Дайын өнім есебінің мақсаты, міндеті және бағалануы. ( "джунисбаева а.о." жеке кәсіпкерлік негізінде )
Кіріспе
1 Дайын өнімнің есебі және оларды сатумен байланысты шығыстар
1.1. Дайын өнім есебінің мақсаты, міндеті және бағалануы
1.2. Дайын өнім қозғалысының есебі
1.3 Дайын өнімнің синтетикалық есебі
1.4. Дайын өнімді тиеудің және сатудың есебі
2 Дайын өнім және оны сатудың ішкі аудит
2.1. Дайын өнім және оны сатудың аудиторлық жоспары және бағдарламасы
2.2. Өнім өндіру және сату көлемін талдау
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1 Дайын өнімнің есебі және оларды сатумен байланысты шығыстар
1.1. Дайын өнім есебінің мақсаты, міндеті және бағалануы
1.2. Дайын өнім қозғалысының есебі
1.3 Дайын өнімнің синтетикалық есебі
1.4. Дайын өнімді тиеудің және сатудың есебі
2 Дайын өнім және оны сатудың ішкі аудит
2.1. Дайын өнім және оны сатудың аудиторлық жоспары және бағдарламасы
2.2. Өнім өндіру және сату көлемін талдау
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасы нарықтық экономика жүйесінде он бес жылдай әрекет етіп келеді. Осы жылдар ішінде әкімшіл-әміршіл жүйеден нарықтық экономикаға өту жолы оңай болған жоқ. Біз басқа Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдеріне қарағанда нарықтық жүйеге көшу мақсатында, түбегейлі экономикалық реформаларды белсенді жүргіздік және бұл өзгерістерге барынша бейімді болдық. Бұл экономикалық реформалар қатарына жекеменшік, макроэкономикалық тұрақтандыру, экономиканы құрылымдық қайта құру жатады.
Қазақстанда 1990 жылдардың басынан түбегейлі экономикалық реформаларды жүргізу бағыты алынды. Экономиканың Қазақстандық моделі нарықтық қатынастарға кең түрде өтумен, бұрынғы экономикалық құрылымдарды демонополизациялаумен, мемлекетсіздендірумен және мемлекеттік меншікті жаппай жекешелендірумен сипатталады. Жалпы жиында нарықтық экономика негіздерін қалауды білдіреді.
2000 жылдың соңына қарай еліміздің экономикасы тұрақты даму траекториясына шықты, экономикалық өсу қарқын ала түсті. Алайда, біржақты шикізаттық бағдар ұстанудың әсерінен жұмыспен қамту саласында өңдеуші салалар мен ауыл шаруашылығында бәсекелестік қабілетінің төмендігіне байланысты проблемалар сақталып отыр. Бұрынғы жүйеден мұраға қалған бастапқы технологиялық бөліністер Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің технологиялық мамандануы кешендерінен ажырап қалған күйінде, ал оларды өзімізде құруға қыруар қаражат қажет. Өндіруші салаларда еңбек ресурстарын қажет етудің шектеулігіне және өңдеуші сектордың нашар дамуы себепті еңбек ресурстарының едәуір бөлігі жұмыспен қамтамасыз етілмеген.
Өтпелі кезеңнен кейінгі жинақталған проблемаларды экономиканы құрылымдық жағынан жаңғырту мен әртараптандыруды жүзеге асыру арқылы шешкен қисынды көрінеді. Бұл үшін экономиканың өңдеуші салаларының қуаттарын кеңейтіп, ұлғайту, шағын бизнестің үлесін арттыру қажет.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер, шағын бизнес өкілдері — экономиканың тұтқасы және нарықтық экономиканың өзегі болып табылады. Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі шағын кәсіпкерліктің ұлттық экономикада аса маңызды функциялар орындайтынын: сұраныс пен ұсынысты теңдестіру арқылы нарықтық қатынастарды үдетудің ерекше мехинизмін қамтамасыз ететінін, жалпы ұлттық өнімнің тең жартысынан астамын өндіретінін, жаңа жұмыс орындарының 70 пайызға жуығын ашатынын, адам ресурстарының жандандырылуына және инновациялық потенциалға елеулі ықпал жасайтынын дәлелдейді.
Бұл мәселелерді шешуде мемлекет негізгі рөл атқарады. Өйткені кез келген экономика жұмыс істеуі үшін заңдық негіз керек. Осы заңдарды мемлекет, өзінің органдары арқылы шығарады, жүзеге асырады. Тәуелсіздік алғалы бері көптеген заңдар, нормативтік актілер, жарлықтар шығарылды.
Қазақстан Республикасы нарықтық экономика жүйесінде он бес жылдай әрекет етіп келеді. Осы жылдар ішінде әкімшіл-әміршіл жүйеден нарықтық экономикаға өту жолы оңай болған жоқ. Біз басқа Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдеріне қарағанда нарықтық жүйеге көшу мақсатында, түбегейлі экономикалық реформаларды белсенді жүргіздік және бұл өзгерістерге барынша бейімді болдық. Бұл экономикалық реформалар қатарына жекеменшік, макроэкономикалық тұрақтандыру, экономиканы құрылымдық қайта құру жатады.
Қазақстанда 1990 жылдардың басынан түбегейлі экономикалық реформаларды жүргізу бағыты алынды. Экономиканың Қазақстандық моделі нарықтық қатынастарға кең түрде өтумен, бұрынғы экономикалық құрылымдарды демонополизациялаумен, мемлекетсіздендірумен және мемлекеттік меншікті жаппай жекешелендірумен сипатталады. Жалпы жиында нарықтық экономика негіздерін қалауды білдіреді.
2000 жылдың соңына қарай еліміздің экономикасы тұрақты даму траекториясына шықты, экономикалық өсу қарқын ала түсті. Алайда, біржақты шикізаттық бағдар ұстанудың әсерінен жұмыспен қамту саласында өңдеуші салалар мен ауыл шаруашылығында бәсекелестік қабілетінің төмендігіне байланысты проблемалар сақталып отыр. Бұрынғы жүйеден мұраға қалған бастапқы технологиялық бөліністер Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің технологиялық мамандануы кешендерінен ажырап қалған күйінде, ал оларды өзімізде құруға қыруар қаражат қажет. Өндіруші салаларда еңбек ресурстарын қажет етудің шектеулігіне және өңдеуші сектордың нашар дамуы себепті еңбек ресурстарының едәуір бөлігі жұмыспен қамтамасыз етілмеген.
Өтпелі кезеңнен кейінгі жинақталған проблемаларды экономиканы құрылымдық жағынан жаңғырту мен әртараптандыруды жүзеге асыру арқылы шешкен қисынды көрінеді. Бұл үшін экономиканың өңдеуші салаларының қуаттарын кеңейтіп, ұлғайту, шағын бизнестің үлесін арттыру қажет.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер, шағын бизнес өкілдері — экономиканың тұтқасы және нарықтық экономиканың өзегі болып табылады. Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі шағын кәсіпкерліктің ұлттық экономикада аса маңызды функциялар орындайтынын: сұраныс пен ұсынысты теңдестіру арқылы нарықтық қатынастарды үдетудің ерекше мехинизмін қамтамасыз ететінін, жалпы ұлттық өнімнің тең жартысынан астамын өндіретінін, жаңа жұмыс орындарының 70 пайызға жуығын ашатынын, адам ресурстарының жандандырылуына және инновациялық потенциалға елеулі ықпал жасайтынын дәлелдейді.
Бұл мәселелерді шешуде мемлекет негізгі рөл атқарады. Өйткені кез келген экономика жұмыс істеуі үшін заңдық негіз керек. Осы заңдарды мемлекет, өзінің органдары арқылы шығарады, жүзеге асырады. Тәуелсіздік алғалы бері көптеген заңдар, нормативтік актілер, жарлықтар шығарылды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. «Бухгалтерлік есеп туралы және қаржылық есеп беру туралы»
Қазақстан Республикасының Заңы. (26.06.2002 ж.).
2. «Бухгалтерлік есеп туралы» Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар Жарлығы. 26 желтоқсан 1995 жыл,
№ 2732.
3. «Бухгалтерлік есептің стандарттары және әдістемелік
ұсынымдары» 1996 ж.
4. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі, 12 маусым 2007
ж. №209-11.
5. №1 және №2 ҰҚЕС-ты Қазақстан Республикасының каржы Министрлігінің 21.06.2007жылғы №217 бұйрығы.
6. «Методические рекомендации о порядке выдачи доверенности
на получение ТМЗ и отпуска их по доверенности» Бухгалтерлік
есеп жөніндегі комиссиясымен 18 қараша 1998 ж. № 46
бұйрығымен бекітілген.
7. Абдиманапов А.Н. «Учетная политика предприятия
(рекомендация)» Бухгалтерлік есеп және аудит. № 2, 2000
8. «Аудит предприятия» Москва, 2005. Издательство «Дело»
9. Барышников Н.П. «Организация и методика проведения общего
аудита» М., «Филинъ», 2000.
10. Ю.Безруких «Бухгалтерский учет». М., «Бухгалтерский учет», 1999. 11. Дюсембаев К.Ш. «Анализ финансового положения
предприятия». А., Экономика, 2000.
12. Әжібаева З. Н . , Байболтаева Н . Ә . , Жұмағалиева Ж . Ғ . «Аудит» Алматы,2006.
13. ҚР «Аудиторлық қызмет туралы» заңы, 20 қараша 1998 ж. № 304 (өзгертулерімен және толықтыруларымен).
14. Международные стандарты аудита, т. 1 Стандарт 120 «Концептуальная основа Международных стандартов аудита» , Алматы, Раритет, 2001 г.
15. Международные стандарты аудита, т. 1 Стандарт 250 «Рассмотрение законов и нормативных актов при аудите финансовой отчетности» , Алматы, Раритет, 2001 г.
16. Кеулімжаев К. К. , Әжібаева З. Н . , Кудайбергенов Н .А . , Жантаева А . А . , Қаржылық есеп , Алматы, Экономика, 2001.
17. Ержанов М . С . , Ержанова С . М . Учетная политика на казахстанском предприятии (практический аспект). Алматы: Издательский дом «Бико». – 1997.
18. Абленов Д . О . «Аудит негіздері» Алматы, Экономика, 2005.
21. Ержанов М.С.,Нурумов А.А. Финансовая отчетность Казахстанских предприятий.Алматы: Экономика,2007.
29.Тасмағанбетов Т.А. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» оқу құралы - А; 1997..
21.Тасмағанбетов Т.А. « Қаржы есебі» оқу құралы-А; Дәуір. 1998..
22.Нургалиева Р.Н. «Аралық қаржылық есебі», 1, 2 бөлім Карағанды - 2004
1. «Бухгалтерлік есеп туралы және қаржылық есеп беру туралы»
Қазақстан Республикасының Заңы. (26.06.2002 ж.).
2. «Бухгалтерлік есеп туралы» Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар Жарлығы. 26 желтоқсан 1995 жыл,
№ 2732.
3. «Бухгалтерлік есептің стандарттары және әдістемелік
ұсынымдары» 1996 ж.
4. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі, 12 маусым 2007
ж. №209-11.
5. №1 және №2 ҰҚЕС-ты Қазақстан Республикасының каржы Министрлігінің 21.06.2007жылғы №217 бұйрығы.
6. «Методические рекомендации о порядке выдачи доверенности
на получение ТМЗ и отпуска их по доверенности» Бухгалтерлік
есеп жөніндегі комиссиясымен 18 қараша 1998 ж. № 46
бұйрығымен бекітілген.
7. Абдиманапов А.Н. «Учетная политика предприятия
(рекомендация)» Бухгалтерлік есеп және аудит. № 2, 2000
8. «Аудит предприятия» Москва, 2005. Издательство «Дело»
9. Барышников Н.П. «Организация и методика проведения общего
аудита» М., «Филинъ», 2000.
10. Ю.Безруких «Бухгалтерский учет». М., «Бухгалтерский учет», 1999. 11. Дюсембаев К.Ш. «Анализ финансового положения
предприятия». А., Экономика, 2000.
12. Әжібаева З. Н . , Байболтаева Н . Ә . , Жұмағалиева Ж . Ғ . «Аудит» Алматы,2006.
13. ҚР «Аудиторлық қызмет туралы» заңы, 20 қараша 1998 ж. № 304 (өзгертулерімен және толықтыруларымен).
14. Международные стандарты аудита, т. 1 Стандарт 120 «Концептуальная основа Международных стандартов аудита» , Алматы, Раритет, 2001 г.
15. Международные стандарты аудита, т. 1 Стандарт 250 «Рассмотрение законов и нормативных актов при аудите финансовой отчетности» , Алматы, Раритет, 2001 г.
16. Кеулімжаев К. К. , Әжібаева З. Н . , Кудайбергенов Н .А . , Жантаева А . А . , Қаржылық есеп , Алматы, Экономика, 2001.
17. Ержанов М . С . , Ержанова С . М . Учетная политика на казахстанском предприятии (практический аспект). Алматы: Издательский дом «Бико». – 1997.
18. Абленов Д . О . «Аудит негіздері» Алматы, Экономика, 2005.
21. Ержанов М.С.,Нурумов А.А. Финансовая отчетность Казахстанских предприятий.Алматы: Экономика,2007.
29.Тасмағанбетов Т.А. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» оқу құралы - А; 1997..
21.Тасмағанбетов Т.А. « Қаржы есебі» оқу құралы-А; Дәуір. 1998..
22.Нургалиева Р.Н. «Аралық қаржылық есебі», 1, 2 бөлім Карағанды - 2004
Кіріспе
Қазақстан Республикасы нарықтық экономика жүйесінде он бес
жылдай әрекет етіп келеді. Осы жылдар ішінде әкімшіл-әміршіл
жүйеден нарықтық экономикаға өту жолы оңай болған жоқ. Біз басқа Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығы елдеріне қарағанда нарықтық жүйеге көшу мақсатында,
түбегейлі экономикалық реформаларды белсенді жүргіздік және бұл
өзгерістерге барынша бейімді болдық. Бұл экономикалық реформалар қатарына
жекеменшік, макроэкономикалық тұрақтандыру, экономиканы құрылымдық қайта
құру жатады.
Қазақстанда 1990 жылдардың басынан түбегейлі экономикалық реформаларды
жүргізу бағыты алынды. Экономиканың Қазақстандық моделі нарықтық
қатынастарға кең түрде өтумен, бұрынғы экономикалық құрылымдарды
демонополизациялаумен, мемлекетсіздендірумен және мемлекеттік меншікті
жаппай жекешелендірумен сипатталады. Жалпы жиында нарықтық экономика
негіздерін қалауды білдіреді.
2000 жылдың соңына қарай еліміздің экономикасы тұрақты даму
траекториясына шықты, экономикалық өсу қарқын ала түсті. Алайда, біржақты
шикізаттық бағдар ұстанудың әсерінен жұмыспен қамту саласында өңдеуші
салалар мен ауыл шаруашылығында бәсекелестік қабілетінің төмендігіне
байланысты проблемалар сақталып отыр. Бұрынғы жүйеден мұраға қалған
бастапқы технологиялық бөліністер Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің
технологиялық мамандануы кешендерінен ажырап қалған күйінде, ал оларды
өзімізде құруға қыруар қаражат қажет. Өндіруші салаларда еңбек ресурстарын
қажет етудің шектеулігіне және өңдеуші сектордың нашар дамуы себепті еңбек
ресурстарының едәуір бөлігі жұмыспен қамтамасыз етілмеген.
Өтпелі кезеңнен кейінгі жинақталған проблемаларды экономиканы
құрылымдық жағынан жаңғырту мен әртараптандыруды жүзеге асыру арқылы шешкен
қисынды көрінеді. Бұл үшін экономиканың өңдеуші салаларының қуаттарын
кеңейтіп, ұлғайту, шағын бизнестің үлесін арттыру қажет.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер, шағын бизнес өкілдері — экономиканың
тұтқасы және нарықтық экономиканың өзегі болып табылады. Нарықтық
экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі шағын кәсіпкерліктің ұлттық
экономикада аса маңызды функциялар орындайтынын: сұраныс пен ұсынысты
теңдестіру арқылы нарықтық қатынастарды үдетудің ерекше мехинизмін
қамтамасыз ететінін, жалпы ұлттық өнімнің тең жартысынан астамын
өндіретінін, жаңа жұмыс орындарының 70 пайызға жуығын ашатынын, адам
ресурстарының жандандырылуына және инновациялық потенциалға елеулі ықпал
жасайтынын дәлелдейді.
Бұл мәселелерді шешуде мемлекет негізгі рөл атқарады. Өйткені кез
келген экономика жұмыс істеуі үшін заңдық негіз керек. Осы заңдарды
мемлекет, өзінің органдары арқылы шығарады, жүзеге асырады. Тәуелсіздік
алғалы бері көптеген заңдар, нормативтік актілер, жарлықтар шығарылды.
“Азаматтық туралы”, “Салық кодексі”, “Серіктестіктер туралы” заңдар,
“Акционерлік қоғамдар” туралы және “Бухгалтерлік есеп туралы” заңдар шықты.
Қазақстан Республикасы өзін егеменді, тәуелсіз мемлекет деп
жариялағаннан кейін, бухгалтерлік есептің бұрынғы жүйесін және қаржылық
есеп беруді құруды реформалауға ерекше көңіл бөлді. Ұлттық валютаны
енгізуге байланысты, бағалы қағаздар нарығының пайда болуына байланысты,
меншікті мемлекетсіздендірумен байланысты процестер бухгалтерлік есеп
жүйесін қайта қарастыру қажеттілігін тудырды.
Қазақстанның қазіргі даму кезеңі экономиканың біртіндеп сыртқы әлемге
қарай бұрылуын сипаттайды.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру жүйесінде осындай бағыттардың
бірі болып, тәуелсіз комитеттің 1973 жылдан бері шығатын қаржылық есеп
берудің халықаралық стандартына бухгалтерлік есепті сәйкестендіру болып
табылады. Халықаралық бухгалтерлік тәжірибені пайдаланудағы қажеттілік-
халықаралық капитал нарығына өту мүмкіндігімен, ақпарат алумен және
пайдаланушылар үшін қаржылық есеп берудің пайдалығымен сипатталады.
Бухгалтерлік есеп жүйесіндегі реформа - зайырлы мемлекет болып
қалыптасудың, экономикалық тұрғыдан тұрақты болудың құрамдас бөлігі болып
табылады. Дәл осы көзқарастан бухгалтерлік есеп жүйесін реформалау
Қазақстан үшін үлкен позитивті мән алады.
Бухгалтерлік есеп жүйесін реформалаудың бастапқы қадамы ретінде
Қазақстан Республикасының Президентінің 1995 жылы желтоқсан айында
Бухгалтерлік есеп туралы заң күші бар жарлыққа қол қоюын айтамыз. Одан
кейінгі бухгалтерлік есептегі күрделі өзгерістердің бірі, ол халықаралық
қаржылық қорытынды есепке өтуге байланысты, Қазақстан Республикасының қаржы
Министрлігінің 21.06.2007 жылғы №217 бұйрығымен, №1 және №2 ҰҚЕС-ның
шығуы. Бұл бұйрықтың пайда болуы, бухгалтерлік есептің халықаралық
стандартының принциптеріне негізделген, бухгалтерлік есеп жүйесін құрудың
басы болып табылады.
Бухгалтерлік есеп туралы заңнан кейін құқықтық жағынан, екінші орынды
Бухгалтерлік есеп стандарттары алады. 1996 жылы Бухгалтерлік есеп жөніндегі
ұлттық комиссия 20 бухгалтерлік есеп стандартын, субъектілердің
бухгалтерлік есебі мен қаржы шаруашылық қызметі есептерінің бас жоспарын
жасап, бекітті және олар заңгерлік сараптаудан өткізілді.
1997 жылы тағы 4 бухгалтерлік стандарт пен стандарттарға арналған
әдістемелік нұсқаулар бекітілді. Қазіргі кезде №2 ҰҚЕС-ның шығуына
байланысты 3-тарауында қаржылық есепті ашып көрсету белгіленген.
Қазіргі таңда экономиканың шикізаттық бағытынан өңдеуші бағытқа ауысу
қажеттілігі анықталып отыр. Сондықтан, өзімізді шикізат пен материалдарды
өңдеп, өндіріс процесі нәтижесінде дайын өнім алу өте маңызды болып отыр.
Бұл халықтың отандық өндірушілердің шығарған өнімін тұтынуды арттырады және
сырттан келетін импортты азайтады.
Бүгінгі таңда таңдап алынған тақырып актуалды деп есептеймін. Өйткені
дайын өнімнің есебі мен аудитін дұрыс жүргізу,ол табыстылыққа әсерін
тигізеді. Ал табыс кез-келген кәсіпорынның ең негізгі мақсаты болып
табылады.
Курстық жұмыс Дайын өнім мәліметтері негізінде орындалған.
Жұмыстың бірінші тарауында дайын өнімнің есебі қарастырылған. Мұнда
есеп қандай бастапқы құжаттар мен және қалай кәсіпкерлікке кіріске алынатын
жөніндегі мәліметтер келтірілген.
Жұмыстың екінші тарауында дайын өнімнің аудитіне тоқталған. Мұнда
аудиттің жүргізу жолдары мен оны жүргізудегі тиімділіктер жөніндегі
мәселелер қарастырылған.
Үшінші тарауында кәсіпкерліктің негізгі экономикалық көрсеткіштері
талданған. Бірнеше жылдың есеп мәліметтері негізінде.
Бұдан кейін жұмысқа қорытынды пікірлер мен ұсыныстар жасалған.
1 Дайын өнімнің есебі және оларды сатумен байланысты шығыстар
1.1. Дайын өнім есебінің мақсаты, міндеті және бағалануы
Өзінің шығарған өнімін кәсіпорын тұтынушыға сату керек. Сату процесінде
кәсіпорын өнімінің пайдалылығы және сапасы айқындалады. Қаражаттардың
айналымы сату процесімен аяқталады. Кәсіпорын өнім өндірумен және өнімді
сатумен байланысты шығындарды, өндіріс процесінде тапқан таза табыспен
қайтарады, оның бір бөлігі мемлекеттік бюджетке және бір бөлігі кәсіпорында
пайда түрінде қалады. Нарықтық экономика жағдайында сатудан түскен табыс,
кәсіпорынның үздіксіз жұмыс істеуі үшін жалғыз нормальды қайнар көзі болып
табылады. Осының барлығы өнімнің шығарылуына, тиелуіне, сатылуына және оған
байланысты шығындарға, алынған қаржылық нәтижеге жүйелі бақылауды талап
етеді.
Ең алдымен, әрбір кәсіпорын үшін дайын өнім не болып табылатынын нақты
анықтап алу керек.
Дайын өнім—бұл өңдеуден толық өткен, бекітілген техникалық нормаларға
немесе стандарттарға сәйкес, қоймаға өткізілген немесе тапсырыс берушімен
қабылданған бұйымдар мен жартылай фабрикаттарды айтамыз. Немесе
В.К.Радостовец берген анықтамасы, ол мынадай:
Дайын өнім-бұл сату үшін арналған негізгі және көмекші цехтардың
өнімдері. Дайын өнім өндірісте біткен, жинақталған болуы керек, техникалық
бақылау қызметімен техникалық шарттарға және стандарттарға сәйкес және
жинақталғандығын куәландыратын төлқұжатпен, сертификатпен немесе басқа да
құжаттармен қамтамасыз етіліп, қоймаға тапсырылған, ал тапсырыс берушіге
тапсырған жағдайда, қабылдау актілерімен немесе басқа құжаттармен
дәлелденуі керек. Шығарылған өнімнің сапасы-бұл өнім қызметіне сәйкес
белгілі бір талаптарды қанағаттандыруға жарамдылығын сипаттайтын өнім
касиеттерінің жиынтығы. Стандартармен және техникалық шарттармен
анықталған әрбір бұйым үшін өзінің сапа көрсеткіштері анықталады. Казіргі
кезде өнімнің сапасына үлкен назар аударылады. Өйткені қатаң бәсекелестік
жағдайында, нарықта сұранысқа ие болу үшін, өнімнің шамасы жоғары болу
керек. Бұл өнім сатылуының тұрақтылығын сақтайды, өнім циклінің өрлеу
кезеңін ұзартады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік сертификаттау
жүйесі, өнімнің мемлекеттік стандарттарға сәйкес екенін, оның белгіленген
қауіпсіздік-сапа талаптарына сәйкестігін, сәйкестік сертификатымен
куәландырады Джунисбекова А.О. жеке кәсіпкерлігінің өнімі түсқағаз
сәйкестік сертификатымен куәландырған.
Дайын өнім есебінің негізгі міндеттері:
-дайын өнімнің қоймадағы, тоңазытқыштардағы және басқа да өнім сақтау
орындары бойынша , оның бар болуы мен жылжуының дұрыс және уақытылы есебін
жүргізу;
- өнім көлемі, ассортименті, шығарылған өнімнің сапасы бойынша
жоспардың және оны жеткізіп беру бойынша міндеттемелердің орындалуына
бақылау;
- дайын өнімнің мүлтіксіз сақталуына және бекітілген лимиттерге
сәйкестігін бақылау;
- өнімді сату бойынша жоспрдың орындалуына және сатылған өнім үшін
төлемнің уақытылы жүргізілуіне бақылау;
- барлық өнімнің және оның бөлек түрлерінің рентабельдігін анықтау.
Тәртіп бойынша, барлық дайын өнім қоймадағы материалды
жауапкершіліктегі адамға тапсырылуы керек.
Егер техникалық байланысты қоймаға тапсырыла алмайтын өнімдер мен ірі
габаритті бұйымдар болса, онда оның жинақталатын орнында тапсырыс берушінің
өкілімен қабылданады.
Өнімнің есебін натуралды, шартты-натуральды және құндық көрсеткіштермен
жүргізеді. Натуралды көрсеткіштер, өнімнің физикалық қасиеттеріне сәйкес,
оны санын, көлемін және салмағын сипаттайтын көрсеткіштер. Ол дайын
бұйымдардың сандық есебі үшін қолданады.
Шартты-натуралды өлшемдер біртекті өнімдердің есебі
жүргізуде жалпылама көрсеткіштерді алу үшін қажет. Түрлері
бойынша оның санын, шартты салмақ, сұрып, типоразмер және
тағы сол сияқты белгілі бір коэффициенттерін арқылы қайта
есептейді. Мұндай қатынастық коэффициенттер өнімдердегі
пайдалы заттардың құрамы бойынша, оларды дайындау үшін
кеткен еңбекке байланысты, шығындар деңгейіне, өндірістік
циклдың ұзақтығына байланысты анықталады. Мұндай есептеудің
мысалы ретінде-қайта балқытуға шаққандағы қорытылған
шойынның мөлшерін анықтау, консерванттарда шартты банкілер, каустикалық
содада - шартты салмақтағы тоннамен есептеу бола алады.
Өндірістік өнімнің құндық (бағалық) көрсеткіші - тауарлы өнімнің көлемі
болып табылады. Ол күтілетін (жоспарлы, нормативті) және нақты өндірістік
өзіндік құнмен, өңдеудің нормативтік құны бойынша, тура шығындар бабтары
бойынша, нарықтық (биржалық) баға бойынша бағалану мүмкін.
Джунисбаева А.О. жеке кәсіпкерлігі түсқағаздар сатуына байланысты,
мұнда рулондар бойынша есеп жүргізіледі. Ал үлкен партиялар болған кезде,
қораптар санымен есептеледі.
Сонымен, дайын өнім есебінің негізгі мақсаты — дайын бұйымдар мен
өнімдердің толық және дұрыс кірістелуі, олардың сақтығын қамтамасыз ету,
шарттардың орындалуы мен тұтынушыларға өнімдерді жеткізу міндеттемелерін
бақылай отырып, уақытылы тиелуін қамтамасыз етуі.
Бұл тақырыптық актуалдығы — дайын өнім бағалануының дұрыс вариантын
таңдауы, өнім сапасын жоғарылату яғни, тек қана ішкі нарықта емес, сонымен
қатар сыртқы нарықта сұранысқа ие болатындай өнім шығару, оны сатуды
жеделдету және сатудан түскен табысты өсіру.
Қазіргі уақытта дайын өнімді бағалаудың келесідей түрлері қолданады:
Нақты өндірістік өзіндік құн бойынша - өнімді дайындауға кеткен барлық
шығындар сомасының жиынтығы. Дайын өнімді бағалаудың бұл әдісі өте сирек
пайдаланады. Негізінен ірі өте сирек жабдықтар мен көлік құралдарын
шығаратын жеке өндірістік кәсіпорындарда пайдаланады. Бұл бағалау түрі
шектелген өнім номенклатурасын өндіретін кәсіпорындарда пайдалануы мүмкін.
Бұл бағалау вариантының кемшілігі - объект бойынша барлық жұмыстар
аяқталғанға дейін және есепті айдың біткеніне дейін өзіндік құнды
есептеудегі дәлсіздік.
Жоспарлы (нормативті) өзіндік құн бойынша — бұл кезде есепті айдағы
нақты өндірістік өзіндік құнның оның жоспарлы (нормативті) өзіндік құнынан
ауытқуларын анықтайды. Көрсетілген өзіндік құн бойынша тауардың шығарылуын
есептеудің жағымды жағы, жоспарлау және есеп беруді құрастыру кезінде
ағымдағы есептегі бағалаудың бірлігі болып табылады. Дегенмен, егер
жоспарлы (нормативті) өзіндік құн жыл барысында жиі өзгеретін болса, онда
дайын өнім қалдығын бағалау дәлдігін анықтау, көп еңбекті қажет етеді.
Есептік баға бойынша бағалаған кезде, нақты өзіндік құнмен есептік баға
арасындағы айырмашылық есептеледі. Соңғы уақытқа дейін дайын өнімді
бағалаудың бұл түрі өте жиі кездесетін. Оның артықшылығы, салыстырмалы
түрде бағалар тұрақты болғанда жүзеге асады және ағымдағы есеп пен есеп
берудегі өнімді бағалауды салыстыру мүмкіндігі пайда болады, ал бұл
тауардың шығарылу көлемінің дұрыс анықталуына бақылау үшін маңызды.
Сату (нарықтық) бағасы және тариф бойынша бағалау. Бұл бағалаудың түрі
қазіргі кезде өте көп қолданылуда. Бұл тапсырыс берушімен алдын ала
құрастырылған және келісілген өнімді калькуляциялау әдісі негізінде яғни,
алдын ала айтылған жеке бағаларды немесе өнімді жеткізудің нарықтық
бағаларын пайдалану арқылы жасалған өнімдер мен жұмыстардың бағасы.
Бұдан басқа В.Радостовецтің “Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп” кітабында
бағалаудың мынадай әдістері кездеседі. Толық өзіндік құн (жоспарлы, нақты)-
өндірістік өзіндік құннан және коммерциялық шығындардан тұрады.
Жеке бөлшек сауда бағасы бойынша — көбінесе жеке қажеттіліктерді өтеу
үшін арналған тауарлар, олар бөлшек сауда торабы және қоғамдық тамақтану
кәсіпорындары арқылы сатылады. Олар келісілген бағадан және айналым
шығындары мен сауда ұйымдарының табыстарын жабу үшін арналған, сауда
үстемесінен тұрады.
Дайын өнім есебінде есептік баға мен жоспарлы (нормативті) өзіндік
құнды пайдалану кезінде, есептік бағасы бойынша есептеліп шығарылған тауар,
оның нақты өндірістік өзіндік құннан ауытқуын есептеу қажеттілігі туады.
Өз кезегінде, бұл ағымдағы есепте қолданылатын бағалау түріне
қарамастан, тиелген, сатылған.
Істің (жұмыс, қызмет), сонымен қатар айдың соңында қоймада қалған дайын
бұйымдар қалдығының нақты өзіндік құндарын анықтауға мүмкіндік береді.
Әдетте ауытқу орташа салмақталған пайыз бойынша есептеледі. Ол былай
анықталады: айдың басындағы өнім қалдығының және сол айда өндірістен
шығарылған өнімдірдің нақты өзіндік құнының, сол өнім көлемінің есептік
бағасы бойынша есептелген құнына қатынасымен табылады
Дайын өнімнің және тиелген тауарлардың нақты өзіндік құнын есептеп
шығару
кесте-1.1
Көрсеткіштер Дайын өнім (жұмыс, қызмет)
есептік баға нақты
өндірістік
өзіндік қүн
Ай басындағы қалдық 6000 5100
Өндірістен келіп түскен 22900 18200
Қайтару тәртібінде келіп түскен - -
Басқа да келіп түскендер 1100 700
Жиынтығы 30000 24000
Қалдықтың және ай бойы келіп 24000 100 = 80
түскеннің нақты өндірістік өзіндікX
кұнның оның есептік бағадағы30000
құнына қатынасы
Сату тәртібінде тиелген 25000 20000
және сатылған
Ай соңындағы қалдық 5000 4000
Есептік баға және жоспарлы өзіндік құн бойынша бағаланған өнім құнының,
оның нақты өндірістік өзіндік құнынан ауытқуын оларды салыстыру арқылы
анықтайды. Ауытқудың теріс мәні қызыл сторно әдісі арқылы көрсетіледі, ал
оның оң мәні -қарапайым жазумен жазылады.
Көрсетілген есептеулер белгілі бір дәрежеде шартты болып табылады,
әсіресе өнім түрлерінің бағасы мен рентабельділіктің едәуір тұрақсыз болған
жағдайда. Егер орташа салмақталған коэффициент өнім топтары бойынша
есептелсе, онда дәлірек нәтижеге алуға болады. Тиелген тауарлардың және
қоймадағы тауар жылжуының есебі әрбір бұйымның атауы (түрі) бойынша
жүргізіледі. Осы әрбір бұйым атауы және жұмыс түрлері бойынша нақты өзіндік
құнмен есептік бағаны салыстыру коэффициентін анықтау қажеттілігі туады.
Джунисбаева А.О. жеке кәсіпкерлігінде өнімді бағалаудың нормативтік
өзіндік құн әдісі қолданылады. Бұл әдісті қолданған уақытта, жоспарлы
(нормативтік) өзіндік құннан нақты өндірістік өзіндік құнының ауытқулары
пайда болады. Бұл ауытқулар көп жағдайда шамалы болады. Дегенмен, бұл
ауытқулар бухгалтерлік есепте қосымша немесе сторно жазуларымен
көрсетіледі. Оны өнімнің синтетикалық есебі бөлімінде толық көруге болады.
Кәсіпкерліктің өндірістік спецификациясына байланысты, есеп саясатында
көрсетілген, дайын өнім және оны сатудың есебі бөлімінде арнайы 8110
"Негізгі өндіріс" шоты көзделген.
Ауытқулар көбінесе сыртқы факторлардың әсерінен болады. Бұлар: шикізат
пен материалдарды жабдықтаушы кәсіпорындарды өзгерткен кезде, шикізат пен
материалдарға бағаның өсуі, кедендік баж салығын салуына байланысты және
тағы басқа жағдайлар әсер етеді.
1.2. Дайын өнім қозғалысының есебі
Дайын өнімнің түрлері және сақталу орындары бойынша сандық есеп бірнеше
әдістермен ұйымдастырылуы мүмкін, біріншісі — шиказаттар мен материалдар
(яғни, қабылдау-тапсыру накладнойлары, актілер, ведомосттер негізінде
толтырылған қоймалық есептің сұрыптық карточкалары) есебіне ұқсас немесе
карточкасыз әдіспен.
Бірінші әдіс бойынша бухгалтерияда, өнім түрлерінің шығару бөлімшелері
және сақталу орындары бойынша өнімнің келіп түсуінің топтық ведомосттерін
құрады немесе өңдейді. Карточкасыз әдіс бойынша, электронды есептеуіш
машина көмегімен өндірістен шыққан өнімдерге және қоймадағы және басқа да
жерлерде сақталуда тұрған дайын бұйымдардың жылжуына күнделікті айналым
ведомостерін жасайды. Назар аударатын бір жайт, келіп түскен, шығыс етілген
және қалған өнімдер туралы мәліметтер балансталынған. Ал дайын өнім
калдықтарына кезеңді түрде түгендеу жасалып отырады.
Дайын өнімнің қоймадағы есебі (ср. № М-17) үлгідегі коймалық
карточкаларда жүргізіледі. Карточкада есептелген ай соңындағы қалдықтарды
қойма меңгерушісі, дайын өнімнің қалдық кітабына енгізеді. Дайын өнімнің
кірістелгені және шығыс етілгені жөніндегі құжаттар, қабылдау-тапсыру
құжаттарының рестрімен бірге бухгалтерияға тапсырады.
Дайын өнімнің кірістелгені және шығыс етілгені жөніндегі кабылдау-
тапсыру құжаттарының рестрінің мәліметтерін, дайын енімнің синтетикалық
есебінің жинақтау ведомостіне есеп топтары бойынша жазады. Бұл ведомостте
өнімнің ай басындағы қалдығын, келіп түскенін, шығыс етілгенін көрсетеді
және есеп топтары бойынша ай соңындағы қалдығын есептеп шығарады, жинақтау
ведомостінің мәліметтерін дайын өнім қалдығының кітабымен тексереді. Бұл
қоймалық және синтетикалық есептің тевдігін қамтамасыз етеді.
Дайын өнім қозғалысының қоймалық карточкадағы есебі, лайық бұйымдардың
орналасқан жерінде орнатылған техникалық құралдар арқылы да жүргізілуі
мүмкін. Келіп түскен және тиелген әнімнің бастапқы құжаттауымен бір
уақытта, басқару, бақылау және қорытынды есеп беруді құрастыру үшін қажетті
болатын, өнімді кез келген бөлікте топтау үшін ақпараттар электронды
есептеуіш машинаға енгізіледі.
Толығымен автоматтандырылған қоймаларда, дайын өнімнің коймадағы есебі
көп жағдайда дәстүрлі карточкадағы формада жүргізілмейді, ал басқару үшін
қажетті мәліметтерді, сұрау (запрос) арқылы ақпарат ретінде алады. Қоймалық
карточкаларды, дайын өнімнің әрбір атауы және түрі бойынша оның қалдықтары
мен козғалысын, оперативті машинограммалар алмастырады.
Өндірістен шыққан өнім қабылдау-тапсыру накладнойларымен,
спецификациялармен, қабылдау актілері және тағы сол сияқты құжаттармен
рәсімделеді. Әдетте, олар екі дана етіп толтырылады, біреуі тапсырған
адамда, екінші қоймада қалады. Қоймаға кірістелетін бұйымдардың салмағы,
көлемі өленуі тиіс және қажет жағдайда таразыға тартылып, есептелуі мүмкін.
Ал оның бағасы номенклатура-баға көрсеткіші негізінде қойылады.
Дайын өнім есебінің дұрыс ұйымдастырылуының маңызды шартының бірі болып-
номенклатуралық-баға көрсеткішінің бар болуы болып табылады. Онда әрбір
бұйымның түрі, оның ерекше белгісі (моделі, артикулы, маркасы, фасон тағы
сол сияқты), бекітілген коды, жинақталған номенклатуралық нөмірі яғни,
өндіріс және өнімді сату барысында берілген нөмірі және есептік бағасы
көрсетіледі.
Бухгалтерлік есепте электронды есептеуіш машинаны пайдаланған уақытта,
номенклатура-баға көрсеткішімен бірге, өнімнің кешенді анықтамалықтары
пайдаланылады: әртүрлі салықтар түрлері салынатын және салынбайтын
анықтамалықтар, орташа тоқсандық және орташа жылдық өзіндік құн
анықтамалығы, төлеушілер мен жүк алушылар анықтамалығы.
Ішкі нарыққа тиелген және экспортқа жіберілетін өнімдердің шот сомасын
анықтау әдістері де анықтамалық ретінде кұрастырылады. Анықтамалықтарда
бұйымның атауы, тауарлық өнім түрінің коды, бағасы, өзіндік құны, салық
ставкалары және тағы сол сияқты көрсетіледі. Барлық осы мәлеметтерді
ақпаратты-машиналық тасымалдаушыға жазады. Оны өнім қорын оперативті
басқару үшін және сәйкес қорытынды есеп беруді құрастыру үшін пайдаланады.
Ағымдағы есепте өнім (жұмыс, қызмет) ірілендірілген позициялар бойынша
топталады: негізгі өндіріс бұйымдары, кеңінен тұтынатын тауарлар,
қалдықтардан жасалған тауарлар, қосалқы бөлшектер, орындалған жұмыстар мен
көрсетілген қызметтер.
Кәсіпорында қоймалық есеп карточкалық әдіспен жүргізіледі. Өнімді
цехтан қоймаға кірістеу жоғарыда көрсетілген тәртіп бойынша орындалады.
Цех, накладнойлар арқылы қоймаға дайын өнімді өткізеді. Қойма меңгерушісі
өнімнің есебін сандық көрсеткішпен жүргізеді және бухгалтерлік есеппен
тендестігін әр айда материалдық есеп беруді жасаумен және накладнойлармен
және олардың реестрін тапсыру арқылы жүргізеді.
Джунисбаева А.О. жеке кәсіпкерлігінде номенклатура-баға көрсеткішінің
орнына прайс-парақ жүргізіледі. Бұл субъектінің баға саясатына сәйкес
жасалады. Онда өнімге деген көтерме сауда бағасы, бөлшек сауда бағасы және
тағы басқа көрсетіледі. Ең алдымен прайс-парақта көрсетілген бағалар,
кәсіпорынның басшысы шығарған бұйрық негізінде жасалады.
Кәсіпорында негізгі өндіріс бүйымдары ретінде түсқағаздардың барлық
түрлері жатады. Олардың қатарына түсқағаздардың негізгі төрт түрі
жатады:
"флекс" түсқағазы — бір қабатты қағаз түсқағаздар, ретсіз ығысуымен және
белгілі бір қайталану қадамы жоқ;
"симплекс" түсқағазы — регистрлік ығысумен яғни, белгілі бір қадаммен
қайталанатын және реттелген суреті (өрнегі) бар қағаз түсқағаздар;
"кашир" түсқағазы — ретсіз ығысумен, белгілі бір қайталану қадамы жоқ,
екі қабат жапсырылған қағаздан түратын қағаз түсқағаздар;
"дуплекс" түсқағазы - регистрлік ығысумен яғни, белгілі бір қадаммен
қайталанатын және реттелетін суреті (өрнегі) бар екі қабат жапсырылған
қағаздан түратын қағаз түсқағаздар.
Ал жанама көрсететін қызметтер мен жұмыстар қатарына: ағаш жону цехын
және витраждық цехты жатқызуға болады.
Қалдықтардан жасалатын бұйымдарға А 1, А 3 форматты қағаздар беттері
жатады және сурет салынуға арналған альбомдар жатады. Өндіріс процесінде
түсқағаз шығарудан қалған қалдықтар материалдар ретінде қоймаға
кірістеледі. Сондықтан түгелдікті қамтамасыз ету үшін түгендеу жүргізеді.
Дайын өнімді түгендеу. Дайын өнімді түгендеудің негізгі міндеті дайын
бұйымдардың қоймадағы және тиелген өнімдердің нақты барлығын тексеру
болып табылады. Сонымен бірге тапсыру накладнойларымен құжатталмаған дайын
бұйымдарды, қайта сұрыптау фактілерін, бұзылған, жетпеген және артық шыққан
дайын өнімдерді анықтайды, ұсынылған шоттардың толық төленгендігін немесе
мерзімнен өткен төлемдерді тексереді.
Дайын өнімдерді түгендеу тәртібі, айналымдағы активтер құрамына кіретін
басқа материалдық құндылықтар сияқты. Кейбір айырмашылық, дайын бұйымдардың
кейбір жағдайларда өз ұйымының қоймасында ғана сақталып қоймай, сонымен
бірге құрылымдық бөлімшелерде (цехтарда, цех кладовойларында) және басқа
ұйымдар жауапкершілігінде сақталуда болады. Олар бухгалтерлік есепте және
түгендеу тізімінде бөлек, бірақ толық түтас болып көрсетіледі. Дайын
бұйымдардың қозғалысы әдетте, шикізат пен материал қозғалысынан интенсивті
болғандықтан, өнімді түгендеуді тығыз мерзімде өткізу керек. Бұл кезде
дайын бұйымдардың бар болуын тек қана оларды қайта санау, таразыға тарту,
өлшеу арқылы ғана емес, сонымен қатар олардың буып-түйілгенін, сұрпын және
басқа сапалық сипаттамаларын тексеру арқылы қол жеткізеді. Түгендеу
тізімінде кодтан басқа дайын өнімнің атауын және санын, номенклатуралық
нөмірін, маркасын, сұрып және дайын өнімге қойылатын стандартта және
техникалық шарттарда көрсетілген басқа да ерекше белгілері жазылады.
Тұрып қалған және сапасы кем өнімдерге бөлек тізімдер жасалады.
Жарамсыз болған бұйымдар тізімге енгізілмейді. Оларға арнайы акт жасалады,
онда дайын өнімнің бұзылу салдарынан шегетін зиян сомасын көрсетеді.
Түгендеу кезінде келіп түскен бұйымдарды түгендеу комиссиясының
қатысумен қабылдайды және бөлек тізімге енгізеді. Тиелген болып саналатын
немесе тиелген, бірақ сатып алушылармен алып кетілмеген тауарларды бөлек
жазады. Буып-түю және сақтау үшін арналған ыдыстарды дайын өніммен бірге
түрі, мақсаты және категориясы (жаңа және қолданыста болған) бойынша
түгенделеді.
Сатып алушылармен уақытысында төленбеген тиелген тауарларға және
жеткізіп берулерге түгендеу тізімдері әрбір тиелген жүк бойынша бөлек
жүргізіледі. Онда тауардың және сатып алушының атауы, тиеу датасы, есеп
айырысу құжаттарының жазылу датасы, олардың нөмірі мен сомалары
көрсетіледі. Басқа ұйымдар қоймаларында сақталуда жатқан дайын өнімдер,
тізімге, материалдық құндылықтарды жауапкершілік сақталуға тапсырғандығын
дәлелдейтін құжаттар негізінде тізімдерге енгізіледі. Бұл тізімдерде
өнімнің атауы, саны, сұрып, өнімнің есептік құны, сақтауға алынған датасы,
орналасқан жері, дәлелдейтін құжаттардың нөмірі мен датасы көрсетіледі.
Жауапкершіліктегі сақтауға қалдырылған өнімнің сақтау колхаттары, түгендеу
басталу датасына жақын қайта құжатталуы керек.
Түгендеу нәтижелері бойынша салыстыру ведомосттерін есептік мәліметтер
бойынша ауытқу анықталған өнім түрлері бойынша ғана жасалады. Түгендеу
кезінде анықталған дайын тнімнің қалдықтарын, ағымдағы есепте қабылданған
баға бойынша бағалайды. Түгендеу нөтижесінде анықталған дайын бұйымдардың
нақты қалдықтары мен есептік мәліметтері арасындағы кішіпейілдіктер, жалпы
қабылданған материалдық құндылықтарды тәртібііне сәйкес жүргізіледі.
Көп жағдайда түгендеу кезінде дайын өнімнің жетіспеушілігі анықталады.
Ол әртүрлі себептерге байланысты болады. Мысалы: ұрлануы, бүлінуі, қирауы
немесе табиғи кему нормасы шегінде ысырап болуы мүмкін, табиғи апат
нәтижесінде немесе ақау өнім табылу нәтижесінде шығыс етіледі.
Ұрлану, қирауы, бүлінуі нәтижесінде дайын өнімнің ысырап болуы
анықталған жетіспеушілік сомасына:
Дебет 2180 "Басқа да қысқа мерзімді дебиторлық борыштар",
"Құндылықтардың бүлінуінен болған жетіспеушілік, ысырап" субшоты. Кредит
1320 "Дайын өнім".
Қазіргі кезде осы тауарлардың құны салық салынатын
айналым ретінде қарастырылады деп ойлау қате, өйткені Салық шексінде
қосылған құн салығы салынатын айналымда жоқ. Бұрын яғни, Салық
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан
Республикасының Заңының 56-бабының 5-тармағына сәйкес негізгі
құралдарды қоса алғанда, Тауарлардың бүлінуі, жоғалуы кезінде осы
тауардың құны салық салынатын айналым болатын.
Өнім табиғи кему нормасының шегінде есептен шығарылуы субшоты
Дебет 7210 Әкімшілік шығыстары Кредит 2180 "Басқа да қысқа мерзімді
дебиторлық борыштар", заңдылықтардың бүлінуінен болған жетіспеушілік,
ысырап шоты.
1.3 Дайын өнімнің синтетикалық есебі
Қолмен немесе есептеу техникасының көмегімен өндірістен шыққан дайын
бұйымдардың есебін жүргізу үшін бухгалтерия натуралды және құндық
көрсеткішпен есептелген, кәсіпорын қоймасына тапсырылған дайын өнімнің
шығарылу ведомосттерін қүрады. Бұл ведомосттердің мәліметтерін өндіріс
көлемі бойынша тапсырманың орындалуына бақылау жасау үшін және синтетикалық
есеп шоттарында бухгалтерлік жазулары көрсету үшін пайдаланады.
Дайын өнімнің есебін 1320 "Дайын өнім" активті шотында жүргізіледі.
1320 шотта дайын өнімнің бар болуы және қозғалысы есептеледі. Шетке
көрсетілген қызметтер мен жасалған жұмыстар 1320 "Дайын өнім" шотында
көрсетілмейді, ал оның нақты шығындары 8- "Өндірістік есеп шоттары"
бөлімінің 8100 "Негізгі өндіріс", 8200 "Меншікті өндірістіңі жартылай
фабрикаттары", 8300 "Көмекші өндіріс" шоттарының кредитінен, тура 7000-
"Сатып-өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтің өзіндік құны"
бөлімшесінің сәйкес шоттарының дебетіне апарылып шығыс етіледі. Орналасқан
жерінде тапсырыс берушілерге тапсырылатын, бірақ қабылдау актісімен
рәсімделмеген өнім 1320 "Дайын өнім" шотында емес, аяқталмаған өндіріс
құрамында есептеледі. 1320 "Дайын өнім" шотының дебеті бойынша,
"Өндірістік есеп шоттары" бөлімінің 8100 "Негізгі өндіріс",8200 "Меншікті
өндірістіңі жартылай фабрикаттары", 8300 "Көмекші өндіріс" шоттарының
сәйкесінің кредитімен корреспонденцияланады. Онда дайын өнім нақты
өндірістік өзіндік құн бойынша көрсетіледі.
Егер дайын өнім 1320 "Дайын өнім" шотында есептік баға (нормативтік
өзіндік құн) бойынша есептелетін болса, онда оның нақты өндірістік өзіндік
құннан ауытқуы осы шотта анықталады.
Дайын өнімді 1320 "Дайын өнім" шотынан шығыс еткенде, осы өнімге
жататын нақты өндірістік өзіндік құнының есептік бағадан ауытқу сомасы, ай
басындағы дайын өнім қалдығының және есепті мерзім бойы келіп түскен дайын
өнімнің нақты өндірістік кұнының, олардың есептік бағасынан ауытқуының
пайызы есептеледі.
Тиелген және сатылған өнімге жататын нақты өндірістік өзіндік құнның
есептік бағадан ауытқу сомасы, 1320 "Дайын өнім" шотының кредиті және 7000-
"Сатып-өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтің өзіндік құны"
бөлімшенің 7010 " Сатып-өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтің
өзіндік құны" шотының дебетіне, артық жұмсалғандығына және үнемдегеніне
байланысты, қосымша немесе сторнолық жазумен көрсетіледі.
Сату тәртібінде тиелген немесе дайын өнім тұрған жерінде сатып
алушыларға (тапсырыс берушілерге) тапсырылған және осы сатып алушыларға
(тапсырыс берушілерге) дайын өнім үшін ұсынылған есеп айырысу құжаттары
1320 "Дайын өнім" шотының кредитінен 7010 шоттың дебетіне шығыс етіледі.
Егер жеткізіп беру келісім шарты бойынша жоғарыда көрсетілгеннен басқа
(мысалы, консигнация шарты бойынша өнімді бергенде, өнімді экспортқа
шығарғанда) тиелген өнімнің иелену, пайдалану және билік ету құқығының өту
моменті және оның субъектіден сатып алушыға (тапсырыс берушіге) өту
барысында кездейсоқ жойылу қаупі шарттасылған болса, онда иелену құқы өту
моментіне дейін, бұл өнім 1320 "Дайын өнім" шотынан шығыс етілмейді және
субъектінің дайын өнім құрамында оқшау есептеледі.
Егер дайын өнім субъектінің өзінде пайдаланатын болса, онда ол 1320
"Дайын өнім"шотына кірістелмейді. Ондай өнімдер 1300 бөлімшенің сәйкес
шоттарында немесе 7200 "Әкімшілік шығыстары" бөлімшенің 7210 "Әкімшілік
шығыстары" шотында есептеледі.
Егер тұтынушы ақау дайын өнімді қайтарған жағдайда (егер ақау
жөнделмейтін кезде және егер тұтынушы төленілген соманы кайтаруды талап
еткенде) 7010 " Сатып-өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтің өзіндік
құны " шоты дебет және 1320 "Дайын өнім" шотының кредиті - нақты өзіндік
құны бойынша сторно жазылады. Бір уақытта тұтынушыға қарыз 1060 "Басқа да
ақша қаражаттары", 1030 "Ағымдағы банк шоттарындағы ақша
қаражаттары"аналитикалық шоты валютаның түрі бойынша, 1010 "Кассадағы ақша
қаражаттар" бөлімшенің сәйкес шоттарының кредиті және 1200 "Қысқа мерзімді
дебиторлық борыштар" бөлімшенің 1210 " Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердіңқысқа мерзімді дебиторлық борыштары" шотының дебеті бойынша
көрсетіледі. Мұнымен қоса, сатылған өнімнің құны, қайтару сомасына кемиді.
Сатып алушының талабы бойынша ақау өнімді жарамды өнімге ауыстырылған
жағдайда, бухгалтерлік есеп шоттары бойынша келесідей жазулар жүргізіледі.
Ақау өнімнің орнына апарылған өнімнің өзіндік құны, тауардың шығару
көлемінен 1320 шоттың дебеті және 8 "Өндірістегі есеп шоттары" бөлімінің
сәйкес шоттарының кредиті бойынша есептен шығарылады.
1320 шот бойынша корреспонденциялар келесі кестеде көрсетілген.
Дайын өнім есебінің шоттар корреспонденциясы
кесте-1.2
№ Операциялар мазмұны Дебет Кредит
1. Дайын өнімді кірістеу. 1320 8100,8110,
8300.
2. Сату тәртібінде тиелген дайын өнімнің 7010 1320
нақты өзіндік қүны бойынша
Есептен шығару.
3. Тұтынушының ақау дайын өнімді 7010 1320
қайтаруы, нақты өзіндік қүнмен
Джунисбаева А.О. жеке кәсіпкерлігінде 8210 Меншікті өндірістің
жартылай фабрикаты шоты қолданылады. Бұл шоттың дебеті бойынша, шығарылған
өнімнің, тапсырылған жұмыстың және көрсеткен қызметтің нақты өндірістік
өзіндік құны көрсетіледі немесе оны шығару үшін кеткен барлық шығындар
жинақталады. Осы кезде негізгі өндіріс (көмекші өндіріс) шотын кредиттейді.
Ал өнім шығару шотының кредиті бойынша, өндірістік өнімнің нормативтік
(жоспарлы) өзіндік құны дайын өнім шотымен корреспонденцияланады, ал
тапсырылған жұмыс пен көрсетілген қызметтің құны өнімді сату шотымен
корреспонденцияланады. Істелген жұмыстар мен орындалған қызметтердің құны
өндірістік шоттардан дайын өнім шотына емес, тікелей өнімді сату шотына
шыгыс етіледі.
Әр айдың бірінші жұлдызына, өнім шығару шотының дебеттік және кредиттік
айналымының өзгерісін анықтауға болады. Бұл айырмашылық өнімді дайындауға
кеткен нақты шығындар мен оның тапсырма (жоспар) бойынша берілгеннен
ауытқуды көрсетеді.
Егер нормативтік (жоспарлы) өзіндік құн, нақты өзіндік құннан немесе
норматив бойынша тура шығындар, нақты мәннен жоғары болса, онда ол
үнемділікті көрсетеді және өнім сату шотының дебеті және өнім шығару
шотының кредиті бойынша сторно етіледі. Ал артық жұмсалса, онда өнім шығару
шотынан қосымша жазумен шығыс етіледі. Ай, тоқсан, жылдық қорытынды бойынша
өнім шығару шотының сальдосы болмайды, сондықтан баланста ол көрсетілмейді.
Сату үшін немесе өзінің өнімін іріктеп жинақтау үшін алынған дайын
бұйымдар дайын өнім шотында емес, тауарлар шотында есептеледі. Сонымен
бірге, толығымен кәсіпорында тұтынатын дайын өнімді материалдар, тез
тозатын және құндылығы аз заттар, өз өндірісінен шыққан жартылай
фабрикаттар және пайдалану мақсатына сәйкес басқа аналитикалық шоттарда
есептейді. Кәсіпорында 8210 "Меншік өндірістің жартылай фабрикаты" шотын
пайдалану ережесі Кәсіпорынның есеп саясатында көрсетілген. 8210 " Меншік
өндірістің жартылай фабрикаты " шотының дебетіне, 8100 "Негізгі өндіріс",
7110 "Өнімді сатып-өткізу және қызметтер көрсету бойынша шығыстар", 7210
"Әкімшілік шығыстары" шоттары кредиті бойынша (жинақталады да, толық
өзіндік құнды құрайды (қосымша). Кезең шығындарының есебі және аудиті
бөлімде кеңінен қарастырылған.
1.4. Дайын өнімді тиеудің және сатудың есебі
Сату үшін арналған өнім — тауар болып табылады. Тауардың меншік құқығын
сатып алушыға берген жағдайда, мәміле бойынша нақты немесе күтілетін
шығындарды бағалау жоғары дәрежедегі ықтықпен жүзеге асқан кезде, тауарды
сатудан түскен табыс алынады.
Сатушыдан сатып алушыға тауарға меншік құқығы тауарды берген туралы
фактіні дәлелдейтін құжатты толтырған кезде өтеді. Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінің 239-бабына шекетес, тауарды
тапсыру, оны тұтынушыға берген кезде, көліктік немесе байланыс органдарына
тапсыруды айтамыз. Тауарды тапсырумен бірге кономасент немесе
жіберу (тиеу) фактісін көрсететін басқа да құжат та берілуі тиіс.
Егер сатушы өзінің меншік иесі ретінде тауарға деген құқы мен
міндеттемелерін сақтайтын болса, онда мәміле сату болып табылмайды және
табыс есептелмейді.
Сатып алушыға меншік құқығы мынадай жағдайларда берілмейді:
кепілмен (гарантия) қамтамасыз етілмеген мәміле шарттарын қанағатсыз
орындалуына байланысты, субъект міндеттемелерді сақтайды (тауарды қалыпты
жұмысы барысында кепіл мерзімі ішінде жарамсыз болып қалды және ауыстырылуы
керек, мысалы, тоңазытқыш, кір жуу машина бір жыл кепіл мерзімі бола тұрса
да, бір ай көлемінде жарамсыз болып қалды); келісім-шартта көзделген
себептерге байланысты сатып алушы тауарды сатып алудан бас
тартуға құқы бар және сатушы тауардың қайтарылып беретініне
күмән білдіреді (эксперименталды құрал-жабдықтарды сатқанда).
Мәмілеге байланысты нақты және күтілетін шығындарды бағалау жоғары
дәрежедегі анықтықпен жүзеге асады, себебі келісім-шартта тауардың құны
көрсетіледі және жабдықтаушының станциясына кейінгі тасымалдау
шығындары бекітілген тарифтер бойынша көліктік ұйымдардың құжатымен
расталады.
Тауарларды сату барысында мынандай мәмілелер түрі жүргізілуі мүмкін:
Тауарды жіберу кідіріспен болатын мәміле. Мұндай мәміле түріне сәйкес,
сатып алушыға тауар, меншік құқығымен беріледі, бірақ оның жабдықтаушы
қоймасынан босатылуы белгілі бір уақытқа тоқтатылады. Мұндай мәміле бойынша
табыс, сатып алушыға тауардың меншік құқығын беру моментінде келесідей
шарттарды сақтаған кезде танылады: жабдықтаушының тауарды жеткізіп беруі
(босатылуы) келісім-шартта көрсетілген мерзімде болу, жабдықтаушыда сатып
алушыға жіберуге (босатуға) тауарлар бар- сатылған тауарларды жеткізіп беру
құны төленген.
Кейінге қалдырылған сату. Кейінге қалдырылған сату —
тауарды босату (тиеу), тек сатып алушының жартылай төлемінде
есеп айырысқан жағдайда ғана жүргізіледі. Мұндай жағдайда сатып
алушыға тауар жеткізілгеннен (берілгеннен) кейін табыс танылады. Бірақ,
егер тауардың көп бөлігі сатылған жағдайда және оған төлем адуын ала
алынған кезде, қоймадағы сатып алушыға жіберілуге (босатылуға) дайын
болса, онда ыс танылады.
Жұмыстар мен қызметтерді сату.
Егер есепті датаға мәміленің стадиясы жоғары дәрежеден анықтықпен
анықталса, іс барысында және мәмілені аяқтау үшін қажетті шығындар бір
дәрежедегі анықтықпен бағаланса, онда жұмыстар мен кызметтерді сатудан
түскен табыс танылады.
Мәмілеге қатысатын жақтармен, талап беру күші туралы және қатардың
қызметтерді алу және көрсету бойынша әрбір жақтың компенсация сумасын,
төлеудің әдісі мен шарттары келісімге қол жеткізілгеннен кейін,
кәсіпорын жоғары жедегі анықтықпен табысқа бағалау жүргізеді.
Басқашасында, жұмыстарды орындау және қызметтерді көрсету туралы орындалған
жұмыстар мен қызметтерді қабылдау тәртібі және оның құны, төлеу тәртібі
нақты көрсетілуі керек.
Тауардың құнына кіретін қызметтерге төлем. Егер тауар бір жылға немесе
одан аз мерзімге немесе одан біраз кезеңге кепілмен берілетін болса, онда
табыстың белгілі сомасы кейінге қалдырылады. Оны жөндеу бойынша немесе күту
үшін қызмет көрсету мерзімі ішінде, сол кезеңнің табысы іс танылады.
Кейінге қалдырылған сумма - бұл осы қызметті етуден алынатын таза
табыспен бірге, келісім-шарттыдары бойынша күтілетен шығындарды
жабатын сома.
Заңдық тұрғысынан сатып алушыларға тиелген өнім, оның төлем талап-
тапсырмасын төлегенге дейін, жабдықтаушының меншігінде қала береді. Тиелген
(босатылған) тауарлардың есебін 1210 "Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық борыштары" шотта, "Сатылған өнімнің
есебі" ведомостінде немесе машинограммада жүргізеді.
Бұл ведомосттерді шот-фактуралар, бұйрық-накладнойлар және осылар
негізінде жазылған төлем талап-тапсырмалары негізінде толтырады. Шот
бойынша төлем туралы белгі кәсіпорынның банктегі есеп айырысу және
валюталық шоттардың банк выпискалары негізінде қойылады.
Төлем талап-тапсырмасы банкке инкассаға беріледі. Инкассо (итальян
сөзі) — есеп айырысу тәртібін көрсетеді. Бұл кезде банк төлеушіден қажетті
төлемді алу туралы, жабдықтаушының берген тапсырмасын, орындауды өз мойнына
алады.
Өнімді сату тәртібінде тиеу (босату), тапсырыс берушілермен жасалған
келісім шарт немесе тауар ретінде бөлшек саудада еркін жолмен сату
негізінде жүзеге асырылады.
Өнімдерді сату келісім-шарттар негізінде орындалады. Олар жеткізіп беру
келісім-шарты, консигнация келісім-шарты, комиссия келісім-шарты және
тағы басқа шарттар (қосымша-6).
Дайын бұйымдарды жеткізу келісім-шарттарында бұйымның атауын, санын,
ассортиментін және жеткізілетін бұйымның сапасын (маркасы, түрі, профилі
және т.б. бойынша), бағаларын, жеңілдіктерін, үстемелерін, есеп айырысу
тәртібін, сатып алушы мен жабдықтаушының пошталық және төлем реквизиттерін
және қажет жағдайда басқа да шарттарды көрсетуі мүмкін. Келісім-шарттар
тұтынушы-кәсіпорындармен, делдалдық ұйымдармен (жабдықтаушы-өткізуші,
көтерме және бөлшек сауда және тағы басқа), әдетте ұзақ уақытқа жасалады.
Жалпы қолданылып жүрген тәжірибе бойынша жеткізіп беру шарты әдетте
мынадай реквизиттерді қамтиды: келісім-шарт атауы, келісетін жақтардың
белгілері, келісім-шарт пәнінің сипаттамасы, төлем шарты мен бағалар,
міндеттемелердің орындалу мерзімі және келісім-шарттан біржақты бас тарту
мүмкіндігі, оралу, тасымалдау, сақтандыру шарттары, меншік құқығына өту
принциптері, жеңе алмайтын жағдайлар (форс-мажор), кепілдік, өнім үшін
жауапкершілік, келісім-шарт міндеттемелерін орындау кепілі, зияндарды өтеу
тәртібі, мәмілені жасаудың жалпы жағдайлары, келісім-шартқа қосымшалар
болған жағдайдағы ресми талаптар, арбитраж және ісі сотқа жататындық туралы
ескертпе, келісім-шарт шарттарынан шығатын келісім.
Кейбір жағдайларда, мысалы өнімді экспортқа шығарғанда, жоғарыда
аталған шарттардан басқа, келісім-шарттарда өнімге иелену, пайдалану жөне
билік ету құқығына өтетін моменті және жабдықтаушыдан сатып алушыға
(тапсырыс берушіге) жеткізілу кезіндегі кездейсоқ жойылу қаупі айтылуы
мүмкін.
Келісілетін жақтар ретінде жеке және заңды тұлғалар да болуы мүмкін.
Осы уақытта заңды тұлғалардың атынан жарғы негізінде қызмет жасайтын немесе
қоғамдық регистрацияғе енгізілген (мысалы, сауда реестріне) жеке тұлғалар
бола алады.
Жеткізіп беру туралы келісімнің заңдылығының алғы шарты жақтардың
әрекет істей алатыны болып табылады. Бағаны нақты көрсету немесе сандармен
жазып қою керек немесе келісім-шарттан мүлдем алып тастау тиіс. Елден шет
жерде жасалатын мәмілелер бойынша, есеп айырысатын валюта түрі ескертіледі,
бұл жағдайда валюта курсының өзгеру тәуелдігін көбіне өзіне бір жақ алады.
Әдетте, жеткізіп беру мерзімі келісім-шартта көрсетіледі. Егер ол жақ болса
немесе келісім-шарттың мақсаты мен мәнінен шығатын болмаса. Онда тауарды
сатып алушы жеткізіп беруді кез келген уақытта талап етуге құқы бар.
Өнімді жеткізіп беру келісім-шарттары бойынша міндеттемелерді
орындамау, кәсіпкерлік этиканың және келісім тәртібінің бұзылуы болып
табылады және оның салдары ретінде жабдықтаушы кәсіпорын мүліктік
жауапкершілікті тартады. Оның қаржылық жағдайы нашарлайды, имиджі және
бәсекелестікке төтеп беру қабілеті кенеттен төмендейді.
Бухгалтерия маркетинг (өткізу) бөлімімен бірге, ұйымның өнімді сату,
жеткізіп беру келісім-шарттарының жағдайларының барлығын орындау
мақсатында, сатып алушының шоттарды толық және уақытылы төлгеніне бақылау
жасап отыруға арналған.
Қала ішінде жеткізіп беру шарты бойынша, міндеттемелердің орындалу
уақыты болып қабылдау-тапсыру актісінің немесе өнімді алу туралы қолхаттың
жазылу датасы болып табылады, ал бұйымдарды басқа қалаларға тиеген уақытта
—олардың көліктік ұйымдарға немесе байланыс органдарына (пошта бөліміне)
тапсырған күні болып табылады.
Тиелген өнімдердің оперативті есебін өткізу бөлімі арнайы
карточкаларда, журналдарда немесе кітаптарда жүргізіледі. ЭЕМ пайдаланылса,
күнделікті тиелген өнім туралы машинограмма жасалады.
Тиелген өнімнің құжатталуы. Босатылған өнімге бұйрық-накладной немесе
басқа құжат (жіберу туралы хабарлама қағаз, босатуға бұйрық және тағы сол
сияқты) жазылады. Онда өнімнің атауы, номенклатуралық номері, сұрып,
мөлшер, орамалардың, бұйымдардың саны, алушының аты-жөні мен мекен-жайы
көрсетіледі. Нақты жіберу (босату) туралы құжаттар негізінде бірнеше дана
етіп, төлем тапсырмасын (төлем тапсырма-шот) толтырылады. Оның бірі, сатып
алушы төлеу үшін көліктік құжаттармен жіберіледі (беріледі), ал басқасы
банкке инкассаға тапсырған уақытта құжаттармен бірге өткізіледі. Егер
жеткізіп беру келісім-шарты бойынша, өнім үшін алдын ала төлем көзделген
болса, онда сатып алушы төлем тапсырмасы арқылы жабдықтаушыға тиісті соманы
аударады.
Есеп айырысу құжаттарында жабдықтаушының және сатып алушының атауын,
мекен-жайын, оларға қызмет көрсететін банктердегі шоттардың нөмірін,
жеткізіп беру келісім-шартының нөмірін, жөнелту түрін, көліктік ұйымның
түбіртегінің нөмірін, төлем сомасын көрсетеді. Төлем сомасына келісілген
баға бойынша өнім құнынан басқа, қосымша төленетін ыдыс және орама қүны,
сонымен қатар егер сатып алушы төленетін жағдайда, көліктік шығындар
жатады. Қала ішіндегі сатып алушыларға өнім, әдетте атомобиль көліктерімен
жеткізіледі. Басқа қалалар тұтынушыларына өнім, жабдықтаушыға және сатып
алушыға ең үнемді көлік түрімен жеткізіледі (теміржол, су жолы, автомобиль
немесе әуе жолы).
Жеткізіп беру шартында қалай көрсетілгендігіне қарай, көліктік
шығындарды жабдықтаушы немесе сатып алушы төлейді.
Егер дайын бұйымдарды автокөлікпен шығарған кезде, онда оны тиеу
жабдықтаушының күшімен және қаражатымен немесе оның қаржысы есебінен
жүргізіледі, ал сатып алушының қоймасында жүкті түсіру- сатып алушының
күшімен және қаражатымен немесе оның қаржысы есебінен жүргізіледі. Егер
жеткізіп беру келісім-шартымен ыдыстың құны өнім құнының үстінен төленетін
болса, онда ыдыстың құны төлеу сомасына енеді. Бұйымдарды орап, түю
шығындары, әдетте өндірістен тыс шығындар (коммерциялық шъпындар) қатарына
жатады.
Егер дайын өнім сақталған жерінен яғни, жабдықтаушының қоймасынан
босатылатын болса, онда алушы міндетті түрде жүкті алу құқы үшін сенімхатты
көрсетуі керек. Әдетте, кәсіпорын территориясынан дайын өнімді шығару үшін
рұқсат қағаздар жазылады. Әр күннің аяғында жіберілген өнімге рұқсат
қағаздар мен сенімхаттар сәйкес құжаттармен бірге бухгалтерияға өткізіледі.
Тиелген (босатылған) өнімдер үшін төлемнің есеп айырысу кұжаттары
максималды толық және оперативті болу керек, өйткені бұдан сатып алушыдан
түсетін төлемнің уақытында болуы және тиелген тауарларға сауданың төленуіне
байланысты. Көп жағдайда, өнімді көсіпорын территориясынан шығарған кезден
бастап, сатып алушылар мен тапсырыс берушілер оны төлегенге дейін, өнім
тиелген болып саналады.
Меншік өндірістің жартылай фабрикаты Джунисбаева А.О. жеке
кәсіпкерлігінде сату кезінде әртүрлі типтегі келісім-шарттар жасалады.
Жеткізіп беру келісім-шарты көп пайдаланылмайды, өйткені көбінесе тапсырыс
берушілердің өзі қоймадан алып кетеді. Сонымен бірге кәсіпорында өзінің
сауда торабы бар — фирмалық дүкені. Өндірілетін түсқағаздардың біразы дүкен
арқылы, біраз бөлігі еншілес кәсіпорындары, делдалдар көмегімен, дәл солай
азық-түлік те Қазақстанның аймақтарына (Қостанай, Астана, Шымкент)
өткізіледі және әкелінеді. Бұл аймақтарға жеткізіп беру келісім-шарты
негізінде, автомобиль көмегімен өнімдер жеткізіледі.
Әрине, өнімдердің барлығын жеткізіп беру арқылы, өз сауда торабы арқылы
сату мүмкін емес. Сондықтан сату көлемін ұлғайту үшін, дайын өнімді
консигнацияға береді.
Джунисбаева А.О. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы нарықтық экономика жүйесінде он бес
жылдай әрекет етіп келеді. Осы жылдар ішінде әкімшіл-әміршіл
жүйеден нарықтық экономикаға өту жолы оңай болған жоқ. Біз басқа Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығы елдеріне қарағанда нарықтық жүйеге көшу мақсатында,
түбегейлі экономикалық реформаларды белсенді жүргіздік және бұл
өзгерістерге барынша бейімді болдық. Бұл экономикалық реформалар қатарына
жекеменшік, макроэкономикалық тұрақтандыру, экономиканы құрылымдық қайта
құру жатады.
Қазақстанда 1990 жылдардың басынан түбегейлі экономикалық реформаларды
жүргізу бағыты алынды. Экономиканың Қазақстандық моделі нарықтық
қатынастарға кең түрде өтумен, бұрынғы экономикалық құрылымдарды
демонополизациялаумен, мемлекетсіздендірумен және мемлекеттік меншікті
жаппай жекешелендірумен сипатталады. Жалпы жиында нарықтық экономика
негіздерін қалауды білдіреді.
2000 жылдың соңына қарай еліміздің экономикасы тұрақты даму
траекториясына шықты, экономикалық өсу қарқын ала түсті. Алайда, біржақты
шикізаттық бағдар ұстанудың әсерінен жұмыспен қамту саласында өңдеуші
салалар мен ауыл шаруашылығында бәсекелестік қабілетінің төмендігіне
байланысты проблемалар сақталып отыр. Бұрынғы жүйеден мұраға қалған
бастапқы технологиялық бөліністер Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің
технологиялық мамандануы кешендерінен ажырап қалған күйінде, ал оларды
өзімізде құруға қыруар қаражат қажет. Өндіруші салаларда еңбек ресурстарын
қажет етудің шектеулігіне және өңдеуші сектордың нашар дамуы себепті еңбек
ресурстарының едәуір бөлігі жұмыспен қамтамасыз етілмеген.
Өтпелі кезеңнен кейінгі жинақталған проблемаларды экономиканы
құрылымдық жағынан жаңғырту мен әртараптандыруды жүзеге асыру арқылы шешкен
қисынды көрінеді. Бұл үшін экономиканың өңдеуші салаларының қуаттарын
кеңейтіп, ұлғайту, шағын бизнестің үлесін арттыру қажет.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер, шағын бизнес өкілдері — экономиканың
тұтқасы және нарықтық экономиканың өзегі болып табылады. Нарықтық
экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі шағын кәсіпкерліктің ұлттық
экономикада аса маңызды функциялар орындайтынын: сұраныс пен ұсынысты
теңдестіру арқылы нарықтық қатынастарды үдетудің ерекше мехинизмін
қамтамасыз ететінін, жалпы ұлттық өнімнің тең жартысынан астамын
өндіретінін, жаңа жұмыс орындарының 70 пайызға жуығын ашатынын, адам
ресурстарының жандандырылуына және инновациялық потенциалға елеулі ықпал
жасайтынын дәлелдейді.
Бұл мәселелерді шешуде мемлекет негізгі рөл атқарады. Өйткені кез
келген экономика жұмыс істеуі үшін заңдық негіз керек. Осы заңдарды
мемлекет, өзінің органдары арқылы шығарады, жүзеге асырады. Тәуелсіздік
алғалы бері көптеген заңдар, нормативтік актілер, жарлықтар шығарылды.
“Азаматтық туралы”, “Салық кодексі”, “Серіктестіктер туралы” заңдар,
“Акционерлік қоғамдар” туралы және “Бухгалтерлік есеп туралы” заңдар шықты.
Қазақстан Республикасы өзін егеменді, тәуелсіз мемлекет деп
жариялағаннан кейін, бухгалтерлік есептің бұрынғы жүйесін және қаржылық
есеп беруді құруды реформалауға ерекше көңіл бөлді. Ұлттық валютаны
енгізуге байланысты, бағалы қағаздар нарығының пайда болуына байланысты,
меншікті мемлекетсіздендірумен байланысты процестер бухгалтерлік есеп
жүйесін қайта қарастыру қажеттілігін тудырды.
Қазақстанның қазіргі даму кезеңі экономиканың біртіндеп сыртқы әлемге
қарай бұрылуын сипаттайды.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру жүйесінде осындай бағыттардың
бірі болып, тәуелсіз комитеттің 1973 жылдан бері шығатын қаржылық есеп
берудің халықаралық стандартына бухгалтерлік есепті сәйкестендіру болып
табылады. Халықаралық бухгалтерлік тәжірибені пайдаланудағы қажеттілік-
халықаралық капитал нарығына өту мүмкіндігімен, ақпарат алумен және
пайдаланушылар үшін қаржылық есеп берудің пайдалығымен сипатталады.
Бухгалтерлік есеп жүйесіндегі реформа - зайырлы мемлекет болып
қалыптасудың, экономикалық тұрғыдан тұрақты болудың құрамдас бөлігі болып
табылады. Дәл осы көзқарастан бухгалтерлік есеп жүйесін реформалау
Қазақстан үшін үлкен позитивті мән алады.
Бухгалтерлік есеп жүйесін реформалаудың бастапқы қадамы ретінде
Қазақстан Республикасының Президентінің 1995 жылы желтоқсан айында
Бухгалтерлік есеп туралы заң күші бар жарлыққа қол қоюын айтамыз. Одан
кейінгі бухгалтерлік есептегі күрделі өзгерістердің бірі, ол халықаралық
қаржылық қорытынды есепке өтуге байланысты, Қазақстан Республикасының қаржы
Министрлігінің 21.06.2007 жылғы №217 бұйрығымен, №1 және №2 ҰҚЕС-ның
шығуы. Бұл бұйрықтың пайда болуы, бухгалтерлік есептің халықаралық
стандартының принциптеріне негізделген, бухгалтерлік есеп жүйесін құрудың
басы болып табылады.
Бухгалтерлік есеп туралы заңнан кейін құқықтық жағынан, екінші орынды
Бухгалтерлік есеп стандарттары алады. 1996 жылы Бухгалтерлік есеп жөніндегі
ұлттық комиссия 20 бухгалтерлік есеп стандартын, субъектілердің
бухгалтерлік есебі мен қаржы шаруашылық қызметі есептерінің бас жоспарын
жасап, бекітті және олар заңгерлік сараптаудан өткізілді.
1997 жылы тағы 4 бухгалтерлік стандарт пен стандарттарға арналған
әдістемелік нұсқаулар бекітілді. Қазіргі кезде №2 ҰҚЕС-ның шығуына
байланысты 3-тарауында қаржылық есепті ашып көрсету белгіленген.
Қазіргі таңда экономиканың шикізаттық бағытынан өңдеуші бағытқа ауысу
қажеттілігі анықталып отыр. Сондықтан, өзімізді шикізат пен материалдарды
өңдеп, өндіріс процесі нәтижесінде дайын өнім алу өте маңызды болып отыр.
Бұл халықтың отандық өндірушілердің шығарған өнімін тұтынуды арттырады және
сырттан келетін импортты азайтады.
Бүгінгі таңда таңдап алынған тақырып актуалды деп есептеймін. Өйткені
дайын өнімнің есебі мен аудитін дұрыс жүргізу,ол табыстылыққа әсерін
тигізеді. Ал табыс кез-келген кәсіпорынның ең негізгі мақсаты болып
табылады.
Курстық жұмыс Дайын өнім мәліметтері негізінде орындалған.
Жұмыстың бірінші тарауында дайын өнімнің есебі қарастырылған. Мұнда
есеп қандай бастапқы құжаттар мен және қалай кәсіпкерлікке кіріске алынатын
жөніндегі мәліметтер келтірілген.
Жұмыстың екінші тарауында дайын өнімнің аудитіне тоқталған. Мұнда
аудиттің жүргізу жолдары мен оны жүргізудегі тиімділіктер жөніндегі
мәселелер қарастырылған.
Үшінші тарауында кәсіпкерліктің негізгі экономикалық көрсеткіштері
талданған. Бірнеше жылдың есеп мәліметтері негізінде.
Бұдан кейін жұмысқа қорытынды пікірлер мен ұсыныстар жасалған.
1 Дайын өнімнің есебі және оларды сатумен байланысты шығыстар
1.1. Дайын өнім есебінің мақсаты, міндеті және бағалануы
Өзінің шығарған өнімін кәсіпорын тұтынушыға сату керек. Сату процесінде
кәсіпорын өнімінің пайдалылығы және сапасы айқындалады. Қаражаттардың
айналымы сату процесімен аяқталады. Кәсіпорын өнім өндірумен және өнімді
сатумен байланысты шығындарды, өндіріс процесінде тапқан таза табыспен
қайтарады, оның бір бөлігі мемлекеттік бюджетке және бір бөлігі кәсіпорында
пайда түрінде қалады. Нарықтық экономика жағдайында сатудан түскен табыс,
кәсіпорынның үздіксіз жұмыс істеуі үшін жалғыз нормальды қайнар көзі болып
табылады. Осының барлығы өнімнің шығарылуына, тиелуіне, сатылуына және оған
байланысты шығындарға, алынған қаржылық нәтижеге жүйелі бақылауды талап
етеді.
Ең алдымен, әрбір кәсіпорын үшін дайын өнім не болып табылатынын нақты
анықтап алу керек.
Дайын өнім—бұл өңдеуден толық өткен, бекітілген техникалық нормаларға
немесе стандарттарға сәйкес, қоймаға өткізілген немесе тапсырыс берушімен
қабылданған бұйымдар мен жартылай фабрикаттарды айтамыз. Немесе
В.К.Радостовец берген анықтамасы, ол мынадай:
Дайын өнім-бұл сату үшін арналған негізгі және көмекші цехтардың
өнімдері. Дайын өнім өндірісте біткен, жинақталған болуы керек, техникалық
бақылау қызметімен техникалық шарттарға және стандарттарға сәйкес және
жинақталғандығын куәландыратын төлқұжатпен, сертификатпен немесе басқа да
құжаттармен қамтамасыз етіліп, қоймаға тапсырылған, ал тапсырыс берушіге
тапсырған жағдайда, қабылдау актілерімен немесе басқа құжаттармен
дәлелденуі керек. Шығарылған өнімнің сапасы-бұл өнім қызметіне сәйкес
белгілі бір талаптарды қанағаттандыруға жарамдылығын сипаттайтын өнім
касиеттерінің жиынтығы. Стандартармен және техникалық шарттармен
анықталған әрбір бұйым үшін өзінің сапа көрсеткіштері анықталады. Казіргі
кезде өнімнің сапасына үлкен назар аударылады. Өйткені қатаң бәсекелестік
жағдайында, нарықта сұранысқа ие болу үшін, өнімнің шамасы жоғары болу
керек. Бұл өнім сатылуының тұрақтылығын сақтайды, өнім циклінің өрлеу
кезеңін ұзартады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік сертификаттау
жүйесі, өнімнің мемлекеттік стандарттарға сәйкес екенін, оның белгіленген
қауіпсіздік-сапа талаптарына сәйкестігін, сәйкестік сертификатымен
куәландырады Джунисбекова А.О. жеке кәсіпкерлігінің өнімі түсқағаз
сәйкестік сертификатымен куәландырған.
Дайын өнім есебінің негізгі міндеттері:
-дайын өнімнің қоймадағы, тоңазытқыштардағы және басқа да өнім сақтау
орындары бойынша , оның бар болуы мен жылжуының дұрыс және уақытылы есебін
жүргізу;
- өнім көлемі, ассортименті, шығарылған өнімнің сапасы бойынша
жоспардың және оны жеткізіп беру бойынша міндеттемелердің орындалуына
бақылау;
- дайын өнімнің мүлтіксіз сақталуына және бекітілген лимиттерге
сәйкестігін бақылау;
- өнімді сату бойынша жоспрдың орындалуына және сатылған өнім үшін
төлемнің уақытылы жүргізілуіне бақылау;
- барлық өнімнің және оның бөлек түрлерінің рентабельдігін анықтау.
Тәртіп бойынша, барлық дайын өнім қоймадағы материалды
жауапкершіліктегі адамға тапсырылуы керек.
Егер техникалық байланысты қоймаға тапсырыла алмайтын өнімдер мен ірі
габаритті бұйымдар болса, онда оның жинақталатын орнында тапсырыс берушінің
өкілімен қабылданады.
Өнімнің есебін натуралды, шартты-натуральды және құндық көрсеткіштермен
жүргізеді. Натуралды көрсеткіштер, өнімнің физикалық қасиеттеріне сәйкес,
оны санын, көлемін және салмағын сипаттайтын көрсеткіштер. Ол дайын
бұйымдардың сандық есебі үшін қолданады.
Шартты-натуралды өлшемдер біртекті өнімдердің есебі
жүргізуде жалпылама көрсеткіштерді алу үшін қажет. Түрлері
бойынша оның санын, шартты салмақ, сұрып, типоразмер және
тағы сол сияқты белгілі бір коэффициенттерін арқылы қайта
есептейді. Мұндай қатынастық коэффициенттер өнімдердегі
пайдалы заттардың құрамы бойынша, оларды дайындау үшін
кеткен еңбекке байланысты, шығындар деңгейіне, өндірістік
циклдың ұзақтығына байланысты анықталады. Мұндай есептеудің
мысалы ретінде-қайта балқытуға шаққандағы қорытылған
шойынның мөлшерін анықтау, консерванттарда шартты банкілер, каустикалық
содада - шартты салмақтағы тоннамен есептеу бола алады.
Өндірістік өнімнің құндық (бағалық) көрсеткіші - тауарлы өнімнің көлемі
болып табылады. Ол күтілетін (жоспарлы, нормативті) және нақты өндірістік
өзіндік құнмен, өңдеудің нормативтік құны бойынша, тура шығындар бабтары
бойынша, нарықтық (биржалық) баға бойынша бағалану мүмкін.
Джунисбаева А.О. жеке кәсіпкерлігі түсқағаздар сатуына байланысты,
мұнда рулондар бойынша есеп жүргізіледі. Ал үлкен партиялар болған кезде,
қораптар санымен есептеледі.
Сонымен, дайын өнім есебінің негізгі мақсаты — дайын бұйымдар мен
өнімдердің толық және дұрыс кірістелуі, олардың сақтығын қамтамасыз ету,
шарттардың орындалуы мен тұтынушыларға өнімдерді жеткізу міндеттемелерін
бақылай отырып, уақытылы тиелуін қамтамасыз етуі.
Бұл тақырыптық актуалдығы — дайын өнім бағалануының дұрыс вариантын
таңдауы, өнім сапасын жоғарылату яғни, тек қана ішкі нарықта емес, сонымен
қатар сыртқы нарықта сұранысқа ие болатындай өнім шығару, оны сатуды
жеделдету және сатудан түскен табысты өсіру.
Қазіргі уақытта дайын өнімді бағалаудың келесідей түрлері қолданады:
Нақты өндірістік өзіндік құн бойынша - өнімді дайындауға кеткен барлық
шығындар сомасының жиынтығы. Дайын өнімді бағалаудың бұл әдісі өте сирек
пайдаланады. Негізінен ірі өте сирек жабдықтар мен көлік құралдарын
шығаратын жеке өндірістік кәсіпорындарда пайдаланады. Бұл бағалау түрі
шектелген өнім номенклатурасын өндіретін кәсіпорындарда пайдалануы мүмкін.
Бұл бағалау вариантының кемшілігі - объект бойынша барлық жұмыстар
аяқталғанға дейін және есепті айдың біткеніне дейін өзіндік құнды
есептеудегі дәлсіздік.
Жоспарлы (нормативті) өзіндік құн бойынша — бұл кезде есепті айдағы
нақты өндірістік өзіндік құнның оның жоспарлы (нормативті) өзіндік құнынан
ауытқуларын анықтайды. Көрсетілген өзіндік құн бойынша тауардың шығарылуын
есептеудің жағымды жағы, жоспарлау және есеп беруді құрастыру кезінде
ағымдағы есептегі бағалаудың бірлігі болып табылады. Дегенмен, егер
жоспарлы (нормативті) өзіндік құн жыл барысында жиі өзгеретін болса, онда
дайын өнім қалдығын бағалау дәлдігін анықтау, көп еңбекті қажет етеді.
Есептік баға бойынша бағалаған кезде, нақты өзіндік құнмен есептік баға
арасындағы айырмашылық есептеледі. Соңғы уақытқа дейін дайын өнімді
бағалаудың бұл түрі өте жиі кездесетін. Оның артықшылығы, салыстырмалы
түрде бағалар тұрақты болғанда жүзеге асады және ағымдағы есеп пен есеп
берудегі өнімді бағалауды салыстыру мүмкіндігі пайда болады, ал бұл
тауардың шығарылу көлемінің дұрыс анықталуына бақылау үшін маңызды.
Сату (нарықтық) бағасы және тариф бойынша бағалау. Бұл бағалаудың түрі
қазіргі кезде өте көп қолданылуда. Бұл тапсырыс берушімен алдын ала
құрастырылған және келісілген өнімді калькуляциялау әдісі негізінде яғни,
алдын ала айтылған жеке бағаларды немесе өнімді жеткізудің нарықтық
бағаларын пайдалану арқылы жасалған өнімдер мен жұмыстардың бағасы.
Бұдан басқа В.Радостовецтің “Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп” кітабында
бағалаудың мынадай әдістері кездеседі. Толық өзіндік құн (жоспарлы, нақты)-
өндірістік өзіндік құннан және коммерциялық шығындардан тұрады.
Жеке бөлшек сауда бағасы бойынша — көбінесе жеке қажеттіліктерді өтеу
үшін арналған тауарлар, олар бөлшек сауда торабы және қоғамдық тамақтану
кәсіпорындары арқылы сатылады. Олар келісілген бағадан және айналым
шығындары мен сауда ұйымдарының табыстарын жабу үшін арналған, сауда
үстемесінен тұрады.
Дайын өнім есебінде есептік баға мен жоспарлы (нормативті) өзіндік
құнды пайдалану кезінде, есептік бағасы бойынша есептеліп шығарылған тауар,
оның нақты өндірістік өзіндік құннан ауытқуын есептеу қажеттілігі туады.
Өз кезегінде, бұл ағымдағы есепте қолданылатын бағалау түріне
қарамастан, тиелген, сатылған.
Істің (жұмыс, қызмет), сонымен қатар айдың соңында қоймада қалған дайын
бұйымдар қалдығының нақты өзіндік құндарын анықтауға мүмкіндік береді.
Әдетте ауытқу орташа салмақталған пайыз бойынша есептеледі. Ол былай
анықталады: айдың басындағы өнім қалдығының және сол айда өндірістен
шығарылған өнімдірдің нақты өзіндік құнының, сол өнім көлемінің есептік
бағасы бойынша есептелген құнына қатынасымен табылады
Дайын өнімнің және тиелген тауарлардың нақты өзіндік құнын есептеп
шығару
кесте-1.1
Көрсеткіштер Дайын өнім (жұмыс, қызмет)
есептік баға нақты
өндірістік
өзіндік қүн
Ай басындағы қалдық 6000 5100
Өндірістен келіп түскен 22900 18200
Қайтару тәртібінде келіп түскен - -
Басқа да келіп түскендер 1100 700
Жиынтығы 30000 24000
Қалдықтың және ай бойы келіп 24000 100 = 80
түскеннің нақты өндірістік өзіндікX
кұнның оның есептік бағадағы30000
құнына қатынасы
Сату тәртібінде тиелген 25000 20000
және сатылған
Ай соңындағы қалдық 5000 4000
Есептік баға және жоспарлы өзіндік құн бойынша бағаланған өнім құнының,
оның нақты өндірістік өзіндік құнынан ауытқуын оларды салыстыру арқылы
анықтайды. Ауытқудың теріс мәні қызыл сторно әдісі арқылы көрсетіледі, ал
оның оң мәні -қарапайым жазумен жазылады.
Көрсетілген есептеулер белгілі бір дәрежеде шартты болып табылады,
әсіресе өнім түрлерінің бағасы мен рентабельділіктің едәуір тұрақсыз болған
жағдайда. Егер орташа салмақталған коэффициент өнім топтары бойынша
есептелсе, онда дәлірек нәтижеге алуға болады. Тиелген тауарлардың және
қоймадағы тауар жылжуының есебі әрбір бұйымның атауы (түрі) бойынша
жүргізіледі. Осы әрбір бұйым атауы және жұмыс түрлері бойынша нақты өзіндік
құнмен есептік бағаны салыстыру коэффициентін анықтау қажеттілігі туады.
Джунисбаева А.О. жеке кәсіпкерлігінде өнімді бағалаудың нормативтік
өзіндік құн әдісі қолданылады. Бұл әдісті қолданған уақытта, жоспарлы
(нормативтік) өзіндік құннан нақты өндірістік өзіндік құнының ауытқулары
пайда болады. Бұл ауытқулар көп жағдайда шамалы болады. Дегенмен, бұл
ауытқулар бухгалтерлік есепте қосымша немесе сторно жазуларымен
көрсетіледі. Оны өнімнің синтетикалық есебі бөлімінде толық көруге болады.
Кәсіпкерліктің өндірістік спецификациясына байланысты, есеп саясатында
көрсетілген, дайын өнім және оны сатудың есебі бөлімінде арнайы 8110
"Негізгі өндіріс" шоты көзделген.
Ауытқулар көбінесе сыртқы факторлардың әсерінен болады. Бұлар: шикізат
пен материалдарды жабдықтаушы кәсіпорындарды өзгерткен кезде, шикізат пен
материалдарға бағаның өсуі, кедендік баж салығын салуына байланысты және
тағы басқа жағдайлар әсер етеді.
1.2. Дайын өнім қозғалысының есебі
Дайын өнімнің түрлері және сақталу орындары бойынша сандық есеп бірнеше
әдістермен ұйымдастырылуы мүмкін, біріншісі — шиказаттар мен материалдар
(яғни, қабылдау-тапсыру накладнойлары, актілер, ведомосттер негізінде
толтырылған қоймалық есептің сұрыптық карточкалары) есебіне ұқсас немесе
карточкасыз әдіспен.
Бірінші әдіс бойынша бухгалтерияда, өнім түрлерінің шығару бөлімшелері
және сақталу орындары бойынша өнімнің келіп түсуінің топтық ведомосттерін
құрады немесе өңдейді. Карточкасыз әдіс бойынша, электронды есептеуіш
машина көмегімен өндірістен шыққан өнімдерге және қоймадағы және басқа да
жерлерде сақталуда тұрған дайын бұйымдардың жылжуына күнделікті айналым
ведомостерін жасайды. Назар аударатын бір жайт, келіп түскен, шығыс етілген
және қалған өнімдер туралы мәліметтер балансталынған. Ал дайын өнім
калдықтарына кезеңді түрде түгендеу жасалып отырады.
Дайын өнімнің қоймадағы есебі (ср. № М-17) үлгідегі коймалық
карточкаларда жүргізіледі. Карточкада есептелген ай соңындағы қалдықтарды
қойма меңгерушісі, дайын өнімнің қалдық кітабына енгізеді. Дайын өнімнің
кірістелгені және шығыс етілгені жөніндегі құжаттар, қабылдау-тапсыру
құжаттарының рестрімен бірге бухгалтерияға тапсырады.
Дайын өнімнің кірістелгені және шығыс етілгені жөніндегі кабылдау-
тапсыру құжаттарының рестрінің мәліметтерін, дайын енімнің синтетикалық
есебінің жинақтау ведомостіне есеп топтары бойынша жазады. Бұл ведомостте
өнімнің ай басындағы қалдығын, келіп түскенін, шығыс етілгенін көрсетеді
және есеп топтары бойынша ай соңындағы қалдығын есептеп шығарады, жинақтау
ведомостінің мәліметтерін дайын өнім қалдығының кітабымен тексереді. Бұл
қоймалық және синтетикалық есептің тевдігін қамтамасыз етеді.
Дайын өнім қозғалысының қоймалық карточкадағы есебі, лайық бұйымдардың
орналасқан жерінде орнатылған техникалық құралдар арқылы да жүргізілуі
мүмкін. Келіп түскен және тиелген әнімнің бастапқы құжаттауымен бір
уақытта, басқару, бақылау және қорытынды есеп беруді құрастыру үшін қажетті
болатын, өнімді кез келген бөлікте топтау үшін ақпараттар электронды
есептеуіш машинаға енгізіледі.
Толығымен автоматтандырылған қоймаларда, дайын өнімнің коймадағы есебі
көп жағдайда дәстүрлі карточкадағы формада жүргізілмейді, ал басқару үшін
қажетті мәліметтерді, сұрау (запрос) арқылы ақпарат ретінде алады. Қоймалық
карточкаларды, дайын өнімнің әрбір атауы және түрі бойынша оның қалдықтары
мен козғалысын, оперативті машинограммалар алмастырады.
Өндірістен шыққан өнім қабылдау-тапсыру накладнойларымен,
спецификациялармен, қабылдау актілері және тағы сол сияқты құжаттармен
рәсімделеді. Әдетте, олар екі дана етіп толтырылады, біреуі тапсырған
адамда, екінші қоймада қалады. Қоймаға кірістелетін бұйымдардың салмағы,
көлемі өленуі тиіс және қажет жағдайда таразыға тартылып, есептелуі мүмкін.
Ал оның бағасы номенклатура-баға көрсеткіші негізінде қойылады.
Дайын өнім есебінің дұрыс ұйымдастырылуының маңызды шартының бірі болып-
номенклатуралық-баға көрсеткішінің бар болуы болып табылады. Онда әрбір
бұйымның түрі, оның ерекше белгісі (моделі, артикулы, маркасы, фасон тағы
сол сияқты), бекітілген коды, жинақталған номенклатуралық нөмірі яғни,
өндіріс және өнімді сату барысында берілген нөмірі және есептік бағасы
көрсетіледі.
Бухгалтерлік есепте электронды есептеуіш машинаны пайдаланған уақытта,
номенклатура-баға көрсеткішімен бірге, өнімнің кешенді анықтамалықтары
пайдаланылады: әртүрлі салықтар түрлері салынатын және салынбайтын
анықтамалықтар, орташа тоқсандық және орташа жылдық өзіндік құн
анықтамалығы, төлеушілер мен жүк алушылар анықтамалығы.
Ішкі нарыққа тиелген және экспортқа жіберілетін өнімдердің шот сомасын
анықтау әдістері де анықтамалық ретінде кұрастырылады. Анықтамалықтарда
бұйымның атауы, тауарлық өнім түрінің коды, бағасы, өзіндік құны, салық
ставкалары және тағы сол сияқты көрсетіледі. Барлық осы мәлеметтерді
ақпаратты-машиналық тасымалдаушыға жазады. Оны өнім қорын оперативті
басқару үшін және сәйкес қорытынды есеп беруді құрастыру үшін пайдаланады.
Ағымдағы есепте өнім (жұмыс, қызмет) ірілендірілген позициялар бойынша
топталады: негізгі өндіріс бұйымдары, кеңінен тұтынатын тауарлар,
қалдықтардан жасалған тауарлар, қосалқы бөлшектер, орындалған жұмыстар мен
көрсетілген қызметтер.
Кәсіпорында қоймалық есеп карточкалық әдіспен жүргізіледі. Өнімді
цехтан қоймаға кірістеу жоғарыда көрсетілген тәртіп бойынша орындалады.
Цех, накладнойлар арқылы қоймаға дайын өнімді өткізеді. Қойма меңгерушісі
өнімнің есебін сандық көрсеткішпен жүргізеді және бухгалтерлік есеппен
тендестігін әр айда материалдық есеп беруді жасаумен және накладнойлармен
және олардың реестрін тапсыру арқылы жүргізеді.
Джунисбаева А.О. жеке кәсіпкерлігінде номенклатура-баға көрсеткішінің
орнына прайс-парақ жүргізіледі. Бұл субъектінің баға саясатына сәйкес
жасалады. Онда өнімге деген көтерме сауда бағасы, бөлшек сауда бағасы және
тағы басқа көрсетіледі. Ең алдымен прайс-парақта көрсетілген бағалар,
кәсіпорынның басшысы шығарған бұйрық негізінде жасалады.
Кәсіпорында негізгі өндіріс бүйымдары ретінде түсқағаздардың барлық
түрлері жатады. Олардың қатарына түсқағаздардың негізгі төрт түрі
жатады:
"флекс" түсқағазы — бір қабатты қағаз түсқағаздар, ретсіз ығысуымен және
белгілі бір қайталану қадамы жоқ;
"симплекс" түсқағазы — регистрлік ығысумен яғни, белгілі бір қадаммен
қайталанатын және реттелген суреті (өрнегі) бар қағаз түсқағаздар;
"кашир" түсқағазы — ретсіз ығысумен, белгілі бір қайталану қадамы жоқ,
екі қабат жапсырылған қағаздан түратын қағаз түсқағаздар;
"дуплекс" түсқағазы - регистрлік ығысумен яғни, белгілі бір қадаммен
қайталанатын және реттелетін суреті (өрнегі) бар екі қабат жапсырылған
қағаздан түратын қағаз түсқағаздар.
Ал жанама көрсететін қызметтер мен жұмыстар қатарына: ағаш жону цехын
және витраждық цехты жатқызуға болады.
Қалдықтардан жасалатын бұйымдарға А 1, А 3 форматты қағаздар беттері
жатады және сурет салынуға арналған альбомдар жатады. Өндіріс процесінде
түсқағаз шығарудан қалған қалдықтар материалдар ретінде қоймаға
кірістеледі. Сондықтан түгелдікті қамтамасыз ету үшін түгендеу жүргізеді.
Дайын өнімді түгендеу. Дайын өнімді түгендеудің негізгі міндеті дайын
бұйымдардың қоймадағы және тиелген өнімдердің нақты барлығын тексеру
болып табылады. Сонымен бірге тапсыру накладнойларымен құжатталмаған дайын
бұйымдарды, қайта сұрыптау фактілерін, бұзылған, жетпеген және артық шыққан
дайын өнімдерді анықтайды, ұсынылған шоттардың толық төленгендігін немесе
мерзімнен өткен төлемдерді тексереді.
Дайын өнімдерді түгендеу тәртібі, айналымдағы активтер құрамына кіретін
басқа материалдық құндылықтар сияқты. Кейбір айырмашылық, дайын бұйымдардың
кейбір жағдайларда өз ұйымының қоймасында ғана сақталып қоймай, сонымен
бірге құрылымдық бөлімшелерде (цехтарда, цех кладовойларында) және басқа
ұйымдар жауапкершілігінде сақталуда болады. Олар бухгалтерлік есепте және
түгендеу тізімінде бөлек, бірақ толық түтас болып көрсетіледі. Дайын
бұйымдардың қозғалысы әдетте, шикізат пен материал қозғалысынан интенсивті
болғандықтан, өнімді түгендеуді тығыз мерзімде өткізу керек. Бұл кезде
дайын бұйымдардың бар болуын тек қана оларды қайта санау, таразыға тарту,
өлшеу арқылы ғана емес, сонымен қатар олардың буып-түйілгенін, сұрпын және
басқа сапалық сипаттамаларын тексеру арқылы қол жеткізеді. Түгендеу
тізімінде кодтан басқа дайын өнімнің атауын және санын, номенклатуралық
нөмірін, маркасын, сұрып және дайын өнімге қойылатын стандартта және
техникалық шарттарда көрсетілген басқа да ерекше белгілері жазылады.
Тұрып қалған және сапасы кем өнімдерге бөлек тізімдер жасалады.
Жарамсыз болған бұйымдар тізімге енгізілмейді. Оларға арнайы акт жасалады,
онда дайын өнімнің бұзылу салдарынан шегетін зиян сомасын көрсетеді.
Түгендеу кезінде келіп түскен бұйымдарды түгендеу комиссиясының
қатысумен қабылдайды және бөлек тізімге енгізеді. Тиелген болып саналатын
немесе тиелген, бірақ сатып алушылармен алып кетілмеген тауарларды бөлек
жазады. Буып-түю және сақтау үшін арналған ыдыстарды дайын өніммен бірге
түрі, мақсаты және категориясы (жаңа және қолданыста болған) бойынша
түгенделеді.
Сатып алушылармен уақытысында төленбеген тиелген тауарларға және
жеткізіп берулерге түгендеу тізімдері әрбір тиелген жүк бойынша бөлек
жүргізіледі. Онда тауардың және сатып алушының атауы, тиеу датасы, есеп
айырысу құжаттарының жазылу датасы, олардың нөмірі мен сомалары
көрсетіледі. Басқа ұйымдар қоймаларында сақталуда жатқан дайын өнімдер,
тізімге, материалдық құндылықтарды жауапкершілік сақталуға тапсырғандығын
дәлелдейтін құжаттар негізінде тізімдерге енгізіледі. Бұл тізімдерде
өнімнің атауы, саны, сұрып, өнімнің есептік құны, сақтауға алынған датасы,
орналасқан жері, дәлелдейтін құжаттардың нөмірі мен датасы көрсетіледі.
Жауапкершіліктегі сақтауға қалдырылған өнімнің сақтау колхаттары, түгендеу
басталу датасына жақын қайта құжатталуы керек.
Түгендеу нәтижелері бойынша салыстыру ведомосттерін есептік мәліметтер
бойынша ауытқу анықталған өнім түрлері бойынша ғана жасалады. Түгендеу
кезінде анықталған дайын тнімнің қалдықтарын, ағымдағы есепте қабылданған
баға бойынша бағалайды. Түгендеу нөтижесінде анықталған дайын бұйымдардың
нақты қалдықтары мен есептік мәліметтері арасындағы кішіпейілдіктер, жалпы
қабылданған материалдық құндылықтарды тәртібііне сәйкес жүргізіледі.
Көп жағдайда түгендеу кезінде дайын өнімнің жетіспеушілігі анықталады.
Ол әртүрлі себептерге байланысты болады. Мысалы: ұрлануы, бүлінуі, қирауы
немесе табиғи кему нормасы шегінде ысырап болуы мүмкін, табиғи апат
нәтижесінде немесе ақау өнім табылу нәтижесінде шығыс етіледі.
Ұрлану, қирауы, бүлінуі нәтижесінде дайын өнімнің ысырап болуы
анықталған жетіспеушілік сомасына:
Дебет 2180 "Басқа да қысқа мерзімді дебиторлық борыштар",
"Құндылықтардың бүлінуінен болған жетіспеушілік, ысырап" субшоты. Кредит
1320 "Дайын өнім".
Қазіргі кезде осы тауарлардың құны салық салынатын
айналым ретінде қарастырылады деп ойлау қате, өйткені Салық шексінде
қосылған құн салығы салынатын айналымда жоқ. Бұрын яғни, Салық
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан
Республикасының Заңының 56-бабының 5-тармағына сәйкес негізгі
құралдарды қоса алғанда, Тауарлардың бүлінуі, жоғалуы кезінде осы
тауардың құны салық салынатын айналым болатын.
Өнім табиғи кему нормасының шегінде есептен шығарылуы субшоты
Дебет 7210 Әкімшілік шығыстары Кредит 2180 "Басқа да қысқа мерзімді
дебиторлық борыштар", заңдылықтардың бүлінуінен болған жетіспеушілік,
ысырап шоты.
1.3 Дайын өнімнің синтетикалық есебі
Қолмен немесе есептеу техникасының көмегімен өндірістен шыққан дайын
бұйымдардың есебін жүргізу үшін бухгалтерия натуралды және құндық
көрсеткішпен есептелген, кәсіпорын қоймасына тапсырылған дайын өнімнің
шығарылу ведомосттерін қүрады. Бұл ведомосттердің мәліметтерін өндіріс
көлемі бойынша тапсырманың орындалуына бақылау жасау үшін және синтетикалық
есеп шоттарында бухгалтерлік жазулары көрсету үшін пайдаланады.
Дайын өнімнің есебін 1320 "Дайын өнім" активті шотында жүргізіледі.
1320 шотта дайын өнімнің бар болуы және қозғалысы есептеледі. Шетке
көрсетілген қызметтер мен жасалған жұмыстар 1320 "Дайын өнім" шотында
көрсетілмейді, ал оның нақты шығындары 8- "Өндірістік есеп шоттары"
бөлімінің 8100 "Негізгі өндіріс", 8200 "Меншікті өндірістіңі жартылай
фабрикаттары", 8300 "Көмекші өндіріс" шоттарының кредитінен, тура 7000-
"Сатып-өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтің өзіндік құны"
бөлімшесінің сәйкес шоттарының дебетіне апарылып шығыс етіледі. Орналасқан
жерінде тапсырыс берушілерге тапсырылатын, бірақ қабылдау актісімен
рәсімделмеген өнім 1320 "Дайын өнім" шотында емес, аяқталмаған өндіріс
құрамында есептеледі. 1320 "Дайын өнім" шотының дебеті бойынша,
"Өндірістік есеп шоттары" бөлімінің 8100 "Негізгі өндіріс",8200 "Меншікті
өндірістіңі жартылай фабрикаттары", 8300 "Көмекші өндіріс" шоттарының
сәйкесінің кредитімен корреспонденцияланады. Онда дайын өнім нақты
өндірістік өзіндік құн бойынша көрсетіледі.
Егер дайын өнім 1320 "Дайын өнім" шотында есептік баға (нормативтік
өзіндік құн) бойынша есептелетін болса, онда оның нақты өндірістік өзіндік
құннан ауытқуы осы шотта анықталады.
Дайын өнімді 1320 "Дайын өнім" шотынан шығыс еткенде, осы өнімге
жататын нақты өндірістік өзіндік құнының есептік бағадан ауытқу сомасы, ай
басындағы дайын өнім қалдығының және есепті мерзім бойы келіп түскен дайын
өнімнің нақты өндірістік кұнының, олардың есептік бағасынан ауытқуының
пайызы есептеледі.
Тиелген және сатылған өнімге жататын нақты өндірістік өзіндік құнның
есептік бағадан ауытқу сомасы, 1320 "Дайын өнім" шотының кредиті және 7000-
"Сатып-өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтің өзіндік құны"
бөлімшенің 7010 " Сатып-өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтің
өзіндік құны" шотының дебетіне, артық жұмсалғандығына және үнемдегеніне
байланысты, қосымша немесе сторнолық жазумен көрсетіледі.
Сату тәртібінде тиелген немесе дайын өнім тұрған жерінде сатып
алушыларға (тапсырыс берушілерге) тапсырылған және осы сатып алушыларға
(тапсырыс берушілерге) дайын өнім үшін ұсынылған есеп айырысу құжаттары
1320 "Дайын өнім" шотының кредитінен 7010 шоттың дебетіне шығыс етіледі.
Егер жеткізіп беру келісім шарты бойынша жоғарыда көрсетілгеннен басқа
(мысалы, консигнация шарты бойынша өнімді бергенде, өнімді экспортқа
шығарғанда) тиелген өнімнің иелену, пайдалану және билік ету құқығының өту
моменті және оның субъектіден сатып алушыға (тапсырыс берушіге) өту
барысында кездейсоқ жойылу қаупі шарттасылған болса, онда иелену құқы өту
моментіне дейін, бұл өнім 1320 "Дайын өнім" шотынан шығыс етілмейді және
субъектінің дайын өнім құрамында оқшау есептеледі.
Егер дайын өнім субъектінің өзінде пайдаланатын болса, онда ол 1320
"Дайын өнім"шотына кірістелмейді. Ондай өнімдер 1300 бөлімшенің сәйкес
шоттарында немесе 7200 "Әкімшілік шығыстары" бөлімшенің 7210 "Әкімшілік
шығыстары" шотында есептеледі.
Егер тұтынушы ақау дайын өнімді қайтарған жағдайда (егер ақау
жөнделмейтін кезде және егер тұтынушы төленілген соманы кайтаруды талап
еткенде) 7010 " Сатып-өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтің өзіндік
құны " шоты дебет және 1320 "Дайын өнім" шотының кредиті - нақты өзіндік
құны бойынша сторно жазылады. Бір уақытта тұтынушыға қарыз 1060 "Басқа да
ақша қаражаттары", 1030 "Ағымдағы банк шоттарындағы ақша
қаражаттары"аналитикалық шоты валютаның түрі бойынша, 1010 "Кассадағы ақша
қаражаттар" бөлімшенің сәйкес шоттарының кредиті және 1200 "Қысқа мерзімді
дебиторлық борыштар" бөлімшенің 1210 " Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердіңқысқа мерзімді дебиторлық борыштары" шотының дебеті бойынша
көрсетіледі. Мұнымен қоса, сатылған өнімнің құны, қайтару сомасына кемиді.
Сатып алушының талабы бойынша ақау өнімді жарамды өнімге ауыстырылған
жағдайда, бухгалтерлік есеп шоттары бойынша келесідей жазулар жүргізіледі.
Ақау өнімнің орнына апарылған өнімнің өзіндік құны, тауардың шығару
көлемінен 1320 шоттың дебеті және 8 "Өндірістегі есеп шоттары" бөлімінің
сәйкес шоттарының кредиті бойынша есептен шығарылады.
1320 шот бойынша корреспонденциялар келесі кестеде көрсетілген.
Дайын өнім есебінің шоттар корреспонденциясы
кесте-1.2
№ Операциялар мазмұны Дебет Кредит
1. Дайын өнімді кірістеу. 1320 8100,8110,
8300.
2. Сату тәртібінде тиелген дайын өнімнің 7010 1320
нақты өзіндік қүны бойынша
Есептен шығару.
3. Тұтынушының ақау дайын өнімді 7010 1320
қайтаруы, нақты өзіндік қүнмен
Джунисбаева А.О. жеке кәсіпкерлігінде 8210 Меншікті өндірістің
жартылай фабрикаты шоты қолданылады. Бұл шоттың дебеті бойынша, шығарылған
өнімнің, тапсырылған жұмыстың және көрсеткен қызметтің нақты өндірістік
өзіндік құны көрсетіледі немесе оны шығару үшін кеткен барлық шығындар
жинақталады. Осы кезде негізгі өндіріс (көмекші өндіріс) шотын кредиттейді.
Ал өнім шығару шотының кредиті бойынша, өндірістік өнімнің нормативтік
(жоспарлы) өзіндік құны дайын өнім шотымен корреспонденцияланады, ал
тапсырылған жұмыс пен көрсетілген қызметтің құны өнімді сату шотымен
корреспонденцияланады. Істелген жұмыстар мен орындалған қызметтердің құны
өндірістік шоттардан дайын өнім шотына емес, тікелей өнімді сату шотына
шыгыс етіледі.
Әр айдың бірінші жұлдызына, өнім шығару шотының дебеттік және кредиттік
айналымының өзгерісін анықтауға болады. Бұл айырмашылық өнімді дайындауға
кеткен нақты шығындар мен оның тапсырма (жоспар) бойынша берілгеннен
ауытқуды көрсетеді.
Егер нормативтік (жоспарлы) өзіндік құн, нақты өзіндік құннан немесе
норматив бойынша тура шығындар, нақты мәннен жоғары болса, онда ол
үнемділікті көрсетеді және өнім сату шотының дебеті және өнім шығару
шотының кредиті бойынша сторно етіледі. Ал артық жұмсалса, онда өнім шығару
шотынан қосымша жазумен шығыс етіледі. Ай, тоқсан, жылдық қорытынды бойынша
өнім шығару шотының сальдосы болмайды, сондықтан баланста ол көрсетілмейді.
Сату үшін немесе өзінің өнімін іріктеп жинақтау үшін алынған дайын
бұйымдар дайын өнім шотында емес, тауарлар шотында есептеледі. Сонымен
бірге, толығымен кәсіпорында тұтынатын дайын өнімді материалдар, тез
тозатын және құндылығы аз заттар, өз өндірісінен шыққан жартылай
фабрикаттар және пайдалану мақсатына сәйкес басқа аналитикалық шоттарда
есептейді. Кәсіпорында 8210 "Меншік өндірістің жартылай фабрикаты" шотын
пайдалану ережесі Кәсіпорынның есеп саясатында көрсетілген. 8210 " Меншік
өндірістің жартылай фабрикаты " шотының дебетіне, 8100 "Негізгі өндіріс",
7110 "Өнімді сатып-өткізу және қызметтер көрсету бойынша шығыстар", 7210
"Әкімшілік шығыстары" шоттары кредиті бойынша (жинақталады да, толық
өзіндік құнды құрайды (қосымша). Кезең шығындарының есебі және аудиті
бөлімде кеңінен қарастырылған.
1.4. Дайын өнімді тиеудің және сатудың есебі
Сату үшін арналған өнім — тауар болып табылады. Тауардың меншік құқығын
сатып алушыға берген жағдайда, мәміле бойынша нақты немесе күтілетін
шығындарды бағалау жоғары дәрежедегі ықтықпен жүзеге асқан кезде, тауарды
сатудан түскен табыс алынады.
Сатушыдан сатып алушыға тауарға меншік құқығы тауарды берген туралы
фактіні дәлелдейтін құжатты толтырған кезде өтеді. Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінің 239-бабына шекетес, тауарды
тапсыру, оны тұтынушыға берген кезде, көліктік немесе байланыс органдарына
тапсыруды айтамыз. Тауарды тапсырумен бірге кономасент немесе
жіберу (тиеу) фактісін көрсететін басқа да құжат та берілуі тиіс.
Егер сатушы өзінің меншік иесі ретінде тауарға деген құқы мен
міндеттемелерін сақтайтын болса, онда мәміле сату болып табылмайды және
табыс есептелмейді.
Сатып алушыға меншік құқығы мынадай жағдайларда берілмейді:
кепілмен (гарантия) қамтамасыз етілмеген мәміле шарттарын қанағатсыз
орындалуына байланысты, субъект міндеттемелерді сақтайды (тауарды қалыпты
жұмысы барысында кепіл мерзімі ішінде жарамсыз болып қалды және ауыстырылуы
керек, мысалы, тоңазытқыш, кір жуу машина бір жыл кепіл мерзімі бола тұрса
да, бір ай көлемінде жарамсыз болып қалды); келісім-шартта көзделген
себептерге байланысты сатып алушы тауарды сатып алудан бас
тартуға құқы бар және сатушы тауардың қайтарылып беретініне
күмән білдіреді (эксперименталды құрал-жабдықтарды сатқанда).
Мәмілеге байланысты нақты және күтілетін шығындарды бағалау жоғары
дәрежедегі анықтықпен жүзеге асады, себебі келісім-шартта тауардың құны
көрсетіледі және жабдықтаушының станциясына кейінгі тасымалдау
шығындары бекітілген тарифтер бойынша көліктік ұйымдардың құжатымен
расталады.
Тауарларды сату барысында мынандай мәмілелер түрі жүргізілуі мүмкін:
Тауарды жіберу кідіріспен болатын мәміле. Мұндай мәміле түріне сәйкес,
сатып алушыға тауар, меншік құқығымен беріледі, бірақ оның жабдықтаушы
қоймасынан босатылуы белгілі бір уақытқа тоқтатылады. Мұндай мәміле бойынша
табыс, сатып алушыға тауардың меншік құқығын беру моментінде келесідей
шарттарды сақтаған кезде танылады: жабдықтаушының тауарды жеткізіп беруі
(босатылуы) келісім-шартта көрсетілген мерзімде болу, жабдықтаушыда сатып
алушыға жіберуге (босатуға) тауарлар бар- сатылған тауарларды жеткізіп беру
құны төленген.
Кейінге қалдырылған сату. Кейінге қалдырылған сату —
тауарды босату (тиеу), тек сатып алушының жартылай төлемінде
есеп айырысқан жағдайда ғана жүргізіледі. Мұндай жағдайда сатып
алушыға тауар жеткізілгеннен (берілгеннен) кейін табыс танылады. Бірақ,
егер тауардың көп бөлігі сатылған жағдайда және оған төлем адуын ала
алынған кезде, қоймадағы сатып алушыға жіберілуге (босатылуға) дайын
болса, онда ыс танылады.
Жұмыстар мен қызметтерді сату.
Егер есепті датаға мәміленің стадиясы жоғары дәрежеден анықтықпен
анықталса, іс барысында және мәмілені аяқтау үшін қажетті шығындар бір
дәрежедегі анықтықпен бағаланса, онда жұмыстар мен кызметтерді сатудан
түскен табыс танылады.
Мәмілеге қатысатын жақтармен, талап беру күші туралы және қатардың
қызметтерді алу және көрсету бойынша әрбір жақтың компенсация сумасын,
төлеудің әдісі мен шарттары келісімге қол жеткізілгеннен кейін,
кәсіпорын жоғары жедегі анықтықпен табысқа бағалау жүргізеді.
Басқашасында, жұмыстарды орындау және қызметтерді көрсету туралы орындалған
жұмыстар мен қызметтерді қабылдау тәртібі және оның құны, төлеу тәртібі
нақты көрсетілуі керек.
Тауардың құнына кіретін қызметтерге төлем. Егер тауар бір жылға немесе
одан аз мерзімге немесе одан біраз кезеңге кепілмен берілетін болса, онда
табыстың белгілі сомасы кейінге қалдырылады. Оны жөндеу бойынша немесе күту
үшін қызмет көрсету мерзімі ішінде, сол кезеңнің табысы іс танылады.
Кейінге қалдырылған сумма - бұл осы қызметті етуден алынатын таза
табыспен бірге, келісім-шарттыдары бойынша күтілетен шығындарды
жабатын сома.
Заңдық тұрғысынан сатып алушыларға тиелген өнім, оның төлем талап-
тапсырмасын төлегенге дейін, жабдықтаушының меншігінде қала береді. Тиелген
(босатылған) тауарлардың есебін 1210 "Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық борыштары" шотта, "Сатылған өнімнің
есебі" ведомостінде немесе машинограммада жүргізеді.
Бұл ведомосттерді шот-фактуралар, бұйрық-накладнойлар және осылар
негізінде жазылған төлем талап-тапсырмалары негізінде толтырады. Шот
бойынша төлем туралы белгі кәсіпорынның банктегі есеп айырысу және
валюталық шоттардың банк выпискалары негізінде қойылады.
Төлем талап-тапсырмасы банкке инкассаға беріледі. Инкассо (итальян
сөзі) — есеп айырысу тәртібін көрсетеді. Бұл кезде банк төлеушіден қажетті
төлемді алу туралы, жабдықтаушының берген тапсырмасын, орындауды өз мойнына
алады.
Өнімді сату тәртібінде тиеу (босату), тапсырыс берушілермен жасалған
келісім шарт немесе тауар ретінде бөлшек саудада еркін жолмен сату
негізінде жүзеге асырылады.
Өнімдерді сату келісім-шарттар негізінде орындалады. Олар жеткізіп беру
келісім-шарты, консигнация келісім-шарты, комиссия келісім-шарты және
тағы басқа шарттар (қосымша-6).
Дайын бұйымдарды жеткізу келісім-шарттарында бұйымның атауын, санын,
ассортиментін және жеткізілетін бұйымның сапасын (маркасы, түрі, профилі
және т.б. бойынша), бағаларын, жеңілдіктерін, үстемелерін, есеп айырысу
тәртібін, сатып алушы мен жабдықтаушының пошталық және төлем реквизиттерін
және қажет жағдайда басқа да шарттарды көрсетуі мүмкін. Келісім-шарттар
тұтынушы-кәсіпорындармен, делдалдық ұйымдармен (жабдықтаушы-өткізуші,
көтерме және бөлшек сауда және тағы басқа), әдетте ұзақ уақытқа жасалады.
Жалпы қолданылып жүрген тәжірибе бойынша жеткізіп беру шарты әдетте
мынадай реквизиттерді қамтиды: келісім-шарт атауы, келісетін жақтардың
белгілері, келісім-шарт пәнінің сипаттамасы, төлем шарты мен бағалар,
міндеттемелердің орындалу мерзімі және келісім-шарттан біржақты бас тарту
мүмкіндігі, оралу, тасымалдау, сақтандыру шарттары, меншік құқығына өту
принциптері, жеңе алмайтын жағдайлар (форс-мажор), кепілдік, өнім үшін
жауапкершілік, келісім-шарт міндеттемелерін орындау кепілі, зияндарды өтеу
тәртібі, мәмілені жасаудың жалпы жағдайлары, келісім-шартқа қосымшалар
болған жағдайдағы ресми талаптар, арбитраж және ісі сотқа жататындық туралы
ескертпе, келісім-шарт шарттарынан шығатын келісім.
Кейбір жағдайларда, мысалы өнімді экспортқа шығарғанда, жоғарыда
аталған шарттардан басқа, келісім-шарттарда өнімге иелену, пайдалану жөне
билік ету құқығына өтетін моменті және жабдықтаушыдан сатып алушыға
(тапсырыс берушіге) жеткізілу кезіндегі кездейсоқ жойылу қаупі айтылуы
мүмкін.
Келісілетін жақтар ретінде жеке және заңды тұлғалар да болуы мүмкін.
Осы уақытта заңды тұлғалардың атынан жарғы негізінде қызмет жасайтын немесе
қоғамдық регистрацияғе енгізілген (мысалы, сауда реестріне) жеке тұлғалар
бола алады.
Жеткізіп беру туралы келісімнің заңдылығының алғы шарты жақтардың
әрекет істей алатыны болып табылады. Бағаны нақты көрсету немесе сандармен
жазып қою керек немесе келісім-шарттан мүлдем алып тастау тиіс. Елден шет
жерде жасалатын мәмілелер бойынша, есеп айырысатын валюта түрі ескертіледі,
бұл жағдайда валюта курсының өзгеру тәуелдігін көбіне өзіне бір жақ алады.
Әдетте, жеткізіп беру мерзімі келісім-шартта көрсетіледі. Егер ол жақ болса
немесе келісім-шарттың мақсаты мен мәнінен шығатын болмаса. Онда тауарды
сатып алушы жеткізіп беруді кез келген уақытта талап етуге құқы бар.
Өнімді жеткізіп беру келісім-шарттары бойынша міндеттемелерді
орындамау, кәсіпкерлік этиканың және келісім тәртібінің бұзылуы болып
табылады және оның салдары ретінде жабдықтаушы кәсіпорын мүліктік
жауапкершілікті тартады. Оның қаржылық жағдайы нашарлайды, имиджі және
бәсекелестікке төтеп беру қабілеті кенеттен төмендейді.
Бухгалтерия маркетинг (өткізу) бөлімімен бірге, ұйымның өнімді сату,
жеткізіп беру келісім-шарттарының жағдайларының барлығын орындау
мақсатында, сатып алушының шоттарды толық және уақытылы төлгеніне бақылау
жасап отыруға арналған.
Қала ішінде жеткізіп беру шарты бойынша, міндеттемелердің орындалу
уақыты болып қабылдау-тапсыру актісінің немесе өнімді алу туралы қолхаттың
жазылу датасы болып табылады, ал бұйымдарды басқа қалаларға тиеген уақытта
—олардың көліктік ұйымдарға немесе байланыс органдарына (пошта бөліміне)
тапсырған күні болып табылады.
Тиелген өнімдердің оперативті есебін өткізу бөлімі арнайы
карточкаларда, журналдарда немесе кітаптарда жүргізіледі. ЭЕМ пайдаланылса,
күнделікті тиелген өнім туралы машинограмма жасалады.
Тиелген өнімнің құжатталуы. Босатылған өнімге бұйрық-накладной немесе
басқа құжат (жіберу туралы хабарлама қағаз, босатуға бұйрық және тағы сол
сияқты) жазылады. Онда өнімнің атауы, номенклатуралық номері, сұрып,
мөлшер, орамалардың, бұйымдардың саны, алушының аты-жөні мен мекен-жайы
көрсетіледі. Нақты жіберу (босату) туралы құжаттар негізінде бірнеше дана
етіп, төлем тапсырмасын (төлем тапсырма-шот) толтырылады. Оның бірі, сатып
алушы төлеу үшін көліктік құжаттармен жіберіледі (беріледі), ал басқасы
банкке инкассаға тапсырған уақытта құжаттармен бірге өткізіледі. Егер
жеткізіп беру келісім-шарты бойынша, өнім үшін алдын ала төлем көзделген
болса, онда сатып алушы төлем тапсырмасы арқылы жабдықтаушыға тиісті соманы
аударады.
Есеп айырысу құжаттарында жабдықтаушының және сатып алушының атауын,
мекен-жайын, оларға қызмет көрсететін банктердегі шоттардың нөмірін,
жеткізіп беру келісім-шартының нөмірін, жөнелту түрін, көліктік ұйымның
түбіртегінің нөмірін, төлем сомасын көрсетеді. Төлем сомасына келісілген
баға бойынша өнім құнынан басқа, қосымша төленетін ыдыс және орама қүны,
сонымен қатар егер сатып алушы төленетін жағдайда, көліктік шығындар
жатады. Қала ішіндегі сатып алушыларға өнім, әдетте атомобиль көліктерімен
жеткізіледі. Басқа қалалар тұтынушыларына өнім, жабдықтаушыға және сатып
алушыға ең үнемді көлік түрімен жеткізіледі (теміржол, су жолы, автомобиль
немесе әуе жолы).
Жеткізіп беру шартында қалай көрсетілгендігіне қарай, көліктік
шығындарды жабдықтаушы немесе сатып алушы төлейді.
Егер дайын бұйымдарды автокөлікпен шығарған кезде, онда оны тиеу
жабдықтаушының күшімен және қаражатымен немесе оның қаржысы есебінен
жүргізіледі, ал сатып алушының қоймасында жүкті түсіру- сатып алушының
күшімен және қаражатымен немесе оның қаржысы есебінен жүргізіледі. Егер
жеткізіп беру келісім-шартымен ыдыстың құны өнім құнының үстінен төленетін
болса, онда ыдыстың құны төлеу сомасына енеді. Бұйымдарды орап, түю
шығындары, әдетте өндірістен тыс шығындар (коммерциялық шъпындар) қатарына
жатады.
Егер дайын өнім сақталған жерінен яғни, жабдықтаушының қоймасынан
босатылатын болса, онда алушы міндетті түрде жүкті алу құқы үшін сенімхатты
көрсетуі керек. Әдетте, кәсіпорын территориясынан дайын өнімді шығару үшін
рұқсат қағаздар жазылады. Әр күннің аяғында жіберілген өнімге рұқсат
қағаздар мен сенімхаттар сәйкес құжаттармен бірге бухгалтерияға өткізіледі.
Тиелген (босатылған) өнімдер үшін төлемнің есеп айырысу кұжаттары
максималды толық және оперативті болу керек, өйткені бұдан сатып алушыдан
түсетін төлемнің уақытында болуы және тиелген тауарларға сауданың төленуіне
байланысты. Көп жағдайда, өнімді көсіпорын территориясынан шығарған кезден
бастап, сатып алушылар мен тапсырыс берушілер оны төлегенге дейін, өнім
тиелген болып саналады.
Меншік өндірістің жартылай фабрикаты Джунисбаева А.О. жеке
кәсіпкерлігінде сату кезінде әртүрлі типтегі келісім-шарттар жасалады.
Жеткізіп беру келісім-шарты көп пайдаланылмайды, өйткені көбінесе тапсырыс
берушілердің өзі қоймадан алып кетеді. Сонымен бірге кәсіпорында өзінің
сауда торабы бар — фирмалық дүкені. Өндірілетін түсқағаздардың біразы дүкен
арқылы, біраз бөлігі еншілес кәсіпорындары, делдалдар көмегімен, дәл солай
азық-түлік те Қазақстанның аймақтарына (Қостанай, Астана, Шымкент)
өткізіледі және әкелінеді. Бұл аймақтарға жеткізіп беру келісім-шарты
негізінде, автомобиль көмегімен өнімдер жеткізіледі.
Әрине, өнімдердің барлығын жеткізіп беру арқылы, өз сауда торабы арқылы
сату мүмкін емес. Сондықтан сату көлемін ұлғайту үшін, дайын өнімді
консигнацияға береді.
Джунисбаева А.О. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz