тікелей жолмен өнімге
жатқызылса) және тұтастай алғанда судың, будың, газдың, электр энергиясының
тұтынылуын анықтау үшін цехтарға есептегіштер мен құрылғыларды орнатудың
маңыздылығы зор.
Нормалардан ауытқуларға құжатталған және құжатталмаған болып келеді.
Құжатталған ауытқулар алғашқы құжаттардың мәліметтері бойынша ашылған
дабылдар жатады ( талап накладнойы,қосымша жұмыстарға жазылған нарядтары,
қосымша төлемдер және т.б), сондай-ақ есептеу жолымен анықталған ауытқулар(
түгелдеу тәсілімен, нақты рецептурасы, бойынша алдын-ала жасалған
есептеулер және т.б).
Құжатталмаған ауытқуларға ауытқудың жалпы сомасы мен оның құжатталған
бөлігінің арасындағы айырмасынан шығарады. Әдетте, олар құжатталған
ауытқулардың дұрыс есептелмеуінің нәтижесінен, ақау өнімдерін шығарғаннан,
нарядтарды артық жазғаннан, кем шығудан, шалафабрикаттардың жоғалтулыры мен
бұзылуынан, аяқталмаған өндірісті дұрыс бағалауынан шығыды. Егер де
өндірісте құжатталмаған ауытқулар бар болса, онда ол нормативтік есептің
дұрыс ұйымдастырылмаған куәландырады.
Нормалардан ауытқуларды есепке алу шикізат пен материалдарға, олардың
жұмсалуын нормалауға және өндірістік технологиялық процесіне байланысты
ұйымдастырылады. Нормалардан ауытқуға материалдарды ауыстыру, оларды
пайдалану және т.б осы секілді факторлар әсер етеді. Материалдар шығыны
бойынша нормалардан ауытқуларды анықтау үшін материалдарды құжаттау,
түгелдеу тағы да басқа шаралар жүргізіледі.
Құжаттау әдісі материалдарды нормадан артық жұмсалғаннан анықтау үшін
пайдаланады. Жеке–дара материалдардың шығынын, сондай–ақ материалдардың
ауыстырылуымен байланысты ауытқуларды арнай құжаттармен рәсімдейді.
Әрбір келіп түскен материалдың партиясын салыстырып көру әдісі
өндіріске босатылған, қымбат тұратын (тері ,тоқыма және т.б) материалдардың
әрбір партиясы бойынша олардың нормадан ауытқуын анықтау үшін қолданады.
Инвентарлық әдісте материалдың нақты шығысын белгіленген норма
шығысымен салыстыру арқылы,айлық, он күндік, бір ауысымдық ауытқуларын
анықтайды. Материалдың іс жүзіндегі шығынын анықтау үшін: ауысымның,бес
күндіктің, он күндіктің басына немесе әр айдың бірінші жұмыс күніне
жұмсалмаған материлдарды түгелдеу жүргізіледі.
Тиімді бақылау жауапкершіліктің әрбір орталығы бойынша барлық нақты
нормативтік шығындарына салыстырмалы жолы арқылы жетуі мүмкін. Өнім
бірлігіне кететін нормативті немесе нақты шығындарды салыстыру өндірістің
дәлі кезеңінде ауытқуларды анықтауға мүмкіндік береді. Шығындардың ауытқуын
талдау өндірістің өнім бірліктері ұсталамдарына сәйкес келмейді.
Өнім бірлігінің нақты өзіндік құны шығындардың нормативі нормативтік
калькуляцияда өнім бірлігінің өзіндік құнын есептеудің ведомысында
қосылады. Мөлшер мен ауытқулардың сомасы өндірістің есеп ведомстваларында
көрсетілген индекстің негізінде анықталады.
Жоспарлық мөлшерлері іс жүзіндегі жақын борлатын тігін аяқ киім,
резина және басқа да өндіріс салаларында немесе өнмнің өзіндік құнын
анықтау үшін нормативтік түрінің орнына жоспарлау калькуляциясы қолдануы
мүмкін. Нормативті жоспарлы және есеп беру калькуляциясын құру барысында
шығын баптарының бірлік калькуляциясы міндетті түрде пайдалану. Өнімнің
нақты өзіндік құны нормативті қосылу жолымен немесе одан ескерілген есеп
беру айында мөлшерден ауытқулар мен өзгерістің нармалары алынуы мүмкін.
Есептеудің нормативті әдісінің артықшылығы оның жеделділігінде. Өнімнің
нормативті өзіндіке құны өндеуге дейінгі есептелінеді және нақты өзіндік
құн өнімніңаяқталуы болып келеді. Алгоритімді есеп берудің нақты өзіндік
құны екеу болуы мүмкін. Бірінші жолы: Нормадан ауытқуы және өзгерісті бір
қалпына келтірілген нормативті өзіндік құн ретіндегі нақты құн болып
табылады (+;-). Қаншылықты нормадан ауытқуда немесе өзгерісі ай ағындағы
жедел есептелінеді. Яғни, онда нақты өзіндік құн идеалында өнімді дайындау
үрдісінде тез алынуы мүмкін. Екінші жолы: Нақты өзіндік құнды дәстүрлі
әдіспен есептеу, сосын ауытқуларды анықтау ,ал оның нормативті көлемінің
нақты өзіндік құн анықтау жолымен есептелінеді. бұл жағдайда есеп беру тек
қана есеп беру кезеңі аяқталмаған кейін орындалуы мүмкін осыдан кецін
оперативті шығындардың жедел есебі, одан кейінгі есеп беруде ауыстырылады.
Яғни нормативті әдіс осындай орындалуда жоғарғы мағынасын жоғалтады.
Бугалтерлік жазуда шығындардың нормативті есеп беру әдісі немесе
калькуляциялау 221 шот Дайын өнім шотында орындалады. Дебет бойынша
өнімнің өндірістің шығарған өнімнің нақты өзіндік құны жұмыстарды орындау
мен құзмет көрсетілген қызиеттер шоты көрсетіледі. ( корреспондеттік шот
бойынша 900 негізгі өндіріс). Ал кредит бойынша өндірістің өнімнің нақты
өзіндік құны көрсетілген, жұмыстарды орындау және қызмен көрсету шотында
көрсетіледі (корреспонденттілік шот 801 Дайын өнімді сатудың өзіндік
құны).
Шығындар есебі нормативті қалыптастыру шығындардың нақты ауытқуы
аналитикалық шотында бөлек көрсетіледі.
2. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың есепке алу әдістер түрлері.
2.1. Қалькуляцияның қарапайым (процесстік) әдісі
Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың қарапайым әдісі біртекті өнім шығаратын кәсіпорында (су
электр станциялары, кен, көмір, мұнай мен газ өндіретін
кәсіпорындар)пайдаланады. Оларда әдетте аяқталмаған өндіріс болмайды және
шалафабрикаттарды өзі өндіреді. Бұл әдістің мәні бүкіл шығарылған өнімге
кеткен шығындарды есептеуден тұрады. Өнім бірлігінің өзіндік құнын тікелей
есептеу жолымен шығарады, яғни шығын деңгейін өндірістің натуралды көлеміне
немесе шартты – натуралды көрсеткішіне жай бөлу арқылы табады. Кейбір
салаларда шығындар (мысалға, көмір өндірісінде) әрбір технологиялық процесс
бойынша есептелінуі мүмкін.
Сонымен, көмірді өндіру өнеркәсібі бірнеше кезеңнен тұрады: дайындық
жұмыстары, көмірді алу, шахтыға дейін тасымалдау және сыртқа (жоғарыға)
шығару, сорттау, өндеу, вагонға тиеу. Міне сондықтан бұл жердегі шығындарды
есептеу мен калькуляциялаудың жай әдіс, процесстік деп аталуы да осыдан
шыққан. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен шығынды есептеу әдісінің
қарапайым төрт нұсқасы бар.
Бірінші нұсқа кезінде тікелей және жанама шығындар бүкіл өнімді
шығаруға жұмсалған шығындардың белгіленген баптары бойынша есепке алынады.
Өнімнің бір өлшемінің өзіндік құны барлық өндірістік шығындарды дайын
өнімнің санына бөлумен айқындалады.
Екінші нұсқасы аяқталмаған өндірісі бар кәсіпорындар қолданылады. Бұл
арада дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасында шығарылады бөлудің
қажеттілігі туындайды. Бұл нұсқа 1 текше метр ағаштың өзіндік құнын
калькуляциялау кезінде ағаштдайындау өнеркәсібінде қолданады. Аяталмаған
өндірісті, әдетте, инвнтарлық әдісін пайдалана отырып, бағалайды.
Үшінші нұсқа бір мезгілде өнімнің бірнеше түрлерін шығаратын немесе
өндіретін: жылу мен электр энетгиясын шығаратын, мұнай мен газ өндіретін,
балық аулайтын кәсіпорында қолданады. Мұндай жағдайда шығындар тұтас
алғанөндіріс бойынша, яғни қарапайым әдіспен есепке алынады, ал өнімнің
өзіндік құны үйлестірілген әдіспен калькуляцияланады.
Қарапайым әдістің төртінші нұсқасын өнімнің өзіндік құнын аяқтамай-ақ
шығындар есебін бөлістік немесе процесстік бойынша жүргізетін кәсіпорындар
пайдаланады. Бұл нұсқаны химия мен құрылыс материалдарын шығаратын
өнеркәсіп қолданады. Бұл арада шығындарды есепке алудың және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым және бөлістік әдістер үйлесімді
пайдаланады.
2.2 Калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі
Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудыңтапсырыстық әдісі аз сериялы және жеке –дара өндірісі бар
кәсіпорындарда, жөндеу және эксперименттік жұмыстарда пайдаланылады. Барлық
тікелей шығындар әрбір тапсырыстар бойынша белгіленген номенклатура
баптарының кескінінде есепке алынады.Тапсырыс кәсіпорынның өндірістік
бөлімшесінде арнайы бланкілерде ашылады, содан соң орындаушы-цехқа және
бухгалтерияға түседі. Әрбір тапсырысқа өзіндік код беріледі,онда жұмысшыға
есептелген жалақы, барлық құжаттардағы материалдардың шығысы, өндіріске
кеткен шығын есебін жүргізетін карточкаға көшіріліп жазылады. Тапсырыстың
өзіндік құны оларды әзірлеумен байланысты шығындар сомасынан тұрады.
Осы тәсілдердің кейбір ерекшеліктері бар, атап айтсақ:
- барлық шығарылған шығындар туралы мәліметтерді шоғырландырып және оларды
жеке жұмыс түрлері мен дайын өнім партияларына жатқызу;
- уақыт аралығында емес, аяқталған әрбір партия бойынша шығындарды
шоғырландыру;
- тек бір ғана шотты жеткізу, аяқталмаған өндіріс (батыс есебінде барлық
өндірістік шығындарын жинақтау тек осы аяқталмаған өндіріс шотында
көрсетіледі ). Осы шотта өндірістің әрбір тапсырысы бойынша шығындардың
жекелеген есебін ұйымдастыру үшін карточкаларды енгізуді ұсынады.
Тапсырыс өзіндік құнын калькуляциялау үшін шалафабрикатсыз әдісі
пайдаланылады. Тек дайындау цехында (құю, ұсталық-пресс және т.б)
шалафабрикатты әдіс пайдаланады, демек, аталған цехтар бойынша жеке
калькуляция жасалады. Әдетте, шалафабрикаттық әдісте тапсырысты жасау
процесі цехтан цехқа өтеді, бірақ ондағы жасалған операциялар бухгалтерлік
есепте көрініс таппацды.
Цехтар шығындары әрбір табыстың кескінінде, калькуляциялаудың
бекітілген номенклатурасы бойынша, ал негізгі материалдар, шикізаттар,
технологиялық отындар мен энергиялар- белгіленген топ кескінінде
аналитикалық есепте көрініс табады.
Ал үстеме шығындар олардың өндірілген орны бойынша есептелінеді және
ай сайын қабылдаған таратутәсілі бойынша әрбір тапсырыстың өзіндік құнына
жатқызылды. Ақаудан алынған жоғалтулар, әдетте, өздерінің тиесілі
тапсырыстарына есептен шығарылады. Орындалмаған тапсырыстар, аяқталмаған
өндірістер ретінде танылады.
Тапсырыс орындалып біркен соң және оның техникалық қабылдануы
тапсырыс берушіге ұсынғаннан кейін өндірістік бөлім кәсіпорынның
бухгалтериясына тапсырыстың біткені туралы хабарлама жасайды, содаң соң
тапсырыс бойынша шығындар жасау процесң тоқтатылады. Кейбір кәсіпорындарда
тапсырысты орындағаннан кейін қоймаға өткізсе, сол қоймаға накладнойы
өткізу тапсырыстың жабылғаны (мысалы,электротехникалық өнеркәсібінде).
Сондай- ақ,кез келген тапсырыстың өзіндік құны бұрмаланбуы үшін
(әсіресе,бітпеген тапсырыстарға қатысты) артық немесе пайдаланбаған
материалдық құндылықтар қоймаға тапсырылады, ол кезде 20-Материалдар
бөлімшесінің шоттары дебеттеліп, 900 немесе 920 шоттары кредиттеледі.
Кәсіпорынның экономикалық қызметтің қызметкерлері жекелеген және кіші
сериялық өндіріс жағдайында өндірістегі шығындарды есепке алудың
нормативтік әдісінің элементтерін мүмкін болатын жерде қолдануды ұсынуы
тиіс.
Тапсырыстар бойынша шығындар тапсырылып, өндіріс есебінің
карточкаларында әрбір тапсырыстың өзіндік құны есептелінеді. Карточканың
негізінде өнім бірлігінің өзіндік құнының есептік калькуляциясын жасайды.
2.3 Калькуляциялаудың бөліністік әдісі
Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
бөлістік әдісі өнімді жаппай өндіретін кәсіпорындарда қолданылады,онда
бастапқы шикізат дайын өнімге дейін рет-ретімен технологиялық өндеуден
өтеді. Бұл әдіс шикізаттың кешенді түрде пайдаланылатын кәсіпорындарда:
металургиялық, химиялық,мұнай өндеу және басқа салаларда қолданылады.
Мысалы,мата тоқу кәсіпорында үш қайта жасау- иіру, тоқу және әрлеу саласы;
қара металургияда- домен пеші, болат балқыту, прокат; былғары өнеркәсібінде-
күлді. Тері илеу және әрлеу саласы бар.
Дайын өнім мен шалафабрикаттар шығарумен аяқтайтынтехнологиялық
процесті бөлістік әдіс деп атайды. Бөлістік әдісте кеткен шығындар олардың
әрбір кезеңі, фазасы, ауысымы, яғни бөлісі бойынша есептеледі. Әрбір
бөлістен кейін шалафабрикат шығарылады, ал түптен келгенде- дайын өнім
алынады. Бөлініс тізбегі пайдаланылатын жабдықтар, өндіріс процесстерінің
арасындағы үзіліс- іркілестер; шығарылатын шалафабрикаттардың, өнімнің
сипаты мен басқа да өзіне тән жағдайлары ескеріле отырып, технологиялық
процесстер туралы деректердің негізінде белгіленеді. Бұл орайда, бөлініс
жөніндегі шығындарды жоспарлау мен есепке алу мен бағалауды ұйымдастыруд,
өзі өндірілген шалафабрикаттр мен дайын өнімдердің өзіндік құнын
калькуляциялау мүмкіндігі ескеріледі.
Тікелей шығыстар ( шикізат,негізгі материалдар, шала фабрикаттар,
өндіріс жұмысшыларының, жалақысы т.б) әдетте, бөлістер бойынша, ал әрбір
бөлістердің ішінде- әзірленген өнім түрлері бойынша есепке алынады.
Үстеме шығыстар бөлістердің арасына таратылады, ал олар әрбір
бөлістердің ішінде- шығарылатын өнім түрлерінің арасына таратуға
қабылданған коэффиценттердің базасында жасалуы мүмкін. Бөлістік әдісін
қолданған кезде нормативтік әдістің негізгі элементтері- нақты шығындардың
ағымдағы нормадан жүйелі түрде ауытқуын, сондай-ақ нормалардың өзгеру
есебін және олардың себебін табуды қолдану керек.
Еңбек шығындарын, ресурстардың шығыстарын құжаттауда және жедел
(оперативтік) есеп беруінде энергетикалық, материалдық және басқа да
шығындардың нақты шығысын ғана көрсетіп қоймай, сонымен қатар өндіріс
тапсырмаларына немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz