Дағдарыс жағдайында экономиканы басқарудағы мемлекеттің рөлі
Кіріспе
1 Мемлекеттің мәні мен нысандары және оны басқару қажеттілігі
1.1 Мемлекет түсінігі және негізгі белгілері
1.2 Мемлекеттік басқарудың объективтік қажеттілігі
1.3 Мемлекеттік басқару қызметін жақсартудағы адами дамудың рөлі
2 Қазақстан экономикасын басқарудағы мемлекеттің ықпалына талдау
2.1 ҚР.ның экономикалық дамуындағы мемлекеттің ықпалына сипаттама
2.2 Қазақстанның экономикалық даму жағдайына талдау
2.3 Дағдарыс жағдайында ҚР.ның экономикасын дағдарыстан шығару ерекшеліктері
3. Қазақстандағы дағдарысқа қарсы шаралар
3.1 Қазақстан экономикасын басқарудағы туындайтын проблемалар мен оны шешу жолдары
3.2 Қазақстан жағдайында мемлекеттік басқаруды жетілдіру жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1 Мемлекеттің мәні мен нысандары және оны басқару қажеттілігі
1.1 Мемлекет түсінігі және негізгі белгілері
1.2 Мемлекеттік басқарудың объективтік қажеттілігі
1.3 Мемлекеттік басқару қызметін жақсартудағы адами дамудың рөлі
2 Қазақстан экономикасын басқарудағы мемлекеттің ықпалына талдау
2.1 ҚР.ның экономикалық дамуындағы мемлекеттің ықпалына сипаттама
2.2 Қазақстанның экономикалық даму жағдайына талдау
2.3 Дағдарыс жағдайында ҚР.ның экономикасын дағдарыстан шығару ерекшеліктері
3. Қазақстандағы дағдарысқа қарсы шаралар
3.1 Қазақстан экономикасын басқарудағы туындайтын проблемалар мен оны шешу жолдары
3.2 Қазақстан жағдайында мемлекеттік басқаруды жетілдіру жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ МӘНІ МЕН НЫСАНДАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ ҚАЖЕТТІЛІГІ
1.1 Мемлекет түсінігі және негізгі белгілері
Мемлекет түсінігін анықтау барысында біркелкі қоғамдық құбылыстарды әр адамның әрқилы қабылдау мүмкіндігін білдіретін субъективті сипатын ғана емес, сонымен қатар олардың объективті жағдайларын да ескерген жөн. Бұл жерде сөз, ең алдымен, құбылыс ретіндегі мемлекеттің күрделілігі мен көпқырлылығы және соған сәйкес оның түсінігін анықтау варианттарының көптігі туралы болып отыр. Осыған байланысты белгілі австриялық заңгер Г.Кельзен: «мемлекет түсінігін анықтаудағы қиыншылықтар аталмыш терминмен көптеген әртүрлі нысандар мен құбылыстар белгіленетіндіктен одан сайын күрделене түседі» деп атап өтеді.
Жалпы алғанда мемлекет түсінігінің өзі кең және тар мағынада қолданылады. Кең мағынада мемлекет деп қоғамның өзін немесе оның қандай да бір ерекше нысанын айтады. Ал тар мағынасында мемлекетке басқару органдары немесе субъектілері, ұлттар, белгілі бір елдің халқы тұрып жатқан аумақ жатқызылады.
Қазіргі заманғы мемлекеттануда мемлекет түсінігі жөнінде ғалымдар арасында әр түрлі көзқарастар қалыптасып, олар оны бірнеше мағынада, атап айтқанда, заңдық, әлеуметтік, нормативтік және органикалық мағынада қарастырады. Заңдық көзқарас тұрғысынан мемлекет заңды тұлға, «құқықтық феномен», ерекше корпорация ретінде қарастырылып, басқа корпорациялардан тек ұлт немесе ел масштабында белгіленген құқықтық тәртіппен ерекшеленеді. Осыған сәйкес мемлекет мәселелері белгілі жағдайда ұлттық құқықтық тәртіп мәселелері ретінде қарастырылып, адамдардың дұрыс іс-әрекетін және тәртібін бейнелейтін құқықтық тәртіп ретінде анықталады.
Мемлекет пен құқық арасындағы қатынастар жеке адам мен құқық арақатынасы сияқты бірге қарастырылуы тиіс деп ұйғарылады. Бұл Кельзеннің ойы бойынша мемлекет құқықты шығаруы мен бекітуіне қарамастан, жеке тұлға ретінде өзінің тәртібі мен іс-әрекетінде құқықпен байланысты болу қажет екенідігін білдіреді.
Әлеуметтік аспектіде мемлекет өзінің құқықтық тәртібі мен құқықтық өміріне тәуелсіз болатын небір «әлеуметтік жалпыға бірдейлілік», әлеуметтік қоғам болып саналады және оған (оның пайда болуы және қызмет ету кезінен бастап) түрлі органдар бойынша билікті бөлу сипаты тән. Автордың көзқарасы бойынша «барлық іс-әрекетті Үкімет бір өзі жасайтын және билікті де өз қолында шоғырландыратын бір де бір мемлекет жоқ». Қоғамда әр кезде бірнеше әкімшілік құрылымдар болған және бар. Олардың қызметінің нәтижесінде қоғамдағы қатынастардың басым бөлігі туындап, басқару мен бағындыру актілерінің көбі пайда болды. Ал олардың жиынтығы «әлеуметтік мемлекет» деген ұғымды білдірді.
1.1 Мемлекет түсінігі және негізгі белгілері
Мемлекет түсінігін анықтау барысында біркелкі қоғамдық құбылыстарды әр адамның әрқилы қабылдау мүмкіндігін білдіретін субъективті сипатын ғана емес, сонымен қатар олардың объективті жағдайларын да ескерген жөн. Бұл жерде сөз, ең алдымен, құбылыс ретіндегі мемлекеттің күрделілігі мен көпқырлылығы және соған сәйкес оның түсінігін анықтау варианттарының көптігі туралы болып отыр. Осыған байланысты белгілі австриялық заңгер Г.Кельзен: «мемлекет түсінігін анықтаудағы қиыншылықтар аталмыш терминмен көптеген әртүрлі нысандар мен құбылыстар белгіленетіндіктен одан сайын күрделене түседі» деп атап өтеді.
Жалпы алғанда мемлекет түсінігінің өзі кең және тар мағынада қолданылады. Кең мағынада мемлекет деп қоғамның өзін немесе оның қандай да бір ерекше нысанын айтады. Ал тар мағынасында мемлекетке басқару органдары немесе субъектілері, ұлттар, белгілі бір елдің халқы тұрып жатқан аумақ жатқызылады.
Қазіргі заманғы мемлекеттануда мемлекет түсінігі жөнінде ғалымдар арасында әр түрлі көзқарастар қалыптасып, олар оны бірнеше мағынада, атап айтқанда, заңдық, әлеуметтік, нормативтік және органикалық мағынада қарастырады. Заңдық көзқарас тұрғысынан мемлекет заңды тұлға, «құқықтық феномен», ерекше корпорация ретінде қарастырылып, басқа корпорациялардан тек ұлт немесе ел масштабында белгіленген құқықтық тәртіппен ерекшеленеді. Осыған сәйкес мемлекет мәселелері белгілі жағдайда ұлттық құқықтық тәртіп мәселелері ретінде қарастырылып, адамдардың дұрыс іс-әрекетін және тәртібін бейнелейтін құқықтық тәртіп ретінде анықталады.
Мемлекет пен құқық арасындағы қатынастар жеке адам мен құқық арақатынасы сияқты бірге қарастырылуы тиіс деп ұйғарылады. Бұл Кельзеннің ойы бойынша мемлекет құқықты шығаруы мен бекітуіне қарамастан, жеке тұлға ретінде өзінің тәртібі мен іс-әрекетінде құқықпен байланысты болу қажет екенідігін білдіреді.
Әлеуметтік аспектіде мемлекет өзінің құқықтық тәртібі мен құқықтық өміріне тәуелсіз болатын небір «әлеуметтік жалпыға бірдейлілік», әлеуметтік қоғам болып саналады және оған (оның пайда болуы және қызмет ету кезінен бастап) түрлі органдар бойынша билікті бөлу сипаты тән. Автордың көзқарасы бойынша «барлық іс-әрекетті Үкімет бір өзі жасайтын және билікті де өз қолында шоғырландыратын бір де бір мемлекет жоқ». Қоғамда әр кезде бірнеше әкімшілік құрылымдар болған және бар. Олардың қызметінің нәтижесінде қоғамдағы қатынастардың басым бөлігі туындап, басқару мен бағындыру актілерінің көбі пайда болды. Ал олардың жиынтығы «әлеуметтік мемлекет» деген ұғымды білдірді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Ихданов Ж., Сансызбаева Ғ.Н., Есенжігітова Р.Ғ. Мемлекеттік басқару теориясы: Оқу құралы./ - Алматы: Экономика, 2007. – 216 б.
2. Ихданов Ж., Орманбеков Ә. Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері. Алматы –Экономика, 2002. 218 бет
3. Өтемісов Б. Саясаттану негіздері – Ақтөбе, 2006. 232 б.
4. Галкин И.В. На пути в Белый дом: из истории демократической партии США (1920-е-1933 г.).-М.:Изд-во МГУ, 1991 -168 с.
5. Уткин А.И. Дипломатия Франклина Рузвельта. – Свердловск: Изд-во Урал. Ун-та, 1990. – 544 с.
6. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Мүсіров Ғ.М. – Экономикалық ілімдер тарихы- Алматы-Ақтөбе, «А-Полиграфия», 2006.-314 б.
7. www.kt.kz
8. “Российская газета”, 2009 жылғы 2 ақпан.
1. Ихданов Ж., Сансызбаева Ғ.Н., Есенжігітова Р.Ғ. Мемлекеттік басқару теориясы: Оқу құралы./ - Алматы: Экономика, 2007. – 216 б.
2. Ихданов Ж., Орманбеков Ә. Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері. Алматы –Экономика, 2002. 218 бет
3. Өтемісов Б. Саясаттану негіздері – Ақтөбе, 2006. 232 б.
4. Галкин И.В. На пути в Белый дом: из истории демократической партии США (1920-е-1933 г.).-М.:Изд-во МГУ, 1991 -168 с.
5. Уткин А.И. Дипломатия Франклина Рузвельта. – Свердловск: Изд-во Урал. Ун-та, 1990. – 544 с.
6. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Мүсіров Ғ.М. – Экономикалық ілімдер тарихы- Алматы-Ақтөбе, «А-Полиграфия», 2006.-314 б.
7. www.kt.kz
8. “Российская газета”, 2009 жылғы 2 ақпан.
Тақырыбы: Дағдарыс жағдайында экономиканы басқарудағы мемлекеттің рөлі
Жоспар
Кіріспе
1 Мемлекеттің мәні мен нысандары және оны басқару қажеттілігі
1.1 Мемлекет түсінігі және негізгі
белгілері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
1.2 Мемлекеттік басқарудың объективтік
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Мемлекеттік басқару қызметін жақсартудағы адами дамудың рөлі
2 Қазақстан экономикасын басқарудағы мемлекеттің ықпалына талдау
2.1 ҚР-ның экономикалық дамуындағы мемлекеттің ықпалына сипаттама
2.2 Қазақстанның экономикалық даму жағдайына талдау
2.3 Дағдарыс жағдайында ҚР-ның экономикасын дағдарыстан шығару
ерекшеліктері
3
3.1 Қазақстан экономикасын басқарудағы туындайтын проблемалар мен
оны шешу жолдары
3.2 Қазақстан жағдайында мемлекеттік басқаруды жетілдіру жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
1 Мемлекеттің мәні мен нысандары және оны басқару қажеттілігі
1.1 Мемлекет түсінігі және негізгі белгілері
Мемлекет түсінігін анықтау барысында біркелкі қоғамдық құбылыстарды әр
адамның әрқилы қабылдау мүмкіндігін білдіретін субъективті сипатын ғана
емес, сонымен қатар олардың объективті жағдайларын да ескерген жөн. Бұл
жерде сөз, ең алдымен, құбылыс ретіндегі мемлекеттің күрделілігі мен
көпқырлылығы және соған сәйкес оның түсінігін анықтау варианттарының
көптігі туралы болып отыр. Осыған байланысты белгілі австриялық заңгер
Г.Кельзен: мемлекет түсінігін анықтаудағы қиыншылықтар аталмыш терминмен
көптеген әртүрлі нысандар мен құбылыстар белгіленетіндіктен одан сайын
күрделене түседі деп атап өтеді.
Жалпы алғанда мемлекет түсінігінің өзі кең және тар мағынада
қолданылады. Кең мағынада мемлекет деп қоғамның өзін немесе оның қандай да
бір ерекше нысанын айтады. Ал тар мағынасында мемлекетке басқару органдары
немесе субъектілері, ұлттар, белгілі бір елдің халқы тұрып жатқан аумақ
жатқызылады.
Қазіргі заманғы мемлекеттануда мемлекет түсінігі жөнінде ғалымдар
арасында әр түрлі көзқарастар қалыптасып, олар оны бірнеше мағынада, атап
айтқанда, заңдық, әлеуметтік, нормативтік және органикалық мағынада
қарастырады. Заңдық көзқарас тұрғысынан мемлекет заңды тұлға, құқықтық
феномен, ерекше корпорация ретінде қарастырылып, басқа корпорациялардан
тек ұлт немесе ел масштабында белгіленген құқықтық тәртіппен ерекшеленеді.
Осыған сәйкес мемлекет мәселелері белгілі жағдайда ұлттық құқықтық тәртіп
мәселелері ретінде қарастырылып, адамдардың дұрыс іс-әрекетін және тәртібін
бейнелейтін құқықтық тәртіп ретінде анықталады.
Мемлекет пен құқық арасындағы қатынастар жеке адам мен құқық
арақатынасы сияқты бірге қарастырылуы тиіс деп ұйғарылады. Бұл Кельзеннің
ойы бойынша мемлекет құқықты шығаруы мен бекітуіне қарамастан, жеке тұлға
ретінде өзінің тәртібі мен іс-әрекетінде құқықпен байланысты болу қажет
екенідігін білдіреді.
Әлеуметтік аспектіде мемлекет өзінің құқықтық тәртібі мен құқықтық
өміріне тәуелсіз болатын небір әлеуметтік жалпыға бірдейлілік, әлеуметтік
қоғам болып саналады және оған (оның пайда болуы және қызмет ету кезінен
бастап) түрлі органдар бойынша билікті бөлу сипаты тән. Автордың көзқарасы
бойынша барлық іс-әрекетті Үкімет бір өзі жасайтын және билікті де өз
қолында шоғырландыратын бір де бір мемлекет жоқ. Қоғамда әр кезде бірнеше
әкімшілік құрылымдар болған және бар. Олардың қызметінің нәтижесінде
қоғамдағы қатынастардың басым бөлігі туындап, басқару мен бағындыру
актілерінің көбі пайда болды. Ал олардың жиынтығы әлеуметтік мемлекет
деген ұғымды білдірді.
Сонымен қатар мемлекет түсінігі тірі табиғи организм ретінде
анықталады. Осы бағытқа сәйкес ол әлеуметтік биологияның нысаны ретінде
қарастырылады. Мемлекеттің түсінігіне деген мұндай көзқарасты австриялық
заңгер Г.Кельзенге дейін көптеген басқа авторлар, атап айтқанда,
мемлекеттің орнагикалық теориясын жақтаушылар қолдады. ХІХ-ХХ ғасырларда өз
дамуының жоғары шегіне жеткен бұл теория барлық әлеуметтік өмірді
биологиялық заңдылықтармен түсіндіруге тырысты. Олар қоғамды толығымен
организмге теңестіріп, ал мемлекетті тіршілік етіп жүрген және болашақта
дүниеге келетін азаматтардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын жалғыз
институт деп санады.
Нормативтік мағынада мемлекет түсінігі Г.Кельзен және оның нормативист-
жақтаушыларының анықтауы бойынша нормалар жүйесін, нормативтік
тәртіпті, мемелекет -билік немесе саяси ұйымдастырылған қоғамды
білдіреді. Мемлекетке саяси сипат тән. Оның саяси ұйым болып табылатыны,
ең алдымен күшті қолдану ретін белгілейтіндігінде, өйткені ол күшті
қолдануда монополист болып табылады - дейді автор.
Сонымен, бір жағынан, мемлекеттің құбылыс пен түсінік ретіндегі
күрделілігі мен көпқырлылығы, екінші жағынан әр түрлі авторлардың оны
қабылдау субъективизмі оны түсіну мен түсіндіру варианттарының көп болуына
объективті жағдай туғызады. Осыдан қоғам дамуының әр түрлі кезеңдерінде
мемлекеттің көптеген анықтамалары мен түсініктерінің пайда болуы және
олардың көптеп қолданылуы түсінікті. Бұл туралы Л.Гумплович:
Қанша мемлекет танушылар мен философтар бар болса, сонша мемлекеттің
анықтамасы болады - деп жазады. Сол себепті мемлекетке тарихи дамуының әр
кезеңінде ғалымдардың берген анықтамаларының бір текті болмағаны айқын.
Мысалы ұлы ойшыл Аристотельдің пікірінше мемлекет дегеніміз ешкімге
тәуелді емес азаматтардың қарым-қатынасының жоғары нысаны.
Қайта өрлеу дәуірінің аса көрнекті ойшылы Никколо Макиавелли (1469-
1527 жж.) мемлекетті қажетті мемлекеттік мүдделерді жүзеге асыру арқылы
ортақ игілікке қол жеткізу деп түсіндіреді.
ХҮІ ғасырдағы ірі француз ойшылы Жан Боден мемлекетті қайырымдылық
пен әділеттіліктің мәңгі бастамаларын басшылыққа алатын жоғары билік және
отбасын құқықтық қорғау деп қарастырады. Бұл бастамалар мемлекеттік
құрылымның мақсатын құрап, ортақ игіліктер әкелуі қажет деген. Осы
дәуірдегі белгілі ағылшын философы Томас Гоббс – бейбітшілік пен табиғи
құқықтарды жүзеге асыратын кепілгер ретінде мемлекеттің шексіз билігін
жақтаушылардың бірі. Ол мемлекетті тұтас тұлға, тәуелсіз жоғары билеуші,
оның қалауы халықтың болады, сондықтан ол барлық адамдардың әрқайсысының
күші мен мүмкіндігін ортақ бейбітшілік пен қорғаныс үшін қолдана алады деп
санайды.
Либерализмнің саяси-идеялық доктринасын құрушы, ағылшын философ –
материалисі Джон Локк (1632-1704 жж.) мемлекет басым күштің, яғни мемлекет
құрамына кіретін көптеген азаматтардың ортақ еркі дейді. Ол мемлекетті
өздері бекіткен жалпы заңдардың негізінде біріккен адамдардың жиынтығы
ретінде қарастырған.
Неміс әдебиетінде мемлекет белгілі бір аумақта және жоғары биліктің
қол астында біріккен халықтың ұйымы ретінде көрсетілсе (Р.Моль), ал өзге
әдебиеттерде құқықтық жағдайды жан-жақты қолдану үшін құрылған жоғары
биліктің қол астындағы белгілі бір аумақтағы еркін адамдардың одағы
ретінде қарастырылады (Н.Аретин). Үшінші жағдайда мемлекет белгілі
құқықтық тәртіпті қорғау үшін табиғи түрде пайда болған билік жүргізуші
ұйым, - деп айтылған (Л.Гумплович).
Сонымен мемлекет, әсіресе 1917 жылғы төңкерістен кейінгі кезеңде
Ресейде қандай да бір тапты басу үшін арналған күш көрсету ұйымы ретінде
түсіндірілді. Академиялық басылымдарда және оқу әдебиеттерінде ол көбінесе
қатаң таптық мағынада өз диктатурасын жүзеге асыратын экономикалық үстем
таптың, билік аппаратының саяси ұйымы немесе негізгі өндіріс құралдарының
меншік иелерінің ортақ мүдделерін қамтамасыз ететін және қорғайтын, тарихи
түрде келетін, қоғамнан бөлініп шығып, оның экономикалық құрылымынан
туындайтын саяси биліктің таптық ұйымы ретінде сипатталады.
Соңғы екі онжылдықта, 1985 жылғы қайта құру кезеңінен бастап алдымен
ресми жалпыодақтық, ал кейін қазақстандық саясат пен деологияда жалпыадами
құндылықтарға мән беріліп, мемлекет пен құқық анықтамаларындағы таптық
үндестік біртіндеп жалпы әлеуметтік үндестікпен ығыстырыла бастады.
Мемлекет қайтадан ұйым немесе барлығы үшін арналған институт ретінде
қарастырылды. Осы орайда оған өзінің билігін елдің бүкіл аумағына және
халқына тарататын және осыған сәйкес арнайы басқару аппараты бар,
барлығына міндетті бұйрықтарды шығаратын қоғамның бірыңғай саяси ұйымы
деген анықтама берілді.
Мемлекет түсінігін таза таптық тұрғыдан да, жалпы адами тұрғыдан да
анықтау біржақты көзқарасты білдіреді. Нақты өмірде таза таптық та, таза
жалпыадами да мемлекеттік институттар жоқ, демек, соған сәйкес мемлекет
түсінігінің анықтамасы да жоқ. Осыдан мемлекет түсінігін анықтау барысында
оның тек таптық элементтерін және соған сәйкес белгілерін ғана емес, сондай-
ақ таптан тыс, жалпы адами белгілері мен сипаттамаларынан да ескерген
жөн.
Қорыта айтқанда, мемлекет дегеніміз кез келген қоғамның табиғатынан
туындайтын таптық тар ауқымдағы міндеттерді ғана емес, сонымен қатар ортақ
істерді атқару үшін қажетті саяси билік ұйымы. Бұл анықтама жоғарыда
аталған анықтамаларға қарағанда мемлекет түсінігін ғана емес, сонымен бірге
билік басындағы таптардың немесе топтардың мүдделерін қамтамасыз ететін
институт ретіндегі мемлекеттің әлеуметтік тағайындалуын нақтырақ
айқындайды.
1.2. Мемлекеттің мәні мен негізгі сипаттамалары
Мемлекеттің мәні, адамдар өміріндегі оның орны мен ролі жөнінде өткен
ғасырда либералдар мен этатистер арасында туындаған пікірталастар жалғасын
табуда. Мемлекетті бұрынғыдай күштеу машинасы, қысым көрсету құралы ретінде
біржақты түсіндіру әлі де болса сақталуда. Қазіргі кезде мемлекет көбінесе
қолында билігі бар саяси күштердің немесе тұлғалардың меншігі ретінде
қарастырылады. Кейбір мемлекеттанушы ғалымдар мемлекетті әрбір адамға
қайырым жасауға міндетті, жалпыға бірдей игілікті қамтамасыз ететін құрылым
ретінде сипаттайды.
Мемлекет көптеген ғылыми пәндермен: мемлекет және құқық теориясымен,
әкімшілік құқық, саясаттану, әлеуметтік басқару ғылымымен зерделенетін
көпқырлы құбылыс. Әрбір ғылым мемлекеттік басқару органдарының қызметенің
белгілі бір аспектісін, олардың құрылымын, мазмұнын, бағытталуын зерттейді.
Мемлекет қызметінің маңызды бағыты – адамдардың қоғамдық өмірін
басқару. Ал адамдардың қоғамдық өмірі мемлекеттік басқару теориясының
объектісі мен зерттеу заты болып табылады. Сондықтан да мемлекетті әрбір
адам қоғам нысаны ретінде қарастырады. Ол адамдардың қоғамдық қатынастар
жүйесімен байланысты, олардың сана-сезіміне, тәртібіне және қызметіне
қатысады, белгілі бір аумақта өмірді, оның ішінде экономикалық өмірді
ұйымдастыруға әсер етеді. Мемлекет мемлекеттік шекарамен белгіленге аумақта
өмір сүретін адамдарды біріктіреді және олардың өзара іс-әрекетін
қамтамасыз етеді. Мемлекет, қысқаша айтқанда, адамдардың аумақтық
ұйымдастырылуының белгілі бір тәртіптік жүйесі. Осыған сәйкес, біріншіден,
ру-тайпалық қарым-қатынастар қоғамдық қатынастармен ауыстырылады.
Екіншіден, әр түрлі адамдардың ұлттық, діни және әлеуметтік белгілеріне
қатысты бейтарап құрылым қалыптасады. Тарихи түрде мемлекет адамдардың жаңа
қауымдастығын құрады.
Мемлекет өзінің аумағында тұратын адамдарды, оның ішінде азаматтығы
жоқ тұлғаларды, сонымен қатар басқа мемлекеттің азаматтарын
біріктіретіндіктен, ол барлық адамдар қауымдастығының қажеттіліктерін,
мүдделері мен мақсаттарын объективті түрде білдіреді. Дамудың әр кезеңінде
бір жағынан адамның құқықғы мен бостандығын қамтамасыз ету, оның
шығармашылық қызметіне еркіндік беріп, белсенділігін арттыратын, екінші
жағынан – қоғамға белгілі бір ұйымдасқан бастау енгізіп, жеке адамдардың
қызметін тәртіпке келтіретін мәселелердің шешілу жолын табу мемлекеттің
міндеті болып табылады. Әдетте, мемлекет ешнәрсе өндірмейтіндіктен
өздігімен мәселелерді шеше алмайды деп есептелсе де, ол барлық қоғамның,
материалдық, әлеуметтік, рухани игіліктерді өндіру және тұтынумен
айналысатын адамдардың проблемаларының шешілуіне ұйымдастырушылық және
құқықтық негіз қалап, қамтамасыз етеді.
Мемлекет үшін, ең алдымен, өз халқының ұлтық мүддесін білу, оның
әлемдік қауымдастық халықтарының мүдделерімен қаншалықты өзара байланысты
екенін және оларға қаншалықты тәуелді екенін анықтау, осы мүдделерді жүзеге
асыру үшін барлық жағдай жасау өте маңызды болып саналады. Сондықтан
мемлекеттік ұстанымдарға міндетті сипат беретін нормалардың тек оның
құрылымдары мен механизмдері арқылы ғана қалыптасып, бекітілетіндігін атап
көрсету ләзім. Мемлекет өзінің органдары арқылы заңдар мен басқа да
нормативтік актілер қабылдап,олардың жүзеге асуын әкімшілік және заңнамалық
әдістер арқылы қамтамасыз етеді. Бұл орайда мемлекет заңды монополияға ие
және оны орындату барысында, керек болса, мәжбүрлеу тәсілін қолданатынын
баса айту керек.
Мемлекеттің мәні, сонымен қатар, өз мақсаттары мен қызметтерін жүзеге
асыруды қамтамасыз ету үшін өзінің аппаратын - ортақ қажеттіліктерді,
мүдделерді, мақсаттарды айқындаумен және қоғамның мемлекеттік-құқықтық
нормаларын әзірлеумен кәсіби айналысатын адамдар тобын белгілі бір жағдайда
ұйымдастырып, оларды қолдайтындығында. Бұл аппараттың күрделі құрылымы мен
жан-жақты бағытталған қызметі болуға тиісті. Оның бір бөлігі заң шығару
қызметімен, заңдардың орындалуымен және сот ісін жүргізумен айналысса,
екінші бөлігі мемлекеттің ішкі және халықаралық деңгейдегі тұрақтылығын,
оның әлемдік қауымдастықпен өзара қарым-қатынасын қамтамасыз етеді.
Аппараттың жағдайы, оның қоғаммен байланысы немесе одан алшақтауы, оның
көлемі және иерархиялық құрылымы, қызметкерлерінің сапасы және көптеген
басқа да параметрлері мемлекет, қоғам және мемлекеттік басқару үшін өте
маңызды.
Ғылыми әдебиеттерде кездесетін мемлекеттің көптеген анықтамаларының
ішінде келесі екеуіне тоқтап өтуге болады. Біріншісі, мемлекетті ең көп
мағынада: адамдар қауымдастығы ұйымының жоғарғы нысаны ретінде, ортақ
жоғары билікке бағынатын адамдардың саяси одағы ретінде, бірыңғай ерікті
білдіру, жалпы мүдделерді қамтамасыз ету, сондай-ақ адамның құқықғы мен
бостандығын қорғау негізгі мақсаты болып табылатын ұйым нысаны ретінде
сипаттайды. Екінші түсінікке сәйкес, мемлекет адамдардың іс-әрекеті мен
тәртібін реттейтін саяси және құқықтық байланыстар мен қатынастардың
жүйесі. Басқаша айтқанда, ол саяси-құқықтық институт, саяси билік ұйымын
құратын әлеуметтік институттардың жүйесі. Мемлекетті институционалдық
тұрғыдан қарастыратын бағыт оны қоғамдағы адамдардың тәртібін анықтайтын
нормалар жүйесімен байланыстырады. Осыған орай испан саясаттанушысы
Л.Санистебан былай деп жазады: шындығына келгенде мемлекет небәрі нақты
уақыт шеңберінде орын алатын әлеуметтік тәртіпті заңдық тұрғыдан реттеудің
бір түрі.
1.3. Мемлекеттік басқарудың объективтік қажеттілігі
Қоғамды мемлекеттік басқарудың объективті қажеттілігі жалпы тарихи
және әлеуметтік-саяси, снымен қатар нақты қоғамның тек өзіне тән
факторлардан туындайды. Аталған факторлардың бірінші тобы мемлекет
болмысымен байланысты.
Қазіргі ғылыми деректерге сәйкес алғашқы мемлекет адамдар
қауымдастығының өмір сүру шартына айналған еңбек қызметінің жаңа
нысандарын, өндіруші экономиканың қызмет етуін ұйымдасқан түрде қамтамасыз
ету үшін пайда болады, деп жазады профессор А.Венгеров. Осыдан келіп, ең
алдымен, қоғамға ақпараттық қызмет көрсетуді көздеген басқарушылық
(жұмыстар туралы әр түрлі мәліметтер жинақтау т.б.) функция туындайды.
Қоғамнан негізгі кәсібі ұйымдастырушылық қызмет көрсету болып табылатын
адамдар тобы бөлініп шығып, көптеген басқарушылық лауазымдар пайда болды:
жұмысты басқарушылар, әскери басшылар, есепшілер және т.б. Бұл топ мемлекет
аппаратын – алғашқы бюрократияны құрды. Уақыт өте келе қоғамның әр түрлі
топтарға жіктелуі осы топтардың мемлекетті жаулап алуына және оны өз
мүдделеріне бейімдеуіне әкелді.
Топтар мен жіктерге әлеуметтік бөліну және оларға тән қарама-қайшы
мүдделер мен қайшылыққа толы өзара қарым-қатынастар мемлекеттің саяси
функциясына – қоғамдық және әлеуметтік қатынастарды реттеуге деген
қажеттілікті туғызды. Мемлекеттік аппаратта ерекше дәрежелі топтар
шоғырланғандықтан әлеуметтік реттеу функциясы негізінен осы топтардың
халықтың қалған бөлігіне үстемдік орнатуын қамтамасыз етіп отырды. Осы
функцияны орындау сәтінен бастап мемлекет саяси институтқа айналады.
Қоғам мүшелерінің жүріс-тұрысының, тәртібінің жалпы ережелерін бекіту
және қатаң сақтау, сондай-ақ қоғамға қажетті қызмет түрлерін (өндірістік
сауда және т.б.) ұйымдастыру мен реттеу мемлекеттің пайда болу мен даму
кезеңінен бергі негізгі міндеті болып табылады. Аталған қауымдастықтың
аумағын қорғау функциясын да үнемі мемлекет атқарып отырған.
Мемлекеттік басқару саяси бірлестікке біріккен адамдардың ортақ ерік-
мүддесін білдіретін орталықтандырылған билік арқылы жүзеге асты. Халық
сайлайтын немесе билікті мұрагерлікпен алатын беделді тұлғалар тобы тікелей
билікке ие болды.
Бүгінгі таңда аталған факторлардың ешқайсысы да ұтымды басқарудың
заңды негізі (детерминанта) ретінде өз мәнін жоғалтқан емес. Керісінше,
олар күрделене түсуде. Қоғамның көптеген басқа да объективті қажеттіліктері
қалыптасты, ал ол қажеттіліктерді кез-келген мемлекет тек адамдардың
біріккен қызметі мен қоғамдық қатынастардың жаңа түрлерін және формаларын
саналы түрде ұйымдастару мен басқару арқылы қанағаттандыра алады. Осыған
орай ғылым мен техника саласындағы, ақпараттар жүйесіндегі жаңалықтар
бірінші кезекте адамның қауіпсіздігін, оның өмір сүру ортасын сақтау
мәселесін алға тартып отырғанын айта кеткен жөн. Қоғамның жаңа өндірістік-
техникалық және экономикалық базисі әлеуметтік құрылымның, қоғамдық еңбек
бөлінісінің, әлеуметтік институттардың, адамдар қажеттіліктерінің мазмұны
мен құрылымының, олардың арасындағы байланыстың сапалы тұрғыдан өзгеруіне
себеп болды, жаңа қарама-қайшылықтар мен қақтығыстар туғызды. ХХ ғасырдың
екінші жартысы мемлекеттердің адам құқығы мен бостандықтарын қорғау
мәселелерін шешуге басты назар аударып, әлемнің көптеген елдерінде
демократиялық режимдердің орнығуы мен даму кезеңі болып табылады.
Әрбір ел үшін аталған мәселелердің белгілі тарихи кезеңмен байланысты
өзіндік ерекшеліктері болады. Егер басқарушы күштер өз қызметтерінде жалпы
даму заңдылықтарын білуді басшылыққа алуға қабілеттілік танытпаса, сондай-
ақ өздері басқарып отырған халықтың жағдайын, даму деңгейін, дәстүрін, оның
үміттерін ескермесе онда қоғамды басқару өзінің алдына қойған міндеттерін
толық атқара алмайды.
ІІ тарау.
2.1. Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың ерекшеліктері
Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздік пен толық мемлекеттік егемендікке
қол жеткізген соң азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет құруға бағыт алды.
Өткен жылдар ішінде мемлекеттіліктің негізгі институттарының саяси-
құқықтық мазмұны өзгерді. 1995 жылғы Қазақстан Республикасының
Конституциясына сай парламенттік-президенттік басқару нысаны таза
президенттік басқару нысанына айналды. Президенттілік институты мемлекеттік
жүйеде негізгі орын алады, ол ел ішіндегі жағдайда, мемлекеттік биліктің
барлық үш тармағының келісіп жұмыс істеуіне, ішкі және сыртқы саясаттың
қалыптасуына ықпал етеді.
Заң шығарушы билік институты да өзгерді. Бір палаталы Жоғары Кеңестен
екі палаталы Парламентке ауысу жүзеге асырылды. Парламент аса маңызды
қоғамдық қатынастарды реттейтін негізгі принциптер мен нормаларды
белгілейтін заңдар шығаруға хақылы.
Атқарушы билік Үкіметтің тікелей басшылық етуімен қызмет етеді, оларға
күнделікті мемлекеттік басқару, заңдардың орындалуын ұйымдастыру,
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының негізгі бағыттарын әзірлеу,
экономикалық реформаларды жүзеге асыру жүктелген.
Мемлекеттік биліктің жеке тармағы ретінде сот жүйесі де өзгеріске
ұшырады. Жалпы және төрелік соттар бүгінде Жоғарғы сот басқаратын бір
жүйеге біріктірілді. Үш жыл (1992-1995) қызмет атқарған бұрынғы
Конституциялық соттың орнына Конституциялық Кеңес құрылды. Заң қорғау
органдарының жүйесі де қайта ұйымдастырылуда. Қазақстанның мемлекеттік
тәуелсіздігінің атрибуттарын қалыптастыру аяқталуда, республикалық гвардия
құрылған, мемлекеттік рәміздер бекітіліп, қолданылуда. Республика өзінің
ұлттық валютасын енгізді.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды қалыптастыру
және құқықтық мемлекет құру процестері жүзеге асырылуда. Құқықтық мемлекет
құру дамудың бірнеше кезеңдерін қамтиды және мемлекеттік органдардан,
лауазымды тұлғалардан, қоғамнан, халықтан байсалдылық пен күш-жігерді
талап етеді. Мемлекеттік және қоғамдық қызметтің дұрыс жолға қойылуын
қамтамасыз етуді, қоғамның заңдық және моральдық-адамгершілік негізін
дамытуды қажет етеді. Құқықтардың жаңаруын жылдамдатуды, оны қолдану
механизмін жетілдіруді ойластыру, азаматтардың оған құрметпен қарауын
қалыптастыру, қоғамдағы нақты құқықтық қатынастар мен басқа да заңдық
байланыстарды іске асыру бойынша шараларды белгілеуді көздейді. Қалыптасқан
құқықтық нигилизмді, яғни құқықтың әлеуметтік құндылығын жоққа шығаруды,
заңның талаптарын саналы түрде орындамауды жою, сондай-ақ мемлекеттік
органдар мен лауазымды тұлғалар, азаматтар тарапынан заңдарға жеңіл-желпі
қарап, немқұрайлық танытуын жою, адамдардың құқықтық санасын позитивті
түрде қалыптастыру мемлекеттің негізгі міндеттеріне жатады. Мәселені
осындай кешенді түрде шешу құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам құрудың
принциптерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттің Негізгі заңы болып
табылады. Онда қоғам мен мемлекет өмірінің мәселелері заңды түрде
рәсімделген және бекітілген: азаматтың және адамның міндеттері мен
бостандығы, құқығы, сонымен қатар мемлекеттің құрылу қағидалары мен
қоғамның экономикалық негізі. Конституция заңдар мен басқа да нормативтік
актілердің негізгі қайнар көзі болып табылады, кез келген органдар
қабылдаған заң, Президент жарлықтары, Үкімет қаулысы, министрліктер
бұйрықтары, жергілікті мемлекеттік органдар шешімі Конституция принципіне,
идеяларына, нормаларына толық түрде сай болуы және солардың негізінде
қабылдануы тиіс және оған қайшы келмеуге тиіс. Кез келген құқықтық актінің
Конституцияға сай келмеуі немесе оған қайшы келуі бұл құқықтық актіні
заңдық күшінен айырады, оны жарамсыз етеді. Конституция ережелерін,
нормаларын сақтау талаптары тек мемлекеттік органдар, лауазымды адамдар
ғана емес, сонымен бірге азаматтар мен қоғамдық бірлестіктер үшін де
міндетті.
Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттің тәуелсіздігі
және егемендігі бекітілген. Қазақстан мемлекетінің егемендігі келесі
белгілер арқылы сипатталады: Қазақстан мемлекетінің өзінің Ресей, Қытай,
Өзбекстан, Қырғызстан, Түркменстанмен шектесетін тарихи қалыптасқан аумағы
бар. Мемлекеттің аумағына қол сұғылмайды және бөлінбейді. Мемлекет аумағына
баса – көктеп кіру агрессия болып саналады, ал ол халықаралық құқықпен
жауапқа тартылады.
Конституцияда Қазақстан мемлекеттер арасында ынтымақтастық пен тату
көршілік қарым-қатынас жасау, бір-бірінің ішкі ісіне араласпау, халықаралық
дауларды бейбіт жолмен шешу саясатын жүргізеді делінген. Республикаға қарсы
агрессия жасалған не оның қауіпсіздігіне сфрттан тікелей қатер төнген
жағдайда Президент республиканың бүкіл аумағында немесе оның жекелеген
жерлерінде әскери жағдай енгізеді, ішінара немесе жалпы мобилизация
жариялайды. Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы заң
бойынша біздің мемлекет өз аумағының шекарасын құрлықта да, теңізде де, әуе
кеңістігінде де Қарулы күштерімен күзетеді. Шекаралық әскер аумақтың
тұтастығына төнген кез келген қауіптерге, қаруланған баса-көктеп кіруге
қарсы тұрып, халықты қылмыстық қауіптерден қорғауды қамтамасыз етуі тиіс.
Мемлекеттік биліктің жоғары органдарының болуы егемендіктің негізгі
белгісі болып табылады. Мемлекет басшысын – Президентті халық сайлайды.
Президент мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын
айқындайды, ел ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан
өкілдік етеді. Президент мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісіп
жұмыс істеуін қамтамасыз етуге міндетті.
Қазақстан Республикасының Парламенті екі Палатадан: Сенат пен
Мәжілістен тұратын, заң шығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғары өкілді
орган болып саналады. Мәжіліс депутаттарын сайлау жалпыға бірдей, тең және
төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады.
Сенат депутаттары жанама сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру жолымен
сайланады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі республиканың бүкіл аумағында
атқарушы билікті жүзеге асырады. Ол орталық органдардан – министрліктерден,
мемлекеттік комитеттерден, комиссиялардан, сондай-ақ жергілікті арқарушы
органдардан – облыстық, қалалық, аудандық, ауылдық, селолық әкімшіліктерден
тұратын атқарушы органдардың жүйесін басқарады. Атқарушы органдардың
өкілеттіктері заңда, сонымен бірге арнайы ережелерде анықталады.
Сот билігін арнайы құқық қорғау органдары: соттар, ішкі істер
органдары, ұлттық қауіпсіздік, прокуратура жүзеге асырады. Олардың
құрылымы, өкілеттіктері арнайы заңдарда анықталады.
Республика азаматтығы да егемендіктің белгісі. Азаматтық мәселелері
Конституцияда, Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы заңда, заң
күші бар Президент жарлықтарында анықталған. Азаматтық – мемлекеттің
адамдармен тұрақты саяси байланысының көрінісі. Осындай байланыстардан
мемлекет пен азаматтардың өзара құқықтары мен міндеттері туындайды.
Мемлекет, оның органдары өзінің азаматтары өз бостандықтары мен құқықтарын
қолдана алуына жағдай жасауға міндетті. Азаматтар, кез келген адам
Конституция мен заңдарды сақтауға, мемлекеттік тілді, Қазақстанда тұратын
барлық ұлт азаматтарының тілдерін құрметтеуге, олардың салт-дәстүр, әдет-
ғұрыптарын қадірлеуге, ел экономикасының нығаюына ат салысуға міндетті.
Қазақстан Республикасының басқа елдермен өзара қатынасқа түсе алу
қабілеттілігі – бұл да егемендіктің маңызды белгісі. Қазақстан БҰҰ-ның,
тағы да басқа халықаралық ұйымдардың мүшесі болып табылады. Республика
көптеген шетелдік мемлекеттермен дипломатиялық қарым-қатынасын бекітті. Ол
саяси, экономикалық, мәдени мәселелер бойынша халықаралық келісім шарттарға
отырады. Ел Конституциясына сай келісімшарттар жасау өкілеттігі Республика
Президентіне, Парламентке және Үкіметке жүктелген.
Егеменді мемлекет ретінде Қазақстан Республикасының мемлекеттік
рәміздері – Туы, Елтаңбасы және Гимні бар. Әрбір азамат мемлекеттік
рәміздерді құрметтеуге міндетті. Олардың сипаттамасы және пайдалану тәртібі
конституциялық заңмен белгіленеді.
Қазақстан Республикасы тарихи қазақ жерінде құрылды. Яғни, қазақтар
осы аумақта бұрыннан өмір сүріп келе жатқан этнос ретінде табиғи және заңды
түрде мемлекетке өздерінің тарихи атауын берген. Сонымен бірге қазақ
тілінің мемлекеттік ұйымдар мен жергілікті басқару органдарында
қолданылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сай жұрттың барлығына тең
құқықтар берілген, түрлі ұлт өкілдерінің бейбіт өмір сүруі үшін құқықтық
негіз қаланған. Сондықтан Қазақстан Республикасы – осы елде тұратын барша
халықтың мемлекеті. Бұл Ереже Конституцияда жазылған мемлекет және оның
органдарының қызмет ету қағидаларымен бекітілген. Біріншіден, мемлекет,
оның органдары өз қызметтерінде үнемі қоғамдық келісім мен саяси
тұрақтылықты қамтамасыз етуге ұмтылуы тиіс. Қоғамдық келісім – Қазақстанда
тұратын түрлі ұлттық топтар, халықтың түрлі жіктері арасындағы қарама-
қайшылықты, қарсы тұруларды болдырмау. Мұндай келісімді қамтамасыз ету
қоғам тұрақтылығының, әркімнің тыныш білім алуға, еңбек етуге және өмір
сүруге сенімді болуының кепілі. Екіншіден, мемлекет өзінің ішкі және сыртқы
саясатын қоғамның экономикалық дамуын қамтамасыз ететіндей жүргізуі тиіс.
Мұндай даму қандай да бір топтың ғана емес, Қазақстанда тұратын бүкіл
халықтың материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталуы тиіс.
Үшіншіден, мемлекеттік органдар мемлекеттік өмірдің маңызды
мәселелерін демократиялық әдістермен шешуі тиіс. Бұл жеке жағдайларда,
мысалы, Конституция өзгерсе халық оны референдумда шеше алады дегенді
білдіреді. Референдумды өткізу тәртібі арнайы заңмен қарастырылған.
Қазақстан Республикасының алдына қойған мақсаты – демократиялық
мемлекет құру. Барлық азаматтардың ұлтына қарамастан тең құқықты негізде
бірігуі оны құрудың басты шарты болып табылады. Конституцияда қолданылған
халық деген түсінік осы интернационалдық идеядан туындаған. Саяси-
құқықтық мағынада халық деп – ел ішіндегі барлық саяси шараларға қатысуға
құқығы бар кәмелетке толған азаматтарды айтады. Мысалы, Конституция мен
Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Президент жарлығына сай
азаматтар, саяси партиялар, басқа да қоғамдық бірлестіктер Республика
Парламентінің Мәжіліс депутатына өздерінің кандидаттарын еркін түрде ұсына
алады. Барлық саяси партиялар тең құқықты, олардың ешқайсысына жеңілдік
болмаса артықшылық көрсетілмейді. Азаматтар өз еріктері бойынша осы не
басқа саяси партияға, депутаттыққа ұсынылған кандидаттарға қолдау көрсетуі
немесе көрсетпеуі мүмкін. Бұл бүкіл халықтың ойын білдіруге мүмкіндік
береді. Азаматтар еш мәжбүрлеусіз Мәжіліс депутаттарын сайлау кезінде өз
дауыстарын кімге беретіндіктерін ерікті түрде өздері шешеді.
Азаматтардың қоғамдық бірлестіктерінің ісіне мемлекеттік органдардың
заңсыз араласуына жол берілмеуі демократияның көрініс алуы болып табылады.
Қоғамдық бірлестіктер азаматтардың мәдени, діни, тіл және басқа
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін құрылады. Әрине, қоғамдық бірлестіктер
Конституцияны, заңдарды сақтауға міндетті. Олар әлеуметтік, ұлттық, діни
араздықты тудырмауы керек. Олардың жұмысы мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан
келтіруге, конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, Қазақстанның аумақтық
тұтастығын бұзуға бағытталмауы тиіс.
Қазақстан Республикасы зайырлы мемлекет болып табылады. Елде азаматтар
өздерінің діни сенімдерін қанағаттандыратын түрлі діни қоғамдар қызмет
етеді. Азаматтар қандай да бір дінді мойындауға немесе мойындамауға
ерікті. Дін мемлекеттен бөлек, бұл біріншіден, мемлекеттің қандай да
болмасын діни идеологияны мойындамайтындығын, екіншіден, мемлекеттік оқу
орындарында (мектеп, институт) діни ілімдерді насихаттауға тыйым
салынатындығын, үшіншіден, Республикада саяси діни негізде партиялардың
құрылуына және қызмет етуіне жол берілмейтіндігін білдіреді.
Қазақстан халқының алдына қойған мақсаты – құқықтық мемлекет құру.
Құқықтық мемлекетте заңдар бүкіл халықтың нақты еркін білдіреді. Барлық
адамдар, жоғары лауазымды тұлғадан бастап қатардағы азаматқа дейін
заңдардың бүкіл халық мүддесі үшін қабылданып қызмет ететінін, заңдар кез
келген адамның құқығы мен бостандығын қорғайтындығын, заңдардың адамдардың
оқуы, семья құруы, жұмыс істеуі, таңдаған іспен айналысуы, қалыпты өмір
сүруі үшін табыс табуы, өзін еркін сезінуі, қоғамдық өмірге қатысуы үшін
керек қоғамдық тәртіпті бекітетіндігін түсінуі қажет. Сондықтан азаматтар,
лауазымды тұлғалар заң талаптарын қатаң түрде ұстануға міндетті. Азаматтар
бұзылған құқықтарын өздері қорғай білуге үйренуі қажет. Ол үшін соттар
объективті болуы және азаматтар өздерінің құқықтарын кім бұзса да:
қатардағы азамат болсын немесе кез келген деңгейдегі лауазымды тұлға болсын
құқықтарын қорғау үшін сотқа шағымдануы қажет.
Қазақстан Республикасында Конституцияда белгіленгендей әлеуметтік
мемлекет құрылуда. Бұл Конституция мен заңдарға сай халықтың ешқандай
таптарға бөлінбейтінін білдіреді. Мемлекет халықтың барлық тобын өз
қамқорлығына алады: шаруаларды, жұмысшыларды, кәсіпкерлерді,
зейнеткерлерді, оқытушыларды және т.б. Қоғамның ең әлсіз қорғалған
мүшелеріне – балалар мен аналарға, мүгедектер және қарт адамдарға мемлекет
тарапынан ерекше қолдау көрсетіледі. Мемлекеттің әлеуметтік сипаты жастар,
зейнеткерлер туралы ерекше заңдарды қабылдауда, сонымен қатар, Президент,
Үкімет, арнайы органдар қызметінде де көрініс табады.
Еліміздің Ата заңында көрсетілгендей Қазақстан Республикасы
Президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет. Мемлекеттің
біртұтастығы оның әкімшілік-аумақтық бірліктерден тұратындығын және
автономияға бөлінбейтінін білдіреді.
Қазақстан Республикасының Президенті – мемлекет басшысы, және оның ең
жоғары лауазымды тұлғасы. Конституция бойынша Президент Қазақстан халқының
бірлігін кепілдендіретін лауазымды тұлға болып табылады, яғни ол халықтың
түрлі ұлттық топтарымен әр түрлі жіктері арасында қайшылықтың туындамауын
қамтамасыз етеді. Ол мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісіп
жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Президент азаматтар мен адамның құқықтары
мен бостандықтарының кепілі ретінде қызметін атқарады. Парламент ұсынған
заңдарға қол қояды немесе ол заңдар Конституцияға қарама-қайшы келсе, қайта
қарастыруға қайтарады. Президент Конституцияда қарастырылған жағдайлар
бойынша заң күші бар жарлықтарды қабылдайды. Егер Парламент өз міндеттерін
орындай алмаса, онда Президент оны тарата алады. Президент Үкімет құрамын
бекітеді, сонымен бірге оны отставкаға жібере алады. Барлық айтылғандар
басқарудың Президенттік жүйесін сипаттайды.
Сонымен қатар Ата заңымызда биліктің заң шығарушы, атқарушы, сот
билігіне бөліну принциптері бекітілген. Заң шығарушы билікті Парламент, ел
аумағында атқарушы билікті – Үкімет, сот билігін – Жоғары сот, облыстық,
аудандық соттар жүзеге асырады. Аталған органдар біртұтас мемлекеттік
биліктің тармақтары болып табылады. Мемлекеттік биліктің әр тармағы өз
функциясын өзі атқарады және олар бір-бірінің қызметтеріне араласпауы тиіс.
Егер ондай жағдай орын алып жатса, онда тежемелік әрі тепе-теңдік
механизмдерін пайдалану қарастырылған. Парламент Үкіметті отставкаға жіберу
туралы, Президентті қызметінен кетіру туралы мәселелер қарайды, ал
Президент Парламентті тарата алады.
Мемлекеттің атқарушы органдарына Үкімет, министрліктер, мемлекеттік
комитеттер, агенттіктер, жергілікті әкімшілік (облыстық, қалалық, аудандық,
ауылдық (селолық) және құқық қорғау органдары кіреді. Мемлекеттік
органдардың әр буыны туралы ерекше заңдар бар. Мысалы, прокуратура туралы
Конституциямызда оның мемлекет атынан еліміздің аумағында заңдардың,
Президент жарлықтарының және өзге де нормативтік-құқықтық актілердің дәлме-
дәл және біркелкі анықтау мен тергеудің және тағы басқа әрекеттердің
заңдылығын жіті қадағалауды жүзеге асыратындығы айтылған. Құқықтық тәртіпті
қорғауда ішкі істер органдары да үлкен роль атқарады. Олардың міндеттері
заңда анықталған. Адам құқығын, қоғамды, мемлекетті ішкі және сыртқы
қауіптерден қорғауда ұлттық қауіпсіздік органдарының алатын орны ерекше.
ІІ. Әлемдік дағдарыс: себептері мен көздері
ХХІ ғасырдың алғашқы он жылдығы аяқталып келеді. Ол бүкіл әлем үшін
сынақ сипатында болды. Ауқымды лаңкестік шабуылдар, Ауғанстандағы, Ирак пен
Кавказдағы соғыс операциялары, Таяу Шығыстағы және Африкадағы жанжал
ұшқындары, әлемнің бірқатар елдеріндегі этносаралық қақтығыстар – мұның
бәрі үшінші мыңжылдықтың алғашқы жылдарының мазасыз беттері.
Жаһандық қаржы-экономикалық дағдарыс әлем үшін елеулі сынақ болды.
Адамзат тарихтың шұғыл бұрылыстарының себебі болған экономикалық
құлдырауларды талай рет бастан кешсе де бұл дағдарыстың ауқымы мен
салдарлары бұрын-соңды болған емес.
Тек соңғы жүз жылда оннан астам әрқилы тереңдіктегі дағдарыстар болды.
Бұл – жаһандық соғыстарға соқтырған ХХ ғасырдың басындағы экономикалық
күйзелістер де, Кеңес одағының ыдырауын туындатқан бүкіл социалистік
жүйенің 70-80-ші жылдардағы дағдарысы да, 90-шы жылдардың аяғындағы Азия
дағдарысы да әлемдік экономиканы сілкілеп өтті.
Алайда бұл жолғы дағдарыс – жаңа деңгейдегі құбылыс. Ол бүкіл әлемнің
экономикасын қамтып отыр. Әлемдік экономиканың осы жолғы жаһандық дағдарыс
салдарынан шеккен зардабының көлемі 3,5 триллион долларға бағаланып отыр.
Қазір көптеген сарапшылар, талдамашылар, ғалымдар дағдарыстың туындау
себептерін іздестіріп, ең қайран қаларлық болжамдар жасауда.
Бірақ та дағдарыстың негізінде адамның мәңгілік кінәраттары –
ашқарақтық, имансыздық және жауапсыздық жатқанын мойындауға батылы
жететіндер табыла қоймас.
2007 жылдың аяғында алыпсатарлық мәмілелердің жалпы көлемі 14 триллион
доллардан астамды құрады. Ондаған олигархтың байлыққа құнығушылығы
миллиондар үшін қасірет болып оралды.
Халықаралық мамандардың бағалауы бойынша, дағдарыспен күреске әлемде
қазірдің өзінде 10 триллионнан астам АҚШ доллары жұмсалған.
Қазіргі кезде әлемдік экономикалық ахуалдың біршама жақсарғаны туралы
белгілер беріліп жатыр.
Бірақ та, тұтастай алғанда, мынаны айтуға болады, алдағы кезеңде
әлемдегі экономикалық ахуал айтарлықтай әлсіз болып, дағдарыстың жаңа
толқынының қатері сақталады.
ІІІ. Қазақстандағы дағдарысқа қарсы шаралар
Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бірінші болып жаһандық дағдарыс
салдарларымен бетпе-бет келді.
Еліміздің өз қарыздарымен есептесе алмаған жетекші банктерін
банкроттықтан дереу құтқаруға тура келді. Арзан ақшаларды тойымсыздықпен
және бақылаусыздықпен қарызға алып, сол арқылы байлық таппақ болған біздің
банктер қиын жағдайда қалды. Банкирлердің кейбірі алаяқтар мен ұрылар болып
шығып, банк қаражатын меншіктеп алған. Ондайлармен қазір құқық қорғау
органдары айналысуда.
Қазақстанның экспорты жартысына дерлік қысқарды. Шағын бизнес несиелік
қаражатсыз қалды. Жүз мыңдаған еңбеккерлер жұмыс орнын жоғалту шегіне
жетті.
Осындай жағдайда біздің шешімдеріміз нақты да дер уақытында болды.
Қазақстанда тұрақтандырушы шаралар пакеті қабылданды, Ұлттық қордан қосымша
10 миллиард доллар бөлінді. Мемлекеттің әлеуметтік міндеттемелері сақталып
қана қойған жоқ, сонымен бірге ұлғайтылды, перспективалы инвестициялық
жобалар анықталды.
“Жол картасы” және Өңірлік жұмыспен қамту стратегиясы қабылданды.
Бүгінде енді “Жол картасын” және дағдарысқа қарсы шаралардың бүкіл
кешенін іске асырудың алғашқы қорытындыларын шығаруға болады.
400 мыңға тарта жаңа жұмыс орындары ашылды.
200 мыңнан астам адам қайта даярлықтан өтіп, қоғамдық жұмыстарға
қатысушылар болды. Соның нәтижесінде біздегі жұмыссыздық деңгейі 6 пайызға
дейін төмендеді, ал көптеген елдерде ол еселеп өсті.
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық және инфрақұрылым нысандарын жаңғырту
жөнінде ауқымды жұмыс жүргізілді.
Денсаулық сақтаудың, білім берудің 1500 дерлік нысаны және әлеуметтік
инфрақұрылымның басқа да нысандары жөнделді.
Мың шақырым жол салынып, қайта жарақтандырылды.
Қаражат әрбір ауыл мен селоға дейін жетті, бұрын мұндай болмайтын.
Осындай бұрын-соңды болмаған шараларды ел халқы зор ризашылықпен қарсы
алды.
Үстіміздегі жылдың екінші тоқсанында шағын және орта бизнес
секторындағы өндірістің көлемі 14 пайызға өсті.
Агроөнеркәсіптік кешенге қолдау білдіру егін жинау науқанын ойдағыдай
аяқтауды, ауылшаруашылық өнімдерін өңдеудің көптеген нысандарын салуды
қамтамасыз етті.
Астықтың бункерлік салмақтағы жалпы жиынтығы 22 миллион тоннаға жуықты
құрады. Бұл соңғы бес жылдағы екінші рекордтық орақ.
Тұтастай алғанда Қазақстанның қаржы жүйесінің жалпы тұрақтылығына қол
жеткізілді.
Банк жүйесіне қолдау білдіруге 476 миллиард теңге бөлінді. Соның
өтеміне мемлекет елдің жетекші банктерінің ірі акционеріне айналды.
Мемлекеттің қолдау білдіруі арқасында алданып қалған 40 мыңнан астам
үлескердің проблемалары шешілуде.
Тұтастай алғанда ел экономикасына дағдарысқа қарсы мақсаттарда 2,7
триллион теңге немесе ІЖӨ-нің 14 пайызы жұмсалды.
Халықаралық валюта қорының басқарушы директоры Доминик Стросс-Кан
біздің елімізде болып, былай деп атап өткен еді: “егер барлық шаралар іске
асатын болса, онда 2009 жылдың аяғында сіздердің экономика өз проблемаларын
еңсере алады”. Осындай пікірді көптеген сарапшылар ұстанады.
Бастысы, дағдарысқа қарсы шаралар қоғамнан қолдау тапты. Елбасы
Н.Ә.Назарбаев еліміздің көптеген өңірлерінде болды. Сонда барлық жерде
халықтың қолдауы мен Қазақстанды дамытудың жаңа алып жоспарларын орындауға
кірісуге әзірлігін сезінді.
“Нұр Отан” партиясының ХІІ съезінде Қазақстанды жедел индустриялық-
инновациялық дамыту міндеті қойылды.
Елбасы инновациялық индустрияландырудың жеті басымдығын анықтады.
Олар:
– аграрлық секторды технологиялық қайта жарақтандыру және кең ауқымда
жаңғырту;
– құрылыс индустриясын және құрылыс материалдары өндірісін дамыту;
– мұнай өңдеуді және мұнай-газ секторының инфрақұрылымын дамыту;
– металлургияны және дайын металл өнімдерін өндіруді дамыту;
– химия, фармацевтика және қорғаныс өнеркәсібін дамыту;
– “таза” энергетиканы жасауды қоса алғанда энергетика саласын жаңғырту
және дамыту;
– көлік және телекоммуникация инфрақұрылымын дамыту.
Осының нәтижесінде 7 триллион теңгеден астам немесе біздің ұлттық
өніміміздің 50 пайызы дерлік көлемінде жылдық қосымша құн қосымша жасалатын
болады.
Бұл – өршіл, қажетті де лайықты міндет. Осының арқасында
қазақстандықтардың әл-ауқаты одан әрі жақсаруы үшін жағдай жасалуда.
ІV. Әлемді дамытудың дағдарыстан кейінгі трендтері
Осы дағдарыс бүкіләлемдік тарихтың бетбұрыс оқиғасына айналады. Әлемді
дағдарыстан кейінгі дамытудың мынадай трендтері барынша айқын болып
табылады.
Бірінші – әлемдік валюта жүйесінің трансформациясы.
Өз көзқарасын елбасы Н.Назарбаев бүкіл әлемнің сарапшы топтарында
айтарлықтай қызығушылық туғызған “Дағдарыстан шығу кілті” және “Бесінші
жол” атты мақалаларында егжей-тегжейлі баяндады. Жаһандық дағдарыс
себептерінің бірі қазіргі әлемдік қаржы жүйесінің ақаулығы болып табылады
деп санайды. Ол соңғы 50 жылда іс жүзінде ауыстырылған жоқ және әлемдік
дамудан қалып қойды.
Жаһандық дағдарыстан шығу жаңа қаржы құралдарына міндетті түрде көшуде
екендігіне сенімді. Таяудағы болашақтың өзінде әлемдік өңірлік валюталардың
сапалық жаңа санаты енгізілетін болады.
Мәселен, 2010 жылдың 1 қаңтарынан Америка үшін Боливар Альянсы
елдерінің ұлтүстілік электрондық есеп айырысу-төлем бірлігі – “сукренің”
айналымға енгізілуі жоспарланған.
Бразилия мен Аргентина МЕРКОСУР ұйымы аясында өңірлік валюта құруды
ұсынуда. АСЕАН елдері өңірлік валюталар себетіне байланған валюта бірлігін
ұсынады.
Дағдарыстан кейінгі сценарийлердің бірі бойынша әлемдік экономика
энергетикалық байланыстар мен туризмді ғана сақтай отырып, өңіршілдік
соққысынан ыдырап түсуі мүмкін.
Сайып келгенде әлем адамзат тарихындағы тұңғыш заңды және жария
бірыңғай жаңа әлемдік валютаны жасауға келетін болады.
Бұл идея әлемде барған сайын белсенді таралуда. Көптеген саясатшылар,
қоғам қайраткерлері, ғалымдар оған қолдау білдіруде. Мысалы, олар –
экономика бойынша нобельдік лауреаттар Эдмунд Фелпс пен Роберт Манделл,
елбасы олармен жуырда Астанада әңгімелесті. Олар – жетекші ресейлік
ғалымдар, экономистер және басқалары. Бұл мәселе G8 және G20-ны қоса
алғанда саммиттер мен форумдардың күн тәртібіне қазірдің өзінде енгізілуде.
Мұндай жаһандық проблеманы шешу интеллектуалдық күш-жігер мен уақытты талап
етеді. Бұл ретте қазіргі валюта жүйесінің пайдасына үйреніп қалған
элиталардың зор қарсылығы болады.
Әлемнің таяу уақыттарда осынау көкейкесті мәселеге бірегей көзқарас
қалыптастыратынына сеніміміз мол. Оның әлемдегі жаһандық дағдарыстардың
жиілігі мен өткірлігін төмендететіні айдан анық.
Дағдарыс алдындағы екінші тренд – күштерді әлемдік жаңаша
орналастыруды қалыптастыру.
Жаһандық басқару дағдарысы қазіргі экономикалық сілкіністердің
зардаптарының біріне айналып отыр.
Белгілі тарихшы Чарльз Киндлбергер Ұлы депрессия себептеріне талдау
жасай отырып, шиеленісті маңызды кезеңде әлемдік көшбасшылықтың болмауын
солардың бірі ретінде атады. Көптеген факторлар тарихтың бүгінде қайталанып
отырғанын көрсетіп отыр. АҚШ пен өзге де ірі мемлекеттерге әлемдегі
ықпалдылықты жаңа күштердің орталығымен бөлісуге тура келеді. Мынадай дәйек
келтірсек, 2001 жылы “Голдман сакс” банкінің жетекші экономисі Джим О Нил
БРИК атты қысқартылған сөзді өзінің талдамалық жазбаларында тұңғыш рет
қолданды.
Бразилияның, Ресейдің, Үндістанның және Қытайдың басшылары өз
ұстанымдарымызды үйлестірген жаман болмас еді деген ұйғарымға келді. Сөйтіп
2009 жылдың мамырында Екатеринбургте БРИК-тің алғашқы саммиті өтті. Жиырма
жылдан кейін БРИК елдерінің жиынтық ІЖӨ-сі “Үлкен жетілік” елдерінің
жиынтық ІЖӨ-сінен асып түседі деп күтілуде.
2050 жылға қарай экономикалық дамыған елдердің алғашқы бестігінде
батыс елдерінен тек АҚШ қана қалады. Оның өзі де – қазіргі дағдарыс
кезеңінде тұрақтылықтың өзіндік бір аралына айналған Қытайдан кейінгі
екінші орында. Үндістан да дағдарыстан салыстырмалы түрде қолайлы жағдайда
өте алады. Елдің сыртқы капиталға күшті тәуелділігі жоқ және өзінің даму
бағдарламасын жүзеге асыруда. Бразилия да дағдарысты сәтті жеңе білуде.
Бразилияның қуатты табиғи және интеллектуалдық ресурстарға ие, үлкен және
ырғақты дамып келе жатқан ел екенін айту қажет. Ресей де дағдарыстан
нығайып шығады.
Бейжің Олимпиадасы қарсаңында “Уолл стрит джорнал” газетінде
Ұлыбританияның экс-премьер-министрі Тони Блэрдің мақаласы жарық көрді. Онда
“Бірнеше ғасырлар бойы күштер Батыста шоғырланды... Енді бізге ықпалдылықты
Шығыспен бөлісетін әлемде өмір сүру жағдайларымен келісуге тура келеді”
деген қорытынды жасалған. Осынау саясаткердің пікірінше, бұл тәжірибе Батыс
үшін бейтаныс, тіпті өкінішті де болмақ.
Осылайша, дағдарыс әлемдік экономиканың трансформациялану үдерісін
айтарлықтай тездетті. Дегенмен, саясат болмаған жерде экономика тек ғылым
ғана болар еді. Сондықтан бұл үдеріс әлемдегі шынайы геосаяси
көптүрліліктің қалыптасуымен қоса қабат жүретін болады.
Дағдарыс алдындағы әлемнің үшінші тренді – экономикада энергия
үнемдеуге көшу. Бүгінде неғұрлым дамыған елдер қауіпсіз, таза және
сарқылмайтын дамуға көшу міндетін қойып отыр.
Америка Президенті Барак Обама айтқандай, “ХХІ ғасырда таза энергия
өндіруде әлемдік көшбасшылыққа жеткен ел, ХХІ ғасырдағы жаһандық
экономикада да көшбасшы болады”. Бұл айтылғанмен келіспеу қиын.
Бұл орайда балама, төмен көміртекті энергетика перспективалы бағыт
болып табылады. Бүгінде әлемде көмірқышқыл газын отынға және мұнай-химия
өнімдеріне айналдыру жөніндегі жобалар белсенді талдануда. Таяу уақыттарда
шығарындылары нөлге тең электр стансаларының пайда болатынына сенімім мол.
“Сутегі энергетикасын” дамытуда да зерттеулер жүргізілуде. Оңтүстік
Корея қазірдің өзінде “Сутегі экономикасына” көшу жоспарын жүзеге асыруда
және 2040 жылға қарай ІЖӨ-нің 8 пайыз өнімін сутегінен өндіруді жоспарлап
отыр. Үндістанда, АҚШ пен ОАР-да да белсенді жұмыстар жүргізілуде.
Күн, жел, геотермальды, гидроэнергия және биомасса сияқты энергияның
қайта қалпына келетін көздері отынның дәстүрлі түрлеріне қатысты барған
сайын құнды бәсекелестік қабілетке ие болуда.
Бірақ, сонымен бірге, көмірсутегі энергия тұтынудың жалпы құрылымында
әлі де жетекші рөл атқара беретін болады. Сондықтан әлем өндіріске
инновациялық технологиялар енгізуде, мұнай мен газ өндіру мен пайдаланудың
экологиялық зардаптарын қысқартуда неғұрлым белсенді іс-қимылдар күтіп
отыр.
Осы технологиялардың бәрі әрбір жеке адам үшін нені білдіреді?
Ең алдымен, біз көп ұзамай энергия үнемдейтін өмір салтына көшетін
боламыз. Біз болсақ, елде әлі электр энергиясын, жылуды, суды және
басқаларды шындап үнемдеуге әлі көшкен де жоқпыз. Мұны таяу уақыттарда
жүзеге асыруға тура келеді.
Энергияның арзан көздері келмеске кетуде. Болашақта күн батареялары,
энергия үнемдейтін шамдар, сутегі отынымен жүретін автомобильдер,
электромобильдер пайдаланылатын болады. Сондықтан компаниялар мен
кәсіпорындардың барлық басшылары, елдің барлық азаматтары осы ағымды
ескеріп, энергияны қалай сақтауға болатындығы жөнінде ойланулары керек.
Энергия үнемдеудің өсуі әлемдік экономикада энергия сыйымдылығының
төмендеуіне, ал оның соңы оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе
1 Мемлекеттің мәні мен нысандары және оны басқару қажеттілігі
1.1 Мемлекет түсінігі және негізгі
белгілері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
1.2 Мемлекеттік басқарудың объективтік
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Мемлекеттік басқару қызметін жақсартудағы адами дамудың рөлі
2 Қазақстан экономикасын басқарудағы мемлекеттің ықпалына талдау
2.1 ҚР-ның экономикалық дамуындағы мемлекеттің ықпалына сипаттама
2.2 Қазақстанның экономикалық даму жағдайына талдау
2.3 Дағдарыс жағдайында ҚР-ның экономикасын дағдарыстан шығару
ерекшеліктері
3
3.1 Қазақстан экономикасын басқарудағы туындайтын проблемалар мен
оны шешу жолдары
3.2 Қазақстан жағдайында мемлекеттік басқаруды жетілдіру жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
1 Мемлекеттің мәні мен нысандары және оны басқару қажеттілігі
1.1 Мемлекет түсінігі және негізгі белгілері
Мемлекет түсінігін анықтау барысында біркелкі қоғамдық құбылыстарды әр
адамның әрқилы қабылдау мүмкіндігін білдіретін субъективті сипатын ғана
емес, сонымен қатар олардың объективті жағдайларын да ескерген жөн. Бұл
жерде сөз, ең алдымен, құбылыс ретіндегі мемлекеттің күрделілігі мен
көпқырлылығы және соған сәйкес оның түсінігін анықтау варианттарының
көптігі туралы болып отыр. Осыған байланысты белгілі австриялық заңгер
Г.Кельзен: мемлекет түсінігін анықтаудағы қиыншылықтар аталмыш терминмен
көптеген әртүрлі нысандар мен құбылыстар белгіленетіндіктен одан сайын
күрделене түседі деп атап өтеді.
Жалпы алғанда мемлекет түсінігінің өзі кең және тар мағынада
қолданылады. Кең мағынада мемлекет деп қоғамның өзін немесе оның қандай да
бір ерекше нысанын айтады. Ал тар мағынасында мемлекетке басқару органдары
немесе субъектілері, ұлттар, белгілі бір елдің халқы тұрып жатқан аумақ
жатқызылады.
Қазіргі заманғы мемлекеттануда мемлекет түсінігі жөнінде ғалымдар
арасында әр түрлі көзқарастар қалыптасып, олар оны бірнеше мағынада, атап
айтқанда, заңдық, әлеуметтік, нормативтік және органикалық мағынада
қарастырады. Заңдық көзқарас тұрғысынан мемлекет заңды тұлға, құқықтық
феномен, ерекше корпорация ретінде қарастырылып, басқа корпорациялардан
тек ұлт немесе ел масштабында белгіленген құқықтық тәртіппен ерекшеленеді.
Осыған сәйкес мемлекет мәселелері белгілі жағдайда ұлттық құқықтық тәртіп
мәселелері ретінде қарастырылып, адамдардың дұрыс іс-әрекетін және тәртібін
бейнелейтін құқықтық тәртіп ретінде анықталады.
Мемлекет пен құқық арасындағы қатынастар жеке адам мен құқық
арақатынасы сияқты бірге қарастырылуы тиіс деп ұйғарылады. Бұл Кельзеннің
ойы бойынша мемлекет құқықты шығаруы мен бекітуіне қарамастан, жеке тұлға
ретінде өзінің тәртібі мен іс-әрекетінде құқықпен байланысты болу қажет
екенідігін білдіреді.
Әлеуметтік аспектіде мемлекет өзінің құқықтық тәртібі мен құқықтық
өміріне тәуелсіз болатын небір әлеуметтік жалпыға бірдейлілік, әлеуметтік
қоғам болып саналады және оған (оның пайда болуы және қызмет ету кезінен
бастап) түрлі органдар бойынша билікті бөлу сипаты тән. Автордың көзқарасы
бойынша барлық іс-әрекетті Үкімет бір өзі жасайтын және билікті де өз
қолында шоғырландыратын бір де бір мемлекет жоқ. Қоғамда әр кезде бірнеше
әкімшілік құрылымдар болған және бар. Олардың қызметінің нәтижесінде
қоғамдағы қатынастардың басым бөлігі туындап, басқару мен бағындыру
актілерінің көбі пайда болды. Ал олардың жиынтығы әлеуметтік мемлекет
деген ұғымды білдірді.
Сонымен қатар мемлекет түсінігі тірі табиғи организм ретінде
анықталады. Осы бағытқа сәйкес ол әлеуметтік биологияның нысаны ретінде
қарастырылады. Мемлекеттің түсінігіне деген мұндай көзқарасты австриялық
заңгер Г.Кельзенге дейін көптеген басқа авторлар, атап айтқанда,
мемлекеттің орнагикалық теориясын жақтаушылар қолдады. ХІХ-ХХ ғасырларда өз
дамуының жоғары шегіне жеткен бұл теория барлық әлеуметтік өмірді
биологиялық заңдылықтармен түсіндіруге тырысты. Олар қоғамды толығымен
организмге теңестіріп, ал мемлекетті тіршілік етіп жүрген және болашақта
дүниеге келетін азаматтардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын жалғыз
институт деп санады.
Нормативтік мағынада мемлекет түсінігі Г.Кельзен және оның нормативист-
жақтаушыларының анықтауы бойынша нормалар жүйесін, нормативтік
тәртіпті, мемелекет -билік немесе саяси ұйымдастырылған қоғамды
білдіреді. Мемлекетке саяси сипат тән. Оның саяси ұйым болып табылатыны,
ең алдымен күшті қолдану ретін белгілейтіндігінде, өйткені ол күшті
қолдануда монополист болып табылады - дейді автор.
Сонымен, бір жағынан, мемлекеттің құбылыс пен түсінік ретіндегі
күрделілігі мен көпқырлылығы, екінші жағынан әр түрлі авторлардың оны
қабылдау субъективизмі оны түсіну мен түсіндіру варианттарының көп болуына
объективті жағдай туғызады. Осыдан қоғам дамуының әр түрлі кезеңдерінде
мемлекеттің көптеген анықтамалары мен түсініктерінің пайда болуы және
олардың көптеп қолданылуы түсінікті. Бұл туралы Л.Гумплович:
Қанша мемлекет танушылар мен философтар бар болса, сонша мемлекеттің
анықтамасы болады - деп жазады. Сол себепті мемлекетке тарихи дамуының әр
кезеңінде ғалымдардың берген анықтамаларының бір текті болмағаны айқын.
Мысалы ұлы ойшыл Аристотельдің пікірінше мемлекет дегеніміз ешкімге
тәуелді емес азаматтардың қарым-қатынасының жоғары нысаны.
Қайта өрлеу дәуірінің аса көрнекті ойшылы Никколо Макиавелли (1469-
1527 жж.) мемлекетті қажетті мемлекеттік мүдделерді жүзеге асыру арқылы
ортақ игілікке қол жеткізу деп түсіндіреді.
ХҮІ ғасырдағы ірі француз ойшылы Жан Боден мемлекетті қайырымдылық
пен әділеттіліктің мәңгі бастамаларын басшылыққа алатын жоғары билік және
отбасын құқықтық қорғау деп қарастырады. Бұл бастамалар мемлекеттік
құрылымның мақсатын құрап, ортақ игіліктер әкелуі қажет деген. Осы
дәуірдегі белгілі ағылшын философы Томас Гоббс – бейбітшілік пен табиғи
құқықтарды жүзеге асыратын кепілгер ретінде мемлекеттің шексіз билігін
жақтаушылардың бірі. Ол мемлекетті тұтас тұлға, тәуелсіз жоғары билеуші,
оның қалауы халықтың болады, сондықтан ол барлық адамдардың әрқайсысының
күші мен мүмкіндігін ортақ бейбітшілік пен қорғаныс үшін қолдана алады деп
санайды.
Либерализмнің саяси-идеялық доктринасын құрушы, ағылшын философ –
материалисі Джон Локк (1632-1704 жж.) мемлекет басым күштің, яғни мемлекет
құрамына кіретін көптеген азаматтардың ортақ еркі дейді. Ол мемлекетті
өздері бекіткен жалпы заңдардың негізінде біріккен адамдардың жиынтығы
ретінде қарастырған.
Неміс әдебиетінде мемлекет белгілі бір аумақта және жоғары биліктің
қол астында біріккен халықтың ұйымы ретінде көрсетілсе (Р.Моль), ал өзге
әдебиеттерде құқықтық жағдайды жан-жақты қолдану үшін құрылған жоғары
биліктің қол астындағы белгілі бір аумақтағы еркін адамдардың одағы
ретінде қарастырылады (Н.Аретин). Үшінші жағдайда мемлекет белгілі
құқықтық тәртіпті қорғау үшін табиғи түрде пайда болған билік жүргізуші
ұйым, - деп айтылған (Л.Гумплович).
Сонымен мемлекет, әсіресе 1917 жылғы төңкерістен кейінгі кезеңде
Ресейде қандай да бір тапты басу үшін арналған күш көрсету ұйымы ретінде
түсіндірілді. Академиялық басылымдарда және оқу әдебиеттерінде ол көбінесе
қатаң таптық мағынада өз диктатурасын жүзеге асыратын экономикалық үстем
таптың, билік аппаратының саяси ұйымы немесе негізгі өндіріс құралдарының
меншік иелерінің ортақ мүдделерін қамтамасыз ететін және қорғайтын, тарихи
түрде келетін, қоғамнан бөлініп шығып, оның экономикалық құрылымынан
туындайтын саяси биліктің таптық ұйымы ретінде сипатталады.
Соңғы екі онжылдықта, 1985 жылғы қайта құру кезеңінен бастап алдымен
ресми жалпыодақтық, ал кейін қазақстандық саясат пен деологияда жалпыадами
құндылықтарға мән беріліп, мемлекет пен құқық анықтамаларындағы таптық
үндестік біртіндеп жалпы әлеуметтік үндестікпен ығыстырыла бастады.
Мемлекет қайтадан ұйым немесе барлығы үшін арналған институт ретінде
қарастырылды. Осы орайда оған өзінің билігін елдің бүкіл аумағына және
халқына тарататын және осыған сәйкес арнайы басқару аппараты бар,
барлығына міндетті бұйрықтарды шығаратын қоғамның бірыңғай саяси ұйымы
деген анықтама берілді.
Мемлекет түсінігін таза таптық тұрғыдан да, жалпы адами тұрғыдан да
анықтау біржақты көзқарасты білдіреді. Нақты өмірде таза таптық та, таза
жалпыадами да мемлекеттік институттар жоқ, демек, соған сәйкес мемлекет
түсінігінің анықтамасы да жоқ. Осыдан мемлекет түсінігін анықтау барысында
оның тек таптық элементтерін және соған сәйкес белгілерін ғана емес, сондай-
ақ таптан тыс, жалпы адами белгілері мен сипаттамаларынан да ескерген
жөн.
Қорыта айтқанда, мемлекет дегеніміз кез келген қоғамның табиғатынан
туындайтын таптық тар ауқымдағы міндеттерді ғана емес, сонымен қатар ортақ
істерді атқару үшін қажетті саяси билік ұйымы. Бұл анықтама жоғарыда
аталған анықтамаларға қарағанда мемлекет түсінігін ғана емес, сонымен бірге
билік басындағы таптардың немесе топтардың мүдделерін қамтамасыз ететін
институт ретіндегі мемлекеттің әлеуметтік тағайындалуын нақтырақ
айқындайды.
1.2. Мемлекеттің мәні мен негізгі сипаттамалары
Мемлекеттің мәні, адамдар өміріндегі оның орны мен ролі жөнінде өткен
ғасырда либералдар мен этатистер арасында туындаған пікірталастар жалғасын
табуда. Мемлекетті бұрынғыдай күштеу машинасы, қысым көрсету құралы ретінде
біржақты түсіндіру әлі де болса сақталуда. Қазіргі кезде мемлекет көбінесе
қолында билігі бар саяси күштердің немесе тұлғалардың меншігі ретінде
қарастырылады. Кейбір мемлекеттанушы ғалымдар мемлекетті әрбір адамға
қайырым жасауға міндетті, жалпыға бірдей игілікті қамтамасыз ететін құрылым
ретінде сипаттайды.
Мемлекет көптеген ғылыми пәндермен: мемлекет және құқық теориясымен,
әкімшілік құқық, саясаттану, әлеуметтік басқару ғылымымен зерделенетін
көпқырлы құбылыс. Әрбір ғылым мемлекеттік басқару органдарының қызметенің
белгілі бір аспектісін, олардың құрылымын, мазмұнын, бағытталуын зерттейді.
Мемлекет қызметінің маңызды бағыты – адамдардың қоғамдық өмірін
басқару. Ал адамдардың қоғамдық өмірі мемлекеттік басқару теориясының
объектісі мен зерттеу заты болып табылады. Сондықтан да мемлекетті әрбір
адам қоғам нысаны ретінде қарастырады. Ол адамдардың қоғамдық қатынастар
жүйесімен байланысты, олардың сана-сезіміне, тәртібіне және қызметіне
қатысады, белгілі бір аумақта өмірді, оның ішінде экономикалық өмірді
ұйымдастыруға әсер етеді. Мемлекет мемлекеттік шекарамен белгіленге аумақта
өмір сүретін адамдарды біріктіреді және олардың өзара іс-әрекетін
қамтамасыз етеді. Мемлекет, қысқаша айтқанда, адамдардың аумақтық
ұйымдастырылуының белгілі бір тәртіптік жүйесі. Осыған сәйкес, біріншіден,
ру-тайпалық қарым-қатынастар қоғамдық қатынастармен ауыстырылады.
Екіншіден, әр түрлі адамдардың ұлттық, діни және әлеуметтік белгілеріне
қатысты бейтарап құрылым қалыптасады. Тарихи түрде мемлекет адамдардың жаңа
қауымдастығын құрады.
Мемлекет өзінің аумағында тұратын адамдарды, оның ішінде азаматтығы
жоқ тұлғаларды, сонымен қатар басқа мемлекеттің азаматтарын
біріктіретіндіктен, ол барлық адамдар қауымдастығының қажеттіліктерін,
мүдделері мен мақсаттарын объективті түрде білдіреді. Дамудың әр кезеңінде
бір жағынан адамның құқықғы мен бостандығын қамтамасыз ету, оның
шығармашылық қызметіне еркіндік беріп, белсенділігін арттыратын, екінші
жағынан – қоғамға белгілі бір ұйымдасқан бастау енгізіп, жеке адамдардың
қызметін тәртіпке келтіретін мәселелердің шешілу жолын табу мемлекеттің
міндеті болып табылады. Әдетте, мемлекет ешнәрсе өндірмейтіндіктен
өздігімен мәселелерді шеше алмайды деп есептелсе де, ол барлық қоғамның,
материалдық, әлеуметтік, рухани игіліктерді өндіру және тұтынумен
айналысатын адамдардың проблемаларының шешілуіне ұйымдастырушылық және
құқықтық негіз қалап, қамтамасыз етеді.
Мемлекет үшін, ең алдымен, өз халқының ұлтық мүддесін білу, оның
әлемдік қауымдастық халықтарының мүдделерімен қаншалықты өзара байланысты
екенін және оларға қаншалықты тәуелді екенін анықтау, осы мүдделерді жүзеге
асыру үшін барлық жағдай жасау өте маңызды болып саналады. Сондықтан
мемлекеттік ұстанымдарға міндетті сипат беретін нормалардың тек оның
құрылымдары мен механизмдері арқылы ғана қалыптасып, бекітілетіндігін атап
көрсету ләзім. Мемлекет өзінің органдары арқылы заңдар мен басқа да
нормативтік актілер қабылдап,олардың жүзеге асуын әкімшілік және заңнамалық
әдістер арқылы қамтамасыз етеді. Бұл орайда мемлекет заңды монополияға ие
және оны орындату барысында, керек болса, мәжбүрлеу тәсілін қолданатынын
баса айту керек.
Мемлекеттің мәні, сонымен қатар, өз мақсаттары мен қызметтерін жүзеге
асыруды қамтамасыз ету үшін өзінің аппаратын - ортақ қажеттіліктерді,
мүдделерді, мақсаттарды айқындаумен және қоғамның мемлекеттік-құқықтық
нормаларын әзірлеумен кәсіби айналысатын адамдар тобын белгілі бір жағдайда
ұйымдастырып, оларды қолдайтындығында. Бұл аппараттың күрделі құрылымы мен
жан-жақты бағытталған қызметі болуға тиісті. Оның бір бөлігі заң шығару
қызметімен, заңдардың орындалуымен және сот ісін жүргізумен айналысса,
екінші бөлігі мемлекеттің ішкі және халықаралық деңгейдегі тұрақтылығын,
оның әлемдік қауымдастықпен өзара қарым-қатынасын қамтамасыз етеді.
Аппараттың жағдайы, оның қоғаммен байланысы немесе одан алшақтауы, оның
көлемі және иерархиялық құрылымы, қызметкерлерінің сапасы және көптеген
басқа да параметрлері мемлекет, қоғам және мемлекеттік басқару үшін өте
маңызды.
Ғылыми әдебиеттерде кездесетін мемлекеттің көптеген анықтамаларының
ішінде келесі екеуіне тоқтап өтуге болады. Біріншісі, мемлекетті ең көп
мағынада: адамдар қауымдастығы ұйымының жоғарғы нысаны ретінде, ортақ
жоғары билікке бағынатын адамдардың саяси одағы ретінде, бірыңғай ерікті
білдіру, жалпы мүдделерді қамтамасыз ету, сондай-ақ адамның құқықғы мен
бостандығын қорғау негізгі мақсаты болып табылатын ұйым нысаны ретінде
сипаттайды. Екінші түсінікке сәйкес, мемлекет адамдардың іс-әрекеті мен
тәртібін реттейтін саяси және құқықтық байланыстар мен қатынастардың
жүйесі. Басқаша айтқанда, ол саяси-құқықтық институт, саяси билік ұйымын
құратын әлеуметтік институттардың жүйесі. Мемлекетті институционалдық
тұрғыдан қарастыратын бағыт оны қоғамдағы адамдардың тәртібін анықтайтын
нормалар жүйесімен байланыстырады. Осыған орай испан саясаттанушысы
Л.Санистебан былай деп жазады: шындығына келгенде мемлекет небәрі нақты
уақыт шеңберінде орын алатын әлеуметтік тәртіпті заңдық тұрғыдан реттеудің
бір түрі.
1.3. Мемлекеттік басқарудың объективтік қажеттілігі
Қоғамды мемлекеттік басқарудың объективті қажеттілігі жалпы тарихи
және әлеуметтік-саяси, снымен қатар нақты қоғамның тек өзіне тән
факторлардан туындайды. Аталған факторлардың бірінші тобы мемлекет
болмысымен байланысты.
Қазіргі ғылыми деректерге сәйкес алғашқы мемлекет адамдар
қауымдастығының өмір сүру шартына айналған еңбек қызметінің жаңа
нысандарын, өндіруші экономиканың қызмет етуін ұйымдасқан түрде қамтамасыз
ету үшін пайда болады, деп жазады профессор А.Венгеров. Осыдан келіп, ең
алдымен, қоғамға ақпараттық қызмет көрсетуді көздеген басқарушылық
(жұмыстар туралы әр түрлі мәліметтер жинақтау т.б.) функция туындайды.
Қоғамнан негізгі кәсібі ұйымдастырушылық қызмет көрсету болып табылатын
адамдар тобы бөлініп шығып, көптеген басқарушылық лауазымдар пайда болды:
жұмысты басқарушылар, әскери басшылар, есепшілер және т.б. Бұл топ мемлекет
аппаратын – алғашқы бюрократияны құрды. Уақыт өте келе қоғамның әр түрлі
топтарға жіктелуі осы топтардың мемлекетті жаулап алуына және оны өз
мүдделеріне бейімдеуіне әкелді.
Топтар мен жіктерге әлеуметтік бөліну және оларға тән қарама-қайшы
мүдделер мен қайшылыққа толы өзара қарым-қатынастар мемлекеттің саяси
функциясына – қоғамдық және әлеуметтік қатынастарды реттеуге деген
қажеттілікті туғызды. Мемлекеттік аппаратта ерекше дәрежелі топтар
шоғырланғандықтан әлеуметтік реттеу функциясы негізінен осы топтардың
халықтың қалған бөлігіне үстемдік орнатуын қамтамасыз етіп отырды. Осы
функцияны орындау сәтінен бастап мемлекет саяси институтқа айналады.
Қоғам мүшелерінің жүріс-тұрысының, тәртібінің жалпы ережелерін бекіту
және қатаң сақтау, сондай-ақ қоғамға қажетті қызмет түрлерін (өндірістік
сауда және т.б.) ұйымдастыру мен реттеу мемлекеттің пайда болу мен даму
кезеңінен бергі негізгі міндеті болып табылады. Аталған қауымдастықтың
аумағын қорғау функциясын да үнемі мемлекет атқарып отырған.
Мемлекеттік басқару саяси бірлестікке біріккен адамдардың ортақ ерік-
мүддесін білдіретін орталықтандырылған билік арқылы жүзеге асты. Халық
сайлайтын немесе билікті мұрагерлікпен алатын беделді тұлғалар тобы тікелей
билікке ие болды.
Бүгінгі таңда аталған факторлардың ешқайсысы да ұтымды басқарудың
заңды негізі (детерминанта) ретінде өз мәнін жоғалтқан емес. Керісінше,
олар күрделене түсуде. Қоғамның көптеген басқа да объективті қажеттіліктері
қалыптасты, ал ол қажеттіліктерді кез-келген мемлекет тек адамдардың
біріккен қызметі мен қоғамдық қатынастардың жаңа түрлерін және формаларын
саналы түрде ұйымдастару мен басқару арқылы қанағаттандыра алады. Осыған
орай ғылым мен техника саласындағы, ақпараттар жүйесіндегі жаңалықтар
бірінші кезекте адамның қауіпсіздігін, оның өмір сүру ортасын сақтау
мәселесін алға тартып отырғанын айта кеткен жөн. Қоғамның жаңа өндірістік-
техникалық және экономикалық базисі әлеуметтік құрылымның, қоғамдық еңбек
бөлінісінің, әлеуметтік институттардың, адамдар қажеттіліктерінің мазмұны
мен құрылымының, олардың арасындағы байланыстың сапалы тұрғыдан өзгеруіне
себеп болды, жаңа қарама-қайшылықтар мен қақтығыстар туғызды. ХХ ғасырдың
екінші жартысы мемлекеттердің адам құқығы мен бостандықтарын қорғау
мәселелерін шешуге басты назар аударып, әлемнің көптеген елдерінде
демократиялық режимдердің орнығуы мен даму кезеңі болып табылады.
Әрбір ел үшін аталған мәселелердің белгілі тарихи кезеңмен байланысты
өзіндік ерекшеліктері болады. Егер басқарушы күштер өз қызметтерінде жалпы
даму заңдылықтарын білуді басшылыққа алуға қабілеттілік танытпаса, сондай-
ақ өздері басқарып отырған халықтың жағдайын, даму деңгейін, дәстүрін, оның
үміттерін ескермесе онда қоғамды басқару өзінің алдына қойған міндеттерін
толық атқара алмайды.
ІІ тарау.
2.1. Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың ерекшеліктері
Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздік пен толық мемлекеттік егемендікке
қол жеткізген соң азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет құруға бағыт алды.
Өткен жылдар ішінде мемлекеттіліктің негізгі институттарының саяси-
құқықтық мазмұны өзгерді. 1995 жылғы Қазақстан Республикасының
Конституциясына сай парламенттік-президенттік басқару нысаны таза
президенттік басқару нысанына айналды. Президенттілік институты мемлекеттік
жүйеде негізгі орын алады, ол ел ішіндегі жағдайда, мемлекеттік биліктің
барлық үш тармағының келісіп жұмыс істеуіне, ішкі және сыртқы саясаттың
қалыптасуына ықпал етеді.
Заң шығарушы билік институты да өзгерді. Бір палаталы Жоғары Кеңестен
екі палаталы Парламентке ауысу жүзеге асырылды. Парламент аса маңызды
қоғамдық қатынастарды реттейтін негізгі принциптер мен нормаларды
белгілейтін заңдар шығаруға хақылы.
Атқарушы билік Үкіметтің тікелей басшылық етуімен қызмет етеді, оларға
күнделікті мемлекеттік басқару, заңдардың орындалуын ұйымдастыру,
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының негізгі бағыттарын әзірлеу,
экономикалық реформаларды жүзеге асыру жүктелген.
Мемлекеттік биліктің жеке тармағы ретінде сот жүйесі де өзгеріске
ұшырады. Жалпы және төрелік соттар бүгінде Жоғарғы сот басқаратын бір
жүйеге біріктірілді. Үш жыл (1992-1995) қызмет атқарған бұрынғы
Конституциялық соттың орнына Конституциялық Кеңес құрылды. Заң қорғау
органдарының жүйесі де қайта ұйымдастырылуда. Қазақстанның мемлекеттік
тәуелсіздігінің атрибуттарын қалыптастыру аяқталуда, республикалық гвардия
құрылған, мемлекеттік рәміздер бекітіліп, қолданылуда. Республика өзінің
ұлттық валютасын енгізді.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды қалыптастыру
және құқықтық мемлекет құру процестері жүзеге асырылуда. Құқықтық мемлекет
құру дамудың бірнеше кезеңдерін қамтиды және мемлекеттік органдардан,
лауазымды тұлғалардан, қоғамнан, халықтан байсалдылық пен күш-жігерді
талап етеді. Мемлекеттік және қоғамдық қызметтің дұрыс жолға қойылуын
қамтамасыз етуді, қоғамның заңдық және моральдық-адамгершілік негізін
дамытуды қажет етеді. Құқықтардың жаңаруын жылдамдатуды, оны қолдану
механизмін жетілдіруді ойластыру, азаматтардың оған құрметпен қарауын
қалыптастыру, қоғамдағы нақты құқықтық қатынастар мен басқа да заңдық
байланыстарды іске асыру бойынша шараларды белгілеуді көздейді. Қалыптасқан
құқықтық нигилизмді, яғни құқықтың әлеуметтік құндылығын жоққа шығаруды,
заңның талаптарын саналы түрде орындамауды жою, сондай-ақ мемлекеттік
органдар мен лауазымды тұлғалар, азаматтар тарапынан заңдарға жеңіл-желпі
қарап, немқұрайлық танытуын жою, адамдардың құқықтық санасын позитивті
түрде қалыптастыру мемлекеттің негізгі міндеттеріне жатады. Мәселені
осындай кешенді түрде шешу құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам құрудың
принциптерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттің Негізгі заңы болып
табылады. Онда қоғам мен мемлекет өмірінің мәселелері заңды түрде
рәсімделген және бекітілген: азаматтың және адамның міндеттері мен
бостандығы, құқығы, сонымен қатар мемлекеттің құрылу қағидалары мен
қоғамның экономикалық негізі. Конституция заңдар мен басқа да нормативтік
актілердің негізгі қайнар көзі болып табылады, кез келген органдар
қабылдаған заң, Президент жарлықтары, Үкімет қаулысы, министрліктер
бұйрықтары, жергілікті мемлекеттік органдар шешімі Конституция принципіне,
идеяларына, нормаларына толық түрде сай болуы және солардың негізінде
қабылдануы тиіс және оған қайшы келмеуге тиіс. Кез келген құқықтық актінің
Конституцияға сай келмеуі немесе оған қайшы келуі бұл құқықтық актіні
заңдық күшінен айырады, оны жарамсыз етеді. Конституция ережелерін,
нормаларын сақтау талаптары тек мемлекеттік органдар, лауазымды адамдар
ғана емес, сонымен бірге азаматтар мен қоғамдық бірлестіктер үшін де
міндетті.
Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттің тәуелсіздігі
және егемендігі бекітілген. Қазақстан мемлекетінің егемендігі келесі
белгілер арқылы сипатталады: Қазақстан мемлекетінің өзінің Ресей, Қытай,
Өзбекстан, Қырғызстан, Түркменстанмен шектесетін тарихи қалыптасқан аумағы
бар. Мемлекеттің аумағына қол сұғылмайды және бөлінбейді. Мемлекет аумағына
баса – көктеп кіру агрессия болып саналады, ал ол халықаралық құқықпен
жауапқа тартылады.
Конституцияда Қазақстан мемлекеттер арасында ынтымақтастық пен тату
көршілік қарым-қатынас жасау, бір-бірінің ішкі ісіне араласпау, халықаралық
дауларды бейбіт жолмен шешу саясатын жүргізеді делінген. Республикаға қарсы
агрессия жасалған не оның қауіпсіздігіне сфрттан тікелей қатер төнген
жағдайда Президент республиканың бүкіл аумағында немесе оның жекелеген
жерлерінде әскери жағдай енгізеді, ішінара немесе жалпы мобилизация
жариялайды. Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы заң
бойынша біздің мемлекет өз аумағының шекарасын құрлықта да, теңізде де, әуе
кеңістігінде де Қарулы күштерімен күзетеді. Шекаралық әскер аумақтың
тұтастығына төнген кез келген қауіптерге, қаруланған баса-көктеп кіруге
қарсы тұрып, халықты қылмыстық қауіптерден қорғауды қамтамасыз етуі тиіс.
Мемлекеттік биліктің жоғары органдарының болуы егемендіктің негізгі
белгісі болып табылады. Мемлекет басшысын – Президентті халық сайлайды.
Президент мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын
айқындайды, ел ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан
өкілдік етеді. Президент мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісіп
жұмыс істеуін қамтамасыз етуге міндетті.
Қазақстан Республикасының Парламенті екі Палатадан: Сенат пен
Мәжілістен тұратын, заң шығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғары өкілді
орган болып саналады. Мәжіліс депутаттарын сайлау жалпыға бірдей, тең және
төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады.
Сенат депутаттары жанама сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру жолымен
сайланады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі республиканың бүкіл аумағында
атқарушы билікті жүзеге асырады. Ол орталық органдардан – министрліктерден,
мемлекеттік комитеттерден, комиссиялардан, сондай-ақ жергілікті арқарушы
органдардан – облыстық, қалалық, аудандық, ауылдық, селолық әкімшіліктерден
тұратын атқарушы органдардың жүйесін басқарады. Атқарушы органдардың
өкілеттіктері заңда, сонымен бірге арнайы ережелерде анықталады.
Сот билігін арнайы құқық қорғау органдары: соттар, ішкі істер
органдары, ұлттық қауіпсіздік, прокуратура жүзеге асырады. Олардың
құрылымы, өкілеттіктері арнайы заңдарда анықталады.
Республика азаматтығы да егемендіктің белгісі. Азаматтық мәселелері
Конституцияда, Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы заңда, заң
күші бар Президент жарлықтарында анықталған. Азаматтық – мемлекеттің
адамдармен тұрақты саяси байланысының көрінісі. Осындай байланыстардан
мемлекет пен азаматтардың өзара құқықтары мен міндеттері туындайды.
Мемлекет, оның органдары өзінің азаматтары өз бостандықтары мен құқықтарын
қолдана алуына жағдай жасауға міндетті. Азаматтар, кез келген адам
Конституция мен заңдарды сақтауға, мемлекеттік тілді, Қазақстанда тұратын
барлық ұлт азаматтарының тілдерін құрметтеуге, олардың салт-дәстүр, әдет-
ғұрыптарын қадірлеуге, ел экономикасының нығаюына ат салысуға міндетті.
Қазақстан Республикасының басқа елдермен өзара қатынасқа түсе алу
қабілеттілігі – бұл да егемендіктің маңызды белгісі. Қазақстан БҰҰ-ның,
тағы да басқа халықаралық ұйымдардың мүшесі болып табылады. Республика
көптеген шетелдік мемлекеттермен дипломатиялық қарым-қатынасын бекітті. Ол
саяси, экономикалық, мәдени мәселелер бойынша халықаралық келісім шарттарға
отырады. Ел Конституциясына сай келісімшарттар жасау өкілеттігі Республика
Президентіне, Парламентке және Үкіметке жүктелген.
Егеменді мемлекет ретінде Қазақстан Республикасының мемлекеттік
рәміздері – Туы, Елтаңбасы және Гимні бар. Әрбір азамат мемлекеттік
рәміздерді құрметтеуге міндетті. Олардың сипаттамасы және пайдалану тәртібі
конституциялық заңмен белгіленеді.
Қазақстан Республикасы тарихи қазақ жерінде құрылды. Яғни, қазақтар
осы аумақта бұрыннан өмір сүріп келе жатқан этнос ретінде табиғи және заңды
түрде мемлекетке өздерінің тарихи атауын берген. Сонымен бірге қазақ
тілінің мемлекеттік ұйымдар мен жергілікті басқару органдарында
қолданылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сай жұрттың барлығына тең
құқықтар берілген, түрлі ұлт өкілдерінің бейбіт өмір сүруі үшін құқықтық
негіз қаланған. Сондықтан Қазақстан Республикасы – осы елде тұратын барша
халықтың мемлекеті. Бұл Ереже Конституцияда жазылған мемлекет және оның
органдарының қызмет ету қағидаларымен бекітілген. Біріншіден, мемлекет,
оның органдары өз қызметтерінде үнемі қоғамдық келісім мен саяси
тұрақтылықты қамтамасыз етуге ұмтылуы тиіс. Қоғамдық келісім – Қазақстанда
тұратын түрлі ұлттық топтар, халықтың түрлі жіктері арасындағы қарама-
қайшылықты, қарсы тұруларды болдырмау. Мұндай келісімді қамтамасыз ету
қоғам тұрақтылығының, әркімнің тыныш білім алуға, еңбек етуге және өмір
сүруге сенімді болуының кепілі. Екіншіден, мемлекет өзінің ішкі және сыртқы
саясатын қоғамның экономикалық дамуын қамтамасыз ететіндей жүргізуі тиіс.
Мұндай даму қандай да бір топтың ғана емес, Қазақстанда тұратын бүкіл
халықтың материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталуы тиіс.
Үшіншіден, мемлекеттік органдар мемлекеттік өмірдің маңызды
мәселелерін демократиялық әдістермен шешуі тиіс. Бұл жеке жағдайларда,
мысалы, Конституция өзгерсе халық оны референдумда шеше алады дегенді
білдіреді. Референдумды өткізу тәртібі арнайы заңмен қарастырылған.
Қазақстан Республикасының алдына қойған мақсаты – демократиялық
мемлекет құру. Барлық азаматтардың ұлтына қарамастан тең құқықты негізде
бірігуі оны құрудың басты шарты болып табылады. Конституцияда қолданылған
халық деген түсінік осы интернационалдық идеядан туындаған. Саяси-
құқықтық мағынада халық деп – ел ішіндегі барлық саяси шараларға қатысуға
құқығы бар кәмелетке толған азаматтарды айтады. Мысалы, Конституция мен
Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Президент жарлығына сай
азаматтар, саяси партиялар, басқа да қоғамдық бірлестіктер Республика
Парламентінің Мәжіліс депутатына өздерінің кандидаттарын еркін түрде ұсына
алады. Барлық саяси партиялар тең құқықты, олардың ешқайсысына жеңілдік
болмаса артықшылық көрсетілмейді. Азаматтар өз еріктері бойынша осы не
басқа саяси партияға, депутаттыққа ұсынылған кандидаттарға қолдау көрсетуі
немесе көрсетпеуі мүмкін. Бұл бүкіл халықтың ойын білдіруге мүмкіндік
береді. Азаматтар еш мәжбүрлеусіз Мәжіліс депутаттарын сайлау кезінде өз
дауыстарын кімге беретіндіктерін ерікті түрде өздері шешеді.
Азаматтардың қоғамдық бірлестіктерінің ісіне мемлекеттік органдардың
заңсыз араласуына жол берілмеуі демократияның көрініс алуы болып табылады.
Қоғамдық бірлестіктер азаматтардың мәдени, діни, тіл және басқа
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін құрылады. Әрине, қоғамдық бірлестіктер
Конституцияны, заңдарды сақтауға міндетті. Олар әлеуметтік, ұлттық, діни
араздықты тудырмауы керек. Олардың жұмысы мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан
келтіруге, конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, Қазақстанның аумақтық
тұтастығын бұзуға бағытталмауы тиіс.
Қазақстан Республикасы зайырлы мемлекет болып табылады. Елде азаматтар
өздерінің діни сенімдерін қанағаттандыратын түрлі діни қоғамдар қызмет
етеді. Азаматтар қандай да бір дінді мойындауға немесе мойындамауға
ерікті. Дін мемлекеттен бөлек, бұл біріншіден, мемлекеттің қандай да
болмасын діни идеологияны мойындамайтындығын, екіншіден, мемлекеттік оқу
орындарында (мектеп, институт) діни ілімдерді насихаттауға тыйым
салынатындығын, үшіншіден, Республикада саяси діни негізде партиялардың
құрылуына және қызмет етуіне жол берілмейтіндігін білдіреді.
Қазақстан халқының алдына қойған мақсаты – құқықтық мемлекет құру.
Құқықтық мемлекетте заңдар бүкіл халықтың нақты еркін білдіреді. Барлық
адамдар, жоғары лауазымды тұлғадан бастап қатардағы азаматқа дейін
заңдардың бүкіл халық мүддесі үшін қабылданып қызмет ететінін, заңдар кез
келген адамның құқығы мен бостандығын қорғайтындығын, заңдардың адамдардың
оқуы, семья құруы, жұмыс істеуі, таңдаған іспен айналысуы, қалыпты өмір
сүруі үшін табыс табуы, өзін еркін сезінуі, қоғамдық өмірге қатысуы үшін
керек қоғамдық тәртіпті бекітетіндігін түсінуі қажет. Сондықтан азаматтар,
лауазымды тұлғалар заң талаптарын қатаң түрде ұстануға міндетті. Азаматтар
бұзылған құқықтарын өздері қорғай білуге үйренуі қажет. Ол үшін соттар
объективті болуы және азаматтар өздерінің құқықтарын кім бұзса да:
қатардағы азамат болсын немесе кез келген деңгейдегі лауазымды тұлға болсын
құқықтарын қорғау үшін сотқа шағымдануы қажет.
Қазақстан Республикасында Конституцияда белгіленгендей әлеуметтік
мемлекет құрылуда. Бұл Конституция мен заңдарға сай халықтың ешқандай
таптарға бөлінбейтінін білдіреді. Мемлекет халықтың барлық тобын өз
қамқорлығына алады: шаруаларды, жұмысшыларды, кәсіпкерлерді,
зейнеткерлерді, оқытушыларды және т.б. Қоғамның ең әлсіз қорғалған
мүшелеріне – балалар мен аналарға, мүгедектер және қарт адамдарға мемлекет
тарапынан ерекше қолдау көрсетіледі. Мемлекеттің әлеуметтік сипаты жастар,
зейнеткерлер туралы ерекше заңдарды қабылдауда, сонымен қатар, Президент,
Үкімет, арнайы органдар қызметінде де көрініс табады.
Еліміздің Ата заңында көрсетілгендей Қазақстан Республикасы
Президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет. Мемлекеттің
біртұтастығы оның әкімшілік-аумақтық бірліктерден тұратындығын және
автономияға бөлінбейтінін білдіреді.
Қазақстан Республикасының Президенті – мемлекет басшысы, және оның ең
жоғары лауазымды тұлғасы. Конституция бойынша Президент Қазақстан халқының
бірлігін кепілдендіретін лауазымды тұлға болып табылады, яғни ол халықтың
түрлі ұлттық топтарымен әр түрлі жіктері арасында қайшылықтың туындамауын
қамтамасыз етеді. Ол мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісіп
жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Президент азаматтар мен адамның құқықтары
мен бостандықтарының кепілі ретінде қызметін атқарады. Парламент ұсынған
заңдарға қол қояды немесе ол заңдар Конституцияға қарама-қайшы келсе, қайта
қарастыруға қайтарады. Президент Конституцияда қарастырылған жағдайлар
бойынша заң күші бар жарлықтарды қабылдайды. Егер Парламент өз міндеттерін
орындай алмаса, онда Президент оны тарата алады. Президент Үкімет құрамын
бекітеді, сонымен бірге оны отставкаға жібере алады. Барлық айтылғандар
басқарудың Президенттік жүйесін сипаттайды.
Сонымен қатар Ата заңымызда биліктің заң шығарушы, атқарушы, сот
билігіне бөліну принциптері бекітілген. Заң шығарушы билікті Парламент, ел
аумағында атқарушы билікті – Үкімет, сот билігін – Жоғары сот, облыстық,
аудандық соттар жүзеге асырады. Аталған органдар біртұтас мемлекеттік
биліктің тармақтары болып табылады. Мемлекеттік биліктің әр тармағы өз
функциясын өзі атқарады және олар бір-бірінің қызметтеріне араласпауы тиіс.
Егер ондай жағдай орын алып жатса, онда тежемелік әрі тепе-теңдік
механизмдерін пайдалану қарастырылған. Парламент Үкіметті отставкаға жіберу
туралы, Президентті қызметінен кетіру туралы мәселелер қарайды, ал
Президент Парламентті тарата алады.
Мемлекеттің атқарушы органдарына Үкімет, министрліктер, мемлекеттік
комитеттер, агенттіктер, жергілікті әкімшілік (облыстық, қалалық, аудандық,
ауылдық (селолық) және құқық қорғау органдары кіреді. Мемлекеттік
органдардың әр буыны туралы ерекше заңдар бар. Мысалы, прокуратура туралы
Конституциямызда оның мемлекет атынан еліміздің аумағында заңдардың,
Президент жарлықтарының және өзге де нормативтік-құқықтық актілердің дәлме-
дәл және біркелкі анықтау мен тергеудің және тағы басқа әрекеттердің
заңдылығын жіті қадағалауды жүзеге асыратындығы айтылған. Құқықтық тәртіпті
қорғауда ішкі істер органдары да үлкен роль атқарады. Олардың міндеттері
заңда анықталған. Адам құқығын, қоғамды, мемлекетті ішкі және сыртқы
қауіптерден қорғауда ұлттық қауіпсіздік органдарының алатын орны ерекше.
ІІ. Әлемдік дағдарыс: себептері мен көздері
ХХІ ғасырдың алғашқы он жылдығы аяқталып келеді. Ол бүкіл әлем үшін
сынақ сипатында болды. Ауқымды лаңкестік шабуылдар, Ауғанстандағы, Ирак пен
Кавказдағы соғыс операциялары, Таяу Шығыстағы және Африкадағы жанжал
ұшқындары, әлемнің бірқатар елдеріндегі этносаралық қақтығыстар – мұның
бәрі үшінші мыңжылдықтың алғашқы жылдарының мазасыз беттері.
Жаһандық қаржы-экономикалық дағдарыс әлем үшін елеулі сынақ болды.
Адамзат тарихтың шұғыл бұрылыстарының себебі болған экономикалық
құлдырауларды талай рет бастан кешсе де бұл дағдарыстың ауқымы мен
салдарлары бұрын-соңды болған емес.
Тек соңғы жүз жылда оннан астам әрқилы тереңдіктегі дағдарыстар болды.
Бұл – жаһандық соғыстарға соқтырған ХХ ғасырдың басындағы экономикалық
күйзелістер де, Кеңес одағының ыдырауын туындатқан бүкіл социалистік
жүйенің 70-80-ші жылдардағы дағдарысы да, 90-шы жылдардың аяғындағы Азия
дағдарысы да әлемдік экономиканы сілкілеп өтті.
Алайда бұл жолғы дағдарыс – жаңа деңгейдегі құбылыс. Ол бүкіл әлемнің
экономикасын қамтып отыр. Әлемдік экономиканың осы жолғы жаһандық дағдарыс
салдарынан шеккен зардабының көлемі 3,5 триллион долларға бағаланып отыр.
Қазір көптеген сарапшылар, талдамашылар, ғалымдар дағдарыстың туындау
себептерін іздестіріп, ең қайран қаларлық болжамдар жасауда.
Бірақ та дағдарыстың негізінде адамның мәңгілік кінәраттары –
ашқарақтық, имансыздық және жауапсыздық жатқанын мойындауға батылы
жететіндер табыла қоймас.
2007 жылдың аяғында алыпсатарлық мәмілелердің жалпы көлемі 14 триллион
доллардан астамды құрады. Ондаған олигархтың байлыққа құнығушылығы
миллиондар үшін қасірет болып оралды.
Халықаралық мамандардың бағалауы бойынша, дағдарыспен күреске әлемде
қазірдің өзінде 10 триллионнан астам АҚШ доллары жұмсалған.
Қазіргі кезде әлемдік экономикалық ахуалдың біршама жақсарғаны туралы
белгілер беріліп жатыр.
Бірақ та, тұтастай алғанда, мынаны айтуға болады, алдағы кезеңде
әлемдегі экономикалық ахуал айтарлықтай әлсіз болып, дағдарыстың жаңа
толқынының қатері сақталады.
ІІІ. Қазақстандағы дағдарысқа қарсы шаралар
Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бірінші болып жаһандық дағдарыс
салдарларымен бетпе-бет келді.
Еліміздің өз қарыздарымен есептесе алмаған жетекші банктерін
банкроттықтан дереу құтқаруға тура келді. Арзан ақшаларды тойымсыздықпен
және бақылаусыздықпен қарызға алып, сол арқылы байлық таппақ болған біздің
банктер қиын жағдайда қалды. Банкирлердің кейбірі алаяқтар мен ұрылар болып
шығып, банк қаражатын меншіктеп алған. Ондайлармен қазір құқық қорғау
органдары айналысуда.
Қазақстанның экспорты жартысына дерлік қысқарды. Шағын бизнес несиелік
қаражатсыз қалды. Жүз мыңдаған еңбеккерлер жұмыс орнын жоғалту шегіне
жетті.
Осындай жағдайда біздің шешімдеріміз нақты да дер уақытында болды.
Қазақстанда тұрақтандырушы шаралар пакеті қабылданды, Ұлттық қордан қосымша
10 миллиард доллар бөлінді. Мемлекеттің әлеуметтік міндеттемелері сақталып
қана қойған жоқ, сонымен бірге ұлғайтылды, перспективалы инвестициялық
жобалар анықталды.
“Жол картасы” және Өңірлік жұмыспен қамту стратегиясы қабылданды.
Бүгінде енді “Жол картасын” және дағдарысқа қарсы шаралардың бүкіл
кешенін іске асырудың алғашқы қорытындыларын шығаруға болады.
400 мыңға тарта жаңа жұмыс орындары ашылды.
200 мыңнан астам адам қайта даярлықтан өтіп, қоғамдық жұмыстарға
қатысушылар болды. Соның нәтижесінде біздегі жұмыссыздық деңгейі 6 пайызға
дейін төмендеді, ал көптеген елдерде ол еселеп өсті.
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық және инфрақұрылым нысандарын жаңғырту
жөнінде ауқымды жұмыс жүргізілді.
Денсаулық сақтаудың, білім берудің 1500 дерлік нысаны және әлеуметтік
инфрақұрылымның басқа да нысандары жөнделді.
Мың шақырым жол салынып, қайта жарақтандырылды.
Қаражат әрбір ауыл мен селоға дейін жетті, бұрын мұндай болмайтын.
Осындай бұрын-соңды болмаған шараларды ел халқы зор ризашылықпен қарсы
алды.
Үстіміздегі жылдың екінші тоқсанында шағын және орта бизнес
секторындағы өндірістің көлемі 14 пайызға өсті.
Агроөнеркәсіптік кешенге қолдау білдіру егін жинау науқанын ойдағыдай
аяқтауды, ауылшаруашылық өнімдерін өңдеудің көптеген нысандарын салуды
қамтамасыз етті.
Астықтың бункерлік салмақтағы жалпы жиынтығы 22 миллион тоннаға жуықты
құрады. Бұл соңғы бес жылдағы екінші рекордтық орақ.
Тұтастай алғанда Қазақстанның қаржы жүйесінің жалпы тұрақтылығына қол
жеткізілді.
Банк жүйесіне қолдау білдіруге 476 миллиард теңге бөлінді. Соның
өтеміне мемлекет елдің жетекші банктерінің ірі акционеріне айналды.
Мемлекеттің қолдау білдіруі арқасында алданып қалған 40 мыңнан астам
үлескердің проблемалары шешілуде.
Тұтастай алғанда ел экономикасына дағдарысқа қарсы мақсаттарда 2,7
триллион теңге немесе ІЖӨ-нің 14 пайызы жұмсалды.
Халықаралық валюта қорының басқарушы директоры Доминик Стросс-Кан
біздің елімізде болып, былай деп атап өткен еді: “егер барлық шаралар іске
асатын болса, онда 2009 жылдың аяғында сіздердің экономика өз проблемаларын
еңсере алады”. Осындай пікірді көптеген сарапшылар ұстанады.
Бастысы, дағдарысқа қарсы шаралар қоғамнан қолдау тапты. Елбасы
Н.Ә.Назарбаев еліміздің көптеген өңірлерінде болды. Сонда барлық жерде
халықтың қолдауы мен Қазақстанды дамытудың жаңа алып жоспарларын орындауға
кірісуге әзірлігін сезінді.
“Нұр Отан” партиясының ХІІ съезінде Қазақстанды жедел индустриялық-
инновациялық дамыту міндеті қойылды.
Елбасы инновациялық индустрияландырудың жеті басымдығын анықтады.
Олар:
– аграрлық секторды технологиялық қайта жарақтандыру және кең ауқымда
жаңғырту;
– құрылыс индустриясын және құрылыс материалдары өндірісін дамыту;
– мұнай өңдеуді және мұнай-газ секторының инфрақұрылымын дамыту;
– металлургияны және дайын металл өнімдерін өндіруді дамыту;
– химия, фармацевтика және қорғаныс өнеркәсібін дамыту;
– “таза” энергетиканы жасауды қоса алғанда энергетика саласын жаңғырту
және дамыту;
– көлік және телекоммуникация инфрақұрылымын дамыту.
Осының нәтижесінде 7 триллион теңгеден астам немесе біздің ұлттық
өніміміздің 50 пайызы дерлік көлемінде жылдық қосымша құн қосымша жасалатын
болады.
Бұл – өршіл, қажетті де лайықты міндет. Осының арқасында
қазақстандықтардың әл-ауқаты одан әрі жақсаруы үшін жағдай жасалуда.
ІV. Әлемді дамытудың дағдарыстан кейінгі трендтері
Осы дағдарыс бүкіләлемдік тарихтың бетбұрыс оқиғасына айналады. Әлемді
дағдарыстан кейінгі дамытудың мынадай трендтері барынша айқын болып
табылады.
Бірінші – әлемдік валюта жүйесінің трансформациясы.
Өз көзқарасын елбасы Н.Назарбаев бүкіл әлемнің сарапшы топтарында
айтарлықтай қызығушылық туғызған “Дағдарыстан шығу кілті” және “Бесінші
жол” атты мақалаларында егжей-тегжейлі баяндады. Жаһандық дағдарыс
себептерінің бірі қазіргі әлемдік қаржы жүйесінің ақаулығы болып табылады
деп санайды. Ол соңғы 50 жылда іс жүзінде ауыстырылған жоқ және әлемдік
дамудан қалып қойды.
Жаһандық дағдарыстан шығу жаңа қаржы құралдарына міндетті түрде көшуде
екендігіне сенімді. Таяудағы болашақтың өзінде әлемдік өңірлік валюталардың
сапалық жаңа санаты енгізілетін болады.
Мәселен, 2010 жылдың 1 қаңтарынан Америка үшін Боливар Альянсы
елдерінің ұлтүстілік электрондық есеп айырысу-төлем бірлігі – “сукренің”
айналымға енгізілуі жоспарланған.
Бразилия мен Аргентина МЕРКОСУР ұйымы аясында өңірлік валюта құруды
ұсынуда. АСЕАН елдері өңірлік валюталар себетіне байланған валюта бірлігін
ұсынады.
Дағдарыстан кейінгі сценарийлердің бірі бойынша әлемдік экономика
энергетикалық байланыстар мен туризмді ғана сақтай отырып, өңіршілдік
соққысынан ыдырап түсуі мүмкін.
Сайып келгенде әлем адамзат тарихындағы тұңғыш заңды және жария
бірыңғай жаңа әлемдік валютаны жасауға келетін болады.
Бұл идея әлемде барған сайын белсенді таралуда. Көптеген саясатшылар,
қоғам қайраткерлері, ғалымдар оған қолдау білдіруде. Мысалы, олар –
экономика бойынша нобельдік лауреаттар Эдмунд Фелпс пен Роберт Манделл,
елбасы олармен жуырда Астанада әңгімелесті. Олар – жетекші ресейлік
ғалымдар, экономистер және басқалары. Бұл мәселе G8 және G20-ны қоса
алғанда саммиттер мен форумдардың күн тәртібіне қазірдің өзінде енгізілуде.
Мұндай жаһандық проблеманы шешу интеллектуалдық күш-жігер мен уақытты талап
етеді. Бұл ретте қазіргі валюта жүйесінің пайдасына үйреніп қалған
элиталардың зор қарсылығы болады.
Әлемнің таяу уақыттарда осынау көкейкесті мәселеге бірегей көзқарас
қалыптастыратынына сеніміміз мол. Оның әлемдегі жаһандық дағдарыстардың
жиілігі мен өткірлігін төмендететіні айдан анық.
Дағдарыс алдындағы екінші тренд – күштерді әлемдік жаңаша
орналастыруды қалыптастыру.
Жаһандық басқару дағдарысы қазіргі экономикалық сілкіністердің
зардаптарының біріне айналып отыр.
Белгілі тарихшы Чарльз Киндлбергер Ұлы депрессия себептеріне талдау
жасай отырып, шиеленісті маңызды кезеңде әлемдік көшбасшылықтың болмауын
солардың бірі ретінде атады. Көптеген факторлар тарихтың бүгінде қайталанып
отырғанын көрсетіп отыр. АҚШ пен өзге де ірі мемлекеттерге әлемдегі
ықпалдылықты жаңа күштердің орталығымен бөлісуге тура келеді. Мынадай дәйек
келтірсек, 2001 жылы “Голдман сакс” банкінің жетекші экономисі Джим О Нил
БРИК атты қысқартылған сөзді өзінің талдамалық жазбаларында тұңғыш рет
қолданды.
Бразилияның, Ресейдің, Үндістанның және Қытайдың басшылары өз
ұстанымдарымызды үйлестірген жаман болмас еді деген ұйғарымға келді. Сөйтіп
2009 жылдың мамырында Екатеринбургте БРИК-тің алғашқы саммиті өтті. Жиырма
жылдан кейін БРИК елдерінің жиынтық ІЖӨ-сі “Үлкен жетілік” елдерінің
жиынтық ІЖӨ-сінен асып түседі деп күтілуде.
2050 жылға қарай экономикалық дамыған елдердің алғашқы бестігінде
батыс елдерінен тек АҚШ қана қалады. Оның өзі де – қазіргі дағдарыс
кезеңінде тұрақтылықтың өзіндік бір аралына айналған Қытайдан кейінгі
екінші орында. Үндістан да дағдарыстан салыстырмалы түрде қолайлы жағдайда
өте алады. Елдің сыртқы капиталға күшті тәуелділігі жоқ және өзінің даму
бағдарламасын жүзеге асыруда. Бразилия да дағдарысты сәтті жеңе білуде.
Бразилияның қуатты табиғи және интеллектуалдық ресурстарға ие, үлкен және
ырғақты дамып келе жатқан ел екенін айту қажет. Ресей де дағдарыстан
нығайып шығады.
Бейжің Олимпиадасы қарсаңында “Уолл стрит джорнал” газетінде
Ұлыбританияның экс-премьер-министрі Тони Блэрдің мақаласы жарық көрді. Онда
“Бірнеше ғасырлар бойы күштер Батыста шоғырланды... Енді бізге ықпалдылықты
Шығыспен бөлісетін әлемде өмір сүру жағдайларымен келісуге тура келеді”
деген қорытынды жасалған. Осынау саясаткердің пікірінше, бұл тәжірибе Батыс
үшін бейтаныс, тіпті өкінішті де болмақ.
Осылайша, дағдарыс әлемдік экономиканың трансформациялану үдерісін
айтарлықтай тездетті. Дегенмен, саясат болмаған жерде экономика тек ғылым
ғана болар еді. Сондықтан бұл үдеріс әлемдегі шынайы геосаяси
көптүрліліктің қалыптасуымен қоса қабат жүретін болады.
Дағдарыс алдындағы әлемнің үшінші тренді – экономикада энергия
үнемдеуге көшу. Бүгінде неғұрлым дамыған елдер қауіпсіз, таза және
сарқылмайтын дамуға көшу міндетін қойып отыр.
Америка Президенті Барак Обама айтқандай, “ХХІ ғасырда таза энергия
өндіруде әлемдік көшбасшылыққа жеткен ел, ХХІ ғасырдағы жаһандық
экономикада да көшбасшы болады”. Бұл айтылғанмен келіспеу қиын.
Бұл орайда балама, төмен көміртекті энергетика перспективалы бағыт
болып табылады. Бүгінде әлемде көмірқышқыл газын отынға және мұнай-химия
өнімдеріне айналдыру жөніндегі жобалар белсенді талдануда. Таяу уақыттарда
шығарындылары нөлге тең электр стансаларының пайда болатынына сенімім мол.
“Сутегі энергетикасын” дамытуда да зерттеулер жүргізілуде. Оңтүстік
Корея қазірдің өзінде “Сутегі экономикасына” көшу жоспарын жүзеге асыруда
және 2040 жылға қарай ІЖӨ-нің 8 пайыз өнімін сутегінен өндіруді жоспарлап
отыр. Үндістанда, АҚШ пен ОАР-да да белсенді жұмыстар жүргізілуде.
Күн, жел, геотермальды, гидроэнергия және биомасса сияқты энергияның
қайта қалпына келетін көздері отынның дәстүрлі түрлеріне қатысты барған
сайын құнды бәсекелестік қабілетке ие болуда.
Бірақ, сонымен бірге, көмірсутегі энергия тұтынудың жалпы құрылымында
әлі де жетекші рөл атқара беретін болады. Сондықтан әлем өндіріске
инновациялық технологиялар енгізуде, мұнай мен газ өндіру мен пайдаланудың
экологиялық зардаптарын қысқартуда неғұрлым белсенді іс-қимылдар күтіп
отыр.
Осы технологиялардың бәрі әрбір жеке адам үшін нені білдіреді?
Ең алдымен, біз көп ұзамай энергия үнемдейтін өмір салтына көшетін
боламыз. Біз болсақ, елде әлі электр энергиясын, жылуды, суды және
басқаларды шындап үнемдеуге әлі көшкен де жоқпыз. Мұны таяу уақыттарда
жүзеге асыруға тура келеді.
Энергияның арзан көздері келмеске кетуде. Болашақта күн батареялары,
энергия үнемдейтін шамдар, сутегі отынымен жүретін автомобильдер,
электромобильдер пайдаланылатын болады. Сондықтан компаниялар мен
кәсіпорындардың барлық басшылары, елдің барлық азаматтары осы ағымды
ескеріп, энергияны қалай сақтауға болатындығы жөнінде ойланулары керек.
Энергия үнемдеудің өсуі әлемдік экономикада энергия сыйымдылығының
төмендеуіне, ал оның соңы оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz