Қазақстан музейлерінің қалыптасу және даму тарихы
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 «Зерттеудің методологиясы, тарихнамасы, дерек көзі»
2 «Музейлердің қалыптасу және даму кезеңдері»
3 «Музей қызметінің негізгі бағыттары, қайшылықтары, нәтижелері»
4 «Музей мамандары: әлеуметтік дамуы мен келбеті»
5 «Музейлердің бүгінгі ахуалы және болашағы»
ҚОРЫТЫНДЫ
1 «Зерттеудің методологиясы, тарихнамасы, дерек көзі»
2 «Музейлердің қалыптасу және даму кезеңдері»
3 «Музей қызметінің негізгі бағыттары, қайшылықтары, нәтижелері»
4 «Музей мамандары: әлеуметтік дамуы мен келбеті»
5 «Музейлердің бүгінгі ахуалы және болашағы»
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында Қазақстан музейлерінің қалыптасу және даму тарихы тың дерек көздері және ғылыми еңбектерге сүйенуімен бүгінгі тарих ғылымы талаптарына сай зерттелді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біз ғасырлар тоғысында, түрлі үлгідегі қоғамдар қалыптасқан, осыған орай адамдардың ой-өрісі сан өзгерістерге бейімделген кезеңде өмір сүрудеміз. Адам баласының жасампаздығында шек жоқ екендігін елімізде, әлемде болып жатқан саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени өзгерістердің қарқыны дәлелдеп отыр. Адамзат тарихының күре тамыры мәдениет болса, мәдениеттің күре тамыры – адам баласының ақыл-ойы мен қимыл-қарекеті дүниеге әкелген ғажайып рухани және материалдық құндылықтар. Қай халықтың болсын өзге ешбір ұлтқа ұқсамайтын бөлек болмыс-бітімін даралап, өзгеше тағдыр-талайын айқындайтын жәдігерлер. Олардың ұлт рухының тірегі, халықтық қасиеттер саналатыны да сондықтан.
Ұлттық сана мен ұлтжандылықты Қазақстан халқының бойына дарыту үшін Ұлы дала тарихын ұрпақ санасында тірілту керек. Осыған орай, ғылыми, ағартушылық-біліми, мәдени мекеме ретінде музейлердің рөлі өте зор. Кезінде Кеңес үкіметі өз идеологиясын халыққа насихаттау үшін мектептен тыс мекемелерге, соның ішінде музейлерге ерекше көңіл бөлген. Мұндай тәжірибе нәтижесіз қалған жоқ, тіпті өзінің айтарлықтай жемісін де берді. Музейлер өз экспозицияларында социалистік қоғамның жетістіктерін насихаттаушы «саяси-ағарту комбинатына» айналып, халық музейге экскурсияға келетін. Ендеше бүгінгі таңда музейлерді неге ұлттық сананы қалыптастыру мақсатында рухани мәдениетімізді жаңғырту орталығына айналдырмасқа. Ұлттық тарихымыз бен қайталанбас керемет мәдени туындыларымыз шоғырланған орда арқылы жастарымызды отансүйгіштікке, ұлтжандылыққа тәрбиелемеске.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында Қазақстан музейлерінің қалыптасу және даму тарихы тың дерек көздері және ғылыми еңбектерге сүйенуімен бүгінгі тарих ғылымы талаптарына сай зерттелді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біз ғасырлар тоғысында, түрлі үлгідегі қоғамдар қалыптасқан, осыған орай адамдардың ой-өрісі сан өзгерістерге бейімделген кезеңде өмір сүрудеміз. Адам баласының жасампаздығында шек жоқ екендігін елімізде, әлемде болып жатқан саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени өзгерістердің қарқыны дәлелдеп отыр. Адамзат тарихының күре тамыры мәдениет болса, мәдениеттің күре тамыры – адам баласының ақыл-ойы мен қимыл-қарекеті дүниеге әкелген ғажайып рухани және материалдық құндылықтар. Қай халықтың болсын өзге ешбір ұлтқа ұқсамайтын бөлек болмыс-бітімін даралап, өзгеше тағдыр-талайын айқындайтын жәдігерлер. Олардың ұлт рухының тірегі, халықтық қасиеттер саналатыны да сондықтан.
Ұлттық сана мен ұлтжандылықты Қазақстан халқының бойына дарыту үшін Ұлы дала тарихын ұрпақ санасында тірілту керек. Осыған орай, ғылыми, ағартушылық-біліми, мәдени мекеме ретінде музейлердің рөлі өте зор. Кезінде Кеңес үкіметі өз идеологиясын халыққа насихаттау үшін мектептен тыс мекемелерге, соның ішінде музейлерге ерекше көңіл бөлген. Мұндай тәжірибе нәтижесіз қалған жоқ, тіпті өзінің айтарлықтай жемісін де берді. Музейлер өз экспозицияларында социалистік қоғамның жетістіктерін насихаттаушы «саяси-ағарту комбинатына» айналып, халық музейге экскурсияға келетін. Ендеше бүгінгі таңда музейлерді неге ұлттық сананы қалыптастыру мақсатында рухани мәдениетімізді жаңғырту орталығына айналдырмасқа. Ұлттық тарихымыз бен қайталанбас керемет мәдени туындыларымыз шоғырланған орда арқылы жастарымызды отансүйгіштікке, ұлтжандылыққа тәрбиелемеске.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында Қазақстан музейлерінің
қалыптасу және даму тарихы тың дерек көздері және ғылыми еңбектерге
сүйенуімен бүгінгі тарих ғылымы талаптарына сай зерттелді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біз ғасырлар тоғысында, түрлі
үлгідегі қоғамдар қалыптасқан, осыған орай адамдардың ой-өрісі сан
өзгерістерге бейімделген кезеңде өмір сүрудеміз. Адам баласының
жасампаздығында шек жоқ екендігін елімізде, әлемде болып жатқан саяси,
әлеуметтік-экономикалық және мәдени өзгерістердің қарқыны дәлелдеп отыр.
Адамзат тарихының күре тамыры мәдениет болса, мәдениеттің күре тамыры –
адам баласының ақыл-ойы мен қимыл-қарекеті дүниеге әкелген ғажайып рухани
және материалдық құндылықтар. Қай халықтың болсын өзге ешбір ұлтқа
ұқсамайтын бөлек болмыс-бітімін даралап, өзгеше тағдыр-талайын айқындайтын
жәдігерлер. Олардың ұлт рухының тірегі, халықтық қасиеттер саналатыны да
сондықтан.
Ұлттық сана мен ұлтжандылықты Қазақстан халқының бойына дарыту үшін
Ұлы дала тарихын ұрпақ санасында тірілту керек. Осыған орай, ғылыми,
ағартушылық-біліми, мәдени мекеме ретінде музейлердің рөлі өте зор. Кезінде
Кеңес үкіметі өз идеологиясын халыққа насихаттау үшін мектептен тыс
мекемелерге, соның ішінде музейлерге ерекше көңіл бөлген. Мұндай тәжірибе
нәтижесіз қалған жоқ, тіпті өзінің айтарлықтай жемісін де берді. Музейлер
өз экспозицияларында социалистік қоғамның жетістіктерін насихаттаушы саяси-
ағарту комбинатына айналып, халық музейге экскурсияға келетін. Ендеше
бүгінгі таңда музейлерді неге ұлттық сананы қалыптастыру мақсатында рухани
мәдениетімізді жаңғырту орталығына айналдырмасқа. Ұлттық тарихымыз бен
қайталанбас керемет мәдени туындыларымыз шоғырланған орда арқылы
жастарымызды отансүйгіштікке, ұлтжандылыққа тәрбиелемеске.
Музей – ел тарихы, ұлттың көне менталитеті, дүние жүзі мәдениетінің
қайнар көзі тоғысатын жер. Себебі, музей қойылымдарына орналасқан әрбір
мұраның астарында сол жеке мұра тарихы ғана емес, осыған байланысты болатын
кез келген халықтың жүріп өткен ізі, тарихы жатыр. Демек, аталмыш тақырып
қай тұсынан алып қарасақ та бүгінгі күн талабына сай зерттеуді қажет ететін
өзекті, көкейтесті мәселе болып табылады. Музей ісіне байланысты жекелеген
зерттеулер болғанымен, олар Қазақстан музейлерінің қалыптасуы мен даму
тарихы жөнінде толыққынды, аяқталған ғылыми негіз бере алмайды. Ұлы Отан
соғысы жылдарындағы музейлер, ХХ ғасырдың 70-ші жылдарынан былай қарайғы
музейлер тарихы, қайта құру жылдарындағы музейлердің жай-күйі, тәуелсіздік
алғаннан кейінгі музейлер өміріндегі өзгерістер ғылыми зерттеу назарынан
мүлдем тыс қалған. Мұндай жағдайдың өзі аталмыш тақырыпты зерттеу нысаны
етіп алуды қажеттеді.
Музей ғылыми-зерттеу, мәдениет-білім мекемесі, ұлттың ұлттылығын
айғақтайтын ерекше мәнді мемлекеттік атрибуттардың бірі. Музей саласында
жинақталған әлемдік тәжірибенің тарихи-әлеуметтік логикасы өзін қастерлей
білетін, ұлттық рухын іс жүзінде қадір тұтатын, өркендеген, өсем деген
елдердің музейлерінде ғана қоғамдық сұраныс толық қаматамасыз етіліп,
өзінідік сипат ала алады. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың: Егемен еліміздің мәдени өмірінде музейлердің орны
айрықша. Тарихымызды терең зерттеп, оның тәжірибесінен тағлым алу –
Қазақстанда патриотизмді қалыптастырудың, Отанның лайықты азаматтарын
тәрбиелеудің басты шарттарының бірі... – деген сөздері музей қызметінің
басты ұстанымы болуға тиіс [1].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Музей жүйесі Отандық мәдениет тарихының
құрамды бөлігі болғанымен табылғандықтан бұл мәселе төңірегінде әр кезеңде
жарық көрген ғылыми еңбектер көп емес. Музейлердің теориялық мәселелері мен
қалыптасу тарихының жекелеген кезеңдеріне арналған толыққанды монографиялық
еңбек жоқ. Жалпы мәдениет тарихына арналып, музей мәселесіне жанама
тоқталған бірқатар ғылыми еңбектер жарық көрді.
Бүгінгі таңда музей ісі мен тарихына қатысты ғылыми айналымға
енгізілген еңбектерді сұрыптай келе, оларды бірнеше топқа бөлуге болады.
Біріншісі, музей ісі құрамды бөлігі болып табылатын мәдени құрылыстың жалпы
мәселелеріне арналған еңбектер; екіншісі, музей ісінің теориясы мен
әдіснамасына арналған музейтанулық еңбектер, үшіншісі, музей тарихын
зерттеу мәселесіне арналған еңбектер. Әр топта қарастырылған ғылыми
еңбектерді қалыптасқан тарихи дәуірлеуге байланысты мынадай үш кезеңге
бөлуге болады: біріншісі ХІХ ғасырдан – 1917 жылға дейінгі (революцияға
дейінгі), екіншісі, кеңестік – 1917-1991 жж., үшіншісі, қазіргі – 1991
жылдан бүгінгі күнге дейін. Қазақстанның өткен ғасырлардағы тарихын патша
үкіметінің отарлау саясаты және кеңестік жүйемен байланыстырсақ, әрине,
Ресей ғалымдарының еңбектерінен де Қазақстан мәдениетінің тарихы мен музей
ісіне қатысты мәліметтер алынып, ғылыми айналымға қосылды. Зерттеу
жұмысының тарихнамалық негізін саралау барысында жүйелі мәселелік-
хронологиялық қағидаттарға жүгіндік.
Қазақстан музей ісінің қалыптасуы мен дамуы жайында құнды мәліметтер
қалдырған М.Е. Массон, А.С. Махонин, Л.Ф. Семенов, А.А. Адрианов, А.М.
Жиреншин еңбектері, республикадағы мәдени құрылыс және мемлекеттік саясат
мәселелері төңірегінде жарыққа шыққан Н. Жангелдин, А.Ж. Жөкібаев, Ә.
Канапин, Р.Б. Сүлейменов, Х.И. Бисенов, Е.С. Исмаилов, Г.С. Сапарғалиев
туындылары, тәуелсіздік алғаннан кейін мәдениет тарихын жаңа методологиялық
ұстанымдар негізінде қарастырған Х.М. Әбжанов, Қ.Ә. Ахметов, Н. Әлімбай,
А.Т. Капаева, С.З. Баймағамбетов т.б. ғалымдардың еңбектері зерттеу жұмысын
жазуға арқау болды. Музей ісінің теориялық-методологиялық негізін және
тарихын зерделеуде В.К. Гарданов, А.Б. Закс, Д.А. Равикович, А.М. Разгон,
В.Н. Игнатьева, О.В. Ионова, Н.С. Зузыкина еңбектерінің маңызы зор.
Диссертацияның бірінші тарауында зерттеу мәселесінің тарихнамасы
арнайы және толық берілді.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу нысаны етіп алынып отырған
Қазақстан музей ісінің қалыптасуы мен даму тарихы бір жарым ғасырдан астам
уақыт аралығын қамтығандықтан, деректердің құрамы мен түрі де әртүрлі.
Зерттеу жұмысының деректік негізін ғылыми айналымға енгізілген және
енгізілмеген материалдар жиынтығы құрады. Диссертациялық жұмыстың негізін
құрайтын жарияланбаған деректер қатарына Қазақстан Республикасы Орталық
Мемлекеттік мұрағаты (ҚР ОММ), Қазақстан Республикасы Президенті мұрғаты
(ҚР ПМ), Орынбор облыстық Мемлекеттік мұрағаты (ООММ), облыстық мұрағаттар
және Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік музейі (ҚР ОММ) мұрағаты
қорларынан алынған материалдар жатады.
Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағатының 4 қор –
Орынбор қырғыздарының облыстық басқармасы; 15 қор – Семей, 44 қор – Жетісу,
369 қор – Ақмола облыстық басқармасы; 828 қор, 460 қор – Жетісу және Семей
статистикалық комитеттері; 14 қор – Қырғыз (Қазақ) өлкесін басқарған Әскери-
революциялық комитет; 30 қор – Халық Комиссарлары Кеңесі; 921 қор –
Қырревкомның, Академиялық орталықтың, Ғылыми комиссия алқасы мәжілістері
хаттамалары; 81 қор – Халық Ағарту Комиссариаты бұйрықтары, жұмыс
жоспарлары, Қазақстанды зерттеу қоғамы және Орталық музей жарғылары,
есептері мен жоспарлары, мәжілістерінің хаттамалары; 1308 қор – Қазақстан
Орталық Мемлекеттік музейінің жоспарлары, есептері, бұйрықтары, мәжіліс
хаттамалары, республика музейлерінің есептері; 693 қор – Қазақстанды
зерттеу қоғамы қызметі, есептері, мәжіліс хаттамалары; 1876 қор – Қазақ КСР
Министрлер Кеңесі жанындағы мәдени-ағарту мекемелерінің істері жөніндегі
комитеттің бұйрықтары, анықтамалар, музейлердің жылдық есептері, мәжіліс
хаттамалары; 1890 қор – Қазақ КСР Мәдениет министрлігінің қаулылары,
қарарлары, бұйрықтары, музейлердің жұмыс жоспарлары мен есептері, штаттық
кестелер т.б.; 1792 қор – Т.Г. Шевченко атындағы көркем сурет Галереясының
жылдық есептері, бұйрықтар, тақырыптық экспозициялық жоспарлары; 2051 қор –
1936-1940 жылдар аралығындағы Қазақстанның дінге қарсы музейіне қатысты
материалдар зерттеу жұмысының негізгі мазмұнын ашу барысында маңызды рөл
атқарды.
Қазақстан Республикасы Президенті мұрағатының 141 қор – Қазақ Өлкелік
партия комитетінің құжаттары; 708 қор – ҚК(б)П Орталық Комитеті іс-
құжаттары қорларынан алынған құнды деректік мәліметтер тиімді пайдаланылды.
Орынбор қаласының ХХ ғасыр басында қазақ елінің астанасы болғандықтан
бұл жерде тарихымызға қатысты құнды мәліметтер қатталған мұрағаттарға
ерекше тоқталуға болады. Қазақстан музей ісі тарихына қатысты мәліметтер
әсіресе, Орынбор облыстық Мемлекеттік мұрағатының 6 қор – Орынбор генерал-
губернаторының іс-қағаздар қоры, ХІХ ғасырда музейді қалыптастыру,
губернаторлардың осы істегі қызметі жайындағы құжаттар; 683 қор – ХХ
ғасырдың 20-30 жылдарындағы музей ісі туралы мәліметтер мұрағат қорларында
сақталған. Қазақстанның облыстық музейлері тарихы мен қызметін зерттеуде
Солтүстік Қазақстан облыстық Мемлекеттік мұрағатының 268 қор, Шымкент
облыстық Мемлекеттік мұрағатының 201 қор, Көкшетау қалалық мұрағатының 76
қорынан алынған деректік материалдар зерттеу жұмысында пайдаланылды.
Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік музейі мұрағатының жеке
қорларынан 142-іс (1939 жылы музей директоры болған Пронин Степан
Метрофановичтің), 110-іс (ғылыми қызметкер М.Л. Лосукованың), 124-іс (1940
жылы ғалым хатшы болған Мухамбетова Кира Мухамбетовнаның), 128-іс (1956-
1970 жылдар аралығында музей директоры болған Сара Сәтпайқызы Есованың)
құнды материалдар қарастырылды.
Астана қаласындағы Отырар кітапханасынан Қайым (Ғабдулқайым)
Мұхамедхановтың жеке қорынан өмірі мен қызметі туралы құнды мәліметтер
алынды. Автор тарапынан қоғам қайраткерінің 1940-1951 жылдар аралығында
Семейдегі Абай мемориалдық музейінің қалыптасуы мен дамуына қосқан үлесі
туралы мәліметтер мұқият қарастырылды. 1947 жылы музейдің Ғылым
Академиясының құзырына берілумен, академик Қ.И. Сәтпаев Қ. Мұхамедхановты
музейдің директоры етіп тағайындағаны туралы ақпараттар сақталған.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі Мәдени
мұра департаменті мұрағатының ағымдағы қорларының музей ісіне қатысты
мәліметтері назарға алынды. Зерттеу жұмысын жазу барысында құнды мәліметтер
шоғырын құрайтын деректік материалдар қатарына музейлердің іс-қағаздары
саралау арқылы ғылыми айналымға енгізілді. Іс-қағаз құжаттары музейлердің
жабдықтау, ғылыми-қор, мәдени-ағартушылық және экспозиция жұмысы туралы
мәліметтер алуға мүмкіндік береді. Аталмыш деректерді сұрыптай келе
материалдардың мынадай төрт түрін көрсетуге болады: ұйымдастыру-өкімдік
(музейлердің ашылуы және Кеңестердің құрылуы жөніндегі бұйрықтар, музей
ісіндегі Кеңестер өкімдері, Жарғылары, отырыс хаттамалары); жоспарлық
(жұмыс жоспарлары); (музей қызметі жөніндегі анықтамалар); музейдің жеке
құрамы туралы құжаттар. Бірақ, мұрағат қорларындағы музей ісіне қатысты
құжаттар әлі де болса дұрыс жүйеге келтірілмеген. Сонымен қатар, мұрағат
қорларында сақталған музей қызметіне қатысты құжаттардың арасында кіріс
кітаптары, жәдігерлер төлқұжаттары сақталған. Мұндай деректер музейдің қор
жұмысы туралы, жабдықталуы, түпнұсқа жәдігерлердің саны мен құрамы және
экспозицияға қойылу барысы жайлы құнды мәліметтер алуға мүмкіндік берді.
Автор тарапынан ҚР Орталық Мемлекеттік музейінің, облыстық музейлердің, ҚР
Тұңғыш Президенті музейінің ғылыми тұжырымдамалары, жәдігерлерді тіркеу
және кіріс кітаптары қарастырылды.
Музейлердің жұмысы туралы қосымша мәлімет алуға мүмкіндік тудыратын
мәлімет ретінде музей буклеттері мен каталогтары зерттеу жұмысында
пайдаланылды. Құрылымы жағынан біркелкі болып келетін жиналмалы кітапшалар
түрлі-түсті суреттермен безендіріліп, музейлер туралы қысқаша анықтама
беретін жолкөрсеткіш қызметін атқарады. Мұндай жолкөрсеткіштер арқылы
республика музейлері көпшіліке және шет елдерге танылады. Осыған орай
зерттеу барысында музейлердің жолкөрсеткіштері де мүмкіндігінше ескерілді.
Сонымен қатар, республикалық және облыс көлеміндегі бұқаралық ақпарат
құралдары беттерінде жарияланған мақалалар мен Советский музей,
Советское краеведение, Вестник Центрального музея, Вопросы истории,
Мирас, Мәдени мұра, Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік
музейінің еңбектері сынды ғылыми басылымдар кеңінен пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты
Қазақстанда музей ісінің қалыптасуы мен дамуының тарихи тәжірибесін ғылыми
тұрғыда зерделеу арқылы, коллекциялық қорының қалыптасуын, ғылыми-мәдени,
біліми-ағартушылық, әлеуметтік институт ретіндегі қоғамдағы рөлі мен орнын,
маңыздылығын жан-жақты ашып көрсету.
Осы мақсатқа орай ғылыми еңбектің алдына төмендегідей зерттеу
міндеттері қойылды:
- Қазақстан музей ісінің қалыптасу және даму тарихын баяндайтын
отандық және шетелдік әдебиетті зерделеу негізінде зерттеу жұмысының
тақырыбына қатысты тарихи дерек көздерін тақырыптық негізде жүйелеу және
мәселенің методологиялық ұстанымын анықтау;
- музейлерді қалыптастырудағы әлемдік тәжірибеге сүйене отырып,
Қазақстан жерінде пайда болған алғашқы музейлердің қалыптасуы мен дамуының
ілкімді тетіктерін ғылыми тұрғыда пайымдау;
- Қазақстан жерінде музейлердің қалыптасуы мен дамуына үлес қосқан
жекелеген тұлғалардың қызметін, отандық музей ісіндегі орны мен рөлін
саралау;
- ХХ ғасыр басындағы музейлер жүйесі қалыптасуының алғышарттарын,
ғылыми жинақтаушы мекемеден саяси мәдени-ағартушылық ордаға айналуының
саяси астарын ашу арқылы музейлердің қоғамдағы орны мен рөлін анықтау;
- Кеңес өкіметі кезеңіндегі музейлердің ғылыми-зерттеу, мәдени-
ағартушылық қызметінде сыңаржақтылықты қалыптастыру арқылы саяси
идеологияның пәрменді құралына айналдыру мәселелерін қарастыру, Қазақстан
музей ісіндегі кеңестік саясаттың тиімді және тиімсіз жақтарын негіздеу;
- Кеңес кезеңінде ұйымдастырылған салалық музейлердің (тарихи
өлкетану, мемориалдық, археологиялық, этнографиялық, көркемсурет, мекемелік
т.б.) құрылымдық ерекшеліктерін, жұмыстарының негізгі бағыттарын анықтау;
- ғылыми еңбектер мен тың деректерге сүйене отырып музей мамандарының
даярлануы мәселелерін, сапалық құрамы мен әлеуметтік келбетін жан-жақты
зерттеу;
- тәуелсіздік алғаннан кейінгі музейлердің партиялық, идеологиялық
өктемдік пен бірізділіктен қол үзіп, іс-шаралардың тақырыптық, мазмұндық,
танымдық әлеуетінің кеңеюін, ел мүддесіне қызмет ететін мақсатқа жұмылған
қызметінің негізгі бағыттарын саралау;
- қазіргі жаңа тұрпаттағы музейлердің қызметін, құрылымдық
өзгерістерін пайымдау арқылы, музейлер жүйесін басқару мен ұйымдастыруда
қолданылған кеңестік орталықтандыру, саясаттандыру, бюрократияландырудың
орнына келген жариялылық, нарықтық қатынастарға бейімделу, бейсаясаттану
ұстанымдарын ғылыми тұрғыда ашып көрсету;
- музейлердегі ұлттық тарихи-мәдени мұраның жинақталу, ғылыми тұрғыда
зерттелу, ғылыми тұжырымдалған көрнектемелердің экспозицияға қойылуы мен
көрерменге көрсетілуін зерделеу;
- музейлер рухани және материалдық ескерткіштерді сақтау орындары
болып қана қоймай, өзінің қызметі арқылы елінің тағылымды тарихын, бірегей
тұлғаларының өмірі мен қызметін көпшілікке, өскелең ұрпаққа жеткізу арқылы
оларды патриотизмге, өр мінезділікке баулу мәселерін зерделеу;
- музейлердің ғылыми-ағартушылық мекеме ретінде рөлін анықтап,
теориялық-әдіснамалық зерттеулерді сұрыптау, жаңа әдістерді қолдану
жолдарын қарастыру. Қазіргі музейлердің мүмкіндіктері мен бәсекелестікке
қабілеттілігін арттыру жолындағы бағыт-бағдарын ғылыми тұрғыда пайымдау.
Зерттеу нысаны. Қазақстан мәдениетінің қалыптасуы мен дамуының тарихи
аспектілерін зерделеу зерттеу жұмысының нысанын анықтайды.
Зерттеу пәні. Мәдениет саласының бір бөлігі болып табылатын
республика музейлерінің қалыптасу кезеңдерін, коллекциялық қорын,
құрылымдық негіздерін, мәдени-ағартушылық әлеуетін, ғылыми-зерттеу
қызметін, маман мәселесін тарихи тұрғыдан зерттеу жұмыстың ізденіс пәнін
анықтайды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының басты
жаңалықтары:
• Қазақстан музей ісінің қалыптасу және даму тарихы қазіргі заман
талабына сай тарихи сабақтастықпен шынайылық тұрғысынан жан-жақты
талданып, көрсетілді;
• ғылыми айналымға енгізілмеген деректік материалдар арқылы отандық
музей ісі қызметінің негізгі бағыттары қоғам дамуының
заңдылықтары, идеялық ұстанымдар мен қағидаттарына және өзіндік
ерекшеліктеріне сай қарастырылды;
• бүгінгі күнге дейін Қазақстан музей ісіне қатысты қомақты ғылыми
еңбектің жоқтығына орай, аталмыш жұмыста музей ісі тарихы алғаш
рет кешенді түрде зерттелді;
• диссертацияда құнды тың деректерді қолдану арқылы музей ісінің
теориялық мәселелері ғылыми тұрғыда пайымдалды;
• автор алғаш рет музейтану саласы бойынша қалыптасқан теориялық-
әдіснамалық ұстанымдар мен ғылыми әдіс-тәсілдерді отандық
музейлердің қалыптасу және даму тарихының негізгі кезеңдеріне
орайластырып зерттеу мәселесінде кеңінен қолдану арқылы музейлік
және музейтанулық мәселелерді өркениттілік және ұлттық мүдде
тұрғысында қарастырды;
• қоғам дамуының кезеңдеріне сай Қазақстан музейлерінің қалыптасуы
мен дамуындағы мемлекеттік саясаттың әсері, осыған байланысты
тұжырымды өзгерістер мен құрылымдық ерекшеліктері ғылыми негізде
дәйектелді;
• Отандық музейлердің коллекциялық қорын қалыптастыру, ғылыми-
зерттеу, мәдени-ағарту, экспозиция құру жұмысының негізгі
бағыттары тың деректік материалдар арқылы жүйеленді;
• Қазақстан жерінде музейлердің пайда болуының алғышарттары мен
қалыптасу барысы, музейлердің дамуына үлес қосқан жекелеген
тұлғалардың рөлі мен ғылыми мекемелер қызметі жан-жақты зерттелді;
• Кеңес өкіметінің музей ісіндегі саясаты, партиялық, идеологиялық
өктемдік пен бірізділіктің музей қызметіне әсері ғылыми еңбектер
мен мұрағаттық деректер негізінде сараланып, салыстырмалы түрде
ұлттық идеологиялық ұстанымдар негізінде зерделенді;
• отарлық езгінің келеңсіз жақтары мен әкімшіл-әміршіл жүйенің
қылмыстарын әшкерелейтін, ұлттық тарихи сананы қалыптастырып, Отан
тарихындағы ақтаңдақтарды жоюға септігін тигізетін жаңа
тұрпаттағы музейлер қызметінің негізгі бағыттары мен стратегиялық
мақсаттары жан-жақты сараланды;
• ұлттың рухын ұлықтайтын тарихи-мәдени құндылықтардың тарихы мен
тағдыры, сыртта қалған құндылықтар туралы мәліметтер сұрыпталып,
елге қайтарудың өзіндік әрекеттік тұстары қарастырылды;
• зерттеу жұмысында Қазақстан музейлер жүйесін басқару мен
ұйымдастыруда қолданылған жойдасыз орталықтандыру, саясаттандыру,
бюрократияландырудың әдіс-тәсілдері мен орнына келген жариялылық,
жергілікті бастамаға өріс ашу, нарықтық қатынастарға бейімделу,
бейсаясаттану ұстанымдары еркін ойлау және өркениеттілік
қағидаттарға сай пайымдалды.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының мерзімдік шегі: Қазақстан жерінде
алғаш музейлердің пайда болуынан, ХІХ ғасырдың 30-жылдарынан 2006 жылға
дейінгі аралықты қамтиды. Тақырып аясының мұндай кең болуының себебі:
зерттеу жұмысы үш кезеге бөлініп қарастырылды. Біріншісі, ХІХ ғасырдың
алғашқы жартысынан (1831 жылы негізі қаланған Орынбор тарихи-өлкетану
музейінен) – 1917 жылғы Қазан революциясына дейін; екіншісі, Кеңес өкіметі
кезеңіндегі музейлер; үшіншісі, Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстан
музейлерінің тарихына арналған. 2006 жылмен тоқталуы себебі, Қазақстанның
тәуелсіздік алғанына 15 жыл толуымен орайластырылды.
Көрсетілген әр кезеңнің дамуындағы өзіндік ерекшеліктер музейлер
тағдырына айтарлықтай әсерін тигізді. Зерттеуде осы мәселе ескеріліп,
отандық музейлердің тағылымды тарихы мен тағдыры, тәжірибелік негіздері жан-
жақты зерделенді. Сонымен қатар, бүгінге дейін Қазақстан музей ісі
теориясымен тарихына арналған қомақты ғылыми зерттеудің болмауымен
түсіндіріледі. Ғылымда болып жатқан өзгерістер Отандық музей тарихын
зерттеу барысында жаңа методологиялық ұстанымдар мен тарихи талдауды,
тұжырымды қорытындылар мен дәйектеулерді қажет етеді.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
• Жаңа көзқарас және методологиялық ұстаным негізінде тың деректерді
ғылыми айналымға қоса отырып, республика музейлерінің қалыптасуы
мен дамуының тарихи тәжірибесі мен теориялық тұстары жан-жақты
зерделенді. Танымдық, тәрбиелік маңызы зор музейлер өткеннен
ақпарат жеткізуші ғана емес, ақпаратты заттай деректер арқылы
насихаттайтын, сол тарихи кезең жөнінде түсінік қалыптастыратын
мәдени мекеме. Жалпы әлеуметтік, қоғамдық сипат алып жалғасып,
ұрпақтардың рухани құндылықтары мен халықтың біртұтас этникалық
өмір сүру жалғастығын баяндап, ұзақ дәуір бойынан берідегі ұлт
тарихының терең тамырын тануға қызмет атқарды.
• Зерттеу барысында өмір сүрген қоғам ерекшеліктерін ескере отырып,
музейлер қалыптасуының бірнеше кезеңдері анықталды. Алдымен, музей
типіндегі жеке коллекциялар қоры мен көрмелердің пайда болуы.
Келесі сапалық кезең, қоғамдық ұйымдар жанында музейлердің ашылуы.
Кунсткамера түрінде болғанымен бұл музейлер қоғамдық ұйымдар
жұмысының нәтижесі мен жетістіктерін танытып отырды.
• Қазақстан жерінде ХІХ ғасырда қалыптасқан музейлер құнды заттарды
жинау қағидаттары бойынша құрылды. Орынбор музейін алғашқылардың
қатарына қоюға негіз бар. Себебі, тек Қазақстан ғана емес, Ресей
тарапынан қарастырылса да осы музейдің қалыптасу және даму тарихы
алғашқылардың қатарына жатқызуға мүмкіндік береді. Кейін құрылған,
Семей, Жетісу, Орал музейлерінің тағдыры объективтік себептер
бойынша жергілікті әкімшілік пен ғылыми қоғамдар, жекелеген
тұлғалар және мекемелердің еркіне тікелей байланысты болды.
• 1917-1941 жылдар аралығында Қазан төңкерісінен кейін Қазақстанда
кеңестік музей үлгісінің қалыптасу үрдісі жүрді. Алғашқы кезде
мемлекеттік заңнамалық құжаттардың қабылдануы мен жүзеге асырылу
барысында зиялы қауым өкілдерінің араласуымен тарихи-мәдени мұраны
сақтау және қорғау, жаңа бағыттағы музейлерді ұйымдастыру,
республикалық музей жүйесін құру сияқты маңызды іс-шаралар
жасалғандығы құнды деректер арқылы анықталды.
• 1920-1930 жылдар аралығында музей ісіндегі тұрақтылық, мемлекеттік
және жергілікті органдардың құзырында болып, қоғамдық
функцияларының анықталу кезеңі жүріп жатқанымен, тоталитарлық
әкімшіл-әміршіл жүйенің қалыптаса бастауы, музейлердің түпкілікті
мақсат-міндеттерінен ауытқуына, өрістеп келе жатқан идеологияның
пәрменді саяси құралына айналуына алып келген мәселелер зерттеу
жұмысында жан-жақты дәйектелді. Музейлер саяси-ағарту комбинаты
ретінде жаңа қоғамның тұжырымды жетістіктері мен нәтижелерін
насихаттаушы мекеме ретінде қала берді.
• Ұлы Отан соғысы (1941-1945 жж.) Қазақстан музей ісінің дамуына да
кері әсерін тигізді. Елдегі жағдайға орай мемлекет тарапынан
музейлерге немқұрайлықпен қарау, көптеген құнды материалдық,
рухани құндылықтардың мәңгілікке жоғалуына әкелді. Соғыс кезінде
музей ғимараттарын басқа қажеттіліктерге пайдалану, қаражат
тапшылығы, мамандардың майданға аттануы, білікті мамандардың
болмауы Отандық музей ісін құлдыратып жіберді.
• 1945-1990 жылдар аралығындағы музей ісінде ілгері басушылық
байқалды. Тарихи-өлкетану, мемориалдық, көркемдік, атеистік
бағытта жаңа музейлер ашылып, бұқаралық деңгейде қызмет атқарды.
Музей мамандарын дайындауға мүмкіндік туып, қаржы мәселесі де
ойдағыдай шешілгендей болды. Бірақ, қоғамда қалыптасқан сыңаржақ
саясат музейлердің бар мүмкіндіктерін көрсетуге дес бермеді.
Нәтижесінде музейлер өздерінің ғылыми-зерттеу, экспозицияны құру
еркіндіктерінен айрылып, қарапайым қосымша мәдени-ағарту мекеме
ретінде қалып қойды.
• Зерттеуде бүгінгі еліміздегі музейлер жүйесін заманның өскелең
талабына сай, өркендеген мемлекеттердегі музейлердің озық
тәжірибелері негізінде жетілдіру жолдары қарастырылды. Әлемдік
деңгейдегі алпауыт мемлекеттердің халықаралық қатынастар саласында
мейлінше еселеніп отырған ақпараттық тегеурінінің түрліше әсерімен
шайылып бара жатқан ұлттық мәдениетті сақтап қалуда музейдің
өзіндік орны мен рөлі анықталды.
• Музейлердің коллекциялық қорының қалыптасуы халқымыздың ұрпақтан-
ұрпаққа ардақтап, мұра етіп қалдырыған сан-алуан бұйымдарының
негізінде жүзеге асқандығы қарастырылды. Олардың арасында тарихта
белгілі тұлғалардың жеке заттары, халқымыздың жаугершілік
замандарда қолданған қару-жарақтары, қолөнер туындылары, әшекейлік
бұйымдар бар.
• Музей өзінің табиғатынан ғылыми-зерттеу, мәдени-ағартушылық
мекемелердің жүйесіне енеді. Музей қойылымдарындағы көрнекіліктер
ұлттық мұра-мұрағаттарды халыққа насихаттау арқылы рухани
құндылықтарды қадірлеу, Отансүйгіштік, адамгершілік деген сияқты
баға жетпес құндылықтарды қалыптастыру мақсатында қызмет етеді.
Зерттеудің теориялық және қолданыстық маңызы. Бүгінгі күнге дейін
Қазақстан музей ісінің теориялық-методологиялық негіздері жасалған жоқ. Бұл
музей ісінің теориясымен айналысатын мамандардың тапшылығынан және
мәселенің зерттеу назарынан тыс қалуымен түсіндіріледі. Зерттеу жұмысында
пайдаланылған материалдардың көпшілігі ғылыми айналымға тұңғыш рет
енгізіліп отыр. Ол деректерді республиканың мәдениет тарихын зерттеу
барысында пайдалануға болады. Зерттеудің жекелеген тұжырым, қорытындылары
тарих мамандығын игеретін тәлімгерлерге музейтану, мәдениеттану, қоғам мен
мәдениеттің даму тарихын оқытуда пайдалана алады. Ғылыми еңбекте тұжырымды
дәйектелген музей ісінің теориялық мәселелері мен терминологиясы музей
мамандары үшін қажет. Сонымен қатар, бұл зерттеу еңбегі музей ісінің
бүгінгі күнге сай жаңа концепциясын дайындау кезінде де пайдаланылуы
мүмкін. Себебі зерттеу жұмысындағы музейлердің қалыптасуы және даму
бағытындағы кейбір қорытындылар мен ұсыныстар бірқатар оң шараларды
қабылдауға тірек міндетін атқарып, шынайы бейнені қалыптастыруға мүмкіндік
жасайды.
Зерттеу жұмысының материалдарын, тұжырымдарын және ұстанымдарын
отандық мәдениет тарихы туралы болашақта жазылатын еңбектерде де қолдануға
болады. Сонымен қатар, қазақ халқының мәдени мұралары негізінде тарихты жан-
жақты оқытуда пайдалы.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізіне шынайылық,
тарихилық, жүйелілік және салыстырмалы талдау қағидаттары басшылыққа
алынды. Қазақстан музей ісі тарихына қатысты еңбектер мен деректік
материалдар теориялық тұрғыдан талданып, қоғам дамуының бүгінгі кезеңде
қалыптасқан ой-пікір мен көзқарас негізінде ғылыми айналымға енгізіліп
отыр. Отандық музейлердің қалыптасу және даму тарихы жайындағы мұрағаттық
тың деректерді пайдалану, мәселені терең қарастыруға мүмкіндік туғызды.
Зерттеу жұмысының методологиялық түйінін шешу диалектикалық таным
тұрғысынан қаралып, әлемдік көзқарас деңгейінде зерделеуге талпыныс
жасалды. Музейлерді қоғамдық-әлеуметтік институт ретінде көрсету, оның
қалыптасу алғышарттары және тарихи даму заңдылықтарын, функцияналды
міндеттерін түсіндіретін жалпы ғылыми зерттеу қағидаттары және әдістері
диссертацияның теориялық мазмұны мен мән-мағынасын ашу барысында толықтай
негізделген. Бұдан шығатын негізгі қағида, музей ісінің тарихы отандық
мәдениет тарихының және тарихи даму деңгейінде музей үрдісін зерттейтін
музейтанудың ажырамас құрамды бөлігі болып табылады. Сондықтан музей ісінің
тарихын зерттеуде тарих ғылымының, тарихи қосалқы пәндердің, өнертану,
ескерткіштану, мәдениеттану сынды ғылымдардың дедукция және индукция,
нақтылы-тарихи, салыстырмалы-тарихи, тарихи-жүйелілік, мәселелік-
хронологиялық және тарихи-типологиялық, статистикалық, контент-анализ
сияқты зерттеу әдістер кешені тиімді пайдаланылды. Бұл әдістер авторға
сыңаржақ позиция мен догмалардан арылып, зерттеліп отырған мәселені сыни
тұрғыдан қарастыруға мүмкіндік берді. Зерттеу барысында методологиялық
бағыттың дұрыс анықталуы мен қол жеткізген ғылыми нәтижелердің дұрыс
қорытындылануына айтарлықтай ықпалын тигізді.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізінің шыңдалуына
бүгінгі таңда тарихты ұлттық мүдде тұрғысынан зерделеп жүрген Отандық
ғалымдар мен музейтанудың теориялық негізін салған білікті Ресей
мамандарының көзқарастары мен ұстанымдары арқау болды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Зерттеу жұмысының мазмұнына енген
автордың негізгі қорытынды тұжырымдары мақала түрінде Қазақ тарихы,
Ізденіс, Ұлт тағылымы, Қазақ ҰУ-і, Қарағанды МУ-і, Еуразия Гуманитарлық
институтының Хабаршысы, Алаш, Қазақстан мұрағаттары журналы ғылыми
басылымдарында, әртүрлі деңгейде өткен (соның ішінде республикалық және
халықаралық дәрежеде) конференцияларда баяндалып, жарияланды. Ресей,
Қырғызстан елдерінің кейбір ғылыми басылымдары автор еңбектерінің жарыққа
шығуына арқау болды. Атап айтсақ, 2008 жылдың 14-16 мамыр аралығында Санкт-
Петербор қаласында өтілген ХХІ ғасырдағы музеология – музейтану: зерттеу
және оқыту мәселелері және 2009 жылы Новокузнецк қаласында өтілген V
Чтения, посвященные памяти Р.Л. Яворского (1925-1995) атты халықаралық
ғылыми конференцияларға қатысып, Қырғызстанның Социальные и гуманитарные
науки, Наука и новые технологии ғылыми басылымдарында бүгінгі таңдағы
музей ісінде қордаланған көкейтесті мәселелер төңірегінде өз пікірлерін
ортаға салды. Диссертацияның негізгі мазмұны мен бағыттары, басты
тұжырымдары автордың 40-тан астам ғылыми мақаласында дәйектелген.
Автор Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президенті музейінің
ұйымдастырылуына, ғылыми тұжырымдамасын әзірлеу, алғашқы экспозициялық
кешенін құру жұмысына өз үлесін қосты. Бүгінгі таңда музей экспозицияларын
ғылыми негіздеу, ғылыми тұжырымдамаларын әзірлеу кезінде кеңес беру арқылы
және ғылыми жобаларға қатысу барысында автордың тәжірибелік дені шыңдалды.
Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік музейінің кітапхана, мұрағат
қорларында жұмыс істеу арқылы музей ісінің теориялық-тәжірибелік тұстарын
игерді. Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің тарих
мамандығын игеретін студенттерге Музейтану пәнінен дәріс курсын оқып, оқу
құралын баспаға әзірледі. Оқу құралында автордың музей ісін зерттеумен
шұғылданған уақыттан бергі еңбегінің тағы бір нәтижесі мыңға жуық музей
терминдерін жинақтап, қазақ тіліндегі нұсқасын оқырмандарға ұсынды.
Арнайы шақырумен ҚР Ішкі істер департаменті жүйесіндегі мекемелік
музейлер қызметкерлерінің республикалық пікір алмасу семинарына қатысып,
салалық музейлер төңірегінде қордаланған мәселелер бойынша өз ойлары мен
тұжырымдарын ортаға салды. Сонымен қатар, автор Мемлекеттік Мәдени мұра
бағдарламасы аясында Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік музейімен
Музейное дело Казахстана: становление, тенденции развития, проблемы атты
ғылыми-қолданбалы еңбекті әзірлеу жұмысына атсалысты.
Диссертациялық жұмыстың қолжазбасы Л.Н. Гумилев атындағы Евразия
ұлттық университеті Қазақстан тарихы кафедрасының (25.03.2010 ж., № 10
хаттама) кеңейтілген отырысында талқылаудан өтті.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы алдына қойған мақсат-
міндеттерін орындауға негізделген бір-бірімен логикалық байланыста,
мәселелік тұрғыда берілді. Диссертациялық зерттеу жұмысы кіріспеден, бес
тараудан, қорытынды және пайдаланған деректер мен әдебиеттер тізімінен
тұрады.
негізгі БӨЛІМ
Зерттеу бағыты Қазақстанда музей ісінің қалыптасуы мен даму тарихын
объективті тұрғыда зерделеу арқылы, ғылыми-мәдени, біліми-ағартушылық,
әлеуметтік институт ретіндегі қоғамдағы рөлі мен орнын, маңыздылығын жан-
жақты ашып көрсету мәселелерінен туындаған.
Кіріспеде диссертациялық жұмыстың өзектілігі, қажеттілігі, құндылығы,
бұған дейінгі зерттелу деңгейі, мақсаты мен міндеттері, деректік және
теориялық-методологиялық негізі, мерзімдік шегі, ғылыми жаңалығы,
тәжірибелік қолданысы айқындалған.
Зерттеудің методологиясы, тарихнамасы, дерек көзі деп аталатын
бірінші бөлімде мәселені зерттеудің методологиялық сипаты қарастырылып,
тақырып аясының отандық және шетел тарих ғылымында зерделенуі жағдайы және
деректік желісі жан-жақты талданды.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері қоғамдық-гуманитарлық ғылымдар
саласында іргелі зерттеулер дүниеге келді. Қарастырылып отырған Қазақстан
музейлерінің қалыптасуы мен дамуы тарихына арналған ғылыми еңбек өзінің
зерттелу мәресіне жетпеген, жаңаша пайымдауларды қажет ететін Отан
тарихындағы өзекті мәселердің бірі болып табылады.
Кешегі кеңестік дәуірде тарих ғылымы ұзақ уақыт бойы коммунистік
партия идеологиясына негізделген сыңаржақтылыққа бой ұрып, тарихшы
ғалымдарымыздың еңбектері шынайылықтан, тарихилық қағидаттардан алшақ
болды. Ұлт тарихын зерттеудің ұстанымы марксизм-ленинизм ілімінен
туындауына орай, саяси жүйе құрылысына, халықтың мәдени жағдайына, тарихи
оқиғаларға әділ талдау жасалмады.
Қазақстан тарихының өзекті мәселелері, әсіресе, кеңес кезеңі және
мәдениет тарихының күнгейі мен көлеңкелі беттері танымал тарихшы ғалымдар
М. Қозыбаевтың, К. Нұрпейісовтың, М. Қойгелдиевтің, Т. Омарбековтың, А.
Сейдімбектің, Р. Жұмашевтің, Б. Аяғанның, Х. Әбжановтың, Қ. Ахметовтың
қомақты зерттеулеріне арқау болды. Ғалымдардың Қазақстан тарихындағы
теориялық ойдың соңғы табыстарын қолдану арқылы зерттеулері тарих ғылымы
методологиясын асқаралы биіктерге шығара отырып, зерттеудің жаңаша
бағыттағы негіздерін қалады. Белгілі тарихшы ғалым М. Қозыбаевтың: Егер
тарих ғылымының алдында тұрған міндеттерді бетбұрыс кезеңінің талаптары
тұрғысынан саралайтын болсақ, тарихшылардың туған халқы алдындағы қарызы
белшесінен екені айқын көрінеді. Жарты ғасырдан астам уақыт бойы тарих
ғылымы алдымен сталиндік жосықсыздықтардың, содан кейін волюнтаризм мен
субъективизмнің, тоқырау идеологиясы мен психологиясының шырмауында болып
келді. Ендігі жерде шынайы тарихты жазатын тарихшылар қауымы құрылу керек
– деуі талай ғалымдарға ой салды [2]. Қазақтың көшпелі өркениеті жайында
іргелі еңбектер жазған белгілі ғалым А. Сейдімбектің пікірінше: ...Елдің
елдігін танытатын айғақ-белгілерді ұлттың берідегі атауы орныққан кезден
бастап түгендеу үрдісі, әдетте сол елді тексіз-тарихсыз етіп көрсетуге
себепші болды. Тарихтың тар жол тайғақ кешулерінде асыл қазынасын, елдік
айғақ-белгілерін тонатып алған халықтар, сөз жоқ, сол дәулетпен бірге
өзінің тарихи жадын да көмескілейді. Егер ата-бабаның көзіндей болып, алыс
ғасырлардағы жеткен мұралардың жіп-жырғасы шықпай төрінде тұратын болса,
ондай ел өзін ғана тереңірек түсініп қоймайды, сонымен бірге өзгеге де
түсінікті әрі танымал болмақ. Адамның тектілігін бітім болмысына қарап
танып-түсінуге болатын шығар, ал ел-жұрттың тектілігі оның табиғи және
әлеуметтік ортасында туындатқан айғақ-белгілерімен парақталса керек.
Сондықтан, көшпелі бабаларымыздың көшіне ілесіп бүгінгі күнімізге жеткен
мәдени-рухани дәулетіміздің барына қанағат, жоғына салауат деп қарап
отыруды қазіргі талғам-талап әсте көтермейді – деген пікірі оқырман
қауымға үлкен ой салды [3].
Кеңес кезеңіндегі ғылыми зерттеулерде адамдардың материалдық
өндіріспен байланысын тек әлеуметтік-экономикалық салаға талдау жасаумен
шектейтін формациялық ұстаным ұлықталған еді. Мәселен, тұңғыш халық ағарту
комиссары болған А.В. Луначарский: Музейлер – ең алдымен халық ағарту
жұмысының тіреуі, бірақта оларға басқа да әлеуметтік функциялар тән:
музейлер – өнер құндылықтарын сақтайтын орын, ғылым тірегі. Музей –
адамзаттың естелік кітабы, сондықтан көрмеге шебер қойылған жәдігерлер
көрермен сезімін оятып, өрісін кеңейтуге көмектесе білуі тиіс. Музейлерді
тамашалаумен қатар оларда ағарту мен оқыту жұмыстарын тек көрмелер арқылы
ғана шешпей, лабораториялар, аудиториялар мен шеберханалар ашу қажет –
деген жаңа үкімет талабын жеткізді [4]. Осы тақылеттес пайымдар кеңестік
Қазақстан тарихына арналған зерттеулерде аз кездеспейді.
Бүгінгі таңда республика музейлерінің қалыптасуы мен даму тарихын
жаңаша методологиялық ұстанымдарға сүйене отырып зерделеген жөн.
Өркениеттік методологиялық бағыттың ұстанымдары Н.Я. Данилевский, О.
Шпенглер, А. Тойнби еңбектерінде кеңінен көрініс тапқан [5]. Ғалымдар өз
еңбектерінде адамзат тарихын зерттеудің методологиялық бағытын адамилық,
руханилық құндылықтармен байланыстырады. Сондықтан, зерттеу жұмысын жазу
барысында өркениеттіліктің басты белгісі ұлттық рух, ұлттық идея, ұлттық
сана, ұлттық дәстүр, ұлттық тәрбие қағидаттары басшылыққа алынды. Аталмыш
қағидаттардың зерттеу жұмысында көрініс табуы әдіснамалық ұстанымдарды
орайластырумен тығыз байланысты. Ұстаным ұғымы тарихшы ғалым Х.
Әбжановтың пікірінше: Зерттеу нысаны мен пәнін дәл тануға негіз боп
қаланатын әрі қолданылатын ғылыми ережені, бастапқы қағиданы анықтайды
[6].
Диссертациялық жұмысты жазуда қолданған ұстанымдар: біріншіден,
музейлер өз қорларында халықтың сан ғасырлық тарихын баяндайтын
құндылықтарды шоғырландырғандықтан өркениет теориясының дәстүр мен
сабақтастық ұстанымын қаперден шығармау. Дәстүр мен сабақтастық тарихи-
мәдени тәжірибе үдерісіндегі жаңа мен ескінің арасындағы объективті қажетті
байланыс. Бұл байланыс тұтастықты қамтамасыз етеді және мәдениеттің үдемелі
дамуының алғышарты болып саналады. Сондықтан, зерттеу жұмысын жазуда
музейлер өткен мен осы кезеңді байланыстырушы, жалғастырушысы ретінде
қаралды. Музей қойылымдарына орналасқан әрбір мұра-мұрағаттың астарында
халықтың тарихы жатыр. Сондықтан музейді әлем ғалымдары ұлт тарихының
көрмесі деп атайды. Қазақ мемлекетінің тамырын алғашқы сақ, үйсін
тайпаларынан, түркі дүниетанымынан, Қазақ хандығынан іздейміз. Сол кезден
бастап үздіксіз жалғасып келе жатқан жетістіктер мен тарихи-мәдени
құндылықтарды бүгінгі ұрпаққа мирас етілген бай мұра ретінде қарастыру
тарихшының міндеті. Қазақстан музейлері бұл мұраларды тауып, дұрыс бағалап,
ғылыми сұрыптаудан өткізіп өз қойылымдарына қою арқылы халқымыздың тарихы
мен мәдениетін бүкіл әлемге көрсетуде.
Екіншіден, тарихи-мәдени құндылықтар – өркениет өлшемі, демек
материалдық және рухани құндылықтар адамзаттың шығуын байланыстырушы,
сабақтастырушы, жалғастырушы механизм ретінде қарастырылды. Өркениеттік
құндылықтар адамдық мәдени игіліктер арқылы қордаланып дәстүршілдік пен
жаңашылдықтың кезектес процесінде сабақтаса отырып белгілі бір тұтастықты
құрайды. Сондықтан, зерттеу жұмысында адамдардың іс-әрекеті негізінде
дүниеге келіп, музейлер қорында сақталған құндылықтар халық игілігінің
өркениеттік негізі ретінде пайымдалды.
Үшіншіден, музейлер мұраты ұлт тарихын және рухын асқақтатушы
ұстанымын негізге ала отырып, бүгінгі музейлер қоғамның даму кезеңдері мен
тарихи үдерістерді құжаттаушы, мәдениетті, ұлттық бірегейлікті сақтаушы
мекеме ретінде зерделенді. Музейлер экспозициясының кеңістігінде өнер және
азаматтың бір-бірімен етене байланысы көрсетіледі. Сондықтан музей –
мемлекет пен оны құраушы ұлтқа тиесілі екендігін сезіндіретін және
бірігейлікті қалыптастыратын билік институты болып табылады.
Зерттеу жұмысының тарихнамалық желісі осы уақытқа дейін Қазақстан
музейлерінің тарихы мен музейтанудың теориялық мәселелерінің зерттелуінің
кенже қалуымен түсіндіріледі. Сондықтан, авторға музей ісіне қатысты
ақпарат беретін еңбектердің барлығы маңызды болып табылып, назардан тыс
қалдырмауға тырысты.
Қазақстан жерінде алғаш пайда болған Орынбор губерниялық музейі
жайында жанама ақпарат беретін еңбектердің қатарынан орыс ғалымы Н.
Модестовтың мақалаларын ерекше айтуға болады [7]. Бұл еңбектерде Қазақстан
жерінде құрылған алғашқы музейлердің жұмыстары, музей ісін жандандыруға
белсене араласқан белгілі орыс зиялы қауым өкілдері Ф.К. Зан мен В.И.
Дальдың қызметтері жан-жақты баяндалған.
Кеңес өкіметі орнаған алғашқы жылдары Қазақстанды зерттеу қоғамының
негізін салуға белсене араласқан тарихшы А.П. Чулошников, этнограф А.А.
Четыркина, заңгер Е.А. Яковлев, А.Н. Турский, А.С. Махониннің мақалалары
мен қоғам жұмысының жыл сайынғы қорытынды есептері зерттеу қоғамының
еңбектері беттерінде жарық көріп тұрған. Солардың ішінде автор тарапынан
мұқият қаралған Қазақстан Орталық өлкелік музейінің 1922-1923, 1924-1925
жылдардағы атқарған жұмысының есебі. А.С. Махониннің Инструкция по
собиранию и монтировке пауков және Б.Г. Герасимовтың Двадцатилетие
Семипалатинского отдела Государственного Русского Географического общества
атты мақалалары Қазақстан музей ісі туралы мағлұмат бергендіктен автор
назарынан тыс қалмады.
Қазақстан жерінде Қазан төңкерісіне дейінгі музейлердің қалыптасу
және даму тарихын сипаттайтын еңбектердің қатарына М.Е. Массон, А.С.
Махонин, Л.Ф. Семенов, Ә.М. Жиреншиннің түрлі басылым беттерінде жарық
көрген мақалаларын жатқызуға болады [8]. Бұл мақалалар музей тарихы мен
қызметіне арналып, облыстық және аудандық музейлер туралы да ақпараттар
береді.
ХХ ғасырдың 20-40 жылдарында музей ісінің теориялық мәселелері Кеңес
үкіметінің мәдени төңкерісімен байланысты зерделенді. Ғылыми еңбекті жазу
барысында кеңестік музей үлгісінің теориялық негізін қалыптастыруға
араласқан Н.К. Крупская, М.В. Луначарский, М.И. Калинин сынды партия және
мемлекет қайраткерлерінің еңбектеріне көңіл бөлінді.
Бірақ, Кеңес ғылымы қаншалықты жан-жақты дамып, түрлі салаларда
зерттеуші ғалымдардың саны көбейгенімен музей саласы тасада елеусіз қала
берді. Сондықтан, республика деңгейіндегі кітапхана қорларынан музейлердің
теориялық мәселелері мен тарихи қалыптасу барысы жайында ғылыми еңбектер
бірен-саран мақалалармен шектеледі. Олардың қатарына А. Баталованың, К.
Мұхамбетованың мақалаларын жатқызуға болады. Аталмыш еңбектер кеңестік
саясат желісінде жазылғанымен, бүгінге дейін музей ісін зерттеу бағытында
зерттеушілер тарапынан қызығушылық тудырып, өз мәнін жоғалтқан жоқ [9].
Ұлы Отан соғысы және соғыстан кейінгі жылдарда да (1945-1960 жылдар
аралығы) музей саласына жете көңіл бөліне қойған жоқ. Қазақстан
музейлерінің азды-көпті тарихнамалық мәселелері Ресейдің Мәскеу, Ленинград
қалаларында ұйымдастырылған Өлкетану және музей жұмысының ғылыми-зерттеу
институтының В.К. Гарданов, А.Б. Закс, Д.А. Равикович, А.М. Разгон, В.Н.
Игнатьева, О.В. Ионова, Н.С. Зузыкина, М.П. Симкин сияқты тарихшы,
музейтанушы ғалымдардың ғылыми еңбектерінде қарастырылды. Бұл еңбектердің
отандық музейлердің қалыптасу және даму тарихын зерттеуде маңызы
болғанымен, оларда тек музейлер құрамы және экскурсияларды тамашалауға
келген көрермендердің сандық көрсеткіштері туралы мәліметтер Одақ
көлеміндегі музейлермен салыстырмалы түрде берілген, қате пайымдауларға да
кездеседі. Мәселен, кеңестік музей құрылысы тарихын зерттеуші ғалым О.В.
Ионова 1927 жылы Қазақстанда тек Көкшетау, Петропавл, Ақмола, Жетісу
(Алматыда) және Шымкент тарихи-өлкетану музейлерінің болғандығын атап
көрсетеді [10].
Өткен ғасырдың 50-70 жылдарында Қазақстан мәдениетін зерттеген
отандық ғалымдардың қомақты еңбектері жарыққа шықты. Мәселен, Н. Жангелдин,
А.Ж. Жөкібаев, А.К. Канапин, Р.Б. Сүлейменов, Х.И. Бисенов, Е.С. Исмаилов,
Г.С. Сапарғалиев, Б. Өтемісовтың еңбектері республика мәдениеті тарихының
теориялық негіздерін қалыптастыруда маңызды рөл атқарды [11]. Ғалымдар
Қазақстан мәдениеті, ғылымы мен өнерінің дамуы туралы бай материалдарға
талдау жасап, сала табыстары мен жетістіктеріне, қиыншылықтары және
кемшіліктеріне баға берді. Р.Б. Сүлейменов пен Х.И. Бисеновтың
Социалистический путь культурного прогресса отсталых народов атты
еңбегінде: Республикада музейлер ұйымдастыру ісі мамандар тапшылығы,
қаражаттың жетіспеушілігі, тиісті ғимараттың болмауы сияқты қиыншылықтарға
кездесті. Дегенмен, 20-жылдардың басында Орынбор қаласында Орталық өлкелік
(тарихи-мәдени), Табиғат және мектепке дейінгі тәрбие, Семей, Жетісу
музейлері өз жұмыстарын жалғастырып, Ақтөбе мен Көкшетауда Қазақстанды
зерттеу қоғамы жаңа музейлер ұйымдастырды – деп жазды [11, 186 б.].
Еңбекте көрсетілген музейлердің арасында сол жылдары ашылған басқа да
музейлердің болмауы мәдени құрылыс саласындағы музейлер тарихының
зерттелмегенінің тағы бір куәсі.
1970-1980 жылдары республика музейлерінің қалыптасу жүйесі мен
олардың қызметі, жұмысының негізгі бағыттары жайында мардымды еңбектер жоқ.
Музей ісі төңірегіндегі келеңсіз жәйттарды жазған М. Жантелиннің, Ж.
Қыдыровтың, С. Есованың, Б. Алтаевтың мақалалары мен Қ. Мұхамедхановтың
жолкөрсеткіші жарияланды. Бұл еңбектер музейлердің күнделікті тіршілігінен
ғана ақпарат беріп, музейтанудың теориялық мәселелерін толық қамти алмады.
Коммунистік идеология талабына бағынышты болғандықтан, олар музейлерде
қалыптасып отырған шынайы жағдайды көрсете алған жоқ [12].
1985 жылдың сәуірінен бастап қоғамдағы түбегейлі өзгерістер халықтың
саяси және рухани еркіндік алуына әсерін тигізді. Осыған байланысты
республика көлемінде жаңа тарихи көзқарас тұрғысындағы ғылыми еңбектер
жарыққа шыға бастады. Атап айтқанда, Р.Б. Сүлейменов, Х.М. Әбжанов, А.Н.
Құдайбергенов туындыларында Қазақстандағы мәдени құрылыс тарихының
көлеңкелі ақтаңдақ беттерінің кейбір тұстары сөз етіліп, бірқатар
әдіснамалық мәселелері қаралды [13]. Аталған ғалымдардың мәдениет құрылысын
зерттеудегі қол жеткен табыстарына сүйене отырып, жаңаша ойлау негізінде
өткенімізді саралап, мәдени дамудағы шынайы жетістіктермен сыңаржақ
пайымдалып келген кертартпа үрдістерді талдап, тарихтан тәлім алуға
мүмкіндіктер туды. Бұл кезеңде КСРО-да музей ісіне деген сұраныстың өсуі
1917 жылдан бастап 80-ші жылдардың аяғына дейінгі аралықтағы кеңестік
мемлекеттік музейлер жүйесінің қалыптасуы мен дамуының сандық және сапалық
деңгейін қорытындылау мәселесіне арналған ғылыми еңбектердің жарыққа
шығумен байланысты болды. Бұл кезеңде музей ісінің теориялық тұстары А.Б.
Закс, А.М. Разгон, Д.А. Равикович, Ю.С. Егоров, Л.Н. Годунова сияқты
белгілі музейтанушы ғалымдар еңбектерінде көрініс тапты [14].
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі түбегейлі өзгерістер қоғамда
мүлдем жаңа жағдайды қалыптастырды. Отан тарихының көкейтесті мәселелерін
жаңа көзқарас желісінде зерттеу М.Қ. Қозыбаев, К.Н. Нұрпейісов, М.Қ.
Қойгелдиев, Т.О. Омарбеков Х.М. Әбжанов, Қ.Қ. Әбуев, З.О. Дүкенбаева, Р.М.
Жұмашев, Г.М. Кәкенова, Д.Ә. Махат, А. Ауанасова, А.Т. Капаева, С.З.
Баймағамбетов, Ж.Ү. Қыдыралина, Ғ.Қ. Кенжебаев т.б ғалымдардың сүбелі
еңбектерінде көрініс тапты [15]. Қазақстандағы музей ісі тарихы өздерінің
негізгі зертеу нысаны болмаса да, оның жалпы талқылануына елеулі үлес
қосып, мәселе төңірегінде маңызды фактілер мен деректерді ғылыми айналымға
қосты. Мәселен, Д. Махаттың монографиялық еңбегінде кеңестік тоталитарлық
әкімшіл-әміршіл жүйенің музей ісіне тигізген кері әсері, Абай мемориалдық
музейі өз қызметін ұлттық негізде ұйымдастырғаны үшін қатаң сынға алынып,
музей жанашырларының бірі болған белгілі тұлға Ғ. Мұхамедхановтың
қудаланғаны жайында құнды мәліметер келтірілген [15, 367 б.].
Тәуелсіздік ағаннан кейін Қазақстан музей ісі тарихына арналған
зерттеулер шыға бастады. Олардың ішінде А. Қайназарованың, А. Ибраеваның,
С. Тайманның, Б. Санақұлованың, М. Мұсаханованың және Ғ. Файзуллинаның
еңбектерін атауға болады [16]. А.Е. Қайназарованың еңбегінде Қазақстан
жерінде алғаш ашылған Орынбор, Семей, Жетісу музейлерінің Қазан қарулы
көтерілісіне дейінгі және оның алғашқы жылдарындағы қызметінің негізгі
бағыттары қарастырылғанмен, Орал тарихи-өлкетану музейі жайлы ешқандай
мәлімет келтірілмейді. Сонымен қатар, еңбектің Қазақстан музей ісі тарихын
зерттеуде құнды болып табылғанымен, тереңірек зерттеуді қажет ететін
тұстары да жоқ емес. Мәселен, автор тарапынан Қазан төңкерісіне дейінгі
музейлердің құрылымдық деңгейіндегі өзгерістер, музей құрылысының теориялық
мәселелері үстіртін қарастырылған. Орынбор музейінің тарихына қатысты
маңызды мәліметтер назардан тыс қалған.
Кеңес үкіметі орнаған алғашқы жылдардағы Отандық музей ісінің тарихын
зерделеуде А.Ғ. Ибраева кеңестік үлгідегі тарихи-өлкетану музейлерінің
ұйымдастырылуын, музей жүйесін қалыптастыруда жекелеген адамдардың рөлі мен
ғылыми, мәдени-ағарту мекемелерінің қызметін жан-жақты саралаған.
Музейлердің қор жинақтау, экспозиция құру, ғылыми-зерттеу жұмыстарының
ерекшеліктері де жүйелі пайымдалғанымен, музей ісіндегі кеңестік
мемлекеттік саясаттың құйтырқы тұстары, музей қызметіндегі сыңаржақ
әдіснамалық негіздің қалыптасуы және музей жұмысының түбегейлі өзгеріске
ұшырауына әсер еткен факторлер желісі терең ашылмаған.
Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдардағы республика музейлерінің тарихын
зерттеу С. Тайман тарапынан қолға алынып, нәтижесінде көрсетілген кезеңдегі
музей ісінің мәселелері зерделенді. Автордың басты назарға алғаны соғыстан
кейінгі жылдары бейбіт құрылысқа көшу жағдайындағы музейлердің тарихы мен
тағылымы, музей ісіндегі мемлекеттік саясаттың музей қызметіне әсері,
қаражат тапшылығына байланысты музейлердің материалдық-техникалық базасының
нашарлауы, мамандар мәселесінің шешілмеуі, ғимарат тапшылығы, ұлттық
құндылықтардың талан-таражға түсуі сынды келеңсіз жақтары пайымдалған.
Дегенмен, зерттеу жұмысында көрсетілген уақыт шеңберіндегі музей қызметінің
ерекшеліктерінің теориялық-әдіснамалық мәні толық шешімін таппаған.
Мұрағаттық деректердің кең көлемде пайдаланылғанына қарамастан,
коллекциялық қорының қалыптасуы, соғыстан кейінгі жылдардағы музейлердің
қиын жағдайы, мемлекет тарапынан атқарылған іс-шаралар сияқты музей ісінің
ілкімді тетіктерін ашатын мәліметтер назардан тыс қалған.
Б. Санақұлованың, М. Мұсаханованың және Ғ. Файзуллинаның
зерттеулерінде Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан кейінгі музейлер тарихының
өзекті мәселелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында Қазақстан музейлерінің
қалыптасу және даму тарихы тың дерек көздері және ғылыми еңбектерге
сүйенуімен бүгінгі тарих ғылымы талаптарына сай зерттелді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біз ғасырлар тоғысында, түрлі
үлгідегі қоғамдар қалыптасқан, осыған орай адамдардың ой-өрісі сан
өзгерістерге бейімделген кезеңде өмір сүрудеміз. Адам баласының
жасампаздығында шек жоқ екендігін елімізде, әлемде болып жатқан саяси,
әлеуметтік-экономикалық және мәдени өзгерістердің қарқыны дәлелдеп отыр.
Адамзат тарихының күре тамыры мәдениет болса, мәдениеттің күре тамыры –
адам баласының ақыл-ойы мен қимыл-қарекеті дүниеге әкелген ғажайып рухани
және материалдық құндылықтар. Қай халықтың болсын өзге ешбір ұлтқа
ұқсамайтын бөлек болмыс-бітімін даралап, өзгеше тағдыр-талайын айқындайтын
жәдігерлер. Олардың ұлт рухының тірегі, халықтық қасиеттер саналатыны да
сондықтан.
Ұлттық сана мен ұлтжандылықты Қазақстан халқының бойына дарыту үшін
Ұлы дала тарихын ұрпақ санасында тірілту керек. Осыған орай, ғылыми,
ағартушылық-біліми, мәдени мекеме ретінде музейлердің рөлі өте зор. Кезінде
Кеңес үкіметі өз идеологиясын халыққа насихаттау үшін мектептен тыс
мекемелерге, соның ішінде музейлерге ерекше көңіл бөлген. Мұндай тәжірибе
нәтижесіз қалған жоқ, тіпті өзінің айтарлықтай жемісін де берді. Музейлер
өз экспозицияларында социалистік қоғамның жетістіктерін насихаттаушы саяси-
ағарту комбинатына айналып, халық музейге экскурсияға келетін. Ендеше
бүгінгі таңда музейлерді неге ұлттық сананы қалыптастыру мақсатында рухани
мәдениетімізді жаңғырту орталығына айналдырмасқа. Ұлттық тарихымыз бен
қайталанбас керемет мәдени туындыларымыз шоғырланған орда арқылы
жастарымызды отансүйгіштікке, ұлтжандылыққа тәрбиелемеске.
Музей – ел тарихы, ұлттың көне менталитеті, дүние жүзі мәдениетінің
қайнар көзі тоғысатын жер. Себебі, музей қойылымдарына орналасқан әрбір
мұраның астарында сол жеке мұра тарихы ғана емес, осыған байланысты болатын
кез келген халықтың жүріп өткен ізі, тарихы жатыр. Демек, аталмыш тақырып
қай тұсынан алып қарасақ та бүгінгі күн талабына сай зерттеуді қажет ететін
өзекті, көкейтесті мәселе болып табылады. Музей ісіне байланысты жекелеген
зерттеулер болғанымен, олар Қазақстан музейлерінің қалыптасуы мен даму
тарихы жөнінде толыққынды, аяқталған ғылыми негіз бере алмайды. Ұлы Отан
соғысы жылдарындағы музейлер, ХХ ғасырдың 70-ші жылдарынан былай қарайғы
музейлер тарихы, қайта құру жылдарындағы музейлердің жай-күйі, тәуелсіздік
алғаннан кейінгі музейлер өміріндегі өзгерістер ғылыми зерттеу назарынан
мүлдем тыс қалған. Мұндай жағдайдың өзі аталмыш тақырыпты зерттеу нысаны
етіп алуды қажеттеді.
Музей ғылыми-зерттеу, мәдениет-білім мекемесі, ұлттың ұлттылығын
айғақтайтын ерекше мәнді мемлекеттік атрибуттардың бірі. Музей саласында
жинақталған әлемдік тәжірибенің тарихи-әлеуметтік логикасы өзін қастерлей
білетін, ұлттық рухын іс жүзінде қадір тұтатын, өркендеген, өсем деген
елдердің музейлерінде ғана қоғамдық сұраныс толық қаматамасыз етіліп,
өзінідік сипат ала алады. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың: Егемен еліміздің мәдени өмірінде музейлердің орны
айрықша. Тарихымызды терең зерттеп, оның тәжірибесінен тағлым алу –
Қазақстанда патриотизмді қалыптастырудың, Отанның лайықты азаматтарын
тәрбиелеудің басты шарттарының бірі... – деген сөздері музей қызметінің
басты ұстанымы болуға тиіс [1].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Музей жүйесі Отандық мәдениет тарихының
құрамды бөлігі болғанымен табылғандықтан бұл мәселе төңірегінде әр кезеңде
жарық көрген ғылыми еңбектер көп емес. Музейлердің теориялық мәселелері мен
қалыптасу тарихының жекелеген кезеңдеріне арналған толыққанды монографиялық
еңбек жоқ. Жалпы мәдениет тарихына арналып, музей мәселесіне жанама
тоқталған бірқатар ғылыми еңбектер жарық көрді.
Бүгінгі таңда музей ісі мен тарихына қатысты ғылыми айналымға
енгізілген еңбектерді сұрыптай келе, оларды бірнеше топқа бөлуге болады.
Біріншісі, музей ісі құрамды бөлігі болып табылатын мәдени құрылыстың жалпы
мәселелеріне арналған еңбектер; екіншісі, музей ісінің теориясы мен
әдіснамасына арналған музейтанулық еңбектер, үшіншісі, музей тарихын
зерттеу мәселесіне арналған еңбектер. Әр топта қарастырылған ғылыми
еңбектерді қалыптасқан тарихи дәуірлеуге байланысты мынадай үш кезеңге
бөлуге болады: біріншісі ХІХ ғасырдан – 1917 жылға дейінгі (революцияға
дейінгі), екіншісі, кеңестік – 1917-1991 жж., үшіншісі, қазіргі – 1991
жылдан бүгінгі күнге дейін. Қазақстанның өткен ғасырлардағы тарихын патша
үкіметінің отарлау саясаты және кеңестік жүйемен байланыстырсақ, әрине,
Ресей ғалымдарының еңбектерінен де Қазақстан мәдениетінің тарихы мен музей
ісіне қатысты мәліметтер алынып, ғылыми айналымға қосылды. Зерттеу
жұмысының тарихнамалық негізін саралау барысында жүйелі мәселелік-
хронологиялық қағидаттарға жүгіндік.
Қазақстан музей ісінің қалыптасуы мен дамуы жайында құнды мәліметтер
қалдырған М.Е. Массон, А.С. Махонин, Л.Ф. Семенов, А.А. Адрианов, А.М.
Жиреншин еңбектері, республикадағы мәдени құрылыс және мемлекеттік саясат
мәселелері төңірегінде жарыққа шыққан Н. Жангелдин, А.Ж. Жөкібаев, Ә.
Канапин, Р.Б. Сүлейменов, Х.И. Бисенов, Е.С. Исмаилов, Г.С. Сапарғалиев
туындылары, тәуелсіздік алғаннан кейін мәдениет тарихын жаңа методологиялық
ұстанымдар негізінде қарастырған Х.М. Әбжанов, Қ.Ә. Ахметов, Н. Әлімбай,
А.Т. Капаева, С.З. Баймағамбетов т.б. ғалымдардың еңбектері зерттеу жұмысын
жазуға арқау болды. Музей ісінің теориялық-методологиялық негізін және
тарихын зерделеуде В.К. Гарданов, А.Б. Закс, Д.А. Равикович, А.М. Разгон,
В.Н. Игнатьева, О.В. Ионова, Н.С. Зузыкина еңбектерінің маңызы зор.
Диссертацияның бірінші тарауында зерттеу мәселесінің тарихнамасы
арнайы және толық берілді.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу нысаны етіп алынып отырған
Қазақстан музей ісінің қалыптасуы мен даму тарихы бір жарым ғасырдан астам
уақыт аралығын қамтығандықтан, деректердің құрамы мен түрі де әртүрлі.
Зерттеу жұмысының деректік негізін ғылыми айналымға енгізілген және
енгізілмеген материалдар жиынтығы құрады. Диссертациялық жұмыстың негізін
құрайтын жарияланбаған деректер қатарына Қазақстан Республикасы Орталық
Мемлекеттік мұрағаты (ҚР ОММ), Қазақстан Республикасы Президенті мұрғаты
(ҚР ПМ), Орынбор облыстық Мемлекеттік мұрағаты (ООММ), облыстық мұрағаттар
және Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік музейі (ҚР ОММ) мұрағаты
қорларынан алынған материалдар жатады.
Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағатының 4 қор –
Орынбор қырғыздарының облыстық басқармасы; 15 қор – Семей, 44 қор – Жетісу,
369 қор – Ақмола облыстық басқармасы; 828 қор, 460 қор – Жетісу және Семей
статистикалық комитеттері; 14 қор – Қырғыз (Қазақ) өлкесін басқарған Әскери-
революциялық комитет; 30 қор – Халық Комиссарлары Кеңесі; 921 қор –
Қырревкомның, Академиялық орталықтың, Ғылыми комиссия алқасы мәжілістері
хаттамалары; 81 қор – Халық Ағарту Комиссариаты бұйрықтары, жұмыс
жоспарлары, Қазақстанды зерттеу қоғамы және Орталық музей жарғылары,
есептері мен жоспарлары, мәжілістерінің хаттамалары; 1308 қор – Қазақстан
Орталық Мемлекеттік музейінің жоспарлары, есептері, бұйрықтары, мәжіліс
хаттамалары, республика музейлерінің есептері; 693 қор – Қазақстанды
зерттеу қоғамы қызметі, есептері, мәжіліс хаттамалары; 1876 қор – Қазақ КСР
Министрлер Кеңесі жанындағы мәдени-ағарту мекемелерінің істері жөніндегі
комитеттің бұйрықтары, анықтамалар, музейлердің жылдық есептері, мәжіліс
хаттамалары; 1890 қор – Қазақ КСР Мәдениет министрлігінің қаулылары,
қарарлары, бұйрықтары, музейлердің жұмыс жоспарлары мен есептері, штаттық
кестелер т.б.; 1792 қор – Т.Г. Шевченко атындағы көркем сурет Галереясының
жылдық есептері, бұйрықтар, тақырыптық экспозициялық жоспарлары; 2051 қор –
1936-1940 жылдар аралығындағы Қазақстанның дінге қарсы музейіне қатысты
материалдар зерттеу жұмысының негізгі мазмұнын ашу барысында маңызды рөл
атқарды.
Қазақстан Республикасы Президенті мұрағатының 141 қор – Қазақ Өлкелік
партия комитетінің құжаттары; 708 қор – ҚК(б)П Орталық Комитеті іс-
құжаттары қорларынан алынған құнды деректік мәліметтер тиімді пайдаланылды.
Орынбор қаласының ХХ ғасыр басында қазақ елінің астанасы болғандықтан
бұл жерде тарихымызға қатысты құнды мәліметтер қатталған мұрағаттарға
ерекше тоқталуға болады. Қазақстан музей ісі тарихына қатысты мәліметтер
әсіресе, Орынбор облыстық Мемлекеттік мұрағатының 6 қор – Орынбор генерал-
губернаторының іс-қағаздар қоры, ХІХ ғасырда музейді қалыптастыру,
губернаторлардың осы істегі қызметі жайындағы құжаттар; 683 қор – ХХ
ғасырдың 20-30 жылдарындағы музей ісі туралы мәліметтер мұрағат қорларында
сақталған. Қазақстанның облыстық музейлері тарихы мен қызметін зерттеуде
Солтүстік Қазақстан облыстық Мемлекеттік мұрағатының 268 қор, Шымкент
облыстық Мемлекеттік мұрағатының 201 қор, Көкшетау қалалық мұрағатының 76
қорынан алынған деректік материалдар зерттеу жұмысында пайдаланылды.
Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік музейі мұрағатының жеке
қорларынан 142-іс (1939 жылы музей директоры болған Пронин Степан
Метрофановичтің), 110-іс (ғылыми қызметкер М.Л. Лосукованың), 124-іс (1940
жылы ғалым хатшы болған Мухамбетова Кира Мухамбетовнаның), 128-іс (1956-
1970 жылдар аралығында музей директоры болған Сара Сәтпайқызы Есованың)
құнды материалдар қарастырылды.
Астана қаласындағы Отырар кітапханасынан Қайым (Ғабдулқайым)
Мұхамедхановтың жеке қорынан өмірі мен қызметі туралы құнды мәліметтер
алынды. Автор тарапынан қоғам қайраткерінің 1940-1951 жылдар аралығында
Семейдегі Абай мемориалдық музейінің қалыптасуы мен дамуына қосқан үлесі
туралы мәліметтер мұқият қарастырылды. 1947 жылы музейдің Ғылым
Академиясының құзырына берілумен, академик Қ.И. Сәтпаев Қ. Мұхамедхановты
музейдің директоры етіп тағайындағаны туралы ақпараттар сақталған.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі Мәдени
мұра департаменті мұрағатының ағымдағы қорларының музей ісіне қатысты
мәліметтері назарға алынды. Зерттеу жұмысын жазу барысында құнды мәліметтер
шоғырын құрайтын деректік материалдар қатарына музейлердің іс-қағаздары
саралау арқылы ғылыми айналымға енгізілді. Іс-қағаз құжаттары музейлердің
жабдықтау, ғылыми-қор, мәдени-ағартушылық және экспозиция жұмысы туралы
мәліметтер алуға мүмкіндік береді. Аталмыш деректерді сұрыптай келе
материалдардың мынадай төрт түрін көрсетуге болады: ұйымдастыру-өкімдік
(музейлердің ашылуы және Кеңестердің құрылуы жөніндегі бұйрықтар, музей
ісіндегі Кеңестер өкімдері, Жарғылары, отырыс хаттамалары); жоспарлық
(жұмыс жоспарлары); (музей қызметі жөніндегі анықтамалар); музейдің жеке
құрамы туралы құжаттар. Бірақ, мұрағат қорларындағы музей ісіне қатысты
құжаттар әлі де болса дұрыс жүйеге келтірілмеген. Сонымен қатар, мұрағат
қорларында сақталған музей қызметіне қатысты құжаттардың арасында кіріс
кітаптары, жәдігерлер төлқұжаттары сақталған. Мұндай деректер музейдің қор
жұмысы туралы, жабдықталуы, түпнұсқа жәдігерлердің саны мен құрамы және
экспозицияға қойылу барысы жайлы құнды мәліметтер алуға мүмкіндік берді.
Автор тарапынан ҚР Орталық Мемлекеттік музейінің, облыстық музейлердің, ҚР
Тұңғыш Президенті музейінің ғылыми тұжырымдамалары, жәдігерлерді тіркеу
және кіріс кітаптары қарастырылды.
Музейлердің жұмысы туралы қосымша мәлімет алуға мүмкіндік тудыратын
мәлімет ретінде музей буклеттері мен каталогтары зерттеу жұмысында
пайдаланылды. Құрылымы жағынан біркелкі болып келетін жиналмалы кітапшалар
түрлі-түсті суреттермен безендіріліп, музейлер туралы қысқаша анықтама
беретін жолкөрсеткіш қызметін атқарады. Мұндай жолкөрсеткіштер арқылы
республика музейлері көпшіліке және шет елдерге танылады. Осыған орай
зерттеу барысында музейлердің жолкөрсеткіштері де мүмкіндігінше ескерілді.
Сонымен қатар, республикалық және облыс көлеміндегі бұқаралық ақпарат
құралдары беттерінде жарияланған мақалалар мен Советский музей,
Советское краеведение, Вестник Центрального музея, Вопросы истории,
Мирас, Мәдени мұра, Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік
музейінің еңбектері сынды ғылыми басылымдар кеңінен пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты
Қазақстанда музей ісінің қалыптасуы мен дамуының тарихи тәжірибесін ғылыми
тұрғыда зерделеу арқылы, коллекциялық қорының қалыптасуын, ғылыми-мәдени,
біліми-ағартушылық, әлеуметтік институт ретіндегі қоғамдағы рөлі мен орнын,
маңыздылығын жан-жақты ашып көрсету.
Осы мақсатқа орай ғылыми еңбектің алдына төмендегідей зерттеу
міндеттері қойылды:
- Қазақстан музей ісінің қалыптасу және даму тарихын баяндайтын
отандық және шетелдік әдебиетті зерделеу негізінде зерттеу жұмысының
тақырыбына қатысты тарихи дерек көздерін тақырыптық негізде жүйелеу және
мәселенің методологиялық ұстанымын анықтау;
- музейлерді қалыптастырудағы әлемдік тәжірибеге сүйене отырып,
Қазақстан жерінде пайда болған алғашқы музейлердің қалыптасуы мен дамуының
ілкімді тетіктерін ғылыми тұрғыда пайымдау;
- Қазақстан жерінде музейлердің қалыптасуы мен дамуына үлес қосқан
жекелеген тұлғалардың қызметін, отандық музей ісіндегі орны мен рөлін
саралау;
- ХХ ғасыр басындағы музейлер жүйесі қалыптасуының алғышарттарын,
ғылыми жинақтаушы мекемеден саяси мәдени-ағартушылық ордаға айналуының
саяси астарын ашу арқылы музейлердің қоғамдағы орны мен рөлін анықтау;
- Кеңес өкіметі кезеңіндегі музейлердің ғылыми-зерттеу, мәдени-
ағартушылық қызметінде сыңаржақтылықты қалыптастыру арқылы саяси
идеологияның пәрменді құралына айналдыру мәселелерін қарастыру, Қазақстан
музей ісіндегі кеңестік саясаттың тиімді және тиімсіз жақтарын негіздеу;
- Кеңес кезеңінде ұйымдастырылған салалық музейлердің (тарихи
өлкетану, мемориалдық, археологиялық, этнографиялық, көркемсурет, мекемелік
т.б.) құрылымдық ерекшеліктерін, жұмыстарының негізгі бағыттарын анықтау;
- ғылыми еңбектер мен тың деректерге сүйене отырып музей мамандарының
даярлануы мәселелерін, сапалық құрамы мен әлеуметтік келбетін жан-жақты
зерттеу;
- тәуелсіздік алғаннан кейінгі музейлердің партиялық, идеологиялық
өктемдік пен бірізділіктен қол үзіп, іс-шаралардың тақырыптық, мазмұндық,
танымдық әлеуетінің кеңеюін, ел мүддесіне қызмет ететін мақсатқа жұмылған
қызметінің негізгі бағыттарын саралау;
- қазіргі жаңа тұрпаттағы музейлердің қызметін, құрылымдық
өзгерістерін пайымдау арқылы, музейлер жүйесін басқару мен ұйымдастыруда
қолданылған кеңестік орталықтандыру, саясаттандыру, бюрократияландырудың
орнына келген жариялылық, нарықтық қатынастарға бейімделу, бейсаясаттану
ұстанымдарын ғылыми тұрғыда ашып көрсету;
- музейлердегі ұлттық тарихи-мәдени мұраның жинақталу, ғылыми тұрғыда
зерттелу, ғылыми тұжырымдалған көрнектемелердің экспозицияға қойылуы мен
көрерменге көрсетілуін зерделеу;
- музейлер рухани және материалдық ескерткіштерді сақтау орындары
болып қана қоймай, өзінің қызметі арқылы елінің тағылымды тарихын, бірегей
тұлғаларының өмірі мен қызметін көпшілікке, өскелең ұрпаққа жеткізу арқылы
оларды патриотизмге, өр мінезділікке баулу мәселерін зерделеу;
- музейлердің ғылыми-ағартушылық мекеме ретінде рөлін анықтап,
теориялық-әдіснамалық зерттеулерді сұрыптау, жаңа әдістерді қолдану
жолдарын қарастыру. Қазіргі музейлердің мүмкіндіктері мен бәсекелестікке
қабілеттілігін арттыру жолындағы бағыт-бағдарын ғылыми тұрғыда пайымдау.
Зерттеу нысаны. Қазақстан мәдениетінің қалыптасуы мен дамуының тарихи
аспектілерін зерделеу зерттеу жұмысының нысанын анықтайды.
Зерттеу пәні. Мәдениет саласының бір бөлігі болып табылатын
республика музейлерінің қалыптасу кезеңдерін, коллекциялық қорын,
құрылымдық негіздерін, мәдени-ағартушылық әлеуетін, ғылыми-зерттеу
қызметін, маман мәселесін тарихи тұрғыдан зерттеу жұмыстың ізденіс пәнін
анықтайды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының басты
жаңалықтары:
• Қазақстан музей ісінің қалыптасу және даму тарихы қазіргі заман
талабына сай тарихи сабақтастықпен шынайылық тұрғысынан жан-жақты
талданып, көрсетілді;
• ғылыми айналымға енгізілмеген деректік материалдар арқылы отандық
музей ісі қызметінің негізгі бағыттары қоғам дамуының
заңдылықтары, идеялық ұстанымдар мен қағидаттарына және өзіндік
ерекшеліктеріне сай қарастырылды;
• бүгінгі күнге дейін Қазақстан музей ісіне қатысты қомақты ғылыми
еңбектің жоқтығына орай, аталмыш жұмыста музей ісі тарихы алғаш
рет кешенді түрде зерттелді;
• диссертацияда құнды тың деректерді қолдану арқылы музей ісінің
теориялық мәселелері ғылыми тұрғыда пайымдалды;
• автор алғаш рет музейтану саласы бойынша қалыптасқан теориялық-
әдіснамалық ұстанымдар мен ғылыми әдіс-тәсілдерді отандық
музейлердің қалыптасу және даму тарихының негізгі кезеңдеріне
орайластырып зерттеу мәселесінде кеңінен қолдану арқылы музейлік
және музейтанулық мәселелерді өркениттілік және ұлттық мүдде
тұрғысында қарастырды;
• қоғам дамуының кезеңдеріне сай Қазақстан музейлерінің қалыптасуы
мен дамуындағы мемлекеттік саясаттың әсері, осыған байланысты
тұжырымды өзгерістер мен құрылымдық ерекшеліктері ғылыми негізде
дәйектелді;
• Отандық музейлердің коллекциялық қорын қалыптастыру, ғылыми-
зерттеу, мәдени-ағарту, экспозиция құру жұмысының негізгі
бағыттары тың деректік материалдар арқылы жүйеленді;
• Қазақстан жерінде музейлердің пайда болуының алғышарттары мен
қалыптасу барысы, музейлердің дамуына үлес қосқан жекелеген
тұлғалардың рөлі мен ғылыми мекемелер қызметі жан-жақты зерттелді;
• Кеңес өкіметінің музей ісіндегі саясаты, партиялық, идеологиялық
өктемдік пен бірізділіктің музей қызметіне әсері ғылыми еңбектер
мен мұрағаттық деректер негізінде сараланып, салыстырмалы түрде
ұлттық идеологиялық ұстанымдар негізінде зерделенді;
• отарлық езгінің келеңсіз жақтары мен әкімшіл-әміршіл жүйенің
қылмыстарын әшкерелейтін, ұлттық тарихи сананы қалыптастырып, Отан
тарихындағы ақтаңдақтарды жоюға септігін тигізетін жаңа
тұрпаттағы музейлер қызметінің негізгі бағыттары мен стратегиялық
мақсаттары жан-жақты сараланды;
• ұлттың рухын ұлықтайтын тарихи-мәдени құндылықтардың тарихы мен
тағдыры, сыртта қалған құндылықтар туралы мәліметтер сұрыпталып,
елге қайтарудың өзіндік әрекеттік тұстары қарастырылды;
• зерттеу жұмысында Қазақстан музейлер жүйесін басқару мен
ұйымдастыруда қолданылған жойдасыз орталықтандыру, саясаттандыру,
бюрократияландырудың әдіс-тәсілдері мен орнына келген жариялылық,
жергілікті бастамаға өріс ашу, нарықтық қатынастарға бейімделу,
бейсаясаттану ұстанымдары еркін ойлау және өркениеттілік
қағидаттарға сай пайымдалды.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының мерзімдік шегі: Қазақстан жерінде
алғаш музейлердің пайда болуынан, ХІХ ғасырдың 30-жылдарынан 2006 жылға
дейінгі аралықты қамтиды. Тақырып аясының мұндай кең болуының себебі:
зерттеу жұмысы үш кезеге бөлініп қарастырылды. Біріншісі, ХІХ ғасырдың
алғашқы жартысынан (1831 жылы негізі қаланған Орынбор тарихи-өлкетану
музейінен) – 1917 жылғы Қазан революциясына дейін; екіншісі, Кеңес өкіметі
кезеңіндегі музейлер; үшіншісі, Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстан
музейлерінің тарихына арналған. 2006 жылмен тоқталуы себебі, Қазақстанның
тәуелсіздік алғанына 15 жыл толуымен орайластырылды.
Көрсетілген әр кезеңнің дамуындағы өзіндік ерекшеліктер музейлер
тағдырына айтарлықтай әсерін тигізді. Зерттеуде осы мәселе ескеріліп,
отандық музейлердің тағылымды тарихы мен тағдыры, тәжірибелік негіздері жан-
жақты зерделенді. Сонымен қатар, бүгінге дейін Қазақстан музей ісі
теориясымен тарихына арналған қомақты ғылыми зерттеудің болмауымен
түсіндіріледі. Ғылымда болып жатқан өзгерістер Отандық музей тарихын
зерттеу барысында жаңа методологиялық ұстанымдар мен тарихи талдауды,
тұжырымды қорытындылар мен дәйектеулерді қажет етеді.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
• Жаңа көзқарас және методологиялық ұстаным негізінде тың деректерді
ғылыми айналымға қоса отырып, республика музейлерінің қалыптасуы
мен дамуының тарихи тәжірибесі мен теориялық тұстары жан-жақты
зерделенді. Танымдық, тәрбиелік маңызы зор музейлер өткеннен
ақпарат жеткізуші ғана емес, ақпаратты заттай деректер арқылы
насихаттайтын, сол тарихи кезең жөнінде түсінік қалыптастыратын
мәдени мекеме. Жалпы әлеуметтік, қоғамдық сипат алып жалғасып,
ұрпақтардың рухани құндылықтары мен халықтың біртұтас этникалық
өмір сүру жалғастығын баяндап, ұзақ дәуір бойынан берідегі ұлт
тарихының терең тамырын тануға қызмет атқарды.
• Зерттеу барысында өмір сүрген қоғам ерекшеліктерін ескере отырып,
музейлер қалыптасуының бірнеше кезеңдері анықталды. Алдымен, музей
типіндегі жеке коллекциялар қоры мен көрмелердің пайда болуы.
Келесі сапалық кезең, қоғамдық ұйымдар жанында музейлердің ашылуы.
Кунсткамера түрінде болғанымен бұл музейлер қоғамдық ұйымдар
жұмысының нәтижесі мен жетістіктерін танытып отырды.
• Қазақстан жерінде ХІХ ғасырда қалыптасқан музейлер құнды заттарды
жинау қағидаттары бойынша құрылды. Орынбор музейін алғашқылардың
қатарына қоюға негіз бар. Себебі, тек Қазақстан ғана емес, Ресей
тарапынан қарастырылса да осы музейдің қалыптасу және даму тарихы
алғашқылардың қатарына жатқызуға мүмкіндік береді. Кейін құрылған,
Семей, Жетісу, Орал музейлерінің тағдыры объективтік себептер
бойынша жергілікті әкімшілік пен ғылыми қоғамдар, жекелеген
тұлғалар және мекемелердің еркіне тікелей байланысты болды.
• 1917-1941 жылдар аралығында Қазан төңкерісінен кейін Қазақстанда
кеңестік музей үлгісінің қалыптасу үрдісі жүрді. Алғашқы кезде
мемлекеттік заңнамалық құжаттардың қабылдануы мен жүзеге асырылу
барысында зиялы қауым өкілдерінің араласуымен тарихи-мәдени мұраны
сақтау және қорғау, жаңа бағыттағы музейлерді ұйымдастыру,
республикалық музей жүйесін құру сияқты маңызды іс-шаралар
жасалғандығы құнды деректер арқылы анықталды.
• 1920-1930 жылдар аралығында музей ісіндегі тұрақтылық, мемлекеттік
және жергілікті органдардың құзырында болып, қоғамдық
функцияларының анықталу кезеңі жүріп жатқанымен, тоталитарлық
әкімшіл-әміршіл жүйенің қалыптаса бастауы, музейлердің түпкілікті
мақсат-міндеттерінен ауытқуына, өрістеп келе жатқан идеологияның
пәрменді саяси құралына айналуына алып келген мәселелер зерттеу
жұмысында жан-жақты дәйектелді. Музейлер саяси-ағарту комбинаты
ретінде жаңа қоғамның тұжырымды жетістіктері мен нәтижелерін
насихаттаушы мекеме ретінде қала берді.
• Ұлы Отан соғысы (1941-1945 жж.) Қазақстан музей ісінің дамуына да
кері әсерін тигізді. Елдегі жағдайға орай мемлекет тарапынан
музейлерге немқұрайлықпен қарау, көптеген құнды материалдық,
рухани құндылықтардың мәңгілікке жоғалуына әкелді. Соғыс кезінде
музей ғимараттарын басқа қажеттіліктерге пайдалану, қаражат
тапшылығы, мамандардың майданға аттануы, білікті мамандардың
болмауы Отандық музей ісін құлдыратып жіберді.
• 1945-1990 жылдар аралығындағы музей ісінде ілгері басушылық
байқалды. Тарихи-өлкетану, мемориалдық, көркемдік, атеистік
бағытта жаңа музейлер ашылып, бұқаралық деңгейде қызмет атқарды.
Музей мамандарын дайындауға мүмкіндік туып, қаржы мәселесі де
ойдағыдай шешілгендей болды. Бірақ, қоғамда қалыптасқан сыңаржақ
саясат музейлердің бар мүмкіндіктерін көрсетуге дес бермеді.
Нәтижесінде музейлер өздерінің ғылыми-зерттеу, экспозицияны құру
еркіндіктерінен айрылып, қарапайым қосымша мәдени-ағарту мекеме
ретінде қалып қойды.
• Зерттеуде бүгінгі еліміздегі музейлер жүйесін заманның өскелең
талабына сай, өркендеген мемлекеттердегі музейлердің озық
тәжірибелері негізінде жетілдіру жолдары қарастырылды. Әлемдік
деңгейдегі алпауыт мемлекеттердің халықаралық қатынастар саласында
мейлінше еселеніп отырған ақпараттық тегеурінінің түрліше әсерімен
шайылып бара жатқан ұлттық мәдениетті сақтап қалуда музейдің
өзіндік орны мен рөлі анықталды.
• Музейлердің коллекциялық қорының қалыптасуы халқымыздың ұрпақтан-
ұрпаққа ардақтап, мұра етіп қалдырыған сан-алуан бұйымдарының
негізінде жүзеге асқандығы қарастырылды. Олардың арасында тарихта
белгілі тұлғалардың жеке заттары, халқымыздың жаугершілік
замандарда қолданған қару-жарақтары, қолөнер туындылары, әшекейлік
бұйымдар бар.
• Музей өзінің табиғатынан ғылыми-зерттеу, мәдени-ағартушылық
мекемелердің жүйесіне енеді. Музей қойылымдарындағы көрнекіліктер
ұлттық мұра-мұрағаттарды халыққа насихаттау арқылы рухани
құндылықтарды қадірлеу, Отансүйгіштік, адамгершілік деген сияқты
баға жетпес құндылықтарды қалыптастыру мақсатында қызмет етеді.
Зерттеудің теориялық және қолданыстық маңызы. Бүгінгі күнге дейін
Қазақстан музей ісінің теориялық-методологиялық негіздері жасалған жоқ. Бұл
музей ісінің теориясымен айналысатын мамандардың тапшылығынан және
мәселенің зерттеу назарынан тыс қалуымен түсіндіріледі. Зерттеу жұмысында
пайдаланылған материалдардың көпшілігі ғылыми айналымға тұңғыш рет
енгізіліп отыр. Ол деректерді республиканың мәдениет тарихын зерттеу
барысында пайдалануға болады. Зерттеудің жекелеген тұжырым, қорытындылары
тарих мамандығын игеретін тәлімгерлерге музейтану, мәдениеттану, қоғам мен
мәдениеттің даму тарихын оқытуда пайдалана алады. Ғылыми еңбекте тұжырымды
дәйектелген музей ісінің теориялық мәселелері мен терминологиясы музей
мамандары үшін қажет. Сонымен қатар, бұл зерттеу еңбегі музей ісінің
бүгінгі күнге сай жаңа концепциясын дайындау кезінде де пайдаланылуы
мүмкін. Себебі зерттеу жұмысындағы музейлердің қалыптасуы және даму
бағытындағы кейбір қорытындылар мен ұсыныстар бірқатар оң шараларды
қабылдауға тірек міндетін атқарып, шынайы бейнені қалыптастыруға мүмкіндік
жасайды.
Зерттеу жұмысының материалдарын, тұжырымдарын және ұстанымдарын
отандық мәдениет тарихы туралы болашақта жазылатын еңбектерде де қолдануға
болады. Сонымен қатар, қазақ халқының мәдени мұралары негізінде тарихты жан-
жақты оқытуда пайдалы.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізіне шынайылық,
тарихилық, жүйелілік және салыстырмалы талдау қағидаттары басшылыққа
алынды. Қазақстан музей ісі тарихына қатысты еңбектер мен деректік
материалдар теориялық тұрғыдан талданып, қоғам дамуының бүгінгі кезеңде
қалыптасқан ой-пікір мен көзқарас негізінде ғылыми айналымға енгізіліп
отыр. Отандық музейлердің қалыптасу және даму тарихы жайындағы мұрағаттық
тың деректерді пайдалану, мәселені терең қарастыруға мүмкіндік туғызды.
Зерттеу жұмысының методологиялық түйінін шешу диалектикалық таным
тұрғысынан қаралып, әлемдік көзқарас деңгейінде зерделеуге талпыныс
жасалды. Музейлерді қоғамдық-әлеуметтік институт ретінде көрсету, оның
қалыптасу алғышарттары және тарихи даму заңдылықтарын, функцияналды
міндеттерін түсіндіретін жалпы ғылыми зерттеу қағидаттары және әдістері
диссертацияның теориялық мазмұны мен мән-мағынасын ашу барысында толықтай
негізделген. Бұдан шығатын негізгі қағида, музей ісінің тарихы отандық
мәдениет тарихының және тарихи даму деңгейінде музей үрдісін зерттейтін
музейтанудың ажырамас құрамды бөлігі болып табылады. Сондықтан музей ісінің
тарихын зерттеуде тарих ғылымының, тарихи қосалқы пәндердің, өнертану,
ескерткіштану, мәдениеттану сынды ғылымдардың дедукция және индукция,
нақтылы-тарихи, салыстырмалы-тарихи, тарихи-жүйелілік, мәселелік-
хронологиялық және тарихи-типологиялық, статистикалық, контент-анализ
сияқты зерттеу әдістер кешені тиімді пайдаланылды. Бұл әдістер авторға
сыңаржақ позиция мен догмалардан арылып, зерттеліп отырған мәселені сыни
тұрғыдан қарастыруға мүмкіндік берді. Зерттеу барысында методологиялық
бағыттың дұрыс анықталуы мен қол жеткізген ғылыми нәтижелердің дұрыс
қорытындылануына айтарлықтай ықпалын тигізді.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізінің шыңдалуына
бүгінгі таңда тарихты ұлттық мүдде тұрғысынан зерделеп жүрген Отандық
ғалымдар мен музейтанудың теориялық негізін салған білікті Ресей
мамандарының көзқарастары мен ұстанымдары арқау болды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Зерттеу жұмысының мазмұнына енген
автордың негізгі қорытынды тұжырымдары мақала түрінде Қазақ тарихы,
Ізденіс, Ұлт тағылымы, Қазақ ҰУ-і, Қарағанды МУ-і, Еуразия Гуманитарлық
институтының Хабаршысы, Алаш, Қазақстан мұрағаттары журналы ғылыми
басылымдарында, әртүрлі деңгейде өткен (соның ішінде республикалық және
халықаралық дәрежеде) конференцияларда баяндалып, жарияланды. Ресей,
Қырғызстан елдерінің кейбір ғылыми басылымдары автор еңбектерінің жарыққа
шығуына арқау болды. Атап айтсақ, 2008 жылдың 14-16 мамыр аралығында Санкт-
Петербор қаласында өтілген ХХІ ғасырдағы музеология – музейтану: зерттеу
және оқыту мәселелері және 2009 жылы Новокузнецк қаласында өтілген V
Чтения, посвященные памяти Р.Л. Яворского (1925-1995) атты халықаралық
ғылыми конференцияларға қатысып, Қырғызстанның Социальные и гуманитарные
науки, Наука и новые технологии ғылыми басылымдарында бүгінгі таңдағы
музей ісінде қордаланған көкейтесті мәселелер төңірегінде өз пікірлерін
ортаға салды. Диссертацияның негізгі мазмұны мен бағыттары, басты
тұжырымдары автордың 40-тан астам ғылыми мақаласында дәйектелген.
Автор Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президенті музейінің
ұйымдастырылуына, ғылыми тұжырымдамасын әзірлеу, алғашқы экспозициялық
кешенін құру жұмысына өз үлесін қосты. Бүгінгі таңда музей экспозицияларын
ғылыми негіздеу, ғылыми тұжырымдамаларын әзірлеу кезінде кеңес беру арқылы
және ғылыми жобаларға қатысу барысында автордың тәжірибелік дені шыңдалды.
Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік музейінің кітапхана, мұрағат
қорларында жұмыс істеу арқылы музей ісінің теориялық-тәжірибелік тұстарын
игерді. Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің тарих
мамандығын игеретін студенттерге Музейтану пәнінен дәріс курсын оқып, оқу
құралын баспаға әзірледі. Оқу құралында автордың музей ісін зерттеумен
шұғылданған уақыттан бергі еңбегінің тағы бір нәтижесі мыңға жуық музей
терминдерін жинақтап, қазақ тіліндегі нұсқасын оқырмандарға ұсынды.
Арнайы шақырумен ҚР Ішкі істер департаменті жүйесіндегі мекемелік
музейлер қызметкерлерінің республикалық пікір алмасу семинарына қатысып,
салалық музейлер төңірегінде қордаланған мәселелер бойынша өз ойлары мен
тұжырымдарын ортаға салды. Сонымен қатар, автор Мемлекеттік Мәдени мұра
бағдарламасы аясында Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік музейімен
Музейное дело Казахстана: становление, тенденции развития, проблемы атты
ғылыми-қолданбалы еңбекті әзірлеу жұмысына атсалысты.
Диссертациялық жұмыстың қолжазбасы Л.Н. Гумилев атындағы Евразия
ұлттық университеті Қазақстан тарихы кафедрасының (25.03.2010 ж., № 10
хаттама) кеңейтілген отырысында талқылаудан өтті.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы алдына қойған мақсат-
міндеттерін орындауға негізделген бір-бірімен логикалық байланыста,
мәселелік тұрғыда берілді. Диссертациялық зерттеу жұмысы кіріспеден, бес
тараудан, қорытынды және пайдаланған деректер мен әдебиеттер тізімінен
тұрады.
негізгі БӨЛІМ
Зерттеу бағыты Қазақстанда музей ісінің қалыптасуы мен даму тарихын
объективті тұрғыда зерделеу арқылы, ғылыми-мәдени, біліми-ағартушылық,
әлеуметтік институт ретіндегі қоғамдағы рөлі мен орнын, маңыздылығын жан-
жақты ашып көрсету мәселелерінен туындаған.
Кіріспеде диссертациялық жұмыстың өзектілігі, қажеттілігі, құндылығы,
бұған дейінгі зерттелу деңгейі, мақсаты мен міндеттері, деректік және
теориялық-методологиялық негізі, мерзімдік шегі, ғылыми жаңалығы,
тәжірибелік қолданысы айқындалған.
Зерттеудің методологиясы, тарихнамасы, дерек көзі деп аталатын
бірінші бөлімде мәселені зерттеудің методологиялық сипаты қарастырылып,
тақырып аясының отандық және шетел тарих ғылымында зерделенуі жағдайы және
деректік желісі жан-жақты талданды.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері қоғамдық-гуманитарлық ғылымдар
саласында іргелі зерттеулер дүниеге келді. Қарастырылып отырған Қазақстан
музейлерінің қалыптасуы мен дамуы тарихына арналған ғылыми еңбек өзінің
зерттелу мәресіне жетпеген, жаңаша пайымдауларды қажет ететін Отан
тарихындағы өзекті мәселердің бірі болып табылады.
Кешегі кеңестік дәуірде тарих ғылымы ұзақ уақыт бойы коммунистік
партия идеологиясына негізделген сыңаржақтылыққа бой ұрып, тарихшы
ғалымдарымыздың еңбектері шынайылықтан, тарихилық қағидаттардан алшақ
болды. Ұлт тарихын зерттеудің ұстанымы марксизм-ленинизм ілімінен
туындауына орай, саяси жүйе құрылысына, халықтың мәдени жағдайына, тарихи
оқиғаларға әділ талдау жасалмады.
Қазақстан тарихының өзекті мәселелері, әсіресе, кеңес кезеңі және
мәдениет тарихының күнгейі мен көлеңкелі беттері танымал тарихшы ғалымдар
М. Қозыбаевтың, К. Нұрпейісовтың, М. Қойгелдиевтің, Т. Омарбековтың, А.
Сейдімбектің, Р. Жұмашевтің, Б. Аяғанның, Х. Әбжановтың, Қ. Ахметовтың
қомақты зерттеулеріне арқау болды. Ғалымдардың Қазақстан тарихындағы
теориялық ойдың соңғы табыстарын қолдану арқылы зерттеулері тарих ғылымы
методологиясын асқаралы биіктерге шығара отырып, зерттеудің жаңаша
бағыттағы негіздерін қалады. Белгілі тарихшы ғалым М. Қозыбаевтың: Егер
тарих ғылымының алдында тұрған міндеттерді бетбұрыс кезеңінің талаптары
тұрғысынан саралайтын болсақ, тарихшылардың туған халқы алдындағы қарызы
белшесінен екені айқын көрінеді. Жарты ғасырдан астам уақыт бойы тарих
ғылымы алдымен сталиндік жосықсыздықтардың, содан кейін волюнтаризм мен
субъективизмнің, тоқырау идеологиясы мен психологиясының шырмауында болып
келді. Ендігі жерде шынайы тарихты жазатын тарихшылар қауымы құрылу керек
– деуі талай ғалымдарға ой салды [2]. Қазақтың көшпелі өркениеті жайында
іргелі еңбектер жазған белгілі ғалым А. Сейдімбектің пікірінше: ...Елдің
елдігін танытатын айғақ-белгілерді ұлттың берідегі атауы орныққан кезден
бастап түгендеу үрдісі, әдетте сол елді тексіз-тарихсыз етіп көрсетуге
себепші болды. Тарихтың тар жол тайғақ кешулерінде асыл қазынасын, елдік
айғақ-белгілерін тонатып алған халықтар, сөз жоқ, сол дәулетпен бірге
өзінің тарихи жадын да көмескілейді. Егер ата-бабаның көзіндей болып, алыс
ғасырлардағы жеткен мұралардың жіп-жырғасы шықпай төрінде тұратын болса,
ондай ел өзін ғана тереңірек түсініп қоймайды, сонымен бірге өзгеге де
түсінікті әрі танымал болмақ. Адамның тектілігін бітім болмысына қарап
танып-түсінуге болатын шығар, ал ел-жұрттың тектілігі оның табиғи және
әлеуметтік ортасында туындатқан айғақ-белгілерімен парақталса керек.
Сондықтан, көшпелі бабаларымыздың көшіне ілесіп бүгінгі күнімізге жеткен
мәдени-рухани дәулетіміздің барына қанағат, жоғына салауат деп қарап
отыруды қазіргі талғам-талап әсте көтермейді – деген пікірі оқырман
қауымға үлкен ой салды [3].
Кеңес кезеңіндегі ғылыми зерттеулерде адамдардың материалдық
өндіріспен байланысын тек әлеуметтік-экономикалық салаға талдау жасаумен
шектейтін формациялық ұстаным ұлықталған еді. Мәселен, тұңғыш халық ағарту
комиссары болған А.В. Луначарский: Музейлер – ең алдымен халық ағарту
жұмысының тіреуі, бірақта оларға басқа да әлеуметтік функциялар тән:
музейлер – өнер құндылықтарын сақтайтын орын, ғылым тірегі. Музей –
адамзаттың естелік кітабы, сондықтан көрмеге шебер қойылған жәдігерлер
көрермен сезімін оятып, өрісін кеңейтуге көмектесе білуі тиіс. Музейлерді
тамашалаумен қатар оларда ағарту мен оқыту жұмыстарын тек көрмелер арқылы
ғана шешпей, лабораториялар, аудиториялар мен шеберханалар ашу қажет –
деген жаңа үкімет талабын жеткізді [4]. Осы тақылеттес пайымдар кеңестік
Қазақстан тарихына арналған зерттеулерде аз кездеспейді.
Бүгінгі таңда республика музейлерінің қалыптасуы мен даму тарихын
жаңаша методологиялық ұстанымдарға сүйене отырып зерделеген жөн.
Өркениеттік методологиялық бағыттың ұстанымдары Н.Я. Данилевский, О.
Шпенглер, А. Тойнби еңбектерінде кеңінен көрініс тапқан [5]. Ғалымдар өз
еңбектерінде адамзат тарихын зерттеудің методологиялық бағытын адамилық,
руханилық құндылықтармен байланыстырады. Сондықтан, зерттеу жұмысын жазу
барысында өркениеттіліктің басты белгісі ұлттық рух, ұлттық идея, ұлттық
сана, ұлттық дәстүр, ұлттық тәрбие қағидаттары басшылыққа алынды. Аталмыш
қағидаттардың зерттеу жұмысында көрініс табуы әдіснамалық ұстанымдарды
орайластырумен тығыз байланысты. Ұстаным ұғымы тарихшы ғалым Х.
Әбжановтың пікірінше: Зерттеу нысаны мен пәнін дәл тануға негіз боп
қаланатын әрі қолданылатын ғылыми ережені, бастапқы қағиданы анықтайды
[6].
Диссертациялық жұмысты жазуда қолданған ұстанымдар: біріншіден,
музейлер өз қорларында халықтың сан ғасырлық тарихын баяндайтын
құндылықтарды шоғырландырғандықтан өркениет теориясының дәстүр мен
сабақтастық ұстанымын қаперден шығармау. Дәстүр мен сабақтастық тарихи-
мәдени тәжірибе үдерісіндегі жаңа мен ескінің арасындағы объективті қажетті
байланыс. Бұл байланыс тұтастықты қамтамасыз етеді және мәдениеттің үдемелі
дамуының алғышарты болып саналады. Сондықтан, зерттеу жұмысын жазуда
музейлер өткен мен осы кезеңді байланыстырушы, жалғастырушысы ретінде
қаралды. Музей қойылымдарына орналасқан әрбір мұра-мұрағаттың астарында
халықтың тарихы жатыр. Сондықтан музейді әлем ғалымдары ұлт тарихының
көрмесі деп атайды. Қазақ мемлекетінің тамырын алғашқы сақ, үйсін
тайпаларынан, түркі дүниетанымынан, Қазақ хандығынан іздейміз. Сол кезден
бастап үздіксіз жалғасып келе жатқан жетістіктер мен тарихи-мәдени
құндылықтарды бүгінгі ұрпаққа мирас етілген бай мұра ретінде қарастыру
тарихшының міндеті. Қазақстан музейлері бұл мұраларды тауып, дұрыс бағалап,
ғылыми сұрыптаудан өткізіп өз қойылымдарына қою арқылы халқымыздың тарихы
мен мәдениетін бүкіл әлемге көрсетуде.
Екіншіден, тарихи-мәдени құндылықтар – өркениет өлшемі, демек
материалдық және рухани құндылықтар адамзаттың шығуын байланыстырушы,
сабақтастырушы, жалғастырушы механизм ретінде қарастырылды. Өркениеттік
құндылықтар адамдық мәдени игіліктер арқылы қордаланып дәстүршілдік пен
жаңашылдықтың кезектес процесінде сабақтаса отырып белгілі бір тұтастықты
құрайды. Сондықтан, зерттеу жұмысында адамдардың іс-әрекеті негізінде
дүниеге келіп, музейлер қорында сақталған құндылықтар халық игілігінің
өркениеттік негізі ретінде пайымдалды.
Үшіншіден, музейлер мұраты ұлт тарихын және рухын асқақтатушы
ұстанымын негізге ала отырып, бүгінгі музейлер қоғамның даму кезеңдері мен
тарихи үдерістерді құжаттаушы, мәдениетті, ұлттық бірегейлікті сақтаушы
мекеме ретінде зерделенді. Музейлер экспозициясының кеңістігінде өнер және
азаматтың бір-бірімен етене байланысы көрсетіледі. Сондықтан музей –
мемлекет пен оны құраушы ұлтқа тиесілі екендігін сезіндіретін және
бірігейлікті қалыптастыратын билік институты болып табылады.
Зерттеу жұмысының тарихнамалық желісі осы уақытқа дейін Қазақстан
музейлерінің тарихы мен музейтанудың теориялық мәселелерінің зерттелуінің
кенже қалуымен түсіндіріледі. Сондықтан, авторға музей ісіне қатысты
ақпарат беретін еңбектердің барлығы маңызды болып табылып, назардан тыс
қалдырмауға тырысты.
Қазақстан жерінде алғаш пайда болған Орынбор губерниялық музейі
жайында жанама ақпарат беретін еңбектердің қатарынан орыс ғалымы Н.
Модестовтың мақалаларын ерекше айтуға болады [7]. Бұл еңбектерде Қазақстан
жерінде құрылған алғашқы музейлердің жұмыстары, музей ісін жандандыруға
белсене араласқан белгілі орыс зиялы қауым өкілдері Ф.К. Зан мен В.И.
Дальдың қызметтері жан-жақты баяндалған.
Кеңес өкіметі орнаған алғашқы жылдары Қазақстанды зерттеу қоғамының
негізін салуға белсене араласқан тарихшы А.П. Чулошников, этнограф А.А.
Четыркина, заңгер Е.А. Яковлев, А.Н. Турский, А.С. Махониннің мақалалары
мен қоғам жұмысының жыл сайынғы қорытынды есептері зерттеу қоғамының
еңбектері беттерінде жарық көріп тұрған. Солардың ішінде автор тарапынан
мұқият қаралған Қазақстан Орталық өлкелік музейінің 1922-1923, 1924-1925
жылдардағы атқарған жұмысының есебі. А.С. Махониннің Инструкция по
собиранию и монтировке пауков және Б.Г. Герасимовтың Двадцатилетие
Семипалатинского отдела Государственного Русского Географического общества
атты мақалалары Қазақстан музей ісі туралы мағлұмат бергендіктен автор
назарынан тыс қалмады.
Қазақстан жерінде Қазан төңкерісіне дейінгі музейлердің қалыптасу
және даму тарихын сипаттайтын еңбектердің қатарына М.Е. Массон, А.С.
Махонин, Л.Ф. Семенов, Ә.М. Жиреншиннің түрлі басылым беттерінде жарық
көрген мақалаларын жатқызуға болады [8]. Бұл мақалалар музей тарихы мен
қызметіне арналып, облыстық және аудандық музейлер туралы да ақпараттар
береді.
ХХ ғасырдың 20-40 жылдарында музей ісінің теориялық мәселелері Кеңес
үкіметінің мәдени төңкерісімен байланысты зерделенді. Ғылыми еңбекті жазу
барысында кеңестік музей үлгісінің теориялық негізін қалыптастыруға
араласқан Н.К. Крупская, М.В. Луначарский, М.И. Калинин сынды партия және
мемлекет қайраткерлерінің еңбектеріне көңіл бөлінді.
Бірақ, Кеңес ғылымы қаншалықты жан-жақты дамып, түрлі салаларда
зерттеуші ғалымдардың саны көбейгенімен музей саласы тасада елеусіз қала
берді. Сондықтан, республика деңгейіндегі кітапхана қорларынан музейлердің
теориялық мәселелері мен тарихи қалыптасу барысы жайында ғылыми еңбектер
бірен-саран мақалалармен шектеледі. Олардың қатарына А. Баталованың, К.
Мұхамбетованың мақалаларын жатқызуға болады. Аталмыш еңбектер кеңестік
саясат желісінде жазылғанымен, бүгінге дейін музей ісін зерттеу бағытында
зерттеушілер тарапынан қызығушылық тудырып, өз мәнін жоғалтқан жоқ [9].
Ұлы Отан соғысы және соғыстан кейінгі жылдарда да (1945-1960 жылдар
аралығы) музей саласына жете көңіл бөліне қойған жоқ. Қазақстан
музейлерінің азды-көпті тарихнамалық мәселелері Ресейдің Мәскеу, Ленинград
қалаларында ұйымдастырылған Өлкетану және музей жұмысының ғылыми-зерттеу
институтының В.К. Гарданов, А.Б. Закс, Д.А. Равикович, А.М. Разгон, В.Н.
Игнатьева, О.В. Ионова, Н.С. Зузыкина, М.П. Симкин сияқты тарихшы,
музейтанушы ғалымдардың ғылыми еңбектерінде қарастырылды. Бұл еңбектердің
отандық музейлердің қалыптасу және даму тарихын зерттеуде маңызы
болғанымен, оларда тек музейлер құрамы және экскурсияларды тамашалауға
келген көрермендердің сандық көрсеткіштері туралы мәліметтер Одақ
көлеміндегі музейлермен салыстырмалы түрде берілген, қате пайымдауларға да
кездеседі. Мәселен, кеңестік музей құрылысы тарихын зерттеуші ғалым О.В.
Ионова 1927 жылы Қазақстанда тек Көкшетау, Петропавл, Ақмола, Жетісу
(Алматыда) және Шымкент тарихи-өлкетану музейлерінің болғандығын атап
көрсетеді [10].
Өткен ғасырдың 50-70 жылдарында Қазақстан мәдениетін зерттеген
отандық ғалымдардың қомақты еңбектері жарыққа шықты. Мәселен, Н. Жангелдин,
А.Ж. Жөкібаев, А.К. Канапин, Р.Б. Сүлейменов, Х.И. Бисенов, Е.С. Исмаилов,
Г.С. Сапарғалиев, Б. Өтемісовтың еңбектері республика мәдениеті тарихының
теориялық негіздерін қалыптастыруда маңызды рөл атқарды [11]. Ғалымдар
Қазақстан мәдениеті, ғылымы мен өнерінің дамуы туралы бай материалдарға
талдау жасап, сала табыстары мен жетістіктеріне, қиыншылықтары және
кемшіліктеріне баға берді. Р.Б. Сүлейменов пен Х.И. Бисеновтың
Социалистический путь культурного прогресса отсталых народов атты
еңбегінде: Республикада музейлер ұйымдастыру ісі мамандар тапшылығы,
қаражаттың жетіспеушілігі, тиісті ғимараттың болмауы сияқты қиыншылықтарға
кездесті. Дегенмен, 20-жылдардың басында Орынбор қаласында Орталық өлкелік
(тарихи-мәдени), Табиғат және мектепке дейінгі тәрбие, Семей, Жетісу
музейлері өз жұмыстарын жалғастырып, Ақтөбе мен Көкшетауда Қазақстанды
зерттеу қоғамы жаңа музейлер ұйымдастырды – деп жазды [11, 186 б.].
Еңбекте көрсетілген музейлердің арасында сол жылдары ашылған басқа да
музейлердің болмауы мәдени құрылыс саласындағы музейлер тарихының
зерттелмегенінің тағы бір куәсі.
1970-1980 жылдары республика музейлерінің қалыптасу жүйесі мен
олардың қызметі, жұмысының негізгі бағыттары жайында мардымды еңбектер жоқ.
Музей ісі төңірегіндегі келеңсіз жәйттарды жазған М. Жантелиннің, Ж.
Қыдыровтың, С. Есованың, Б. Алтаевтың мақалалары мен Қ. Мұхамедхановтың
жолкөрсеткіші жарияланды. Бұл еңбектер музейлердің күнделікті тіршілігінен
ғана ақпарат беріп, музейтанудың теориялық мәселелерін толық қамти алмады.
Коммунистік идеология талабына бағынышты болғандықтан, олар музейлерде
қалыптасып отырған шынайы жағдайды көрсете алған жоқ [12].
1985 жылдың сәуірінен бастап қоғамдағы түбегейлі өзгерістер халықтың
саяси және рухани еркіндік алуына әсерін тигізді. Осыған байланысты
республика көлемінде жаңа тарихи көзқарас тұрғысындағы ғылыми еңбектер
жарыққа шыға бастады. Атап айтқанда, Р.Б. Сүлейменов, Х.М. Әбжанов, А.Н.
Құдайбергенов туындыларында Қазақстандағы мәдени құрылыс тарихының
көлеңкелі ақтаңдақ беттерінің кейбір тұстары сөз етіліп, бірқатар
әдіснамалық мәселелері қаралды [13]. Аталған ғалымдардың мәдениет құрылысын
зерттеудегі қол жеткен табыстарына сүйене отырып, жаңаша ойлау негізінде
өткенімізді саралап, мәдени дамудағы шынайы жетістіктермен сыңаржақ
пайымдалып келген кертартпа үрдістерді талдап, тарихтан тәлім алуға
мүмкіндіктер туды. Бұл кезеңде КСРО-да музей ісіне деген сұраныстың өсуі
1917 жылдан бастап 80-ші жылдардың аяғына дейінгі аралықтағы кеңестік
мемлекеттік музейлер жүйесінің қалыптасуы мен дамуының сандық және сапалық
деңгейін қорытындылау мәселесіне арналған ғылыми еңбектердің жарыққа
шығумен байланысты болды. Бұл кезеңде музей ісінің теориялық тұстары А.Б.
Закс, А.М. Разгон, Д.А. Равикович, Ю.С. Егоров, Л.Н. Годунова сияқты
белгілі музейтанушы ғалымдар еңбектерінде көрініс тапты [14].
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі түбегейлі өзгерістер қоғамда
мүлдем жаңа жағдайды қалыптастырды. Отан тарихының көкейтесті мәселелерін
жаңа көзқарас желісінде зерттеу М.Қ. Қозыбаев, К.Н. Нұрпейісов, М.Қ.
Қойгелдиев, Т.О. Омарбеков Х.М. Әбжанов, Қ.Қ. Әбуев, З.О. Дүкенбаева, Р.М.
Жұмашев, Г.М. Кәкенова, Д.Ә. Махат, А. Ауанасова, А.Т. Капаева, С.З.
Баймағамбетов, Ж.Ү. Қыдыралина, Ғ.Қ. Кенжебаев т.б ғалымдардың сүбелі
еңбектерінде көрініс тапты [15]. Қазақстандағы музей ісі тарихы өздерінің
негізгі зертеу нысаны болмаса да, оның жалпы талқылануына елеулі үлес
қосып, мәселе төңірегінде маңызды фактілер мен деректерді ғылыми айналымға
қосты. Мәселен, Д. Махаттың монографиялық еңбегінде кеңестік тоталитарлық
әкімшіл-әміршіл жүйенің музей ісіне тигізген кері әсері, Абай мемориалдық
музейі өз қызметін ұлттық негізде ұйымдастырғаны үшін қатаң сынға алынып,
музей жанашырларының бірі болған белгілі тұлға Ғ. Мұхамедхановтың
қудаланғаны жайында құнды мәліметер келтірілген [15, 367 б.].
Тәуелсіздік ағаннан кейін Қазақстан музей ісі тарихына арналған
зерттеулер шыға бастады. Олардың ішінде А. Қайназарованың, А. Ибраеваның,
С. Тайманның, Б. Санақұлованың, М. Мұсаханованың және Ғ. Файзуллинаның
еңбектерін атауға болады [16]. А.Е. Қайназарованың еңбегінде Қазақстан
жерінде алғаш ашылған Орынбор, Семей, Жетісу музейлерінің Қазан қарулы
көтерілісіне дейінгі және оның алғашқы жылдарындағы қызметінің негізгі
бағыттары қарастырылғанмен, Орал тарихи-өлкетану музейі жайлы ешқандай
мәлімет келтірілмейді. Сонымен қатар, еңбектің Қазақстан музей ісі тарихын
зерттеуде құнды болып табылғанымен, тереңірек зерттеуді қажет ететін
тұстары да жоқ емес. Мәселен, автор тарапынан Қазан төңкерісіне дейінгі
музейлердің құрылымдық деңгейіндегі өзгерістер, музей құрылысының теориялық
мәселелері үстіртін қарастырылған. Орынбор музейінің тарихына қатысты
маңызды мәліметтер назардан тыс қалған.
Кеңес үкіметі орнаған алғашқы жылдардағы Отандық музей ісінің тарихын
зерделеуде А.Ғ. Ибраева кеңестік үлгідегі тарихи-өлкетану музейлерінің
ұйымдастырылуын, музей жүйесін қалыптастыруда жекелеген адамдардың рөлі мен
ғылыми, мәдени-ағарту мекемелерінің қызметін жан-жақты саралаған.
Музейлердің қор жинақтау, экспозиция құру, ғылыми-зерттеу жұмыстарының
ерекшеліктері де жүйелі пайымдалғанымен, музей ісіндегі кеңестік
мемлекеттік саясаттың құйтырқы тұстары, музей қызметіндегі сыңаржақ
әдіснамалық негіздің қалыптасуы және музей жұмысының түбегейлі өзгеріске
ұшырауына әсер еткен факторлер желісі терең ашылмаған.
Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдардағы республика музейлерінің тарихын
зерттеу С. Тайман тарапынан қолға алынып, нәтижесінде көрсетілген кезеңдегі
музей ісінің мәселелері зерделенді. Автордың басты назарға алғаны соғыстан
кейінгі жылдары бейбіт құрылысқа көшу жағдайындағы музейлердің тарихы мен
тағылымы, музей ісіндегі мемлекеттік саясаттың музей қызметіне әсері,
қаражат тапшылығына байланысты музейлердің материалдық-техникалық базасының
нашарлауы, мамандар мәселесінің шешілмеуі, ғимарат тапшылығы, ұлттық
құндылықтардың талан-таражға түсуі сынды келеңсіз жақтары пайымдалған.
Дегенмен, зерттеу жұмысында көрсетілген уақыт шеңберіндегі музей қызметінің
ерекшеліктерінің теориялық-әдіснамалық мәні толық шешімін таппаған.
Мұрағаттық деректердің кең көлемде пайдаланылғанына қарамастан,
коллекциялық қорының қалыптасуы, соғыстан кейінгі жылдардағы музейлердің
қиын жағдайы, мемлекет тарапынан атқарылған іс-шаралар сияқты музей ісінің
ілкімді тетіктерін ашатын мәліметтер назардан тыс қалған.
Б. Санақұлованың, М. Мұсаханованың және Ғ. Файзуллинаның
зерттеулерінде Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан кейінгі музейлер тарихының
өзекті мәселелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz